Priester: proprium officium sacerdotis est esse mediatorem inter Deum et populum, inquantum scilicet divina populo tradit, unde dicitur sacerdos quasi sacra dans, th. III. 22. 1 c; sacerdos enim ordinatur ad cultum divinum celebrandum et honorem Deo exhibendum pro subditis, 7 pol. 7 g; vgl. 4 pol. 13 b.
- Zu ordo sacerdotis → ordo sub c & d.
- Arten des sacerdos sind: 1. sacerdos curatus (th. II. II. 184. 8 ad 1) = der Seelsorgepriester. 2. s. degradatus & s. excommunicatus (quodl. 12. 11. 15 c) = der aus dem geistlichen Stande ausgestoßene und der mit dem Kirchenbann belegte Priester. 3. s. discretus sive proprius (4 sent. 17. 3. 3. 4 c & ad 3; relig. 4) = der abgesonderte oder besondere oder eigene Priester (sacerdos proprius non solum est parochialis, sed etiam episcopus vel papa, relig. 4). 4. s. excommunicatus, → s. degradatus. 5. s. evangelicus sive novae legis & s. legalis sive veteris legis (th. I. II. 102. 6 ad 11; III. 22. 4 c & 6 ob. 2 & c; 4 sent. 19. 1. 3 ob. 3; verit. 27. 3 ad 20) = der Priester des Evangeliums und der des Gesetzes oder der Priester des neuen und der des alten Gesetzes. 6. s. figuralis (th. III. 22. 1 ad 2 & 4 c & ad 3) = der vorbildliche Priester. 7. s. legalis, → s. evangelicus. 8. s. novae legis, ≈ . 9. s. parochialis (4 sent. 17. 3. 3. 5 ad 3; quodl. 1. 6. 12 ob. 1; relig. 4) = der Pfarrpriester oder Pfarrgeistliche. 10. s. principalis (th. III. 22. 6 ob. 1) = der Hauptpriester, nämlich Christus. 11. s. proprius, → s. discretus. 12. s. simplex, s. superior & s. summus (ib. II. II. 184. 8 ad 1; 4 sent. 23. 2. 1. 3 c; 24. 1. 3. 2 ad 1; 25. 1. 1 ad 3; quodl. 3. 6. 17 ad 1) = der einfache, der höhere (= Bischof) und der höchste (= Papst) Priester. 13. s. summus, → s. simplex. 14. s. superior, ≈ . 15. s. veteris legis, → s. evangelicus.
Priestertum.
- Zu character sacerdotii → character sub b; zu ordo s. → ordo sub d.
- Arten des sacerdotium sind: 1. sacerdotium aeternum sive perpetuum & s. temporale (Hebr. 5. 1) = das ewige und das zeitliche Priestertum. 2. s. Christi sive novum & s. leviticum sive legale sive veteris legis sive veteris testamenti sive vetus (th. I. II. 91. 5 a; III. 22. 1 ad 2, 2 ob. 2, 3 ob. 1 & c, 4 ob. 3 & ad 3, 5 c & 6 c & ad 1; 31. 8 ad 4; 4 sent. 19. 1. 1. 1 c & ad 1; verit. 27. 3 ad 20; Hebr. 7. 1, 2 & 3; 10. 2) = das Priestertum Christi und das levitische Priestertum oder das neu- und das alttestamentliche Priestertum. 3. s. figurale (Hebr. 5. 1) = das vorbildliche Priestertum. 4. s. gentilium & s. Iudaeorum (th. III. 22. 2 ob. 2) = das Priestertum der Heiden und das der Juden. 5. s. Iudaeorum, → s. gentilium. 6. s. legale, → s. Christi. 7. s. leviticum, ≈ . 8. s. Melchisedech sive secundum ordinem Melchisedech (ib. 6 ob. 2, c & ad 2; 31. 8 ad 4; Hebr. 7. 1, 2 & 3) = das Priestertum des Melchisedech oder nach der Ordnung des Melchisedech. 9. s. novum, → s. Christi. 10. s. perfectum (4 sent. 24. 3. 1. 1 ad 2) = das vollkommene Priestertum. 11. s. perpetuum, → s. aeternum. 12. s. regale (ib.; regim. 1. 14) = das königliche Priestertum. 13. s. secundum ordinem Melchisedech, → s. Melchisedech. 14. s. temporale, → s. aeternum. 15. s. veteris legis, → s. Christi. 16. s. veteris testamenti, ≈ .
a) zu einem Sakrament gehörig, ein solches betreffend, sich auf ein solches beziehend (vgl. sacramentum sub c).
b) Sakramentale im Sinne der Kirche: non est simile de sacramentalibus, quae sequuntur, 4 sent. 6. 2. 3. 2 ad 2; ipsa confessio laico facta sacramentale quoddam est, ib. 17. 3. 3. 3 c; confessio est quoddam sacramentale, quodl. 1. 6. 10 c; inquantum est quoddam sacramentale, ib. 2. 8. 16 ad 3; omnia illa sacramentalia sufficiunt ad causandam compaternitatem, ib. 12. 12. 18 c.
- Über den Unterschied zwischen sacramentale & sacramentum → sacramentum sub c.
nach Weise eines Sakramentes, im Sinne eines solchen, vermittels eines solchen (vgl. sacramentum sub c): nec sacramentaliter, nec mentaliter Christo incorporantur, th. III. 68. 2 c; sacramentaliter sumere hoc sacramentum, ib. 80. 3 ob. 2; dicitur sacramentaliter manducare infidelis, qui intendit recipere hoc, quod recipit ecclesia, quamvis hoc credat nihil esse, 4 sent. 9. 1. 2. 3 ad 3; vgl. ib. 4 c; mors Christi est causa remissionis peccati nostri et effectiva instrumentaliter et exemplaris sacramentaliter, comp. 1. 239.
a) Sakrament im weitern Sinne des Wortes, d. i. dasjenige, wodurch etwas geheiligt oder einem andern geweiht wird: sacramentum secundum proprietatem (eigentliche Bedeutung) vocabuli videtur importare (bedeuten, bezeichnen) sanctitatem active, ut dicatur sacramentum, quo aliquid sacratur, sicut sacramentum, quo aliquid ornatur. Sed quia actiones activorum dicuntur esse proportionatae condicionibus passivorum, ideo in sanctificatione, qua homo sanctificatur, debet esse talis sanctificandi modus, qui homini competat, secundum quod rationalis est, quia ex hoc est homo. In quantum autem est rationalis, habet cognitionem a sensibilibus ortam, unde oportet, quod sanctificetur hoc modo, quod sua sanctificatio sibi innotescat per similitudines sensibilium rerum; et secundum hoc invenitur diversa acceptio sacramenti. Aliquando enim sacramentum importat rem, qua fit consecratio, et sic passio Christi dicitur sacramentum; et haec est prima acceptio, quam Magister ponit. Aliquando vero includit modum consecrationis, qui homini competit, secundum quod causae sanctificantes et sua sanctificatio per similitudines sensibilium sibi notificantur; et sic sacramenta novae legis sacramenta dicuntur, quia et consecrant et sanctitatem significant modo praedicto, et etiam primas sanctificationis causas significant, sicut baptismus et puritatem designat et mortis Christi signum est. Aliquando etiam includit tantum significationem praedictarum consecrationum, sicut signum sanitatis dicitur sanum; et hoc modo sacramenta veteris legis sacramenta dicuntur, inquantum significant ea, quae in Christo sunt gesta, et etiam sacramenta novae legis, 4 sent. 1. 1. 1. 1 c; sacramentum potest aliquid dici, vel quia in se habet aliquam sanctitatem occultam, et secundum hoc sacramentum idem est, quod sacrum secretum, vel quia habet aliquem ordinem ad hanc sanctitatem vel causae vel signi vel secundum quamcumque aliam habitudinem, th. III. 60. 1 c; vgl. ib. ad 3; 73. 1 ad 3; II. II. 1. 7 a & 8 c; cg. IV. 74; 1 met. 4 g.
- Als Arten des sacramentum gehören hierher: 1. sacramentum militare (4 sent. 1. 1. 5. 1 ad 1) = der Soldateneid. 2. s. salutis (quodl. 2. 1. 2 c) = das Sakrament des (ewigen) Heiles. 3. s. visibile (cg. IV. 57) = das sichtbare Sakrament; vgl. th. III. 60. 4 ad 1.
b) Sakrament im engern Sinne des Wortes, d. i. Zeichen für eine den Menschen heiligende oder ihn betreffende heilige Sache: proprie dicitur sacramentum, quod est signum alicuius rei sacrae ad homines pertinentis, th. III. 60. 2 c; per quandam consecrationem vel populi vel ministrorum, et ad hoc pertinent sacramenta, ib. I. II. 101. 4 c; sacramenta proprie dicuntur illa, quae adhibebantur Dei cultoribus ad quandam consecrationem, per quam scilicet deputabantur quodammodo ad cultum Dei, ib. 102. 5 c; sacramentum importat (bedeutet) sanctitatem active per modum, qui nobis sanctificandis competit, ut scilicet adiungatur significatio sanctificationis invisibilis per visibilia signa, 4 sent. 14. 1. 1. 1 c.
- Arten des sacramentum in diesem Sinne sind: 1. sacramentum ecclesiae sive ecclesiasticum (th. II. II. 1. 1 ob. 1; 68. 1 ad 1; III. 60 pr.; cg. IV. 56, 76 & 78; 4 sent. 17. 3. 3. 3 c) = das Sakrament der (katholischen) Kirche oder das kirchliche Sakrament. 2. s. ecclesiasticum, → s. ecclesiae. 3. s. evangelicum sive novae legis, s. legale sive legis Mosaicae sive veteris legis & s. legis naturae (th. I. 43. 6 ob. 4; I. II. 100. 12 c; 102. 5 c; 103. 1 ad 3; III. 60. 2 ad 2; 61. 3 ob. 2, c & ad 3; fid. 2; 1 sent. 16. 1. 1 ad 3; 4 sent. 1. 1. 1 ad 5 & 2. 3 ad 2) = das Sakrament des Evangeliums oder des neuen Gesetzes (sacramentum novae legis est invisibilis gratiae visibilis forma, ut eius similitudinem gerat et causa existat, fid. 2), das des mosaischen oder alten Gesetzes und das des Natur- oder ungeschriebenen Gesetzes. 4. s. gratiae (th. I. II. 89. 5 c) = das die Gnade bewirkende oder spendende Sakrament. 5. s. legale, → s. evangelicum. 6. s. legis Mosaicae, ≈ . 7. s. legis naturae, ≈ . 8. s. Melchisedech (ib. III. 61. 3 ad 3) = das Sakrament des Melchisedech. 9. s. novae legis, → s. evangelicum. 10. s. perfectum (4 sent. 17. 3. 3. 3 c) = das vollkommene Sakrament. 11. s. veteris legis, → s. evangelicum.
c) Sakrament im engsten Sinne des Wortes, d. i. Gnadenmittel der Kirche: ut scilicet proprie dicatur sacramentum, secundum quod nunc de sacramentis loquimur, quod est signum rei sacrae, inquantum est sanctificans homines, th. III. 60. 2 c; sacramentum est et signum rememorativum eius, quod praecessit, scilicet passionis Christi, et demonstrativum eius, quod in nobis efficitur per Christi passionem, scilicet gratiae, et prognosticum, id est praenuntiativum futurae gloriae, ib. 3 c; in quolibet autem sacramento novae legis est aliquid, quod est res tantum, et aliquid, quod est sacramentum tantum, et aliquid, quod est res et sacramentum, ib. 63. 6 ob. 3; vgl. ib. ad 3; 66. 1 c; 73. 1 ob. 2 & ad 3 & 6 c; fid. 2; 4 sent. 23. 1. 2. 3 ob. 3; est autem duplex res sacramenti, una significata et contenta, scilicet gratia, quae statim cum sacramento confertur, alia significata et non contenta, scilicet gloria resurrectionis, quae in fine exspectatur, 1 Cor. 12. 1; vgl. ib. 1. 2 & 15. 1; sacramentum tantum est aliquid visibile exterius existens, quod scilicet est signum interioris effectus, hoc enim pertinet ad rationem sacramenti, th. III. 66. 1 c; res autem et sacramentum baptismi est character baptismalis, qui est res significata per exteriorem ablutionem et est signum sacramentale interioris iustificationis, quae est res tantum huius sacramenti, scilicet significata et non significans, th. III. 66. 1 c; vgl. ib. 73. 1 ob. 2 & ad 3.
- Über den Unterschied zwischen sacramentum und sacramentale (← sub b) heißt es: sacramentum enim secundum sui nominis proprietatem (nach seines Namens eigentlicher Bedeutung) sanctitatem active importat, unde secundum hoc aliquid habet sacramenti rationem, secundum quod habet rationem sanctificationis, qua sanctum aliquid fit. Dicitur autem aliquid sanctum dupliciter; uno modo simpliciter et per se, sicut quod est subiectum sanctitatis, sicut dicitur homo sanctus, alio modo secundario et secundum quid ex eo, quod habet ordinem ad hanc sanctitatem, vel sicut habens virtutem sanctificandi, sicut chrisma dicitur sanctum, vel quocumque alio modo ad aliquid sanctum deputetur, sicut altare sanctum. Et ideo ea, quibus aliquid fit sanctum primo modo, dicuntur sacramenta simpliciter, illa autem, quibus fit aliquid sanctum secundo modo, non dicuntur sacramenta, sed sacramentalia magis. In aliis ergo sacramentis fit aliquid sanctum primo modo, sicut homo suscipiens sacramentum, non autem elementum corporale sanctificans hominem, quia hoc est sacrum secundo modo; et ideo hoc, quod pertinet ad sanctificationem materiae in omnibus sacramentis, non est sacramentum, sed sacramentale, sed hoc, quod pertinet ad usum materiae, qua homo sanctificatur, est sacramentum, 4 sent. 8. 1. 1. 1 c; vgl. th. I. II. 108. 2 ad 2.
- Zu agere sacramentum → agere sub a; zu forma s. → forma sub b; zu gratia s. → gratia sub b; zu materia s. → materia sub c.
- Hierher gehören als Arten: 1. sacramentum altaris sive eucharistiae (th. I. 66. 1 ob. 3; I. II. 102. 5 ad 3; II. II. 1. 3 ob. 4) = das Altarsakrament oder das Sakrament der Eucharistie. 2. s. caritatis & s. fidei (ib. I. II. 102. 5 ad 3; II. II. 10. 3 ad 3; III. 61. 3 ad 2; 70. 1 c; 80. 3 ob. 2; cg. IV. 81; 4 sent. 1. 1. 2. 3 ad 2) = das Sakrament der Liebe oder die Eucharistie und das Sakrament des Glaubens oder die Taufe, mit welcher eine professio fidei verbunden ist (baptismus dicitur sacramentum fidei, inquantum scilicet in baptismo fit quaedam fidei professio et per baptismum aggregatur homo congregationi fidelium, th. III. 70. 1 c). 3. s. exeuntium & s. intrantium (4 sent. 23. div. & 2. 2. 1 ob. 2 & ad 2) = das Sakrament der aus dieser Welt Scheidenden und das Sakrament der in sie Eintretenden. 4. s. fidei, → s. caritatis. 5. s. intrantium, → s. exeuntium. 6. s. necessitatis & s. superabundantis perfectionis (th. II. II. 100. 2 ob. 3; III. 72. 2 ad 4; 4 sent. 1. 1. 2. 3 ad 2; 3. 1. 2. 1 ad 4; 8. 1. 2. 1 c; 17. 3. 3. 2 c) = das Sakrament der Notwendigkeit und das der überfließenden Vollkommenheit, m. a. W. das Sakrament, welches zur Erlangung des ewigen Heiles notwendig (vgl. th. III. 61. 1 c), und dasjenige, von welchem eine hervorragende Vollkommenheit abhängig ist. 7. s. ordinis (ib. 65. 1 c; cg. IV. 74) = das Sakrament der Priesterweihe. 8. s. pacis et unitatis (th. III. 83. 4 c; vgl. ib. 73. 4 c) = das Sakrament des Friedens und der Einigkeit, nämlich die Eucharistie. 9. s. plenitudinis gratiae (ib. 72. 1 ad 4) = das Sakrament der Gnadenfülle, d. i. die Firmung. 10. s. poenitentiae (ib. I. II. 102. 5 ad 3) = das Sakrament der Buße. 11. s. superabundantis perfectionis, → s. necessitatis. 12. s. unitatis, → s. pacis.
Opfer: sacrificia proprie dicuntur, quando circa res Deo oblatas aliquid fit, sicut quod animalia occidebantur et comburebantur, quod panis frangitur et comeditur et benedicitur, et hoc ipsum nomen sonat; nam sacrificium dicitur ex hoc, quod homo facit aliquid sacrum, th. II. II. 85. 3 ad 3; sacrificium proprie dicitur aliquid in honorem proprie Deo debitum ad eum placandum, ib. III. 48. 3 c; vgl. cg. III. 105 & 120.
- Zu agere per modum sacrificii → agere sub a.
- Arten des sacrificium sind: 1. sacrificium carnale (th. I. II. 102. 5 ad 4) = das fleischliche oder aus dem Fleisch der Tiere bestehende Opfer. 2. s. corporale sive exterius sive sensibile sive visibile & s. spirituale sive interius sive invisibile (ib. 3 ob. 14; II. II. 30. 4 ad 1; 85. 2 c & 4 c; III. 22. 2 c; 82. 4 c; cg. III. 119 & 120; Hebr. 5. 1) = das körperliche oder äußere oder sinnlich wahrnehmbare oder sichtbare und das geistige oder innere oder unsichtbare Opfer. 3. s. exterius, → s. corporale. 4. s. figurale & s. verum (th. III. 46. 10 ad 1; 47. 4 ob. 2) = das vorbildliche und das wahre oder wirkliche Opfer. 5. s. interius, → s. corporale. 6. s. invisibile, ≈ . 7. s. pacificorum (Hebr. 10. 1) = das Opfer der Friedfertigen oder das Friedopfer. 8. s. sensibile, → s. corporale. 9. s. spirituale, ≈ . 10. s. visibile, ≈ . 11. s. zelotypiae (th. I. II. 102. 3 ad 14; 105. 4 ob. 9) = das (im Alten Bunde vorgeschriebene) Opfer der Eifersucht.
zeitlich, irdisch, weltlich, synonym mit mundanus (← sub b), der Gegensatz zu regularis, religiosus (← sub b) und spiritualis (← sub c): ad quae saeculares non obligantur, th. I. II. 98. 5 c; vgl. ib. ad 2; adhibet coercitionem brachii saecularis, ib. II. II. 39. 4 ad 3; implicaretur negotiis saecularibus, ib. 186. 2 ad 3; vgl. ib. ad 2; a sollicitudinibus saecularibus liberatur, cg. III. 132/133. sicut saeculares artifices intendunt, ib. 135/136; apud saecularem militiam, ib. IV. 10.
nach weltlicher Weise, in weltlichem Sinne: quia saeculariter viventes ei serviunt, th. I. 65. 1 c.
a) Seinsgrenze, Lebensdauer, Menschenalter, synonym mit aeternum und aevum (← sub b): durat ultra quodcumque saeculum id est ultra quamcumque durationem datam; nihil est enim aliud saeculum, quam periodus cuiuslibet rei, th. I. 10. 2 ad 2; aevum aliquando accipitur pro saeculo, quod est periodus durationis alicuius rei, ib. 6 ad 1; saeculum dicitur tempus, quo una generatio hominum durare potest, nom. 5. 1; tunc saeculum est quaedam mensura temporis et periodus unius generationis, Eph. 2. 2; nullo modo est ipsius saeculum unum id est non est unus status durationis rerum, phys. 1 d; aeternum vel saeculum uniuscuiusque rei vocatur finis id est mensura quaedam terminans, 1 cael. 21 f.
b) Zeitalter, Jahrhundert, Jahrtausend: (saeculum dicitur tempus), quo solet durare communiter memoria factorum humanorum, unde spatium mille annorum a quibusdam saeculum dicitur, nom. 5. 1; benedictus in saecula, 8 phys. 23 g; vgl. 12 met. 12 x; 8 pol. 3 n.
c) Zeit, Zeitlichkeit: consummatio saeculi erit in fine mundi, th. I. 73. 1 ob. 1; usque ad saeculi finem, cg. IV. 74.
- Arten des saeculum in diesem Sinne sind: saeculum futurum & s. hoc (th. I. 24. 3 c; 73. 1 ob. 1) = die zukünftige und die gegenwärtige Zeit; vgl. s. hoc sub d.
d) Erde, Welt.
- Zu affectus praesentis saeculi → affectus.
- Als Arten des saeculum gehören hierher: saeculum altius sive superius sive intelligibile & s. hoc sive praesens (th. I. 65. 1 c; I. II. 102. 4 ad 4 & 6; Hebr. 9. 1) = die höhere oder übersinnliche und die gegenwärtige oder sinnliche Welt; vgl. s. hoc sub c.
e) Welt, Weltlichkeit, weltliches Leben, weltlicher Sinn, der Gegensatz zu religio und spiritualitas (← sub b): per abrenuntiationem saeculi, th. II. II. 88. 7 c; aliud dicendum est de eo, qui est adhuc in saeculo constitutus, et aliud de eo, qui iam est in religione professus, ib. 101. 4 ad 4; dupliciter aliquis potest esse in saeculo, uno modo per praesentiam corporalem, alio modo per mentis affectum, ib. 188. 2 ad 3.
a) Heiligmachung, Heiligung: sanctificari tripliciter dicitur. Uno modo, secundum quod sanctum dicitur mundum, prout sanctificatio dicitur emundatio a peccato per gratiam. Alio modo, secundum quod sanctum dicitur firmum, prout dicitur sanctificatio confirmatio in bono per donum gratiae vel gloriae. Et istis duobus modis est tantum in rationali creatura . . . Tertio modo dicitur sanctificatio, secundum quod aliquid accommodatur ad usum divini cultus, quem decet omnis munditia, et hoc modo dicuntur templum et vasa sanctificari, 1 sent. 15. 5. 1. 1 ad 1; vgl. 4 sent. 1. 1. 5. 1 c; 4. 1. 3. 4 c & 4. 2 c; 8. 1. 1. 1 c; maxime enim sanctificatio cuiuslibet attenditur (kommt in Betracht) in hoc, quod in Deo requiescit, unde et res Deo dedicatae sanctae dicuntur, th. I. 73. 3 c; vgl. ib. 43. 7 c; III. 34. 1 ad 2; cg. III. 119; IV. 4.
- Arten der sanctificatio in diesem Sinne sind: 1. sanctificatio actualis (th. III. 22. 2 ad 3) = die wirkliche oder in Wirklichkeit stattfindende Heiligung. 2. s. adultorum & s. puerorum (ib. 34. 3 c) = die Heiligung der Erwachsenen (qui secundum proprium actum sanctificantur, ib.) und die der Kinder (qui non sanctificantur secundum proprium actum fidei, sed secundum fidem parentum vel ecclesiae, ib.). 3. s. a sive ex peccato (ib. 1 ad 2; 4 sent. 1. 2. 2. 1 c) = die Heiligung des Sünders (nos autem ex peccatoribus sancti efficimur, et ita sanctificatio nostra est ex peccato, th. III. 34. 1 ad 2), der Gegensatz zu sive a sancto (ib.) d. i. zur Heiligung des Geheiligten oder zur Vermehrung seiner Heiligkeit. 4. s. naturae & s. personalis (ib. 27. 2 ad 4) = die Heiligung der Natur und Wesenheit und die der Person oder Persönlichkeit (eines Menschen). 5. s. personalis, → s. naturae. 6. s. prima & s. secunda sc. sacramenti (4 sent. 7. 1. 3. 3 ad 1) = die erste und die zweite Heiligung eines Sakraments, von denen jene durch die Segnung seiner Materie und diese durch die Spendung bzw. durch die Vollbringung des Sakraments stattfindet. 7. s. puerorum, → s. adultorum. 8. s. secunda, → s. prima.
b) Heilighaltung: ad sanctificationes deorum . . . id est in sacrificiis et laudibus ipsorum, 1 cael. 2 d.
Heiligkeit: sanctitas vero illis rebus attribuitur, quae in Deum ordinantur, th. I. 36. 1 c; nomen sanctitatis duo videtur importare (bedeuten). Uno quidem modo munditiam, et huic significationi competit nomen Graecum; dicitur enim ἅγιος quasi sine terra. Alio modo importat firmitatem, unde apud antiquos sancta dicebantur, quae legibus erant munita, ut violari non deberent, unde et dicitur aliquid esse sancitum, quia est lege firmatum, ib. II. II. 81. 8 c; vgl. ib. 80. 1 ad 4; sanctitas est ab omni immunditia libera et perfecta et immaculata munditia; unde, cum sanctificari sit sanctum fieri, oportet, quod sanctificatio emundationem ab immunditia spirituali ponat, prout nunc de sanctificatione loquimur, 3 sent. 3. 1. 1. 1 c.
- Eine Art der sanctitas ist sanctitas absoluta (4 sent. 8. 1. 1. 1 c) = die schlechthinige Heiligkeit.
heilig: res Deo dicatae sanctae dicuntur, th. I. 73. 3 c; apud antiquos sancta dicebantur, quae legibus erant munita, ut violari non deberent . . . Potest etiam secundum Latinos hoc nomen sanctus ad munditiam pertinere, ut intelligatur sanctus quasi sanguine tinctus eo, quod antiquitus illi, qui purificari volebant, sanguine hostiae tingebantur, ib. II. II. 81. 8 c; sanctus autem accipitur duobus modis. Aliquando est enim sanctum idem, quod purum . . . Aliquando dicitur sanctum res consecrata ad cultum Dei, ut locus, tempus, vestes et vasa sacra, praec. 3; sanctum autem tripliciter dicitur. Sanctum enim idem est, quod firmum; unde omnes beati, qui in caelo sunt, sancti dicuntur, quia sunt aeterna felicitate firmati . . . Secundo sanctum idem est, quod non terrenum (= ἅγιος; vgl. sanctitas); unde sancti, qui in caelo sunt, nullum habent affectum terrenum . . . Item tertio dicitur sanctum id est sanguine tinctum, unde sancti, qui sunt in caelo, sancti dicuntur eo, quod sunt sanguine tincti iuxta illud Apoc. 7. 14, orat. 1.
- Arten des sanctus sind: sanctus per se sive simpliciter & s. secundario sive secundum quid (4 sent. 8. 1. 1. 1 c) = heilig gemäß seiner selbst oder als solcher oder einfachhin (sicut quod est subiectum sanctitatis, sicut dicitur homo sanctus, ib.) und in zweiter Linie oder beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht heilig (ex eo, quod habet ordinem ad hanc sanctitatem vel sicut habens virtutem sanctificandi, sicut chrisma dicitur sanctum, vel quocumque alio modo ad aliquid sanctum deputetur, sicut altare sanctum, ib.).
a) weise: cum enim sapientis sit ordinare et iudicare, th. I. 1. 6 c; ut sapientes dicantur, qui res recte ordinant et eas bene gubernant, cg. I. 1; sapientis est, causas altissimas considerare, ib.; vgl. 1 met. 2 a-u.
- Arten des sapiens sind: 1. sapiens huius vel illius rei sive in aliquo genere & s. simpliciter sive maxime (th. I. 1. 6 c; II. II. 9. 2 c; 45. 1 c; cg. I. 1; Eth. 5. 6) = weise in dieser oder jener Sache und weise einfachhin oder schlechtweg oder am meisten (dicitur enim sapiens in unoquoque genere, qui novit altissimam causam illius generis; per quam potest de omnibus iudicare, simpliciter autem sapiens dicitur, qui novit altissimam causam simpliciter, scilicet Deum, th. II. II. 9. 2 c). 2. s. in aliquo genere, → s. huius vel illius rei. 3. s. maxime, ≈ . 4. s. simpliciter, ≈ . 5. s. vere (ib. 45. 1 ad 1) = wahrhaft weise (circa ea, quae sunt vere bona, invenitur aliqua altissima causa, quae est summum bonum, quod est ultimus finis, per cuius cognitionem dicitur homo vere sapiens, ib.), der Gegensatz zu s. secundum quandam similitudinem d. i. weise nach einer gewissen Ähnlichkeit mit dem wahrhaft Weisen (etiam in malis est invenire aliquid, ad quod alia referuntur sicut ad ultimum finem, per cuius cognitionem homo dicitur esse sapiens ad male agendum, ib.).
- Nullus sapiens disputat contra negantem principia suae artis (nom. 2. 1) = kein Weiser disputiert mit demjenigen, welcher die Prinzipien seiner Wissenschaft leugnet. Sapiens dominatur astris (th. I. 115. 4 ad 3; I. II. 9. 5 ad 3; 2 sent. 25. 1. 2 ad 5; sort. 4) = der Weise herrscht über die Gestirne, id est inclinationi, quae ex astrorum dispositione relinquitur (sort. 4).
b) der Weise des Alten Bundes, d. i. der Verfasser des Buches der Weisheit: non sunt secundum intentionem Sapientis, th. I. II. 84. 2 c; unde Sapiens dicit, cg. I. 2.
a) Weisheit im Sinne eines Habitus, der Gegensatz zu stultitia (verit. 15. 3 ad 2): proprie dicitur sapientia quasi sapida scientia, th. I. 43. 5 ad 2; sapientia dicitur esse divinorum cognitio, ib. 1. 6 c; sapientiam vero (dicitur homo habere), secundum quod cognoscit causam altissimam, ib. 14. 1 ad 2; vgl. ib. I. II. 57. 2 c; sapientia in cognitione altissimarum causarum consistit, cg. I. 94; vgl. ib. II. 4; III. 154; sapientia in homine dicitur habitus quidam, quo mens nostra perficitur in cognitione altissimorum, et huiusmodi sunt divina, ib. IV. 12; sicut se habet sapientia, quae est virtus intellectualis, ad intellectum principiorum, . . . ita se habet sapientia, quae est donum, ad fidem, 3 sent. 35. 2. 1. 1 ad 1; sapientia . . . comprehendet in se scientiam et intellectum, est enim quaedam scientia et caput scientiarum, 2 anal. 20 n; sapientia non est qualitercumque scientia, sed scientia rerum honorabilissimarum ac divinarum, acsi ipsa habeat rationem capitis inter omnes scientias, sicut enim per sensus, qui sunt in capite, diriguntur motus et operationes omnium aliorum membrorum, ita sapientia dirigit omnes alias scientias, dum ab ea omnes aliae sua principia supponunt, 6 eth. 6 a; vgl. ib. e; cg. III. 44; trin. pr. 2. 2 ad 1; 3 sent. 35. 2. 2. 1 c; 1 met. 1 n & 2 a-n; sapientia, qua formaliter sapientes sumus, est participatio quaedam divinae sapientiae, th. II. II. 23. 2 ad 1; cum autem sapientia sit cognitio divinorum, ut infra dicetur, aliter consideratur a nobis et aliter a philosophis. Quia enim vita nostra ad divinam fruitionem ordinatur et dirigitur secundum quandam participationem divinae naturae, quae est per gratiam, sapientia secundum nos non solum consideratur, ut est cognoscitiva, sicut apud philosophos, sed etiam ut est directiva humanae vitae, quae non solum dirigitur secundum rationes divinas, ib. 19. 7 c; vgl. ib. 45. 3 c; 1 met. 2 a-n; 2 met. 2 a.
- Über den Unterschied zwischen sapientia & scientia → scientia sub a. Per se sapientia (nom. 5. 1) = die für sich existierende Weisheit.
- Zu concupiscentia sapientiae → concupiscentia sub a; zu contemplatio s. → contemplatio; zu discretio s. → discretio sub c; zu donum s. → donum sub b; zu gratia s. → gratia sub b; zu veritas s. → veritas sub a. Initium sapientiae (th. II. II. 19. 7 c) = der Anfang der Weisheit, sie im Sinne der Theologen (↑) verstanden (initium sapientiae potest aliquid dici dupliciter. Uno modo, quia est initium ipsius sapientiae quantum ad eius essentiam, alio modo quantum ad eius effectum, sicut si dicamus, quod principium artis aedificativae est fundamentum, quia ibi incipit aedificator operari . . . Sic ergo initium sapientiae secundum eius essentiam sunt prima principia sapientiae, quae sunt articuli fidei, et secundum hoc fides dicitur sapientiae initium. Sed quantum ad effectum initium sapientiae est, unde sapientia incipit operari; et hoc modo timor est initium sapientiae, ib.). Sermo sapientiae (ib. I. II. 111. 4 c & ad 4) = die Rede oder Redegabe der Weisheit (sapientia et scientia . . . computantur inter gratias gratis datas, secundum quod important quandam abundantiam scientiae et sapientiae, ut homo possit non solum in seipso recte sapere de divinis, sed etiam alios instruere et contradicentes revincere, ib. ad 4); vgl. donum sapientiae unter donum sub b.
- Als Arten der sapientia gehören hierher: 1. sapientia adquisita & s. infusa (ib. II. II. 45. 1 ad 2 & 6 ad 2; 113. 1 ad 1) = die (durch Übung) erworbene und die (von Gott) eingegossene Weisheit. 2. s. animalis, s. diabolica & s. terrena (ib. 45. 1 ad 1; 55. 1 ad 3) = die tierische, die teuflische und die irdische Weisheit (quicumque autem avertitur a fine debito, necesse est, quod aliquem finem indebitum sibi praestituat, quia agens omne agit propter finem. Unde si praestituat sibi finem in bonis exterioribus terrenis, vocatur sapientia terrena, si autem in bonis corporalibus, vocatur sapientia animalis, si autem in aliqua excellentia, vocatur sapientia diabolica propter imitationem superbiae diaboli, ib. 45. 1 ad 1). 3. s. apparens sive visa & s. existens (4 met. 4 b) = die scheinbare oder dem Ansehen nach vorhandene und die in Wirklichkeit existierende Weisheit. 4. s. appropriata (1 sent. 9. exp.; 32. 2. 1 ad 1 & 2) = die zugeeignete Weisheit. 5. s. creata & s. increata (th. I. 41. 3 ad 4; II. II. 45. 6 ad 2; verit. 11. 1 ad 10; comp. 1. 216) = die erschaffene oder geschöpfliche (quam Deus indidit creaturis, th. I. 41. 3 ad 4) und die ungeschaffene oder göttliche (→ s. divina) Weisheit. 6. s. diabolica, → s. animalis. 7. s. divina sive sanctorum & s. hominum sive humana (ib. II. II. 113. 1 ad 1; cg. I. 1; II. 83; 1 Cor. 2. 1) = die Weisheit Gottes (→ s. increata), die der Heiligen (quae ex divina inspiratione habetur, th. II. II. 113. 1 ad 1) und die der Menschen (quae humana ratione adquiritur, ib.). 8. s. essentialis & s. exemplata (1 sent. 9. exp.; 18. 1. 5 c; 32. 2. 1 ad 1 & 2) = die wesenhafte und die abgebildete oder mitgeteilte Weisheit. 9. s. exemplata, → s. essentialis. 10. s. existens, → s. apparens. 11. s. genita & s. ingenita (th. I. 41. 3 ad 4; 1 sent. 32. div., 2. 1 c & 2. 2. 1 c) = die gezeugte und die ungezeugte Weisheit (in Gott). 12. s. hominum, → s. divina. 13. s. humana, ≈ . 14. s. in aliquo genere sive quaedam sive particularis & s. simpliciter sive universalis (th. I. 1. 6 c; II. II. 47. 2 ad 1; Is. 3 a; Eph. 5. 6) = die Weisheit in irgendeiner Gattung von Dingen oder eine gewisse Weisheit oder die teilweise Weisheit (particularem definiens dicit, quod est virtus, per quam homo potest in ultimo cuiuscumque artis, ut medicinae, Is. 3 a) und die Weisheit einfachhin oder schlechtweg oder die universelle Weisheit (universalis sapientia est, quae est ultimum in omnibus artibus et scientiis, et ista est, per quam homo elevatur in cognitionem nobilissimarum causarum id est substantiarum separatarum vel spiritualium, et haec secundum philosophum est metaphysica et secundum nos est theologia, ib.). 15. s. increata, → s. creata. 16. s. infusa, → s. adquisita. 17. s. ingenita, → s. genita. 18. s. mala & s. stulta (th. I. 25. 3 ad 4; II. II. 46. 1 ad 2) = die sittlich schlechte (weil auf etwas Geschöpfliches als auf das höchste menschliche Ziel hingerichtete) und die törichte Weisheit (quod ea, quae sunt impossibilia naturae, etiam Deo impossibilia iudicabat, ib. I. 25. 3 ad 4). 19. s. mundana sive mundi sive saeculi sive saecularis sive temporalis & s. spiritualis sive secundum Deum (ib. ad 4; II. II. 46. 1 ad 2; 113. 1 ad 1; 185. 6 ad 2; trin. pr. 2. 3 ob. 5 & ad 2; 1 Cant. 3; 1 Cor. 2. 1) = die weltliche (vgl. s. mundana unten sub c) oder zeitliche Weisheit oder die Weisheit dieser Welt oder der Weltkinder und die geistliche Weisheit oder die Weisheit, welche Gott gemäß ist, oder die der Kinder Gottes. 20. s. mundi, → s. mundana. 21. s. particularis, → s. in aliquo genere. 22. s. quaedam, ≈ . 23. s. saecularis, → s. mundana. 24. s. saeculi, ≈ . 25. s. sanctorum, → s. divina. 26. s. secundum Deum, → s. mundana. 27. s. simpliciter, → s. in aliquo genere. 28. s. stulta, → s. mala. 29. s. temporalis, → s. mundana. 30. s. terrena, → s. animalis. 31. s. universalis, → s. in aliquo genere. 32. s. visa, → s. apparens.
b) Weisheit im Sinne eines Aktes: dum vero (potentia intellectiva) id, quod est excogitatum, examinat ad aliqua certa, dicitur scire vel sapere, quod est φρόνησις vel sapientiae, th. I. 79. 10 ad 3; quod sapienter excogitatur, dicitur sapientia alicuius, cg. IV. 12.
c) Weisheit im Sinne eines Zweiges der Wissenschaft: scientiam, quam in illo libro tradere intendit, sapientiam nominat, cg. III. 44; secundum sapientiam id est secundum metaphysicam, 2 Cant. 1; scientia illa, quae denominatur sapientia, videtur esse circa primas causas, 1 met. 1 n.
- Arten der sapientia in diesem Sinne sind: sapientia divina & s. mundana (cg. II. 4; 2 sent. prol.; pot. 1. 4 c) = die göttliche und die weltliche oder Weltweisheit (vgl. s. mundana oben sub a), m. a. W. die Theologie (quae considerat causas superiores id est divinas, secundum quas iudicat. Dicuntur autem superiores causae divina attributa, ut sapientia, bonitas et voluntas divina et huiusmodi, pot. 1. 4 c) und die Philosophie (quae considerat causas inferiores, scilicet causas causatas, et secundum eas iudicat, ib.).
d) Weisheit im Sinne einer Person, nämlich der zweiten Person in der Gottheit: divina sapientia carne induta se venisse in mundum testatur, cg. I. 1; haec enim divinae sapientiae decreta ipsa divina sapientia, quae omnia plenissime novit, dignata est hominibus revelare, ib. 6; qui in mensa sapientiae sumitur, de quo a sapientia dicitur, ib. III. 51; quod per divinam sapientiam, ex cuius persona praemissa verba proponuntur, verbum Dei intelligi possit, ib. IV. 12.
Genugtuung: dupliciter potest satisfactio definiri. Uno modo respectu culpae praeteritae, quam recompensando curat, et sic dicitur, quod satisfactio est iniuriae illatae recompensatio secundum iustitiae aequalitatem, . . . Alio modo potest definiri, secundum quod praeservat a culpa futura, 4 sent. 15. 1. 1. 3 c; vgl. ib. 2 c & ad 1; satisfactio . . . debet esse talis, per quam aliquid nobis subtrahamus ad honorem Dei, ib. 4. 3 c; vgl. th. I. II. 87. 6 c; cg. IV. 53; quodl. 3. 13. 28 c.
- Zu opus satisfactionis → opus sub d.
- Arten der satisfactio sind: 1. satisfactio imperfecte sufficiens & s. perfecte sufficiens (th. III. 1. 2 ad 2) = die unvollkommen ausreichende (scilicet secundum acceptionem eius, qui est ea contentus, quamvis non sit condigna, ib.) und die vollkommen ausreichende Genugtuung (quia est condigna per quandam adaequationem ad recompensationem culpae commissae, ib.). 2. s. perfecte sufficiens, → s. imperfecte sufficiens. 3. s. sacramentalis (quodl. 3. 13. 28 c) = die sakramentale oder zum Sakramente der Buße gehörende Genugtuung; vgl. th. III. 90. 2 c; cg. IV. 72.
genugtuend, synonym mit satisfactorius (←) .
- Zu vis satisfactiva → vis sub a.
genugtuend, synonym mit satisfactivus (←): quod sit satisfactoria pro peccato, th. I. 95. 4 ad 2; vgl. 4 sent. 15. 3. 1. 5 ob. 2.
- Zu opus satisfactorium → opus sub d; zu oratio s. → oratio sub c; zu poena s. → poena.
a) Anstoß im weitern Sinne des Wortes: quod Graece σκάνδαλον dicitur, nos offensionem vel ruinam et impactionem pedis possumus dicere. Contingit enim, quod quandoque aliquis obex ponitur alicui in via corporali, cui impingens disponitur ad ruinam, et talis obex dicitur scandalum. Et similiter in processu viae spiritualis contingit aliquem disponi ad ruinam spiritualem per dictum vel factum alterius, inquantum scilicet aliquis sua admonitione vel inductione aut exemplo alterum trahit ad peccandum, et hoc proprie dicitur scandalum, th. II. II. 43. 1 c; vgl. 4 sent. 38. 2. 1 c & ad 1.
- Als Arten des scandalum gehören hierher: scandalum corporale & s. spirituale (4 sent. 38. 2. 1 c) = der körperliche und der geistige Anstoß (spirituale scandalum, de quo loquimur, sumatur ad similitudinem corporalis impactionis, quae quidem non fit, nisi ambulanti aliquid in via obiciatur, quod ei sit occasio cadendi, etiamsi non cadat, ib.).
b) Anstoß im engern Sinne, Ärgernis (= scandalum spirituale, → sub a): convenienter dicitur, quod dictum vel factum minus rectum praebens occasionem ruinae sit scandalum, th. II. II. 43. 1 c; vgl. 4 sent. 38. 2. 1 c.
- Arten des scandalum in diesem Sinne sind: 1. scandalum activum & s. passivum (th. II. II. 43. 1 ad 4 & 2 c 7 c; 4 sent. 38. 2. 1 ad 1, 2. 1 c & 3 c, 3. 1 c & 4. 3 c; quodl. 5. 12. 25 ob. 1) = das gegebene (est in eo, qui scandalizat, dans occasionem ruinae, th. II. II. 43. 2 c; scandalum activum proprie est, cum aliquis tale aliquid dicit vel facit, quod de se tale est, ut alterum natum sit ducere ad ruinam, ib. 6 c) und das genommene Ärgernis (est in eo, qui scandalizatur, ib. 2 c). 2. s. activum per accidens & s. activum per se (ib. 3 c) = das gemäß einem nebenbei Seienden oder das nebenbei gegebene und das gemäß seiner selbst oder seiner eigenen Natur nach gegebene Ärgernis, oder das Ärgernis, welches nur nebenbei, und dasjenige, welches durch sich selbst und als solches ein gegebenes Ärgernis ist (per accidens quidem est scandalum activum, quando est praeter intentionem agentis, ut puta cum aliquis facto suo vel verbo inordinato non intendit alteri dare occasionem ruinae, sed solum suae satisfacere voluntati, . . . per se autem est activum scandalum, quando aliquis suo inordinato dicto vel facto intendit alium trahere ad peccandum, ib.). 3. s. activum per se, → s. activum per accidens. 4. s. passivum, → s. activum. 5. s. pharisaeorum & s. pusillorum (ib. 7 c & 8 c) = das pharisäische und das kindliche Ärgernis (scandalum . . . quandoque ex malitia procedit, cum scilicet aliqui volunt impedire huiusmodi spiritualia bona scandala concitando, et hoc est scandalum pharisaeorum, qui de doctrina Domini scandalizabantur, . . . quandoque vero scandalum procedit ex infirmitate vel ignorantia, et huiusmodi est scandalum pusillorum, ib.). 6. s. publicum (4 sent. 38. 2. 4. 3 ad 5) = das öffentliche Ärgernis. 7. s. pusillorum, → s. pharisaeorum.
Spaltung, Trennung, insbesondere die von der katholischen Kirche (vgl. schismaticus): nomen schismatis a scissura animorum vocatum est, scissio autem unitati opponitur, unde peccatum schismatis dicitur, quod directe et per se opponitur unitati, th. II. II. 39. 1 c; vgl. ib. 37 pr. & 39 pr.
- Über den Unterschied zwischen schisma und haeresis (←) heißt es: haeresis et schisma distinguuntur secundum ea, quibus utrumque per se et directe opponitur; nam haeresis per se opponitur fidei, schisma autem per se opponitur unitati ecclesiasticae caritatis, et ideo, sicut fides et caritas sunt diversae virtutes, quamvis, quicumque caret fide, careat caritate, ita etiam schisma et haeresis sunt diversa vitia, quamvis, quicumque est haereticus, sit etiam schismaticus, sed non convertitur, ib. 39. 1 ad 3; vgl. 4 sent. 13. 2. 1 ad 2.
spaltend, trennend, das Wort insbesondere mit Bezug auf die Kirche verstanden: proprie schismatici dicuntur, qui propria sponte et intentione se ab unitate ecclesiae separant, quae est unitas principalis; nam unitas particularis aliquorum ad invicem ordinatur ad unitatem ecclesiae, sicut compositio singulorum membrorum in corpori naturali ordinatur ad totius corporis unitatem, th. II. II. 39. 1 c.
wissbar, der Gegensatz zu opinabilis (←): scibile, quod est obiectum scientiae, 1 anal. 44 a; vgl. 5 met. 17 e; scibile relative dicitur ad scientiam, th. I. 6. 2 ad 1; scibile dicitur secundum potentiam (Möglichkeit), scientia autem secundum habitum vel secundum actum. Unde scibile secundum modum suae significationis praeexistit scientiae. Sed si accipiatur scibile secundum actum, tunc est simul cum scientia secundum actum; nam scitum non est aliquid, nisi sit eius scientia (vgl. intellectus sub b), ib. 13. 7 ad 6; scibilia sunt mensura scientiae, cg. I. 61; scibile potest esse absque eo, quod eius scientia a nobis habeatur, . . . non autem e converso, ib. 66; scibile dicitur relative, non quia ipsum referatur, sed quia aliquid aliud referatur ad ipsum, ib. II. 12; vgl. 1 sent. 30. 1. 1 ad 2; 5 phys. 3 c; 5 met. 17 e; proprie scibilia dicuntur conclusiones demonstrationis, 1 anal. 10 d; oportet ad hoc, quod sciamus, quod principia sint proxima illis, quae debent demonstrari, ib. 18 a; oportet solam enuntiationem esse scibilem, 2 anal. 1 b.
- Zu ratio scibilis sive scibilium → ratio sub f, h & n; zu substantia s. → substantia sub b.
- Scientia est recta ratio scibilium, → scientia sub a. Scientiae distinguuntur secundum diversas rationes scibilium, ≈ .
a) Wissen, Wissenschaft im engern und eigentlichen Sinne, d. i. sichere Erkenntnis einer abgeleiteten Wahrheit oder Erkenntnis einer Sache aus ihrem Grunde, der Gegensatz zu ars (← sub b), intellectus (← sub f), prudentia und sapientia (← sub a): cum omnis scientia sit in intellectu, 1 phys. 1 a; vgl. 1 anal. 42 b; scientia enim habitus est, th. I. 14. 1 ob. 1; scientia, cum sit conclusionum, est quaedam cognitio ab alio causata, ib. ob. 2; vgl. 1 anal. 10 d; aliquis vero habitus est in intellectu possibili ex ratione causatus, scilicet habitus conclusionum, qui dicitur scientia, th. I. II. 53. 1 c; scientiae, quae est ratio (← sub f) recta speculabilium, ib. 56. 3 c; scientia est recta ratio scibilium, ib. II. II. 55. 3 c; scientia est rei cognitio per propriam causam, cg. I. 94; ad scientiam requiritur cognitionis certitudo, verit. 11. 1 ob. 13; scientia est per decursum a principiis ad conclusiones, 1 anal. 36 h; scientia hic accipitur, prout est demonstrationis effectus, ib. 41 c; scientia est per necessaria, ib. 44 b; scientia importat (bedeutet) certitudinem cognitionis per demonstrationem adquisitam, ib. c; vgl. ib. 42 a-e; 2 anal. 1 a; th. I. II. 57. 2 ad 1; 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; 3 anim. 5 b & i; cum scientia non sit nisi veri, 2 anal. 1 b; de ratione vero scientiae est, quod habeat firmam inhaesionem cum visione intellectiva, habet enim certitudinem procedentem ex intellectu principiorum, th. I. II. 67. 3 c; scientia est assimilatio scientis ad rem scitam, cg. II. 60; vgl. 1 sent. 36. 1. 2 ob. 3; 7 phys. 6 e; scientia est sigillatio scibilis in intellectu scientis, verit. 2. 1 ob. 6; scientia nihil aliud est, quam descriptio rerum in anima, cum scientia esse dicatur assimilatio scientis ad scitum, ib. 11. 1 ob. 11; ex multis intellectis intelligentis scientia integratur, cg. I. 48; (scientia) est ordinata aggregatio ipsarum specierum existentium in intellectu, non sunt secundum completum actum, sed medio modo inter potentiam et actum, ib. 56; vgl. unten s. completa; scientia adquiritur dupliciter, et sine doctrina per inventionem, et per doctrinam, ib. II. 75.
- Über den Unterschied zwischen scientia, ars (← sub b), intellectus (← sub f), prudentia und sapientia (← sub a) heißt es: scientia est conclusionum et intellectus principiorum, 1 anal. 7 d; tria eorum, scilicet sapientia, scientia et intellectus important (bedeuten) rectitudinem cognitionis circa necessaria, scientia quidem circa conclusiones, intellectus autem circa principia, sapientia autem circa altissimas causas, quae sunt causae divinae. Alia vero duo, scilicet ars et prudentia important rectitudinem rationis circa contingentia. Prudentia quidem circa agibilia, id est circa actus, qui sunt in operante, puta (z. B.) amare, odire, eligere et huiusmodi, quae pertinent ad actus morales, quorum est directiva prudentia. Ars autem importat rectitudinem rationis circa factibilia, id est circa ea, quae aguntur in exteriorem materiam, sicut est secare et alia huiusmodi opera, in quibus dirigit ars. Hic autem addit rationem, quae pertinet ad deductionem principiorum in conclusiones, 1 anal. 44 i; vgl. ib. 7 d; th. I. 14. 1 ad 2; I. II. 57. 2 c & ad 1, 3 c & ad 3 & 4 c; Eph. 5. 6; 3 anim. 4 g; 1 met. 1 m; 6 eth. 3 a & 4 d.
- Actus scientiae sive usus s. (cg. II. 60; III. 39; 7 phys. 6 f; 2 anim. 1 b & e) = die Tätigkeit oder der Gebrauch des Habitus des Wissens oder der Wissenschaft, m. a. W. das Erwägen oder Betrachten; vgl. considerare und consideratio. Principium scientiae (th. I. II. 3. 6 c; verit. 16. 1 c; 1 anal. 2 a, 17 c, 18 b, 43 m & 44 c; 9 met. 7 f) = das Prinzip einer Wissenschaft, d. i. sowohl das principium quod causat scientiam oder die hervorbringende Ursache der Wissenschaft (accipimus hic intellectum, . . . secundum quod est principium scientiae, id est secundum quod est habitus quidam primorum principiorum, ex quibus procedit demonstratio ad causandam scientiam, 1 anal. 44 c; vgl. ib. 3 a & 4 o), als das principium ex quo oder das Prinzip, aus welchem geschlossen oder bewiesen wird, als auch das principium circa quod est scientia oder das Objekt der Wissenschaft (duplicia sunt principia. Quaedam, ex quibus primo demonstratur, sicut primae dignitates, . . . Et iterum sunt quaedam principia, circa quae sunt scientiae, scilicet subiecta scientiarum, quia definitionibus subiecti utimur ut principiis in demonstrationibus, ib. 43 m). Semen scientiae (verit. 11. 1 c; 9 met. 7 f) = der Same oder das Samenkorn der Wissenschaft (praeexistunt in nobis quaedam scientiarum semina, scilicet primae conceptiones intellectus, quae statim lumine intellectus agentis cognoscuntur per species a sensibilibus abstractas, sive sint complexa, ut dignitates, sive incomplexa, sicut ratio entis et unius et huiusmodi, quae statim intellectus apprehendit, verit. 11. 1 c), m. a. W. das Prinzip der Wissenschaft, welches Samen der Wissenschaft genannt wird, weil in principiis scientiae virtualiter tota scientia continetur (th. I. II. 3. 6 c), sicut et in omnibus naturis sequentium operationum et effectuum quaedam naturalia semina praeexistunt (verit. 16. 1 c). Sermo scientiae (th. I. II. 111. 4 c & ad 4) = die Rede oder Redegabe der Wissenschaft (sapientia et scientia . . . computantur inter gratias gratis datas, secundum quod important quandam abundantiam scientiae et sapientiae, ut homo possit non solum in seipso recte sapere de divinis, sed etiam alios instruere et contradicentes revincere, ib. ad 4); vgl. donum scientiae unter donum sub b und gratia sermonis s. unter gratia sub b. Spectamina scientiae (cg. III. 47) = Muster oder Vorbilder der Wissenschaft, d. i. die göttlichen Ideen. Subiectum scientiae (th. I. 1. 7 c; cg. II. 73; 1 anal. 42 a; 1 phys. 1 a; 1 met. prol. & 2 i; 11 met. 7 g) = das Objekt der Wissenschaft sowohl, als auch das Subjekt derselben; vgl. oben actus scientiae.
- Als Arten der scientia gehören hierher: 1. scientia activa & s. factiva (cg. III. 79; 6 met. 1 c; 11 met. 7 a & c) = die aktive und die faktive Wissenschaft im weitern Sinne dieser Wörter, d. i. die praktische Wissenschaft (↓ s. doctrinalis), und die aktive und faktive Wissenschaft im engern Sinne, d. i. die Wissenschaft des Tuns oder Handelns und die des Schaffens oder Hervorbringens (est ergo scientia activa, ex qua instruimur ad recte exercendum operationes, quae actiones dicuntur, sicut est scientia moralis, factiva autem scientia est, per quam recte aliquid facimus, sicut ars fabrilis et alia huiusmodi, 11 met. 7 c). 2. s. actualis sive in actu, s. habitualis sive in habitu & s. in potentia (th. I. 14. 1 ad 3; III. 11. 5 ob. 1-3; cg. I. 56; vgl. verit. 17. 1 c) = das Wissen nach Weise einer Tätigkeit, das Wissen nach Weise eines dauernden Zustands und das Wissen der Möglichkeit nach. 3. s. afficiens (Eph. 3. 5) = das affizierende Wissen (nam ex vi cognitionis inducitur ad magis diligendum, quia, quanto Deus magis cognoscitur, tanto et magis diligitur, ib.). 4. s. analytica (1 anal. 35 a & b) = die Analytik; vgl. analyticus sub a. 5. s. architectonica sive regitiva sive principalis & s. famulans sive servilis (cg. III. 79; 1 sent. prol. 1. 1 c; 3 sent. 14. 1. 4 a; 1 met. prol. & 2 f & m; 1 eth. 2 d & e) = die gebietende oder leitende oder hauptsächliche (tamquam praecipiens aliis, quid oporteat facere, 1 eth. 2 d) und die dienende (vgl. s. serva unten und s. servilis sub b) Wissenschaft. 6. s. astrologica sive astronomica, s. harmonica & s. perspectiva sive speculativa (th. I. 1. 2 c; 1 anal. 17 f, 21 b, 25 b & 41 a; 2 phys. 3 h; 2 cael. 14 f; 2 gener. 10 d; 1 met. 13 b; 3 met. 7 d; 4 met. 2 e) = die Astronomie, die Musiklehre und die Lehre über das Sehen (vgl. s. doctrinalis) oder die Optik. 7. s. astronomica, → s. astrologica. 8. s. civilis sive politica, s. oeconomica & s. ethica sive monastica (th. II. II. 47. 11 a; 1 eth. 1 a & 2 d; 6 eth. 7 d; 1 pol. 5 a-e) = die Lehre über das bürgerliche Leben oder die Staatswissenschaft (quae considerat operationes multitudinis civilis, 1 eth. 1 a), die Wissenschaft über das häusliche Leben oder die Familie (quae considerat operationes multitudinis domesticae, ib.) und die Sittenlehre oder die Wissenschaft über das Einzelleben des Menschen (quae considerat operationes unius hominis ordinatas ad finem, ib.). 9. s. communis sive universalis & s. particularis (th. I. 14. 1 ob. 3 & ad 3; I. II. 76. 1 c; 77. 2 c; 1 sent. 35. 1. 5 c; mal. 3. 6 c; 1 anal. 15 f; 1 phys. 2 c; 7 phys. 6 e; 1 met. 2 i; 4 met. 1 b & 4 b) = die allgemeine und die besondere Wissenschaft oder das Allgemeine und das Besondere Wissen (proprie illa scientia est particularis, quae est per medium particulare a re acceptum, 1 sent. 35. 1. 5 c). 10. s. disciplinalis sive mathematica, s. metaphysica sive metaphysicae & s. naturalis (th. I. 7. 3 ob. 1; 44. 1 ad 3; 79. 9 ad 3; 84. 1 a; 86. 3 a; II. II. 9. 2 ob. 2 & ad 3; cg. I. 12; II. 75; IV. 55; trin. 2. 1. 2 a; 1 anal. 1 b & 2 a; 2 anal. 9 c; 1 phys. 1 a & 2 c; 2 phys. 3 b & f; 3 phys. 8 b; 3 cael. 1 b; 1 gener. pr.; 1 met. 12 i; 11 met. 7 e; 6 eth. 7 k) = die Disziplin per eminentiam (→ disciplina sub d) oder die Mathematik, die Metaphysik und die Naturwissenschaft (quae est de natura, 1 cael. 1 a). 11. s. disparata (1 anal. 15 f) = die auseinander gepaarte oder ganz verschiedene Wissenschaft. 12. s. divina (cg. III. 25; trin. 2. 1. 4 ad 3; 1 met. prol. & 3 f; 6 met. 1 a, h & i) = die göttliche Wissenschaft oder die Wissenschaft über Gott und die göttlichen Dinge (vgl. s. divina unten sub b) oder die Theologie, sowohl die übernatürliche, als die natürliche, welch letztere gewöhnlich mit der ganzen Metaphysik identifiziert wird (prima philosophia tota ordinatur ad Dei cognitionem sicut ad ultimum finem, unde et scientia divina nominatur, cg. III. 25; ista scientia est circa res divinas et ideo dicitur theologia quasi sermo de divinis, 6 met. 1 i); vgl. s. divina sub b. 13. s. divinativa sive sperativa (mem. 1 c) = die (das Zukünftige) erratende oder erhoffen lassende Wissenschaft. 14. s. doctrinalis sive speculativa sive theorica & s. operativa sive practica (th. I. 1. 4 c; 14. 16 c; 22. 3 ad 1; cg. III. 25, 41, 64, 75 & 79; 1 anal. 41 b; 6 met. 1 c & d; 11 met. 7 a & c; 2 eth. 2 a) = die unterrichtende oder bloß auf ein Erkennen hinzielende Wissenschaft und die praktische Wissenschaft (quae est activa et factiva, 11 met. 7 c; vgl. oben s. activa) oder die Wissenschaft, welche in einem Handeln oder in der Regulierung eines Handelns ihren Zweck hat (in speculativis scientiis nihil aliud quaeritur, quam cognitio generis subiecti, in practicis autem scientiis intenditur quasi finis constructio ipsius subiecti, 1 anal. 41 b). 15. s. ethica, → s. civilis. 16. s. factiva, → s. activa. 17. s. falsa & s. vera sive recta (th. I. II. 77. 2 c; cg. III. 108; 3 anim. 4 g) = die falsche und die wahre oder richtige Wissenschaft. 18. s. famulans, → s. architectonica. 19. s. harmonica, → s. astrologica. 20. s. humanitus tradita (trin. pr. 2. 2 ad 5) = die nach menschlicher Weise gelehrte oder die allgemeinmenschliche Wissenschaft. 21. s. in actu, → s. actualis. 22. s. inferior sive subalterna sive subalternata & s. superior sive subalternans (th. I. 1. 8 c; trin. pr. 2. 2 ad 5; 2. 1. 1 ad 5; 1 anal. 17 c & f, 21 b & c, 25 b, d & e, 34 i & 41 a; 1 phys. 2 c; 1 eth. 2 e) = die unter- und die übergeordnete Wissenschaft. 23. s. in habitu, → s. actualis. 24. s. in potentia, ≈ . 25. s. inquisitiva & s. iudicativa (th. I. II. 57. 6 ad 3; II. II. 51. 4 ad 2; 53. 4 c) = die untersuchende oder forschende (quae procedit ex communibus rei principiis, ib. II. II. 51. 4 ad 2) und die urteilende Wissenschaft (quae procedit ex propriis, ib.), welch letztere insofern iudicativa genannt wird, inquantum per resolutionem in prima principia intelligibilia de veritate inquisitorum diiudicatur, ib. 53. 4 c). 26. s. intellectualis (1 met. prol.; 6 met. 1 a) = die übersinnliche Wissenschaft oder die Wissenschaft über Übersinnliches (sive sit solum circa intelligibilia, . . . sive sit circa ea, quae sunt aliquo modo imaginabilia vel sensibilia in particulari, in universali autem intelligibilia, 6 met. 1 a). 27. s. iudicativa, → s. inquisitiva. 28. s. iuris (th. II. II. 71. 4 ob. 2) = die Rechtswissenschaft. 29. s. legispositiva & s. militaris (ib. I. 1. 5 c; 10 eth. 16 h) = die Gesetzgebungs- und die Militärwissenschaft. 30. s. libera sive liberalis & s. serva sive servilis (8 pol. 1 h) = die freie und die unfreie (vgl. s. servilis sub 5 und unten sub b) Wissenschaft (scientia libera vel liberalis dicta est ab antiquis, secundum quod homo per se disponitur secundum intellectum ad finem proprium, illa autem, secundum quam disponitur in ordine ad bonum corporis per se et ad bona exteriora, servilis, quia ordinatur ad bonum eius, secundum quod debet servire in homine, ib.). 31. s. logicalis (1 met. 3 b) = die Logik (quae non propter se quaeritur, sed ut introductoria ad alias artes, ib.). 32. s. mathematica, → s. disciplinalis. 33. s. media, s. pure mathematica & s. pure naturalis, trin. 2. 1. 3 ad 6; 1 anal. 41 a; 2 phys. 3 h; vgl. th. II. II. 9. 2 ad 3) = die mittlere oder mathematisch-physikalische, die rein mathematische und die rein physikalische Wissenschaft (quaedam scientiae sunt pure mathematicae, quae omnino abstrahunt secundum rationem a materia sensibili, ut geometria et arithmetica; quaedam autem scientiae sunt mediae, quae scilicet principia mathematica applicant ad materiam sensibilem, sicut perspectiva applicat principia geometriae ad lineam visualem et harmonica id est musica applicat principia arithmeticae ad sonos sensibiles, 1 anal. 41 a). 34. s. metaphysica sive metaphysicae, → s. disciplinalis. 35. s. militaris, → s. legispositiva. 36. s. monastica, → s. civilis. 37. s. moralis (th. I. 1. 2 ad 2 & 4 ob. 2 & a; 84 pr.; 86. 3 a; cg. II. 76; III. 10; 6 met. 1 c; 11 met. 7 c; 1 eth. 1 a) = die Sittenlehre (quae est de actibus humanis subiectis libero arbitrio, th. I. 86. 3 a). 38. s. naturalis, → s. disciplinaris. 39. s. oeconomica, → s. civilis. 40. s. particularis, → s. communis. 41. s. perspectiva, → s. astrologica. 42. s. politica, → s. civilis. 43. s. practica, → s. doctrinalis. 44. s. practica secundum quid & s. practica simpliciter sive tantum (th. I. 14. 16 c) = die beziehungsweise oder theoretisch-praktische und die einfachhin oder rein praktische Wissenschaft; vgl. s. doctrinalis. 45. s. practica simpliciter sive tantum, → s. practica secundum quid. 46. s. principalis, → s. architectonica. 47. s. propter quid & s. quia (ib. II. II. 174. 3 a; 1 anal. 17 c) = die begründende und die konstatierende oder die apriorische und die aposteriorische Wissenschaft (quae causam demonstrat per effectum, cg. III. 49). 48. s. pure mathematica, → s. media. 49. s. pure naturalis, ≈ . 50. s. quae est ex additione sive appositione sive quae se habet ex additione & s. quae est ex paucioribus (trin. 2. 2. 1 ad 2; 1 anal. 41 a) = die Wissenschaft, deren Objekt zu dem Objekte einer andern Wissenschaft sich nach Weise eines Zusatzes verhält, und diejenige, welche über Einfacheres handelt (habent enim se ea, de quibus est geometria, ex additione ad ea, de quibus est arithmetica . . . Unde dicebat, quod unum est substantia non habens positionem. Punctum autem est substantia habens positionem; et sic punctum supra unitatem addit positionem. Et sicut ex uno causantur omnes numeri non habentes positionem, ita ex puncto secundum Platonicos causantur omnes quantitates continuae. Nam punctus motus facit lineam, linea mota facit superficiem, superficies mota facit corpus. Et secundum hoc quantitates continuae, de quibus est geometria, se habent ex appositione ad numeros, de quibus est arithmetica, 1 anal. 41 a). 51. s. quae est ex paucioribus, → s. quae est ex additione. 52. s. quae se habet ex additione, ≈ . 53. s. quia, → s. propter quid. 54. s. rationalis & s. realis (th. II. II. 51. 2 ad 3; 1 perih. 1 a; 1 anal. 1 a; 3 anim. 8 c; 4 met. 4 b) = die Vernunftwissenschaft oder die Logik (quae non solum rationalis est ex hoc, quod est secundum rationem, quod est omnibus artibus commune, sed etiam ex hoc, quod est circa ipsum actum rationis sicut circa propriam materiam, 1 anal. 1 a) und die Sachwissenschaft oder die Wissenschaft über Dinge außerhalb des Denkens. 55. s. realis, → s. rationalis. 56. s. recta, → s. falsa. 57. s. regitiva, → s. architectonica. 58. s. rhetorica (th. II. II. 48. 1 c; 1 anal. 1 a) = die Rhetorik oder die Wissenschaft von der Beredsamkeit. 59. s. serva, → s. libera. 60. s. servilis, → s. architectonica & s. libera. 61. s. sophistica (1 anal. 1 a; 6 met. 2 d) = die Sophistik oder die Anleitung zum Überlisten durch die Kunst der Disputation. 62. s. speculativa, → s. doctrinalis. 63. s. speculativa secundum quid & s. speculativa simpliciter (th. I. 14. 16 c) = die beziehungsweise oder praktisch-spekulative und die einfachhin oder rein spekulative Wissenschaft (scientia igitur, quae est speculativa ratione ipsius rei scitae, est speculativa tantum, quae vero speculativa est secundum modum vel secundum finem, est secundum quid speculativa et secundum quid practica, ib.). 64. s. speculativa simpliciter sive tantum, → s. speculativa secundum quid. 65. s. sperativa, → s. divinativa. 66. s. subalterna, → s. inferior. 67. s. subalternans, ≈ . 68. s. subalternata, ≈ . 69. s. superior, ≈ . 70. s. theorica, → s. doctrinalis. 71. s. universalis, → s. communis. 72. s. vera, → s. falsa.
- Ad scientiam pertinet, considerare non solum subiectum, sed etiam partes et passiones subiecti (trin. 2. 1. 4 ob. 6; vgl. ib. 3 ob. 2; 1 perih. 1 a), oder: cuiuslibet scientiae est, considerare subiectum et passiones et causas (5 met. 1 a) = zu einer Wissenschaft gehört es sich, dass sie nicht bloß ihr Objekt, sondern auch dessen Arten und Eigentümlichkeiten und Ursachen betrachtet. Aliae scientiae sunt de rebus, et aliae de intentionibus intellectus (cg. IV. 11), oder: sunt scientiae de rebus, non autem de speciebus vel intentionibus intelligibilibus, nisi sola scientia rationalis (3 anim. 8 c; vgl. 1 anal. 20 d; 4 met. 4 b) = einige Wissenschaften handeln über die Dinge außerhalb des Denkens, andre, nämlich die Logik mit ihren einzelnen Disziplinen, über die Begriffe oder übersinnlichen Vorstellungen der Dinge. Contrariorum eadem est scientia, → contrarius sub a. Cuiuslibet scientiae est, considerare subiectum et passiones et causas, ↑: Ad scientiam pertinet etc. Diversa ratio cognoscibilis diversitatem scientiarum inducit (th. I. 1. 1 ad 2; vgl. ib. I. II. 54. 2 ob. 2), oder: scientiae distinguuntur secundum diversas rationes scibilium (ib. III. 11. 6 ob. 3) = die verschiedene Beziehung eines Erkennbaren (rei cognoscibilis heißt es deshalb auch im codex Ottob. 205 der Vatikanischen Bibliothek zu Rom) begründet eine Verschiedenheit der Wissenschaften, oder die Wissenschaften unterscheiden sich nach den verschiedenen Beziehungen der wissbaren Dinge. Diversae scientiae ex diversis principiis procedunt (2 sent. 24. 2. 2 ad 5; vgl. 1 anal. 41 d & 43 m; 1 eth. 1 a) = verschiedene Wissenschaften gehen von verschiedenen Prinzipien aus, und diese sind verschieden, wenn weder die Prinzipien einer Wissenschaft aus denen der andern, noch auch die Prinzipien beider Wissenschaften aus irgendwelchen gemeinsamen Prinzipien hervorgehen; vgl. 1 anal. 41 d. Habitus scientiarum, quibus intellectus perficitur, distinguuntur secundum differentiam separationis a materia (sensu 1 a) = die Habitusse des Wissens, durch welche die Vernunft vervollkommnet wird, unterscheiden sich nach der Weise der Abstraktion des Allgemeinen von der Materie. Nulla scientia probat sua principia (1 anal. 21 c; vgl. ib. 17 d & 18 b; 1 perih. 1 a & 4 a; th. I. 1. 8 c) = keine Wissenschaft beweist ihre Prinzipien d. i. diejenigen Wahrheiten, aus denen sie alles ableitet. Particularium non est scientia, → particularis. Scientia dicitur una ex hoc, quod est unius generis subiecti (1 anal. 41 b), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: μία δ᾽ἐπιστήμη ἡ ἑνος γένους (Anal. post. I. 28, 87. a. 28) = eine einzige Wissenschaft hat nur eine einzige Gattung von Dingen zum Objekte. Scientiae distinguuntur secundum diversas rationes scibilium, ↑: Diversa ratio cognoscibilis etc. Scientia est quodammodo scibilia (3 anim. 13 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἒστι δ᾽ἡ ἐπιστήμη μὲν τὰ ἐπιστητά πως (De anima III. 8, 431. b. 22 sq.) = die Wissenschaft ist gewissermaßen das Wissbare, dann nämlich, wenn man beides als im Zustande der Wirklichkeit befindlich betrachtet: vgl. intellectus und sensus sub c. Scientia est universalium (2 anim. 12 b), oder: scientia non est de singularibus (1 anal. 44 b; vgl. ib. 42 b & d; 1 meteor. 1 a; 2 met. 4 g), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἡ δ᾽ἐπιστήμη τῶν καθόλου (De anima II. 5, 417. b. 23) = eine Wissenschaft handelt nur über Allgemeines, und nicht über Einzelnes; vgl. intellectus und sensus sub c. Scientia non est corruptibilium (1 anal. 16 a) = es gibt keine Wissenschaft über veränderliche Dinge als solche. Scientia non est de singularibus, ↑: Scientia est universalium. Scientia non est eorum, quae cognoscuntur per sensum (ib. 42 a; vgl. ib. b; 1 phys. 1 a) = es gibt keine Wissenschaft über das sinnlich Wahrnehmbare als solches. Scientia non est eorum, quae sunt a fortuna (ib. 42 a & b) = es gibt keine Wissenschaft über solches, was vom Zufall herrührt und bloß so nebenbei vorkommt, sondern nur über dasjenige, was als solches immer oder wenigstens meistens stattfindet. Sunt scientiae de rebus, non autem de speciebus vel intentionibus intelligibilibus, nisi sola scientia rationalis, ↑: Aliae scientiae sunt etc. Una scientia est alia certior (ib. 41 a) = eine Wissenschaft liefert größere Gewissheit, als eine andre (ponit [sc. Aristoteles] tres modos, quibus una scientia est alia certior. Primum modum ponit dicens, quod illa scientia est prior et certior, quam alia, quae scilicet eadem facit cognoscere, et quia et propter quid. Non autem est illa certior, quae est cognoscitiva solum ipsius quia separatim ab ea, quae cognoscit propter quid; haec enim est dispositio scientiae subalternantis ad subalternatam, . . . Nam scientia subalternata separatim scit quia, nesciens propter quid; sicut chirurgicus scit, quod vulnera circularia tardius curantur, non autem scit propter quid. Sed huiusmodi cognitio pertinet ad geometram, qui considerat rationem circuli, secundum quam partes eius non appropinquant sibi per modum anguli, ex qua propinquitate contingit, quod vulnera triangularia citius sanantur. Secundum modum ponit dicens, quod illa scientia, quae non est de subiecto, est certior illa, quae est de subiecto. Et accipitur hic subiectum pro materia sensibili, quia . . . quaedam scientiae sunt pure mathematicae, quae omnino abstrahunt secundum rationem a materia sensibili, ut geometria et arithmetica, quaedam autem scientiae sunt mediae, quae scilicet principia mathematica applicant ad materiam sensibilem, sicut perspectiva applicat principia geometriae ad lineam visualem, et harmonica id est musica applicat principia arithmeticae ad sonos sensibiles . . . Tertium modum ponit dicens, quod scientia, quae est ex paucioribus, est prior et certior ea, quae est ex appositione id est quam illa, quae se habet ex additione. Et ponit exemplum. Sicut geometria est posterior et minus certa, quam arithmetica; habent enim se ea, de quibus est geometria, ex additione ad ea, de quibus est arithmetica, ib.; vgl. 1 anim. 1 a.
b) Wissen, Wissenschaft im weitern Sinne, d. i. jedwede Vernunfterkenntnis, insbesondere jedwede gewisse und sichere Vernunfterkenntnis (scientia intellectiva, 1 gener. 8 d), synonym mit notitia (← sub b), der Gegensatz zu fides (← sub a) und opinio (←) einerseits und anderseits zu ignorantia (←) und nescientia: scientiam enim hic large accipimus pro qualibet cognitione intellectus humani, th. III. 9. 1 c; hic Aristoteles large accipit scientiam pro qualibet certitudinali cognitione, 1 anal. 7 d; vgl. ib. 4 b & 44 a-h; propter quod et certae existimationes scientiae vocantur, ib. 42 d; scientia . . . absolute cognitionem dicit cum condicione certitudinis, unde est et temporalium et aeternorum, 1 sent. 35 exp.; unius enim, inquantum est unum, videtur esse una scientia, id est unus modus cognoscendi, 2 anal. 2 g; vgl. Aristoteles: Anal. post. II. 3, 90. b. 21; si ergo est aliqua cognitio certa aut scientia, 3 cael. 2 b.
- Arten der scientia in diesem Sinne sind: 1. scientia absoluta sive simplex & s. collativa sive discursiva sive ratiocinativa (th. I. 14. 7 t; II. II. 9. 1 ad 1; III. 11. 3 c; cg. I. 57) = das (von einem Erkenntnisprinzip) unabhängige oder einfache (d. i. durch einen discursus rationis nicht zusammengesetzte) und das durch eine Vergleichung oder Ableitung der Vernunft zustande gekommene Wissen. 2. s. adquisita sive experimentalis sive experientiae, s. innata sive connaturalis sive naturalis & s. indita sive infusa (th. I. 117. 1 c; II. II. 9. 2 ob. 2; III. 9. 3 ob. 1 & 4 ad 3, 10 pr., 11 pr., 12 pr. & 3 ad 3; qu. anim. 15 c; verit. 17. 5 ad 4; Hebr. 5. 2) = das erworbene oder erfahrungsmäßige (scientia rerum adquiri potest non solum per experientiam ipsarum, sed etiam per experientiam quarundam aliarum rerum, th. III. 12. 1 ad 1), das angeborene oder von Natur aus mitgegebene und das (nachträglich von Gott oder einem seiner Engel) eingegebene oder eingegossene Wissen. 3. s. angelica sive angelorum, s. beata sive beatitudinis sive beatorum & s. Dei sive divina (th. I. 14 pr. & 1 ad 1 & 2; III. 9. 2 c & 3 ob. 1; 11. 4 ob. 2 & c; 12. 2 ob. 1; cg. I. 48, 55 & 57; 1 met. 3 f) = das Wissen der Engel, das der Seligen im Himmel und das Wissen Gottes oder über Gott (uno modo scientia divina dicitur, quam Deus habet, alio modo, quia est de rebus divinis, 1 met. 3 f; vgl. s. divina sub a). 4. s. angelorum, → s. angelica. 5. s. approbationis, s. simplicis intelligentiae sive notitiae & s. visionis (th. I. 14. 8 c & 9 c; 19. 11 ad 1; III. 10. 2 ad 2; cg. I. 69; 1 sent. 39. 1. 2 c; 40. 4. 1 ad 1; 4 sent. 49. 2. 5 ad 1; verit. 2. 9 ad 2; 8. 4 c; 20. 4 ad 1; quodl. 3. 2. 3 c; Hebr. 5. 2) = das mit Gutheißung oder Zustimmung des Willens verbundene Wissen, das Wissen nach Art des einfachen übersinnlichen Vorstellens oder Kennens (vgl. s. absoluta) und das nach Weise des objektiven Schauens oder Anschauens (scientia simplicis notitiae et visionis nullam differentiam important ex parte scientis, sed solum ex parte rei scitae; dicitur enim scientia visionis in Deo ad similitudinem visus corporalis, qui res extra se positas intuetur, unde per scientiam visionis Deus scire non dicitur, nisi quae sunt extra ipsum, quae sunt vel praesentia vel praeterita vel futura, sed scientia simplicis notitiae etiam est eorum, quae nec sunt nec erunt nec fuerunt, verit. 2. 9 ad 2). 6. s. beata, → s. angelica. 7. s. beatitudinis, ≈ . 8. s. beatorum, ≈ . 9. s. certa & s. incerta (univ. 2) = das sichere und das unsichere Wissen. 10. s. collativa, → s. absoluta. 11. s. completa sive perfecta & s. incompleta sive imperfecta sive inchoata (th. I. 85. 3 c; I. II. 74. 4 ad 3; 1 phys. 1 b; 1 meteor. 1 a; vgl. cg. I. 56) = das vollständige oder vollendete oder vollkommene (per quam distincte et determinate res cognoscitur, th. I. 85. 3 c) und das unvollständige oder unvollkommene oder angefangene Wissen (per quam sciuntur res indistincte sub quadam confusione, ib.). 12. s. comprehensiva sive supersubstantialis (nom. 1. 1) = das umfassende oder übersubstanzliche d. i. eine geschaffene Substanz übersteigende Wissen (comprehenditur autem illius essentia, cum ita perfecte cognoscitur, sicut cognoscibilis est . . . Unde nulla creatura potest pertingere ad perfectum modum cognitionis ipsius, quem nominavit supersubstantialem scientiam, et hoc esset eum comprehendere, ib.). 13. s. conclusionum (th. I. 60. 2 c; vgl. ib. 79. 9 c) = das Wissen oder die Erkenntnis der Schlussfolgerungen. 14. s. coniecturalis (1 sent. 38. 1. 5 c) = das vermutungsartige Wissen. 15. s. connaturalis, → s. adquisita. 16. s. creata & s. increata (th. I. 14. 1 ad 3; III. 9. 3 c; verit. 20. 1 c) = das erschaffene oder geschöpfliche und das unerschaffene oder göttliche Wissen. 17. s. credendorum, s. desiderandorum & s. operandorum (praec. pr.) = die Wissenschaft der zu glaubenden, die der zu verlangenden und die der zu tuenden Dinge (primum docetur in symbolo, ubi traditur scientia de articulis fidei, secundum in oratione dominica, tertium autem in lege, ib.). 18. s. demonstrativa, s. dialectica & s. indemonstrabilis (th. I. 12. 7 c; 44. 1 ad 2; I. II. 14. 6 ob. 3; 57. 6 ad 3; II. II. 48. 1 c; 51. 2 ad 3 & 4 ad 2; 53. 4 c; III. 9. 3 ad 2; cg. II. 61; 1 anal. 1 b, 4 i, 5 e, 7 d, 9 a, 18 g, 20 d, 35 a, 42 b & 44 c; 2 phys. 15 d; 4 met. 4 b; 1 eth. 3 a & 16 b; 6 eth. 1 k) = die beweisende Wissenschaft (in quibus principia necessaria sunt causae conclusionum necessariarum, th. I. 44. 1 ad 2; quae per demonstrationem adquiritur, ib. III. 9. 3 ad 2; scientiae demonstrativae sunt circa necessaria, quae impossibile est aliter se habere, 1 eth. 16 b) oder die Wissenschaft über den Beweis (welche einen Teil der Logik bildet), die wahrscheinliche oder wahrscheinlich machende Wissenschaft (alius modus procedendi in scientiis est ex probabilibus ad opinionem faciendam, quod pertinet ad dialecticam, th. II. II. 48. 1 c) und das unbeweisbare Wissen (scientia indemonstrabilis nihil aliud est, quam certa existimatio immediatae propositionis, 1 anal. 44 c). 19. s. desiderandorum, → s. credendorum. 20. s. despotica sive dominativa & s. servilis (1 pol. 2 e, 5 a & d-g) = die herrische oder gebietende und die knechtische oder dienende (vgl. s. servilis sub a) Wissenschaft, m. a. W. die Wissenschaft über andre Menschen zu herrschen (per quam aliquis scit bene uti servis, non autem illa, per quam aliquis adquirit servos, ib. e), und diejenige, andern Sklaven- oder knechtliche Dienste zu leisten (per quam aliquis scit facere quaedam ministeria, quae ancillae facere consueverunt vel alii servi. ib. d). 21. s. dialectica, → s. demonstrativa. 22. s. discursiva, → s. absoluta. 23. s. divina, → s. angelica. 24. s. dominativa, → s. despotica. 25. s. experientiae, → s. adquisita. 26. s. experimentalis, ≈ . 27. s. imperfecta, → s. completa. 28. s. incerta, → s. certa. 29. s. inchoata, → s. completa. 30. s. incompleta, ≈ . 31. s. increata, → s. creata. 32. s. indemonstrabilis, → s. demonstrativa. 33. s. indita, → s. adquisita. 34. s. infusa, ≈ . 35. s. innata, ≈ . 36. s. magica (quodl. 4. 9. 16 a & c) = die Zauberkunst. 37. s. naturalis, → s. adquisita. 38. s. operandorum, → s. credendorum. 39. s. perfecta, → s. completa. 40. s. ratiocinativa, → s. absoluta. 41. s. servilis, → s. despotica. 42. s. simplex, → s. absoluta. 43. s. simplicis intelligentiae, → s. approbationis. 44. s. simplicis notitiae, ≈ . 45. s. supersubstantialis, → s. comprehensiva. 46. s. visionis, → s. approbationis.
- Naturaliter unusquisque desiderat scientiam (1 met. 1 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει (Metaph. I. 1. 980. a. 22) = ein jeder Mensch verlangt von Natur aus nach Wissen; vgl. scire sub b. Quanto scientia est perfectior, tanto est magis unita (th. III. 11. 6 ob. 1) = je vollkommener ein Wissen ist, um so mehr ist es in sich geeint, m. a. W. tanto minus est distincta per plures habitus, ib.; vgl. ib. ad 1.
wissenschaftlich, d. i. zum Wissen gehörig, das Wissen betreffend, Wissen erzeugend, synonym mit scientificus (←) .
a) wissen machend, Wissen erzeugend, synonym mit scientialis (←): quia est scientifica id est faciens scire, 1 anal. 14 d.
- Scientificum sc. genus sive principium (th. I. 79. 9 ob. 3 & ad 3; trin. 2. 2. 1 ob. 4; 3 sent. 17. 1. 1. 3 ob. 3; verit. 15. 2 ob. 3 & ad 3; 2 anim. 4 f; 1 met. 1 m; 6 eth. 1 k, 2 l & 4 l), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks ἐπιστημονικόν (Eth. Nic. VI. 2, 1139. a. 12) = der Habitus oder die Fähigkeit zur Aufnahme des Habitus, die notwendigen Dinge zu erkennen: ratiocinativum contra scientificum dividitur, trin. 2. 2. 1 ob. 4.
b) wissenschaftlich gebildet, gelehrt: quod audit ab aliquo scientifico, th. II. II. 4. 8 ad 2.
Funke: haec virtus (intellectus) scintilla convenienter dicitur, quod, sicut scintilla est modicum quid ex igne evolans, ita haec virtus est quaedam modica participatio intellectualitatis, 2 sent. 39. 3. 1 c; vgl. trin. pr.
- Arten der scintilla sind: 1. scintilla conscientiae (verit. 17. 2 ad 3) = Funke des Gewissens (sicut scintilla est id, quod purius est de igne et quod supervolat toti igni, ita synteresis [←] est id, quod supremum in conscientiae iudicio reperitur, et secundum hanc metaphoram synteresis scintilla conscientiae dicitur, ib.). 2. s. rationis (2 sent. 39. 3. 1 a & c) = der Funke der Vernunft (sicut scintilla est modicum quid ex igne evolans, ita haec virtus est quaedam modica participatio intellectualitatis respectu eius, quod de intellectualitate in angelo est; et propter hoc etiam superior pars rationis scintilla dicitur, quia in natura rationali supremum est, ib.).
a) wissen im engern und eigentlichen Sinne des Wortes (proprius et perfectius sciendi modus, 1 anal. 4 e), d. i. etwas aus seinem Grunde erkennen, etwas als notwendig wahr erkennen: scire dicimur unumquodque, cum causam eius cognoscimus, cg. I. 49; scire aliquid non dicimur, nisi cognoscamus, quod impossibile est aliter se habere, ib. III. 39; cum scire nihil aliud esse videatur, quam intelligere veritatem alicuius conclusionis per demonstrationem, 1 anal. 4 f; scire (refertur) ad demonstrationes, 1 phys. 1 a; vgl. th. I. 54. 4 c; I. II. 3. 2 c.
- Als Arten des scire gehören hierher: 1. scire addiscendo & s. inveniendo (th. I. 64. 1 ob. 5) = wissen durch lernen (accipiendo ab aliis, ib.) und durch auffinden (experientia longi temporis, ib.). 2. s. in actu, s. in habitu & s. in potentia (2 sent. 24. 3. 3 c; 1 phys. 1 b) = in Form einer Tätigkeit, in Form einer zuständlichen Anlage und der Möglichkeit nach wissen. 3. s. in habitu, → s. in actu. 4. s. in particulari & s. in universali (2 sent. 24. 3. 3 c) = etwas im Besondern und etwas im Allgemeinen wissen. 5. s. in potentia, → s. in actu. 6. s. in universali, → s. in particulari. 7. s. inveniendo, → s. addiscendo. 8. s. per effectum sive quia & s. propter quid (1 anal. 4 e & 23 a) = durch die Wirkung die Ursache und durch die Ursache die Wirkung oder das Dass und das Weswegen oder auf aposteriorische und auf apriorische Weise wissen. 9. s. perfecte (cg. III. 25) = auf vollkommene Weise wissen (tum perfecte nos scire arbitramur, quando primam causam cognoscimus, ib.). 10. s. propter quid, → s. per effectum. 11. s. quia, ≈ .
b) wissen im weitern Sinne des Wortes, d. i. mit Gewissheit übersinnlich erkennen, übersinnlich erkennen, synonym mit cognoscere (← sub b), der Gegensatz zu nescire (←): dicimur etiam aliquo modo scire ipsa principia indemonstrabilia, quorum non est accipere causam, 1 anal. 4 e; vgl. 3 sent. 28. 1. 6 c.
- Zu modus sciendi → modus sub b.
- Arten des scire in diesem Sinne sind: 1. scire demonstrative sive ex necessitate & s. probabiliter (th. I. 12. 7 ad 2 & 3; 46. 2 ob. 8; II. II. 171. 3 c; 2 anal. 1 d) = etwas als mit Notwendigkeit wahr seiend und etwas mit Wahrscheinlichkeit wissen. 2. s. ex necessitate, → s. demonstrative. 3. s. explicite (3 sent. 25 exp.) = auf entfaltete Weise wissen. 4. s. immaterialiter & s. materialiter (th. I. 14. 14 c; II. II. 1. 1 c; cg. I. 77) = etwas auf immaterielle oder unkörperliche Weise und etwas auf körperliche Weise oder etwas seiner Materie nach wissen (quod materialiter cognoscitur, quod est sicut materiale obiectum, th. II. II. 1. 1 c). 5. s. indistincte (ib. I. 85. 3 c; 1 phys. 1 b) = auf unbestimmte Weise wissen. 6. s. materialiter, → s. immaterialiter. 7. s. per accidens sive secundum accidens & s. per se (1 anal. 4 a & b) = etwas gemäß einem nebenbei Seienden oder nebenbei und etwas gemäß seiner selbst und seiner eigenen Wesenheit oder als solches wissen (scito aliquo per se dicimur scire illud, quod accidit ei quocumque modo, ib. 4 a). 8. s. per se, → s. per accidens. 9. s. probabiliter, → s. demonstrative. 10. s. secundum accidens, → s. per accidens. 11. s. secundum quid & s. simpliciter (1 anal. 4 a & b) = etwas beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und etwas einfachhin oder schlechtweg wissen (aliquid dicimur scire simpliciter, quando scimus illud in seipso. Dicimur scire aliquid secundum quid, quando scimus illud in alio, in quo est vel sicut pars in toto, sicut si scientes domum diceremur scire parietem, vel sicut accidens in subiecto, sicut si scientes Coriscum diceremur scire venientem, vel sicut effectus in causa, sicut dictum est supra, quod conclusionem praescimus in principiis, vel quocumque simili modo, ib. 4 a). 12. s. simpliciter, → s. secundum quid.
- Omnibus hominibus naturaliter desiderium inest ad sciendum (1 met. 1 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει (Metaph. I. 1, 980. a. 22) = alle Menschen haben von Natur aus das Verlangen nach Wissen; vgl. scientia sub b.
a) Schreiben, Schrift, schriftliche Darstellung: scriptura ad hoc videtur esse utilis, ut absentibus aliquid significetur, th. II. II. 68. 2 ob. 1; vgl. ib. ad 1; scriptura enim ordinatur ad impressionem doctrinae in cordibus auditorum sicut ad finem, ib. III. 42. 4 c; agit de significatione scripturae, 1 perih. 2 a.
b) Geschriebenes, Schriftwerk, Schrift: extenditur per firmitatem scripturae, th. I. II. 90. 4 ad 3; qui scripturae apostolorum de Christo credere noluerunt, ib. III. 42. 4 ad 3; in auctoritate alicuius scripturae, cg. I. 2.
- Zu lex scripturae → lex sub a; zu veritas sacrae s. → veritas sub a.
- Als Arten der scriptura gehören hierher: 1. scriptura apocrypha & s. authentica (th. I. 31. 2 c & 4 c; III. 31. 2 ad 2) = die unechte und die echte Schrift. 2. s. authentica, → s. apocrypha. 3. s. canonica (ib. I. 1. 8 ad 2; I. II. 103. 4 ad 2; verit. 4. 3 c; quodl. 9. 7. 16 c) = die in den (biblischen) Kanon aufgenommene Schrift. 4. s. divina sive sacra (th. I. 66. 1 ad 2 s. c.; 68. 1 c; 105. 5 c; cg. I. 3; II. 79) = die göttliche (weil von Gott eingegebene) oder heilige Schrift. 5. s. evangelica (cg. IV. 32) = die Schrift des Evangeliums oder des Neuen Bundes. 6. s. sacra, → s. divina.
c) heilige Schrift, sowohl in kollektivem Sinne dieses Wortes, als in dem einer einzelnen Schrift: huiusmodi autem dicuntur de Deo in Scriptura, th. I. 9. 1 ob. 3; metaphorice in Scripturis nominatur, ib. 10. 1 ad 4; ex usu Scripturae, ib. 36. 1 c; sensum Scripturae esse, ib. 68. 1 c; vgl. ib. 93. 6 ad 2; 4 sent. 45. 1. 1. 1 ad 2; quodl. 9. 7. 16 c.
- Zu canon Scripturae → canon sub b.
d) Schriftstelle: multiplicitas enim sensuum in una scriptura parit confusionem, th. I. 1. 10 ob. 1.
a) Schulmeinung, Irrlehre, synonym mit haeresis (←): sicut haeresis dicitur ab eligendo, ita secta a sectando, . . . et ideo haeresis et secta idem sunt, th. II. II. 11. 1 ad 3; qui sectas errorum introduxerunt, cg. I. 6.
b) Schule: Peripatetici vero, quorum sectam Aristoteles instituit, th. I. II. 59. 2 c; philosophi, qui quasdam positiones habebant praeter communem sententiam aliorum, sectas vel haereses proprias constituebant, 4 sent. 13. 2. 1 c; qui fuit sectae peripateticae institutor, unit.
in zweiter Linie, untergeordneterweise, der Gegensatz zu principaliter (← sub a): non est alteratio primo et principaliter, sed secundario, 7 phys. 5 b.
an zweiter Stelle kommend, untergeordnet, der Gegensatz zu principalis (←): sed intelligere quoddam secundarium et accessorium, th. I. 14. 4 ob. 2.
gemäß, nach: secundum ordinem disciplinae, th. I. prol.; secundum Philosophum, cg. I. 1; haec praepositio secundum varias habitudines importat; quandoque denotat subiectum, ut cum dicitur iste est albus secundum pedem, quia pes est subiectum albedinis, quandoque vero formam, ut cum dicitur iste est coloratus secundum albedinem, quodl. 9. 6. 13 c; ly secundum denotet causam finalem, Hebr. 4. 3.
- Zu secundum accidens → accidens sub a. Secundum quid (= aliquid) = nach einer gewissen Hinsicht, beziehungsweise, der Gegensatz zu absolute und simpliciter (←): quod sub condicione est tale (so und so beschaffen), secundum quid est tale, quod autem absque condicione est tale, simpliciter est tale, th. I. II. 6. 6 ob. 3; unumquodque enim simpliciter esse dicitur, secundum quod (insofern) est in actu, secundum autem quod est in sola apprehensione, non est simpliciter, sed secundum quid, ib. c.
- Secundum quod, synonym mit inquantum (→ quantus sub a) = insofern als, als: secundum quod requirebat librorum expositio, th. I. prol.; ad proprium obiectum unaquaeque potentia per se ordinatur secundum quod ipsa, ib. 85. 6 c; licet Christus non fuerit sacerdos secundum quod Deus, sed secundum quod homo, ib. III. 22. 3 ad 1; secundum quod sunt in rerum natura, cg. I. 72; privatio secundum quod huiusmodi (als solche) non est alicuius actionis principium, ib. III. 9; ponit quattuor modos eius, quod dicitur secundum quod. Quorum primus est, prout species id est forma et substantia id est essentia est id, secundum quod aliquid esse dicitur, sicut secundum Platonicos per se bonum id est idea boni est illud, secundum quod aliquid bonum dicitur. Secundus modus est, prout subiectum, in quo primo aliquid natum est fieri, dicitur secundum quod, sicut color primo fit in superficie, et ideo dicitur, quod corpus est coloratum secundum superficiem. Hic autem modus differt a praedicto, quia praedictus pertinet ad formam et hic pertinet ad materiam. Tertius modus est, prout universaliter quaelibet causa dicitur secundum quod. Unde totiens dicitur secundum quod, quotiens et causa. Idem enim est, quaerere secundum quod venit et cuius causa venit; similiter secundum quod paralogizatum aut syllogizatum est, qua causa facti sunt syllogismi. Quartus modus est, prout secundum quod significat positionem et locum, sicut dicitur iste stetit secundum hunc id est iuxta hunc et ille vadit secundum hunc id est iuxta hunc, quae omnia significant positionem et locum. Et hoc manifestius in Graeco idiomate apparet, 5 met. 19 d. Secundum se= gemäß seiner selbst, an sich, synonym mit per se (→ per sub b): secundum quod, quod est communius, quam secundum se, ib.; concludit ex praedictis quattuor modos dicendi per se vel secundum se. Quorum primus est, quando definitio significans quid est esse uniuscuiusque dicitur ei inesse secundum se, sicut Callias et quod quid erat esse Calliam id est essentia rei ita se habent, quod unum inest secundum se alteri . . . Secundus modus est, quando aliquid ostenditur esse in aliquo sicut in primo subiecto, cum inest ei per se . . . Tertius modus est, prout secundum se dicitur esse illud, cuius non est aliqua alia causa, sicut omnes propositiones immediatae, quae scilicet per aliquod medium non probantur . . . Quartus modus est, prout illa dicuntur secundum se inesse alicui, quae ei soli inquantum soli insunt, ib. e.
- Zu ad aliquid secundum se → ad sub b; zu falsum s. se → falsus; zu notum s. se → notus; zu perfectum s. se sive seipsum → perfectus sub a; zu possibile s. se → possibilis sub a; zu unum s. se → unus; zu velle s. se → velle sub a; zu volitum s. se → volitus; zu voluntarium s. se → voluntarius sub c.
samenhaft, keimhaft.
- Seminale= Same, Keim, Anfang, synonym mit seminarium (←): habent tamen eas secundum quaedam seminalia rationis (Wesenheit), th. I. II. 27. 3 ad 4; principia iuris communis dicuntur seminalia virtutum, ib. 51. 1 c; sunt quaedam seminalia intellectualium virtutum et moralium, ib. 63. 1 c; vgl. ib. 67. 1 ad 3.
nach Weise des Samens oder Keimes, mittels eines solchen: omnes, qui seminaliter ab Adam propagantur, mal. 4. 6 c.
Same, Keim, Anfang, synonym mit seminale (←): seminaria virtutum sive initia sunt naturalia, 3 sent. 33. 1. 2. 1 c; vgl. ib. 3 c & 4 c; in omnibus naturis sequentium operationum et effectuum quaedam naturalia seminaria praeexistunt, verit. 16. 1 c.
a) Samen hervorbringend.
- Zu vis seminativa → vis sub a.
b) zum Samen gehörig, im Samen seiend.
- Zu virtus seminativa → virtus sub a.
Sinneserkenntnis, Wahrnehmung: nullam facit sensationem, 3 meteor. 6 f.
a) sinnlich erkannt, wahrgenommen: sensus communis apprehendit sensata omnium sensuum, cg. II. 74; cui redduntur omnia sensata, pot. anim. 4.
- Zu forma sensata → forma sub b; zu signum s. → signum sub b; zu species s. → species sub e.
b) verständig, ein gesundes Urteil habend: secundum synesim (←) dicuntur aliqui in Graeco συνετοί id est sensati vel εὐσύνετοι id est homines boni sensus, sicut e contrario, qui carent hac virtute, dicuntur ἀσύνετοι id est insensati, th. II. II. 51. 3 c; tamen non sunt bene sensati, quasi recte iudicantes, ib.; illi enim dicuntur sensati, qui possunt bene iudicare de agendis, 6 eth. 9 d; vgl. ib. a.
a) sinnlich, d. i. zum sinnlichen Seelenteil gehörig, synonym mit sensitivus (← sub a), der Gegensatz zu intellectivus, intellectualis und intelligibilis (← sub a) einerseits und zu vegetabilis (←) anderseits: in illa definitione Philosophi sensibile ponitur communiter pro quacumque apprehensione, th. I. II. 31. 4 ad 1.
b) sinnlich, d. i. sinnlich erkennend, sinnbegabt, wahrnehmungsfähig, synonym mit sensitivus (← sub a), der Gegensatz zu intellectivus und intellectualis (← sub b) einerseits und sensualis (←) anderseits: sensibile, secundum quod est differentia constitutiva animalis, non sumitur a sensu, prout nominat potentiam, sed prout nominat ipsam animae essentiam, a qua talis potentia fluit, verit. 10. 1 ad 6.
c) sinnlich, d. i. sinnfällig, sinnlich erkennbar, wahrnehmbar, der Gegensatz zu intelligibilis (← sub b): sensibile dicitur, aliquid, quod potest sentiri, 5 met. 17 e; a sensibilibus, quae sunt materialia, 1 phys. 1 b; sensibile est obiectum sensus, cg. II. 55; vgl. th. I. 2. 3 c; 12. 12 c.
- Arten des sensibile in diesem Sinne sind: 1. sensibile commune & s. proprium (th. I. 17. 2 c & 3 c; 78. 3 ad 2; cg. I. 61; II. 34 & 83; 4 sent. 49. 2. 2 c; 1 perih. 3 b; 2 anim. 13 b & c; sensu 2 g), das aristotelische κοινὸν καὶ ἴδιον αἰσθητόν = das gemeinsame und das eigentümliche oder besondere sinnlich Wahrnehmbare (sensibile proprium est, quod ita sentitur uno sensu, quod non potest alio sensu sentiri et circa quod non potest errare sensus, sicut visus proprie est cognoscitivus coloris, . . . communia sensibilia sunt ista quinque, motus, quies, numerus, figura et magnitudo, . . . quod non est sic intelligendum, quasi omnia ista sint omnibus communia, sed quaedam horum, scilicet numerus, motus et quies sunt communia omnibus sensibus, tactus vero et visus percipiunt omnia quinque, 2 anim. 13 b & c). 2. s. excellens & s. minus (cg. II. 66; III. 54 & 59; 1 sent. 3. 1. 1 a & ad 5; 3 anim. 7 f) = das übermäßig stark und das weniger stark einwirkende sinnlich Wahrnehmbare. 3. s. exterius (th. I. 78. 3 c; cg. II. 47 & 57) = das äußerliche sinnlich Wahrnehmbare oder das Objekt eines äußern Sinnes; vgl. sensus exterior unter sensus sub c. 4. s. minus, → s. excellens. 5. s. per accidens & s. per se (th. I. 17. 2 c & 3 c; cg. II. 83; 4 sent. 49. 2. 2 c; 2 anim. 13 a-d), das aristotelische αἰσθητὸν κατὰ συμβεβηκὸς καὶ καθ᾽αὑτό = das gemäß einem nebenbei Seienden und das gemäß seiner selbst oder das nebenbei und das als solches sinnlich Wahrnehmbare (quidquid igitur facit differentiam in ipsa passione vel alteratione sensus, habet per se habitudinem ad sensum et dicitur sensibile per se, quod autem nullam facit differentiam circa immutationem sensus, dicitur sensibile per accidens . . . Sciendum est igitur, quod ad hoc, quod aliquid sit sensibile per accidens, primo requiritur, quod accidit ei, quod per se est sensibile, sicut accidit albo esse hominem et accidit ei esse dulce; secundo requiritur, quod sit apprehensum a sentiente, si enim accideret sensibili, quod lateret sentientem, non diceretur per accidens sensibile, 2 anim. 13 d; vgl. sentire per accidens unter sentire sub a). 6. s. per se, → s. per accidens. 7. s. proprium, → s. commune.
- Sensibile in actu est sive fit sensus in actu, → sensus sub c. Sensus est quodammodo ipsa sensibilia, ≈ . Sensus in actu est sive fit sensibile in actu, ≈ .
Sinnlichkeit, der Gegensatz zu intelligibilitas und sensualitas (←): differt sensualitas (←) et sensibilitas; sensibilitas enim omnes vires sensitivae partis comprehendit, tam apprehensivas de foris, quam apprehensivas de intus, quam etiam appetitivas, sensualitas autem magis proprie illam tantum partem nominat, per quam movetur animal in aliquod appetendum vel fugiendum, 2 sent. 24. 2. 1 c.
sinnfälligerweise, sinnfälligermaßen, augenscheinlicherweise, der Gegensatz zu intellectualiter und intelligibiliter (←): ad videndum aliquid sensibiliter, th. I. 12. 11 ad 3; sensibiliter apparet, aliqua corpora esse activa, ib. 115. 1 c.
a) sinnlich, d. i. zum sinnlichen Seelenteil gehörig, synonym mit sensibilis (← sub a), der Gegensatz zu intellectivus, intellectualis und intelligibilis (← sub a) einerseits und zu vegetabilis (←) anderseits: quandoque sensitiva pars accipitur, secundum quod comprehendit in se et appetitivam et motivam, prout anima sensibilis dividitur contra rationalem et vegetabilem, verit. 25. 1 ad 9.
b) sinnlich, d. i. sinnlich erkennend, wahrnehmend, synonym mit sensibilis (← sub b), der Gegensatz zu appetitivus und sensualis (←): sensitiva pars quandoque dividitur contra appetitivam, et sic continet vires apprehensivas tantum, verit. 25. 1 ad 9; vgl. 2 anim. 19 b; 3 anim. 3 b.
- Sensitivum sc. genus potentiarum animae (th. I. 75. 3 ad 2; 78. 1 a & c; 79. 1 ad 2; cg. II. 58 & 60; 2 cael. 13 a; 1 anim. 2 e; 2 anim. 4 b & 5 a), das aristotelische αἰσθητικόν = die Gesamtheit der sinnlichen Erkenntnisvermögen. Primum sensitivum ist bald (th. I. 78. 4 ob. 3 & ad 1 & 3; mem. 2 d; vgl. 3 anim. 3 b) die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks πρῶτον αἰσθητικόν (de Mem. et rem. 1, 450. a. 14; de Part. anim. III. 4, 666. a. 34), bald (2 anim. 24 b; mem. 4 n & 6 k) die des Ausdrucks πρῶτον αἰσθητήριον (De anima II. 12, 424. a. 24; de somn. et vig. 2, 456. a. 21; 3, 458. a. 28 sq.), und bezeichnet im ersten Falle den ersten oder höchsten Sinn, nämlich den sensus communis (→ sensus sub c), im letzten Falle aber das erste oder höchste Sinnesorgan (primum sensitivum id est primum organum sensus est, in quo est potentia huiusmodi, quae scilicet est susceptiva specierum sine materia, 2 anim. 24 b).
sinnlich, d. i. sinnlich begehrend, zum sinnlichen Begehren gehörig, der Gegensatz zu sensibilis und sensitivus (← sub b); vgl. sensualitas.
Sinnlichkeit, sinnlich begehrender Teil der Seele, Gesamtheit der sinnlichen Begehrungsvermögen, synonym mit appetitus sensitivus (→ appetitus sub b), der Gegensatz zu voluntas (← sub b) einerseits und anderseits zu sensibilitas (←): nomen sensualitatis sumptum videtur a sensuali motu, . . . sicut ab actu sumitur nomen potentiae, ut a visione visus. Motus autem sensualis est appetitus apprehensionem sensitivam consequens. Actus enim apprehensivae virtutis non ita proprie dicitur motus, sicut actio appetitus; nam operatio virtutis apprehensivae perficitur in hoc, quod res apprehensae sunt in apprehendente, operatio autem virtutis appetitivae perficitur in hoc, quod appetens inclinatur in rem appetibilem. Et ideo operatio apprehensivae virtutis assimilatur quieti, operatio autem virtutis appetitivae magis assimilatur motui. Unde per sensualem motum intelligitur operatio appetitivae virtutis. Et sic sensualitas est nomen appetitus sensitivae, th. I. 81. 1 c; vgl. verit. 25. 1 c; sensualitas dicitur appetitus carnis, th. III. 21. 2 ob. 1; sensualitas definitur esse appetitus rerum ad corpus pertinentium, ib. I. 81. 1 a; vgl. verit. 25. 1 a; appetitus sensitivus est una vis in genere, quae sensualitas dicitur, sed dividitur in duas potentias, quae sunt species appetitus sensitivi, scilicet in irascibilem et concupiscibilem, th. I. 81. 2 c; vgl. 2 sent. 24. 2. 1 ad 3; verit. 25. 2 c.
- Über den Unterschied zwischen sensualitas & sensibilitas → sensibilitas.
- Arten der sensualitas sind: sensualitas brutalis & s. humana (2 sent. 24. 3. 2 ad 1) = die Sinnlichkeit des Tieres und die des Menschen.
a) sensitive Seele, sinnlicher Seelenteil, sinnliche Natur, der Gegensatz zu intellectus und ratio (← sub a): sensus accipitur aliquando . . . pro ipsa anima sensitiva; denominatur enim anima sensitiva nomine principalioris suae potentiae, quae est sensus, th. I. 79. 1 ad 1; animal definitur per sensum, qui est anima sensitiva, sicut per formam essentialem, 4 sent. 44. 1. 1. 2 ad 3; ipsa anima vocatur sensitiva vel quandoque etiam sensus, verit. 10. 1 c; sensus quandoque nominat naturam sensitivam, prout scilicet est principium huius naturae, quod est sensibile, quodl. 7. 1. 4 c; vgl. 1 sent. 3. 4. 2 ad 5; qu. anim. 19 ad 5; 3 anim. 12 b.
b) Sinn, d. i. Erkenntnisvermögen in weiterer Auffassung des Wortes, synonym mit intellectus und ratio (← sub b): etiam circa intelligentiam esse aliquis sensus, qui est aliquorum primorum et extremorum, th. II. II. 15. 2 c; intellectus interdum sensus appellatur, 4 sent. 44. 3. 3. 1 ad 2; intellectus, prout iudicat de appetendis et agendis, dicitur sensus, Hebr. 5. 2; vgl. th. II. II. 46. 1 c 3 c; 51. 3 c; cg. I. 5.
- Als Arten des sensus gehören hierher: 1. sensus acutus & s. hebetatus (th. II. II. 15. 2 c; 46. 1 c) = der geschärfte und der abgestumpfte Sinn. 2. s. carnis sive corporalis & s. spiritualis (ib. 15. 2 c; 46. 1 c & 3 c; 118. 6 c; III. 69. 5 c; 3 sent. 13 exp.) = der körperliche und der geistige Sinn. 3. s. corporalis, → s. carnis. 4. s. exterior & s. interior (4 sent. 44. 3. 3. 1 ad 2) = der äußere oder körperliche und der innere oder geistige Sinn; vgl. s. exterior & interior unten sub c. 5. s. hebetatus, → s. acutus. 6. s. interior, → s. exterior. 7. s. iudicandi (th. II. II. 46. 1 c) = die Urteilskraft. 8. s. perspicax (ib.) = der durchschauende Sinn. 9. s. prudentiae (ib. 48. 1 c) = der Sinn der Klugheit oder der praktische Sinn. 10. s. spiritualis, → s. corporalis; cf. s. spiritualis unten sub g. 11. s. subtilis (ib. 46. 1 c) = der feine oder fein unterscheidende Sinn.
c) Sinn, d. i. körperliches oder organisches Erkenntnisvermögen, das Wort sowohl in kollektivischer Bedeutung, als in der eines einzelnen Vermögens verstanden, der Gegensatz zu intellectus und ratio (← sub c): sensus autem est vis apprehensiva, per quam iudicamus singularia, Eph. 4. 6; est autem sensus quaedam potentia passiva, quae nata (←) est immutari ab exteriori sensibili, th. I. 78. 3 c; denominatur enim anima sensitiva nomine principalioris suae potentiae, quae est sensus, ib. 79. 1 ad 1; quaedam enim cognoscitiva virtus est actus organi corporalis, scilicet sensus, ib. 85. 1 c; vgl. cg. II. 57 & 66; 4 sent. 44. 1. 1. 2 ad 3; quodl. 7. 1. 4 c; qu. anim. 19 ad 5; 2 anal. 20 h; 2 anim. 24 b.
- Arten des sensus in dieser Bedeutung sind: 1. sensus agens & s. patiens (th. I. 79. 3 ob. 1 & ad 1) = der wirkende oder tätige und der leidende oder aufnehmende Sinn (susceptivus specierum sine materia, sicut cera recipit signum annuli sine ferro et auro, 2 anim. 24 b). 2. s. auditus & s. visus (th. I. II. 67. 1 c; 77. 5 ad 3; 2 cael. 14 f) = der Gehör- und der Gesichtsinn. 3. s. communis & s. particularis sive proprius (th. I. 1. 3 ad 2; 57. 2 c; 77. 3 ob. 4; 78. 4 ad 1 & 2; 84. 8 ad 2; cg. I. 61; II. 74 & 100; pot. anim. 4; 2 anim. 13 d; 3 anim. 12 b; sensu 9 f; somno 3 e), die κοινὴ καὶ ἴδια αἴσθησις des Aristoteles = der Gemeinsinn oder der Sinn der Sensation (sensus interior non dicitur communis per praedicationem, sicut genus, sed sicut communis radix et principium exteriorum sensuum, th. I. 78. 4 ad 1; sensus communis apprehendit sensata omnium sensuum propriorum, cg. II. 74) und der (für jedes der einzelnen Sinnesobjekte) besondere oder eigentümliche Sinn. 4. s. depuratus & s. elevatus (2 cael. 14 f) = der (in seiner Tätigkeit) geläuterte und der erhöhte Sinn. 5. s. disciplinabilis (2 sent. 11. 2. 3 c; 2 Cant. 1; Rom. 15. 2; 2 anim. 14 h) = die unterrichtenden oder Wissen erzeugenden Sinne (qui maxime cognoscitivi sunt, scilicet visus et auditus, rationi deservientes, th. I. II. 27. 1 ad 3). 6. s. elevatus, → s. depuratus. 7. s. exterior & s. interior (ib. I. 57. 2 c; 78. 3 c & 4 c; I. II. 35. 7 ad 3; II. II. 47. 3 ad 3; 71. 2 c; cg. I. 65; II. 100; III. 84 & 130) = der äußere oder etwas Äußerliches wahrnehmende (Gesicht, Gehör, Geruch, Geschmack, Gefühl) und der innere oder etwas im Innern des Wahrnehmenden erkennende Sinn (sensus communis, imaginatio sive phantasia, vis aestimativa sive cogitativa, vis memorativa); vgl. s. exterior & interior oben sub b. 8. s. in actu & s. possibilis sive in potentia (th. I. 12. 2 ob. 3; 14. 2 c; 55. 1 ad 2; I. II. 28. 1 ob. 3; cg. I. 51; spir. 9 c; 3 anim. 13 a) = der Sinn im Zustande der Wirklichkeit und der im Zustande der Möglichkeit oder der tätige und der tätig sein könnende Sinn. 9. s. in potentia, → s. in actu. 10. s. interior, → s. exterior. 11. s. magis sive maxime cognoscitivus (th. I. 84. 2 c; I. II. 27. 1 ad 3) = der am meisten erkennende Sinn, nämlich der Gesichts- und der Gehörsinn; vgl. ib. I. 78. 3 c; I. II. 77. 5 ad 3; 83. 4 ob. 3; 2 anim. 14 h; 3 anim. 6 c; sensu 2 g; 1 met. 1 a; 10 eth. 8 c. 12. s. particularis, → s. communis. 13. s. patiens, → s. agens. 14. s. perfectior (th. I. 78. 3 c) = der vollkommnere Sinn; vgl. s. magis cognoscitivus. 15. s. possibilis, → s. in actu. 16. s. principalis (somno 3 e) = der hauptsächliche oder Hauptsinn, nämlich der sensus communis, ↑. 17. s. proprius, → s. communis. 18. s. rectus & s. vanus (Eph. 4. 6) = der richtige oder richtig urteilende und der eitle oder falsch urteilende Sinn. 19. s. solutus (pot. 6. 10 c) = der gelöste oder wache Sinn. 20. s. vanus, → s. rectus. 21. s. visus, → s. auditus.
- Ratio est universalium, sensus vero particularium, → ratio sub c. Sensus cognitio est singularium (1 phys. 1 b), oder: sensus non est cognoscitivus nisi singularium (cg. II. 66; vgl. th. I. 85. 3 c; 1 anal. 30 b; 1 meteor. 1 a) = ein Sinn erkennt nur Einzeldinge. Sensus est quodammodo etiam ipsius universalis (2 anal. 20 m), die Übersetzung des aristotelischen Ausspruchs: ἡ δὲ αἴσθησις τοῦ καθόλου ἐστιν (Anal. post. II. 19, 100. a. 17) = der Sinn erfasst gewissermaßen auch das Allgemeine (cognoscit enim Calliam non solum, inquantum est Callias, sed etiam inquantum est hic homo, ib.). Sensus est quodammodo ipsa sensibilia (3 anim. 13 a), oder: Sensus in actu est sive fit sensibile in actu (th. I. 12. 2 ob. 3; 14. 2 c; 55. 1 ad 2; I. II. 28. 1 ob. 3; cg. I. 51; 3 anim. 13 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἡ δ᾽αἴσθησις ἐστι τὰ αἰσθητά (De anima III. 8, 431. b. 23) = der Sinn ist gewissermaßen das Sinnlich-wahrnehmbare, m. a. W. der im Zustande der Wirklichkeit befindliche Sinn ist das im Zustande der Wirklichkeit befindliche sinnlich Wahrnehmbare oder der wirklich tätige Sinn ist mit dem wirklich erkannten sinnlich Wahrnehmbare eins (non ita, quod ipsa vis sensitiva sit ipsa similitudo sensibilis, quae est in sensu, sed quia ex utroque fit unum, sicut ex actu et potentia, th. I. 55. 1 ad 2; vgl. intellectus sub c und scientia sub a). Sensus non componit vel dividit (1 perih. 3 b) = der Sinn bejaht und verneint nicht; vgl. 3 anim. 11 e & 12 b. Sensus non est cognoscitivus nisi singularium, ↑: Sensus cognitio etc.
d) Sinn, d. i. Gefühl, Urteil, Verständnis: habet sensum et iudicium et discretionem, 1 met. 1 m.
- Eine Art des sensus in dieser Bedeutung ist sensus bonus (6 eth. 9 d) = der gute Sinn oder das gesunde Urteil.
e) Sinn, d. i. sinnliche Erkenntnis, Wahrnehmung: hoc igitur nomen sensus est impositum ad significandum cognitionem per modum illum, quo recipitur materialiter secundum virtutem coniunctam organo, 1 sent. 22. 1. 2 c; hoc nomen sensus quandoque nominat . . . actum, quodl. 7. 1. 4 c; et sensu constat, th. I. 2. 3 c; sensus propriorum sensibilium semper veri sunt, ib. 16. 2 ob. 1; vgl. 1 perih. 3 b; vgl. 2 anim. 13 b; 3 anim. 4 g; ex multis sensibus fit una memoria, 3 sent. 14. 1. 3. 3 c; vgl. 2 anal. 20 l; si est ibi sensus, 2 anim. 4 b.
- Zu via sensus → via sub a.
- Ad sive secundum sensum = in Bezug auf die sinnliche Erkenntnis, gemäß der Wahrnehmung, augenscheinlichermaßen: cum ad sensum appareat, cg. IV. 66; manifestum est ad sensum, 8 phys. 22 c; ad sensum videmus, 1 cael. 9 g; vgl. 2 anim. 4 a & b.
f) Sinn, d. i. Akt des Begehrens: quia actus appetitivae virtutis est quaedam inclinatio ad rem ipsam, secundum quandam similitudinem ipsa applicatio appetitivae virtutis ad rem, secundum quod ei inhaeret, accipit nomen sensus, quasi experientiam quandam sumens de re, cui inhaeret, inquantum complacet sibi in ea, th. I. II. 15. 1 c.
g) Gesinnung, Ansicht, synonym mit sententia (← sub a): homo sensui inhaerens, 4 sent. 17. 2. 1. 1 c; qui in suo sensu perseverat, ib.
- Hierher gehören: 1. sensus perversus (cg. II. 41; III. 136/137) = die verkehrte oder schlechte Gesinnung. 2. s. reprobus (th. I. II. 79. 1 ad 1) = die verworfene Gesinnung.
h) Sinn, Bedeutung, Auffassung, Verständnis, synonym mit intellectus (← sub h), ratio (← sub q), significatio (← sub a), virtus (← sub i) und vis (← sub d): multiplicitas enim sensuum in una scriptura parit confusionem et deceptionem, th. I. 1. 10 ob. 1; vgl. cg. I. 71; II. 38; III. 47.
- Als Arten des sensus gehören hierher: 1. sensus allegoricus sive typicus, s. anagogicus & s. moralis sive tropologicus (th. I. 1. 10 ob. 1, c & ad 2; 113. 7 ad 1; 1 sent. prol. 1. 5 c; quodl. 7. 6. 15 c) = der allegorische oder vorbildliche, der anagogische und der moralische oder tropologische Sinn einer Schriftstelle (secundum ergo quod ea, quae sunt veteris legis, significant ea, quae sunt novae legis, est sensus allegoricus; secundum vero quod ea, quae in Christo sunt facta, vel in his, quae Christum significant, sunt signa eorum, quae nos agere debemus, est sensus moralis; prout vero significant ea, quae sunt in aeterna gloria, est sensus anagogicus, th. I. 1. 10 c), die drei Arten des s. spiritualis (↓). 2. s. anagogicus, → s. allegoricus. 3. s. compositus & s. divisus (ib. 23. 6 ad 3; verit. 2. 13 ad 5) = der zusammengesetzte und der geteilte Sinn oder der Sinn der Zusammenfassung (vgl. collective) und der der Auseinanderhaltung (vgl. dividere sub a). 4. s. divisus, → s. compositus. 5. s. historicus sive litteralis & s. spiritualis (th. I. 1. 10 ob. 1, c & ad 1 & 2; 113. 7 ad 1; cg. IV. 62; 1 sent. prol. 1. 5 c; quodl. 7. 6. 14 c 16 c) = der historische oder buchstäbliche und der geistige Sinn (illa ergo prima significatio, qua voces significant res, pertinet ad primum sensum, qui est sensus historicus vel litteralis. Illa vero significatio, qua res significatae per voces iterum res alias significant, dicitur sensus spiritualis, qui super litteralem fundatur et eum supponit, th. I. 1. 10 c). 6. s. litteralis, → s. historicus. 7. s. moralis, → s. allegoricus. 8. s. parabolicus (ib. ob. 3 & ad 3) = der bildliche Sinn (sensus parabolicus sub litterali continetur; nam per voces significatur aliquid proprie et aliquid figurative; nec est litteralis sensus ipsa figura, sed id, quod est figuratum. Non enim, cum Scriptura nominat Dei brachium, est litteralis sensus, quod in Deo sit membrum huiusmodi corporale, sed id, quod per hoc membrum significatur, scilicet virtus operativa, ib. ad 3). 9. s. principalis (4 sent. 21. 1. 2. 1 ad 3) = der hauptsächliche Sinn; vgl. s. principalis oben sub c. 10. s. spiritualis, → s. historicus; cf. s. spiritualis sub b. 11. s. tropologicus, → s. allegoricus. 12. s. typicus, ≈ .
a) Ansicht, Dafürhalten, synonym mit sensus (← sub g): sententia secundum Avicennam est definitiva et certissima conceptio, 1 sent. prol. div.; ab assentiendo sententia dicatur, quae, ut dicit Isaac, est determinata acceptio alterius partis contradictionis, 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; sententia . . . est conceptio distincta vel certissima alterius partis contradictionis, verit. 14. 1 c; vgl. th. I. 95. 4 c; I. II. 14. 1 ad 3; II. II. 10. 5 ad 1.
- Eine Art der sententia in diesem Sinne ist: sententia communis (2 sent. 6. 1. 1 c; 4 sent. 13. 2. 1 c) = die allgemeine Ansicht.
b) Richterspruch, richterliches Urteil, synonym mit iudicium (← sub b): sententia est applicatio iuris communis ad particulare factum, 4 sent. 35. 1. 3 ad 1; sententia iudicis est quasi quaedam particularis lex in aliquo particulari facto, th. II. II. 67. 1 c; vgl. ib. 10. 9 c; I. 109. 4 ad 1; I. II. 96. 1 ad 1.
- Als Arten der sententia gehören hierher: 1. sententia capitalis (ib. II. II. 99. 4 ob. 1) = das Todesurteil. 2. s. condemnans & s. praemians (4 sent. 43. 1. 5. 2 c) = das eine Bestrafung und das eine Belohnung aussprechende Urteil. 3. s. definitiva (th. II. II. 98. 3 ad 3) = das abschließende oder Endurteil. 4. s. praemians, → s. condemnans. 5. s. vocalis (Matth. 25 c) = das in Worten ausgesprochene Urteil.
c) Ausspruch, Urteil, synonym mit iudicium (← sub d): sententia, quae est iudicium de consiliatis, verit. 22. 15 ad 2; conclusio etiam syllogismi, qui fit in operabilibus, ad rationem pertinet et dicitur sententia vel iudicium, th. I. II. 13. 1 ad 2; vgl. ib. 6 ad 2.
d) Denkspruch, Spruch, Lehre: ponens in tertio suarum Sententiarum, th. I. 1. 10 ad 2; ex sententiis sacrae Scripturae, ib. II. II. 1. 9 ad 1; sententia synodi se extendit, ib. 10 ad 2; Hugo de sancto Victore in suis Sententiis, ib. II. II. 5. 1 ob. 1.
- Zu magister sententiarum → magister sub b.
- Hierher gehört: sententia fidei (ib. 1. 9 c; 8 phys. 2 a & 21 c) = die Lehre des christlichen Glaubens.
e) Denkspruch, Spruch, Lehre des Petrus Lombardus: ut in Sententiis dicitur, th. I. 93. 7 ad 3.
zu einem Richterspruch gehörend, auf einem richterlichen Urteil beruhend, urteilsmäßig: dicuntur etiam quaedam legalia, non quia sint leges, sed propter applicationem legum communium ad aliqua particularia facta; sicut sunt sententiae, quae pro iure habentur, et quantum ad hoc subdit et sententialia, th. I. II. 96. 1 ad 1; vgl. 5 eth. 12 c.
- Zu iustum sententiale → iustus.
nach Weise eines Richterspruches, kraft richterlichen Urteils: potest sententialiter ius dominii amittere, th. II. II. 12. 2 c; vgl. ib. 66. 5 ad 1; sententialiter acceptat illud, 3 sent. 17. 1. 2. 1 c.
a) empfinden, fühlen, wahrnehmen: cum igitur sentire sit quaedam operatio hominis, licet non propria, th. I. 75. 4 c; actio sentiendi non potest procedere ab anima, nisi per organum corporale, ib. 77. 5 ad 3; vgl. cg. II. 58; 4 sent. 44. 3. 1. 1 a; quando medium non sentimus, 2 anal. 1 h; sicut intelligere est quoddam vivere et sentire, 2 cael. 4 c.
- Als Arten des sentire gehören hierher: 1. sentire actu (cg. I. 46) = in Wirklichkeit empfinden, der Gegensatz zu s. in potentia d. i. empfinden können. 2. s. aliquid delectabile aut triste & s. solum (3 anim. 12 b) = etwas Angenehmes oder Unangenehmes empfinden (quando sensus sentit aliquid delectabile aut triste, quasi affirmans aut negans id, quod sensu percipitur, esse delectabile aut triste, tunc prosequitur per appetitum, id est desiderat aut fugit, ib.) und etwas bloß empfinden. 3. s. per accidens & s. per se (4 sent. 49. 2. 2 c) = etwas nebenbei oder nach Weise des nebenbei Seienden und etwas als solches sinnlich wahrnehmen (per se quidem sentitur illud, quod per se passionem sensui corporali inferre potest, . . . per accidens autem sentitur illud, quod non infert passionem sensui, neque inquantum est sensus, neque inquantum est hic sensus, sed coniungitur his, quae per se sensui inferunt passionem, sicut Socrates et filius Diaris et amicus et alia huiusmodi, ib.); vgl. sensibile per accidens. 4. s. per se, → s. per accidens. 5. s. solum, → s. delectabile aut triste.
b) der Ansicht sein, dafürhalten: est in usu loquentium, ut etiam secundum certam apprehensionem intellectus aliquid sentire dicamur; unde etiam sententia nominatur, th. I. 54. 5 ad 1-3; Chrysostomus sentire videtur, ib. III. 59. 2 c; de Deo carnaliter sentientes, cg. III. 98; se obligatum sentit Deo, ib. 119.
c) beifällig aufnehmen, zustimmen: sentire proprie dictum ad apprehensivam potentiam pertinet, sed secundum similitudinem cuiusdam experientiae pertinet ad appetitivam, th. I. II. 15. 1 ad 2; vgl. ib. c.
abtrennbar, absonderbar: quid sit secundum suam essentiam separabile, hoc determinare pertinet ad philosophum primum, 2 phys. 4 g.
abgetrennt, abgesondert, synonym mit absolutus und abstractus (←), der Gegensatz zu coniunctus (←) .
a) dienend, der Gegensatz zu architectonicus, dominativus und principativus (←) .
b) knechtlich, knechtisch, der Gegensatz zu dominativus (←) und liberalis (← sub a).
knechtliche Gesinnung, knechtisches Wesen, der Gegensatz zu libertas (← sub c): contra rationem servilitatis est, quod aliquis ex amore operetur, th. II. II. 19. 4 c.
gezwungenerweise, nach Weise eines Unfreien, der Gegensatz zu liberaliter (← sub a) und libere (←): illud autem (dicitur aliquis facere) serviliter, ad quod faciendum sibi voluntas deest, 3 sent. 34. 2. 2. 1 c.
a) Sklaverei, Knechtschaft, der Gegensatz zu dominatio (← sub a) und dominium (←) einerseits und zu libertas (← sub d) anderseits: cum servus dicatur ad dominum, necesse est, quod, ubi est propria et specialis ratio domini, ibi sit specialis et propria ratio servitutis, th. II. II. 81. 1 ad 3; relatio servitutis et dominii fundatur super actione et passione, inquantum scilicet servi est moveri a domino secundum imperium, ib. III. 20. 1 ad 2; quod autem quadam necessitate ab alio agitur ad operandum, servituti subiectum est, cg. III. 112.
- Zu debitum servitutis → debitus sub a; zu lex s. → lex sub a; zu status s. → status sub d; zu subiectio s. → subiectio sub b.
- Als Arten der servitus gehören hierher: 1. servitus amoris & s. timoris (relig. 7 ad 2) = die Knechtschaft der Liebe und die der Furcht. 2. s. carnalis sive corporalis & s. spiritualis sive quantum ad animam (th. II. II. 104. 6 ad 1; 122. 4 ad 3; Ioan. 8. 4 c; Tit. 2. 2) = die leibliche oder körperliche und die geistige oder seelische Knechtschaft. 3. s. corporalis, → s. carnalis. 4. s. legalis & s. naturalis (1 pol. 4 b & h) = die gesetzmäßige oder durch ein positives Gesetz eingeführte (vgl. 4 sent. 36. 1. 2 c) und die naturgemäße oder in den verschiedenen Naturanlagen und Fähigkeiten der Menschen begründete Knechtschaft (inquantum utile est huic, quod regatur a sapientiori, et illi, quod ab hoc iuvetur, th. II. II. 57. 3 ad 2; vgl. ib. I. II. 94. 5 ad 3; 4 sent. 36. 1. 1 ad 3). 5. s. naturalis, → s. legalis. 6. s. quantum ad animam, → s. carnalis. 7. s. spiritualis, ≈ . 8. s. timoris, → s. amoris.
b) Unterwürfigkeit, Dienstbarkeit, Dienst, der Gegensatz zu dominatio und dominium (→ sub a).
- Arten der servitus in diesem Sinne sind: 1. servitus civilis (th. III. 68. 10 ad 2) = die bürgerliche Dienstbarkeit oder die Dienstbarkeit, in welcher die Bürger eines Staates zu ihrem Fürsten stehen. 2. s. Dei & s. hominis (ib. II. II. 104. 6 ad 1; 122. 4 ad 3) = die Dienstbarkeit Gottes oder Gott gegenüber und die Dienstbarkeit des Menschen oder die eines Menschen gegenüber einem andern Menschen. 3. s. hominis, → s. Dei. 4. s. immunditiae (nom. 12. 1) = die Dienstbarkeit der Unreinigkeit. 5. s. iustitiae & s. peccati (th. II. II. 122. 4 ad 3; 183. 4 c; Rom. 6. 4; Eph. 1. 2) = die Dienstbarkeit der Gerechtigkeit und die der Sünde (est autem servitus peccati vel iustitiae, cum aliquis vel ex habitu peccati ad malum inclinatur, vel ex habitu iustitiae inclinatur ad bonum, th. II. II. 183. 4 c). 6. s. latriae (cg. IV. 17) = der Dienst der Anbetung oder der Dienst des Menschen, durch welchen sich bei ihm die Tugend der Gottesverehrung äußert, der Gegensatz zu s. duliae d. i. zum Dienst der Verehrung oder zu demjenigen Dienste, welchen der Mensch zufolge der Tugend der dulia (← sub b) über ihm stehenden Kreaturen erweist (vgl. th. II. II. 81. 1 ad 3; 103. 3 c). 7. s. oboedientiae (ib. I. II. 108. 4 c) = der Dienst des Gehorsams und zwar des freiwilligen. 8. s. peccati, → s. iustitiae.
c) Unterworfen-Sein, Ausgesetzt-Sein, Zugänglichkeit: etiam a principio fuerit absque servitute corruptionis et mutabilitatis, th. I. 66. 3 c; nondum tamen habent libertatem gloriae, quae est a servitute miseriae, Rom. 8. 4.
Sklave, Knecht, Diener, der Gegensatz zu liber (← sub b) einerseits und dominus (← sub a) anderseits: servus est domini, et non e converso, th. I. 21. 1 ad 3; servus autem ordinatur ad alium, ib. 96. 4 c; vgl. ib. II. II. 81. 1 ad 3; servus est moveri a domino secundum imperium, ib. III. 20. 1 ad 2; servus autem est causa domini, 2 Cor. 3. 3; servus autem per contrarium intelligendus est, qui alterius causa est, et non sui, 3 sent. 34. 2. 2. 1 c; servus est, qui non causa sui operatur, sed quasi ab extrinseco motus, th. II. II. 19. 4 c; servi enim dominorum sunt et propter dominos operantur et eis adquirunt, quidquid adquirunt, 1 met. 3 c; homo servus dicitur, qui non est natus operari secundum virtutem intellectus proprii, sed virtutem et rationem operandi accipiens ab alio oboediens operatur, 7 pol. 2 r; vgl. 8 pol. 1 h; servus enim est quasi instrumentum animatum, sicut et e converso instrumentum est quasi servus inanimatus, 8 eth. 11 l; vgl. Aristoteles: Eth. Nic. VIII. 13, 1161. b. 4; 4 sent. 4. 1. 1 c; cum autem servus sit quaedam res possessa animata, sequitur, quod sit organum animatum deserviens vitae domesticae, 1 pol. 2 f; servus est organum animatum, activum, separatum alterius, homo existens, ib. g; vgl. Aristoteles: Pol. I. 4, 1254. a. 16 sq.
- Arten des servus sind: servus amoris & s. timoris (relig. 7 ad 2) = der Knecht der Liebe und der der Furcht (qui ergo accipit munera ex cupiditate, servus est timoris, quia, quae cum cupiditate adquiruntur, cum timore possidentur. Sed qui accipit munera ex caritate, servus est amoris, ib.).
bezeichnet, bestimmt: unumquodque indivisibile signatum in tempore et motu circulari, th. I. 7. 3 ob. 4; quodlibet punctum signatum in magnitudine primi palmi est principium unius loci et punctum signatum in magnitudine alterius palmi est terminus eiusdem, ib. 53. 2 c; secundum aliquid signatum, ib. III. 31. 6 c; essentia generis et essentia speciei secundum signatum et non signatum differunt, ente 3 a; vgl. cg. II. 36.
- Zu ens signatum → ens; zu forma s. → forma sub b; zu materia s. & non s. → materia sub c; zu hoc s. → hic; zu materiale s. fluens & refluens & permanens → materialis sub a; zu nunc s. → nunc; zu pars s. → pars sub a; zu punctum s. → punctum.
bezeichnen: ipsae res significatae per voces etiam significant aliquid, th. I. 1. 10 c; secundum quod apprehendit, ita significat per nomina, ib. 13. 3 c; modus significandi sequitur modum intelligendi, ib. 45. 2 ad 2.
- Zu dictio per se significans & s. per aliquam rem conceptam → dictio sub b; zu forma s. → forma sub b; zu id ad quod significandum nomen imponitur & id a quo imponitur nomen ad significandum → nomen sub a; zu modus s. → modus sub b; zu oratio s. quod quid → oratio sub b; zu ratio s. quid est → ratio sub h; zu vox s. & non s. → vox sub a.
- Arten des significare sind: 1. significare absolute & s. relative sive cum relatione (th. I. 13. 1 ob. 3 & 3 ad 1; pot. 9. 4 c) = etwas beziehungslos und etwas mit einer Beziehung zu einem andern (vgl. s. ut ad aliquid) bezeichnen. 2. s. abstracte sive in abstracto sive ut in abstracto & s. concretive sive in concreto sive in concretione (th. I. 13. 1 ob. 2 & ad 2; 18. 2 c; 32. 2 c; 39. 7 ob. 2; III. 16. 1 ad 2 & 3; cg. I. 30; 1 sent. 33. 1. 2 c & 4 c & 35 exp.) = etwas in seinem Losgetrennt-Sein von seinen Einzelbestimmungen und etwas in seinem Verwachsen-Sein mit denselben bezeichnen (quod significatur concretive, significatur ut per se existens, ut homo vel album, 1 sent. 33. 1. 2 c). 3. s. active & s. passive (th. I. 40. 2 c) = etwas im Sinne der Tätigkeit und etwas in dem des Leidens bezeichnen. 4. s. adiective & s. substantive (ib. 39. 3 c) = etwas im Sinne eines Adjektivs oder Akzidenz und etwas im Sinne eines Substantivs oder einer Substanz bezeichnen. 5. s. affirmative sive positive & s. negative sive privative (pot. 9. 7 ad 15; mal. 1. 1 ob. 17) = etwas im Sinne der Bejahung oder Hinsetzung und etwas im Sinne der Verneinung oder Beraubung bezeichnen. 6. s. circumscriptive & s. definitive (pot. 7. 5 ad 9) = etwas im Sinne einer Beschreibung und etwas in dem einer Erklärung bezeichnen. 7. s. concretive, → s. abstracte. 8. s. cum demonstratione, s. cum qualitate & s. cum tempore (th. I. 13. 1 ob. 3) = etwas mit einem Hinweis auf ein andres, etwas mit Angabe einer Eigenschaft und etwas mit Angabe einer Zeitbestimmung bezeichnen (nomina significant substantiam cum qualitate, verba autem et participia significant cum tempore, pronomina autem cum demonstratione vel relatione, ib.); vgl. consignificare. 9. s. cum qualitate, → s. cum demonstratione. 10. s. cum relatione, → s. absolute. 11. s. cum tempore, → s. cum demonstratione. 12. s. definitive, → s. circumscriptive. 13. s. determinate & s. indeterminate (3 sent. 5. 1. 3 c) = etwas auf bestimmte und etwas auf unbestimmte Weise bezeichnen. 14. s. ex aequo & s. per modum aequivocationis (pot. 9. 4 c) = etwas in gleicher Weise und etwas im Sinne der Gleichnamigkeit bezeichnen. 15. s. ex consequenti & s. primo sive principaliter (1 perih. 5 g) = etwas nachher oder an zweiter Stelle und etwas an erster Stelle oder hauptsächlichermaßen bezeichnen. 16. s. ex institutione sive ex institutione hominum & s. naturaliter (ib. 4 d & 6 d) = etwas auf Grund einer Einrichtung der Menschen und etwas naturgemäß bezeichnen. 17. s. formaliter & s. materialiter (pot. 9. 4 c; 1 perih. 5 a) = etwas nach seiner Form (vgl. s. per modum formae) und etwas nach seiner Materie bezeichnen. 18. s. in abstracto, → s. abstracte. 19. s. in concretione, ≈ . 20. s. in concreto, ≈ . 21. s. indeterminate, → s. determinate. 22. s. in obliquo & s. in recto (th. I. 29. 4 c; 30. 4 ob. 1; 36. 3 c; 41. 5 c; 1 sent. 24. 2. 2 ad 2 & 3; pot. 9. 4 c) = etwas in einem Beugungs- oder Abwandlungs- und etwas im aufrecht stehenden Fall oder im Nominativ bezeichnen. 23. s. in recto, → s. in obliquo. 24. s. materialiter, → s. formaliter. 25. s. naturaliter, → s. ex institutione hominum. 26. s. negative, → s. affirmative. 27. s. passive, → s. active. 28. s. per modum actus (1 sent. 33. 1. 4 c) = etwas nach Weise einer Tätigkeit bezeichnen. 29. s. per modum aequivocationis, → s. ex aequo. 30. s. per modum formae sive ut forma suppositi & s. per modum suppositi sive ut suppositum (th. I. 39. 7 ob. 2; 40. 1 ad 3; 1 sent. 33. 1. 4 c; pot. 8. 2 ad 7; 9. 5 ad 17) = etwas im Sinne der Form oder als Form (vgl. s. formaliter) und etwas im Sinne des Suppositums oder als Einzelsubstanz bezeichnen; vgl. s. ut quo est & ut quod est. 31. s. per modum suppositi, → s. per modum formae. 32. s. positive, → s. affirmative. 33. s. primo, → s. ex consequenti. 34. s. principaliter, ≈ . 35. s. privative, → s. affirmative. 36. s. relative, → s. absolute. 37. s. substantive, → s. adiective. 38. s. ut ad aliquid & s. ut in aliquo (th. I. 40. 1 c; vgl. ib. 39. 4 c & 5 c) = etwas als zu einem andern hingeordnet oder in Beziehung stehend (vgl. s. relative) und etwas als in einem andern seiend bezeichnen. 39. s. ut in abstracto, → s. abstracte. 40. s. ut in aliquo, → s. ut ad aliquid. 41. s. ut forma suppositi, → s. per modum formae. 42. s. ut in fieri (ib. 33. 2 ad 2) = etwas als im Werden begriffen bezeichnen. 43. s. ut quo est & s. ut quod est (ib. 13. 1 ad 2; cg. I. 30) = etwas als dasjenige bezeichnen, wodurch ein Ding das ist, was es ist, und etwas als dasjenige, was ist oder existiert, m. a. W. etwas im Sinne der Form und etwas im Sinne des Suppositums bezeichnen; vgl. s. per modum formae. 44. s. ut quod est, → s. ut quo est. 45. s. ut simplex (cg. I. 30) = etwas als einfach bezeichnen. 45. s. ut subsistens (th. I. 13. 1 ad 2; cg. I. 30) = etwas als für sich und nicht in einem andern existierend bezeichnen. 46. s. ut suppositum, → s. per modum formae.
a) Bezeichnung, Bedeutung, Sinn. synonym mit intellectus (← sub k), ratio (← sub q), sensus (← sub h), virtus (← sub i) und vis (← sub d): significatio autem nominis accipienda est ab eo, quod intendunt communiter loquentes per illud nomen significare, 1 anal. 4 c; prima significatio, qua voces significant res, th. I. 1. 10 c; hoc nomen homo exprimit sua significatione essentiam hominis, ib. 13. 1 c; apud nos variatio dictionis ex parte principii mutat significationem, variatio autem ex parte finis ut plurimum (meistens) non mutat significationem, ib. III. 60. 7 ad 3; quasi ex ipsa significatione nominis manifestum sit, cg. I. 10; vgl. ib. 11 & 28.
- Als Arten der significatio gehören hierher: 1. significatio allegorica, s. anagogica & s. moralis sive mystica (th. II. II. 122. 4 ad 1; 4 sent. 1. 2. 1. 1 c) = die allegorische, die anagogische und die moralische oder mystische Bedeutung (circumcisio . . . habuit etiam mysticam significationem et moralem, quia erat signum castitatis servandae, et allegoricam, inquantum significabat purgationem per Christum futuram, et quasi anagogicam, inquantum significabat depositionem corruptibilitatis carnis et sanguinis in resurrectione, 4 sent. 1. 2. 1. 1 c); vgl. sensus sub h. 2. s. anagogica, → s. allegorica. 3. s. figurativa & s. propria (th. I. 83. 2 c; 1 sent. 45 div.; verit. 10. 2 c) = die figürliche oder bildliche und die eigentliche Bedeutung. 4. s. formalis & s. materialis (pot. 9. 4 c & ad 8) = die Bezeichnung einer Sache nach ihrer Form und die nach ihrer Materie. 5. s. materialis, → s. formalis. 6. s. moralis, → s. allegorica. 7. s. mystica, ≈ . 8. s. principalis (1 sent. 45 div.; 4 sent. 1. 2. 5. 1 ad 3) = die hauptsächliche Bedeutung. 9. s. propria, → s. figurativa. 10. s. sacramentalis (4 sent. 1. 2. 5. 1 ad 3) = die sakramentale Bedeutung.
b) Andeutung, Hindeutung, Bedeutung: in veteri lege quidam cibi prohibebantur propter significationem, cg. III. 127; et significatio non servatur, 4 sent. 35. 1. 1 ad 3; significatio est de essentia sacramenti, sed in secundo matrimonio non salvatur significatio matrimonii, quia non est una unius, sicut Christus et ecclesia, ib. 42. 3. 2 ob. 3; vgl. ib. ad 2 & 3; 27. 3. 1. 1 c & 3 ob. 3 & ad 3.
c) Vorzeichen, Vorbedeutung: ex luminaribus caeli accipitur significatio pluviosi temporis vel sereni, th. I. 70. 2 c.
a) dem Merkzeichen oder Zeichen nach: radicaliter (←) honestas consistit in interiori electione, significative autem in exteriori conversatione, th. II. II. 145. 1 ad 3.
b) nach Weise der Andeutung oder Hindeutung: non solum significative, sed etiam effective, th. III. 84. 3 ad 5; non realiter esse corpus et sanguinem Christi, sed significative tantum, cg. IV. 62; vgl. fid. 2.
- Zu sumere significative → sumere sub c.
a) bezeichnend, bedeutend: aut significativum conceptus intellectus, Eph. 3. 4.
- Zu ratio significativa illius quod quid est → ratio sub h; zu vox s. → vox sub a.
b) andeutend, anzeigend: urina est significativa, th. I. 13. 10 c; vgl. ib. 16. 6 c; III. 60. 1 c; quodl. 3. 14. 30 c.
- Zu vis significativa → vis sub a.
a) Zeichen, Kennzeichen, Merkmal: signum enim est, quod est institutum ad aliquid significandum, 1 sent. 1. exp.; signum autem est, per quod aliquis devenit in cognitionem alterius, th. III. 60. 4 c; signum, quantum in se est, importat (bedeutet) aliquid manifestum quoad nos, quo manuducimur in cognitionem alicuius occulti, 4 sent. 1. 1. 1. 1 ad 5; vgl. ib. 2 c; signum est, quod praeter speciem (Bild), quam ingerit sensibus, facit aliquid aliud in agnitionem venire, pot. 6. 10 ob. 6; de ratione signi proprie accepta non est, quod sit vel prius vel posterius in natura, sed solummodo, quod sit nobis praecognitum, verit. 9. 4 ad 5; litteras dixit esse notas id est signa vocum et voces passionum animae similiter, 1 perih. 2 c; determinationes vel signa, ib. 10 c; utitur testimonio et signis, 1 cael. 2 e; vgl. 2 cael. 7 d & e; cuius signum ex hoc apparet, th. I. 63. 8 c; potest etiam huius rei accipi signum ex hoc, ib. 75. 6 c; cuius signum est, ib. 76. 8 c; vgl. cg. I. 102; inducit signum ex nomine composito, 1 perih. 3 d; vgl. 1 anal. 13 d; 4 phys. 22 b; 1 meteor. 14 l; 2 anim. 14 f.
- Als Arten des signum gehören hierher: 1. signum ambiguum & s. certum (th. III. 60. 3 ad 1) = das zweideutige oder unsichere und das sichere oder unzweideutige Zeichen (tunc est signum ambiguum praebens occasionem fallendi, quando significat multa, quorum unum non ordinatur ad aliud, sed quando significat multa, secundum quod ex eis quodam ordine efficitur unum, tunc non est signum ambiguum, sed certum, sicut hoc nomen homo significat animam et corpus, prout ex eis constituitur humana natura, ib.). 2. s. certum, → s. ambiguum. 3. s. configurativum & s. distinctivum (ib. 63. 3 ad 2; 4 sent. 4. 1. 1 c) = das (ein Ding einem andern) gleich gestaltende oder ähnlich machende (sicut milites, qui deputantur ad pugnam, insigniuntur signo ducis, quo quodammodo ei configurantur, th. III. 63. 3 ad 2) und das (es von demselben) unterscheidende Zeichen. 4. s. Christi (ib. II. II. 39. 4 ad 2) = das Zeichen Christi oder der Zugehörigkeit zu Christus (quod per baptismum confertur, ib.). 5. s. corporale sive visibile sive sensibile & s. spirituale sive intellectuale (cg. IV. 56 & 74; 2 sent. 11. 2. 3 ad 2; 4 sent. 38. 1. 5 c; Eph. 1. 5; 2 anal. 1 h) = das körperliche oder sichtbare oder sinnlich wahrnehmbare und das geistige oder übersinnliche Zeichen. 6. s. demonstrativum, s. praenuntiativum sive prognosticum & s. rememorativum (th. III. 60. 3 c; 4 sent. 1. 1. 1. 1 ob. 4 & ad 4) = das hinweisende oder andeutende (quod est de praesenti, 4 sent. 1. 1. 1. 1 ob. 4), das ankündigende oder vorbedeutende (quod est de futuro, ib.) und das erinnernde oder Erinnerungszeichen (quod est de praeterito, ib.). 7. s. distinctivum, → s. configurativum. 8. s. distributivum (3 sent. 5. exp.) = das teilende Zeichen oder das Zeichen der Teilung. 9. s. expressum & s. interpretativum (verit. 23. 3 c) = das ausgedrückte oder ausdrückliche Zeichen und das als Zeichen von etwas Ausgelegte. 10. s. fructuosum & s. inane sive supervacuum (th. II. II. 96. 1 c; 4 sent. 38. 1. 5 ob. 2) = das fruchtbare oder wirksame und das leere oder eitle Zeichen. 11. s. inane, → s. fructuosum. 12. s. intellectuale, → s. corporale. 13. s. interpretativum, → s. expressum. 14. s. particulare & s. universale (1 perih. 10 f) = das besondere und das allgemeine Zeichen. 15. s. praenuntiativum, → s. demonstrativum. 16. s. prognosticum, ≈ . 17. s. protestativum (th. III. 70. 4 ad 2) = das Bekenntniszeichen. 18. s. publicae iustitiae (ib. I. 110. 4 ad 1) = das Zeichen der öffentlichen Gerechtigkeit, der iustitia divina nämlich, quae est in toto universo, sicut lex publica in civitate (ib.). 19. s. rememorativum, → s. demonstrativum. 20. s. sacramentale (ib. 43. 7 ad 2; II. II. 96. 1 c; 1 sent. 1. exp.; 4 sent. 4. 1. 2 ad 2) = das zu einem Sakramente (veteris et novi testamenti, th. I. 43. 7 ad 2) gehörige Zeichen. 21. s. sensibile, → s. corporale. 22. s. spirituale, ≈ . 23. s. speciei (ib. 35. 1 c) = das Zeichen der Art (signum autem speciei in rebus corporeis maxime videtur esse figura, ib.; vgl. 7 phys. 5 d; accid. 1). 24. s. supervacuum, → s. fructuosum. 25. s. visibile, → s. corporale. 26. s. voluntatis (th. I. 19. 12 c) = das Zeichen des Willens oder Wollens (signa voluntatis dicuntur ea, quibus consuevimus demonstrare, nos aliquid velle, ib.).
b) übernatürliches Zeichen, Wunderzeichen: Deus volebat signum dare regi Achaz, th. II. II. 97. 2 ad 3; esset autem omnibus signis mirabilius, cg. I. 6.
- Über das Verhältnis von signum zu miraculum (← sub a) heißt es: in miraculis duo possunt attendi (in Betracht gezogen werden). Unum quidem est id, quod fit, quod quidem est aliquid excedens facultatem naturae, et secundum hoc miracula dicuntur virtutes; aliud est id, propter quod miracula fiunt, scilicet ad manifestandum aliquid supernaturale, et secundum hoc communiter dicuntur signa, th. II. II. 178. 1 ad 3.
- Zu gratia signorum → gratia sub b.
- Hierher gehört: signum mendacii sive mendax (ib. I. 114. 4 ob. 1 & ad 1) = das Lügen- oder Scheinwunder.
c) bestimmtes Zeichen, bezeichnete Stelle (= signatum): sagitta movetur ad signum directa a sagittante, th. I. 103. 1 ad 1; nisi omne signum in tempore acceptum sit, cg. II. 36; in aliquo signo temporis id est in aliquo instanti, 1 cael. 29 b; vgl. ib. c; quodcumque signum signo, 1 gener. 5 c.
- Eine Art des signum in diesem Sinne ist: signum sensatum (1 gener. 15 a) = das sinnlich wahrgenommene Zeichen (= quaelibet pars sensibilis, ib.).
d) Himmelszeichen, Sternbild: ab eodem signo arietis, a quo primo movebatur sol, 4 phys. 19 d; ad omnia signa circuli (des Tierkreises) cum suis stellis, 2 gener. 10 f.
a) ähnlich (vgl. similitudo sub a): quaecumque enim communicant in una forma, possunt dici similia, etiamsi inaequaliter illam formam participant, sicut si dicatur aer esse similis igni in calore, th. I. 42. 1 ad 2; simile alicui dicitur, quod eius possidet qualitatem vel formam, cg. I. 29; similia sunt, quae communicant in forma, pot. 7. 7 ob. 2; unum in qualitate facit simile, 5 met. 12 c; vgl. ib. a & 17 c; homo enim non dicitur similis suae imagini, sed e contrario propter hoc, quod forma illa, secundum quam attenditur (kommt in Betracht) similitudo, per prius est in homine, quam in imagine, pot. 7. 7 ad 3 s. c.; vgl. th. I. 4. 3 ad 4.
- Zu locus a simili → locus sub d; zu pars s. → pars sub a; zu totum s. partium → totus sub a.
- Arten des simile in diesem Sinne gibt es vier: Similia dicuntur aliqua, licet non sint simpliciter eadem secundum speciem (= Art) substantiae et non sint etiam indifferentia secundum substantiam subiectam, quae dicitur suppositum, sed sunt eadem secundum speciem aliquo modo, sicut maius tetragonum dicitur esse simile minori tetragono, quando scilicet anguli unius sunt aequales angulis alterius et latera aequales angulos continentia sunt proportionalia. Sic igitur patet, quod haec similitudo attenditur secundum unitatem figurae et proportionis . . . Secundus modus est, si aliqua conveniunt in una forma, quae nata sit suscipere magis et minus, et tamen participent illam formam sine magis et minus, sicut albedo recipit intensionem et remissionem; unde si aliqua sunt alba aequaliter sine magis et minus, dicuntur similia. Tertius modus est, quando aliqua conveniunt in una forma aut passione etiam secundum magis et minus, sicut magis album et minus album dicuntur similia, quia est una species id est qualitas ipsorum. Quartus modus est, secundum quod aliqua dicuntur similia non propter unam qualitatem tantum, sed consideratione multorum, ut dicantur illa esse similia, quae in pluribus conveniunt, quam differant, vel simpliciter, vel quantum ad ea, quae in promptu apparent, sicut stannum argento dicitur simile, quia in multis conveniunt, et similiter ignis auro et crocus rubeo, 10 met. 4 f; vgl. 5 met. 12 c & d; th. I. 4. 3 c.
- Omne agens agit sibi simile, → agens.
b) Gleichnis: quod apparet a simili prius inducto, th. I. 19. 2 c; hanc esse retractatam ab Augustino in suo simili, ib. 37. 2 c.
nach Weise der Ähnlichkeit, im Sinne derselben, der Gegensatz zu proprie (←) und per proprietatem (← sub b): qui similitudinarie dicuntur fortes, th. II. II. 123. 1 ad 2; vgl. ib. III. 8. 4 c; pot. 7. 3 ad 1; 2 phys. 10 c.
- Zu veritas similitudinarie accepta sive dicta → veritas sub a.
ähnlich, gleichnisartig, scheinbar, der Gegensatz zu proprius (← sub b) und verus (← sub a).
a) Ähnlichkeit, der Gegensatz zu differentia (←): similitudo est relatio quaedam, cg. II. 11; similitudo enim significat relationem causatam ex unitate qualitatis, quae relatio requirit distincta supposita, est enim similitudo rerum differentium eadem qualitas, 1 sent. 2. 1 exp.; similitudo quaedam unitas est; unum enim in qualitate similitudinem causat, th. I. 93. 9 c; vgl. ib. 42. 1 ob. 2; 5 phys. 3 c; 2 cael. 25 a, c & d; similitudo autem inter aliqua duo est secundum convenientiam in forma, verit. 8. 8 c; cum similitudo attendatur (kommt in Betracht) secundum convenientiam vel communicationem in forma, multiplex est similitudo secundum multos modos communicandi in forma, th. I. 4. 3 c; similitudo autem unius invenitur in altero dupliciter. Uno modo quantum ad esse naturae, sicut similitudo caloris ignis est in re calefacta per ignem; alio modo secundum cognitionem, sicut similitudo ignis est in visu vel tactu, cg. II. 46; similitudo enim alicuius in altero existens vel habet rationem exemplaris, si se habeat ut principium, vel habet potius rationem imaginis, si se habeat ad id, cuius est similitudo, sicut ad principium, ib. IV. 11.
- Hierher gehören als Arten: 1. similitudo aequiperantiae sive secundum aequiperantiam & s. imitationis (th. II. II. 163. 2 c; cg. III. 22) = die Ähnlichkeit der Gleichmachung oder Gleichstellung und die der Nachahmung (qualis possibilis est creaturae ad Deum, inquantum videlicet participat aliquid de similitudine ipsius secundum suum modum, th. II. II. 163. 2 c). 2. s. analogiae sive proportionis (1 sent. 31. 2. 1 ad 2; 2 sent. 16. 1. 2 ad 5; pot. 3. 4 ad 9) = die Ähnlichkeit der Analogie oder dem Verhältnis nach. 3. s. apparentiae sive phantastica & s. vera (th. III. 5. 1 ad 1; cg. I. 8; IV. 29) = die scheinbare und die wirkliche Ähnlichkeit. 4. s. conformitatis in natura sive secundum convenientiam in natura & s. repraesentationis sive quantum ad repraesentationem (4 sent. 49. 2. 1 ad 7; verit. 2. 3 ad 9 & 5 ad 5) = die Ähnlichkeit nach Weise der Gleichförmigkeit oder Übereinstimmung in der Natur und die nach Weise der Darstellung oder Vorstellung (vgl. 1 sent. 3. 3. 1 c; verit. 7. 5 ad 2). 5. s. confusa & s. expressissima (1 sent. 3. 3. 1 c; verit. 10. 7 c) = die verschwommene und die ganz ausgeprägte Ähnlichkeit. 6. s. deficiens sive imperfecta & s. plena sive perfecta sive omnimoda (th. I. 4. 3 c; 35. 2 ad 1; cg. IV. 7 & 41; 1 sent. 2. 1. 3 c; 3. 2. 3 ad 2 & 3. 1 ad 2; Eph. 1. 1) = die mangelhafte oder unvollkommene und die volle oder vollkommene oder allseitige Ähnlichkeit. 7. s. divina (cg. I. 2 & 29 t; IV. 26) = die göttliche Ähnlichkeit oder die Ähnlichkeit mit Gott (similitudo ad Deum, ib. I. 29). 8. s. exemplaris sive idealis & s. exemplata (pot. 7. 6 ob. 5; verit. 3. 5 ad 2; 7. 1 ad 11; vgl. ib. 7. 5 ad 2) = die vorbildliche und die abbildliche Ähnlichkeit. 9. s. exemplata, → s. exemplaris. 10. s. expressissima, → s. confusa. 11. s. formalis (cg. II. 76) = die Ähnlichkeit der Form nach. 12. s. generis & s. speciei (pot. 3. 4 ad 9) = die Ähnlichkeit der Gattung und die der Art nach. 13. s. gloriae & s. gratiae (th. I. 33. 3 c) = die Ähnlichkeit der (himmlischen) Herrlichkeit und die der (göttlichen) Gnade. 14. s. gratiae, → s. gloriae. 15. s. idealis, → s. exemplaris. 16. s. imaginis & s. vestigii (ib. 33. 3 c; 39. 7 c; 93. 6 c; II. II. 25. 3 ob. 2; III. 4. 1 ad 2; pot. 9. 9 c; verit. 10. 7 c) = die Ähnlichkeit des Abbildes und die der Fußspur (similitudo imaginis attenditur in natura humana, secundum quod est capax Dei, scilicet ipsum attingendo propria operatione cognitionis et amoris, similitudo autem vestigii attenditur solum secundum repraesentationem aliquam ex impressione divina in creatura existentem, non autem ex eo, quod creatura irrationalis, in qua est sola talis similitudo, possit Deum attingere per solam suam operationem, th. III. 4. 1 ad 2; ideo haec similitudo dicitur vestigii, quod repraesentat pedem sicut effectus causam, pot. 9. 9 c). 17. s. imitationis, → s. aequiperantiae. 18. s. imperfecta, → s. deficiens. 19. s. mutua (th. I. 4. 3 ad 4; 42. 1 ad 3; 1 sent. 19. 1. 2 c) = die wechselseitige Ähnlichkeit (in his, quae unius ordinis sunt, recipitur mutua similitudo, non autem in causa et causato; dicimus enim, quod imago sit similis homini, et non e converso, th. I. 4. 3 ad 4; vgl. pot. 7. 7 ad 3 s. c.). 20. s. omnimoda, → s. deficiens. 21. s. particulata & s. universalis (cg. II. 98) = die besondere und die allgemeine Ähnlichkeit. 22. s. perfecta, → s. deficiens. 23. s. per participationem eiusdem formae sive qualitatis & s. proportionabilitatis sive proportionalitatis sive per quandam proportionalitatem sive secundum proportionalitatem (1 sent. 34. 3. 1 ad 2; 45. 1. 4 c; 4 sent. 1. 1. 1. 5 ad 3; 45. 1. 1. 1 ad 2; 49. 2. 1 ad 7; verit. 2. 11 ad 4) = die Ähnlichkeit durch Teilnahme an der nämlichen Form oder Eigenschaft (sicut calida ad invicem conveniunt, 4 sent. 45. 1. 1. 1 ad 2) und die nach Weise der Verhältnisgleichheit (quae consistit in eadem habitudine proportionum, ut cum dicitur: Sicut se habent octo ad quattuor, ita sex ad tria, et sicut se habet consul ad civitatem, ita se habet gubernator ad navem, 1 sent. 34. 3. 1 ad 2). 24. s. per quandam proportionalitatem, → s. per participationem eiusdem formae. 25. s. phantastica, → s. apparentiae. 26. s. plena, → s. deficiens. 27. s. proportionabilitatis sive proportionalitatis, → s. per participationem eiusdem formae. 28. s. proportionis, → s. analogiae. 29. s. quantum ad repraesentationem, → s. conformitatis in natura. 30. s. remota (th. I. 33. 3 ad 2) = die entfernte Ähnlichkeit. 31. s. repraesentationis, → s. conformitatis in natura. 32. s. secundum aequiperantiam, → s. aequiperantiae. 33. s. secundum convenientiam in natura, → s. conformitatis in natura. 34. s. secundum proportionalitatem, → s. per participationem eiusdem formae. 35. s. speciei, → s. generis. 36. s. transumptiva (2 sent. 14. 1. 4 ad 1) = die übertragene Ähnlichkeit. 37. s. universalis, → s. particulata. 38. s. univocorum (pot. 7. 7 ad 2) = die Ähnlichkeit der gleichartigen Dinge. 39. s. vera, → s. apparentiae. 40. s. vestigii, → s. imaginis.
b) Gleichnis, Bild, synonym mit intentio (← sub d) und species (← sub e): procedere autem per similitudines varias et repraesentationes est proprium poeticae, th. I. 1. 9 ob. 1; per huiusmodi similitudines veritas occultatur, ib. ob. 2; hac similitudine ipse utitur, cg. II. 59; sub quibusdam similitudinibus et obscuritatibus verborum nobis proponuntur, ib. IV. 1; convenienter inducit similitudinem de continentia, 4 eth. 17 m.
- Arten der similitudo in diesem Sinne sind: 1. similitudo abstracta sive impressa & s. effluxa (2 sent. 17. 1. 1 ad 4; verit. 8. 7 c & ad 4) = das (von etwas) abgelöste oder (einem andern) aufgedrückte und das (aus etwas) hervorgegangene Bild. 2. s. adquisita & s. innata (verit. 8. 7 c & ad 4) = das erworbene und das ein- oder angeborene Bild. 3. s. corporalis sive sensibilis & s. intelligibilis (th. I. 111. 1 c; cg. II. 98; III. 49; 1 sent. 34. 3. 1 a & c) = das körperliche oder sinnliche und das übersinnliche Bild. 4. s. creata (cg. III. 49) = das geschaffene Bild. 5. s. effluxa, → s. abstracta. 6. s. impressa, ≈ . 7. s. innata, → s. adquisita. 8. s. intelligibilis, → s. corporalis. 9. s. naturalis (1 sent. prol. 1. 5 c) = das natürliche oder naturgemäße Bild. 10. s. propria (cg. II. 98) = das eigentümliche Bild. 11. s. sensibilis, → s. corporalis. 12. s. vera (ib. I. 8) = das wahre oder richtige Bild.
c) geschnitztes Bild: facere sculptile vel similitudinem non est prohibitum, th. I. II. 100. 4 c.
geistlicher Wucher: dare corporale pro spirituali vitium est simoniae, th. II. II. 32. 4 ob. 2; utrum simonia sit studiosa voluntas emendi vel vendendi aliquid spirituale vel spirituali annexum, ib. 100. 1 t; vgl. ib. c & ad 1-7; 4 sent. 25. 3. 1-3; quodl. 5. 11. 23 c.
simonisch (vgl. simonia).
a) einfach, d. i. nicht zusammengesetzt, synonym mit indivisibilis (←), der Gegensatz zu compositus (→ componere sub a): simplex autem dicitur aliquid per privationem compositionis, quia scilicet non est ex multis compositum, caus. 28; quod autem est simplex, est indivisum et actu et potentia, th. I. 11. 1 c; prima et simplicia per negationes notificantur, ib. 33. 4 ad 1; quidditas enim simplicis est ipsum simplex, pot. 7. 4 c; vgl. quodl. 2. 2. 3 ob. 1; in substantiis vero simplicis nulla est differentia essentiae et subiecti, pot. 9. 1 c; simplicia non differunt aliquibus aliis differentiis; hoc enim compositorum est, . . . Unde, si fiat vis in verbo, non proprie dicuntur differre, sed diversa esse, th. I. 3. 8 ad 3; vgl. ib. 90. 1 ad 3; simplicissima seipsis distinguuntur, 1 sent. 26. 2. 1 ob. 5; totum non invenitur in simplicibus, quae non habent partes, 3 phys. 11 c.
- Arten des simplex in diesem Sinne sind: 1. simplex apprehensum (1 perih. 1 a) = das erfasste oder erkannte Einfache, d. i. die begrifflich vorgestellte Wesenheit eines Dinges, welche in Wirklichkeit unteilbar ist; vgl. indivisibilis. 2. s. omnino (pot. 7. 1 c & 2 ob. 7) = das allseitig oder gänzlich Einfache.
- Compositum se habet ad simplicia, ut perfectum ad imperfecta, → componere sub a. Ei, quod est omnino simplex, non convenit aliquid in concretione dictum (pot. 7. 2 ob. 7) = was gänzlich einfach ist, dem kann etwas nach Weise der Verwachsung mit ihm nicht zukommen. In unoquoque genere simplex est prius compositis (2 cael. 5 b), oder: simplex est prius composito (1 cael. 4 c) = in jeder Gattung von Dingen ist das Einfache früher, als das Zusammengesetzte. Nihil est formalius aut simplicius, quam esse, → esse. Quanto aliquid est magis simplex, tanto est maioris virtutis et principium plurium (cg. II. 14), oder: quanto aliquid est simplicius, tanto virtus est minus limitata (pot. 7. 8 c), oder: quanto aliquid est simplicius, tanto virtute ad plura se extendit (verit. 8. 14 ad 6 s. c.; vgl. ib. 5. 2 ad 2) = je einfacher etwas seiner Substanz und Wesenheit nach ist, desto weiter reicht seine Macht. Quanto aliquid est simplicius et abstractius, tanto secundum se est nobilius et altius, → abstractus. Quanto aliquid est simplicius, tanto virtus est minus limitata, ↑: Quanto aliquid est magis etc. Quanto aliquid est simplicius, tanto virtute ad plura se extendit, ≈ .Simplex simplici additum non facit maius (virt. 1. 11 ob. 6; vgl. 1 sent. 17. 2. 2 a) = etwas Einfaches einem andern Einfachen hinzugefügt macht es nicht größer. Simplex si attingitur, totum attingitur (pot. 7. 1 ob. 2) = wenn etwas Einfaches berührt wird, wird es in seiner Ganzheit berührt.
b) einfach, einfachhinig, d. i. nicht mit was anderm verbunden, synonym mit incomplexus (←), der Gegensatz zu complexus (←) .
c) einfältig: haeretici per hoc nomen simplices decipiebant, th. I. 29. 3 ad 3; idiotae et simplices, cg. I. 6; linguae simplicium redderentur disertae, ib. IV. 55; apud aliquos simplices, 1 sent. 34. 3. 2 c; vgl. 1 meteor. 3 h.
a) Einfachheit, synonym mit indivisibilitas (←), der Gegensatz zu compositio (← sub a): ut significemus eius simplicitatem, th. I. 3. 3 ad 1; vgl. ib. 11. 3 c; 15. 2 c; cg. I. 18 & 26; II. 42.
- Zu abstrahere per modum simplicitatis → abstrahere sub I c); zu unitas simplicitatis → unitas.
- Hierher gehört: simplicitas substantialis (quodl. 7. 3. 7 ad 1) = die Einfachheit der Substanz nach.
b) Einfalt, Einfältigkeit: propter simplicitatem incidit in errorem, th. II. II. 188. 5 c.
c) Aufrichtigkeit, der Gegensatz zu duplicitas (← sub a): simplicitas dicitur per oppositum duplicitati, qua scilicet aliquis aliud habet in corde et aliud ostendit exterius, th. II. II. 109. 2 ad 4; vgl. ib. 111. 3 ad 2.
a) auf einfache, nicht zusammengesetzte Weise, der Gegensatz zu composite (←) und multipliciter: quae quidem perfectiones in Deo praeexistunt unite et simpliciter, in creaturis vero recipiuntur divise et multipliciter, th. I. 13. 4 c; vgl. ib. II. II. 183. 2 c; dici simpliciter, id est uno modo, 1 phys. 6 b; semper simpliciter id est eodem modo, 8 phys. 3 c; si simpliciter id est univoce, 2 cael. 20 g; est simpliciter id est uno modo, 3 cael. 5 b.
b) einfachhin, schlechthin, schlechtweg, synonym mit absolute (←), der Gegensatz zu secundum quid (→ secundum): hoc, quod dico simpliciter, potest accipi dupliciter, uno modo, secundum quod simpliciter idem est, quod absolute, sicut simpliciter dicitur, quod nullo addito dicitur, ut Philosophus dicit (Top. II. 11, 115. b. 34 sq.), . . . alio modo simpliciter idem est, quod omnino vel totaliter, th. III. 50. 5 c; bonum simpliciter dupliciter dicitur, uno modo, quod est omnibus modis bonum, sicut virtutes sunt bonae, . . . alio modo dicitur aliquid simpliciter bonum, quia est absolute bonum, scilicet secundum suam naturam consideratum, quamvis per abusum possit fieri malum, sicut patet de divitiis et honoribus, ib. II. II. 58. 10 ad 2; simpliciter volumus aliquid, secundum quod volumus illud consideratis omnibus circumstantiis particularibus, ib. I. 19. 6 ad 1; consideratur autem aliquid tale simpliciter, prout est secundum ipsum tale, secundum quid autem, prout dicitur tale secundum respectum ad alterum, ib. 82. 3 c; vgl. unio. 3 c; quod sub condicione est tale, secundum quid est tale, quod autem absque condicione est tale, simpliciter est tale, th. I. II. 6. 6 ob. 3; unumquodque enim simpliciter esse dicitur, secundum quod est in actu, secundum autem quod est in sola apprehensione, non est simpliciter, sed secundum quid, ib. c; simpliciter autem consideratur unumquodque, quando consideratur secundum propriam rationem suae speciei, ib. 66. 3 c; simpliciter quidem consideratis singularibus circumstantiis, quodl. 5. 5. 10 c; simpliciter id est semper, 2 phys. 9 h; vgl. ib. 11 g; simpliciter absque omni suppositione, 3 phys. 9 a; simpliciter id est universaliter, 5 phys. 9 b; simpliciter id est in universali, ib. 10 e; simpliciter id est absolute, 1 cael. 26 c.
zugleich.
- Arten des simul sind: 1. simul naturaliter (th. I. 29. 2 ad 1) = von Natur aus oder der Natur nach zugleich. 2. s. secundum locum & s. tempore (5 phys. 5 b) = dem Orte nach zugleich (illa dicuntur esse simul secundum locum, quae sunt in uno loco primo; et dicitur primus locus uniuscuiusque, qui est proprius locus eius. Ex hoc enim aliqua dicuntur esse simul, quod sunt in uno loco proprio, non autem ex hoc, quod sunt in uno loco communi, quia secundum hoc posset dici, quod omnia corpora essent simul, quia omnia continentur sub caelo, ib.) und der Zeit nach zugleich. 3. s. secundum rationem & s. secundum rem (th. I. 29. 2 ad 1) = dem Begriffe und der Sache nach zugleich. 4. s. secundum rem, → s. secundum rationem. 5. s. tempore, → s. secundum locum.
- Movens et motum oportet esse simul, → movens.
a) einzeln, einzig, synonym mit particularis und unus (←), der Gegensatz zu communis (← sub b), multus und universalis (← sub a): singulare vero (est), quod non est aptum natum (←) praedicari de pluribus, sed de uno solo, 1 perih. 10 a; illud, unde aliquod singulare est hoc aliquid (→ hic), nullo modo est multis communicabile, th. I. 11. 3 c; singulare ex hoc ipso, quod est singulare, est divisum ab omnibus aliis, ib. 13. 9 c; vgl. 3 sent. 6. 1. 1 c; licet hoc singulare vel illud definiri non possit, th. I. 29. 1 ad 1; singulare hic large accipitur pro quolibet inferiori (← sub d), sicut si species dicatur singulare sub genere contentum, 1 anal. 12 b; vgl. 1 phys. 1 b; 1 gener. 19 a.
- Arten des singulare in diesem Sinne sind: 1. singulare contingens (th. I. II. 14. 3 c; II. II. 120. 1 c) = das nichtnotwendige Einzelding. 2. s. demonstratum sive designatum (ib. I. 30. 4 c; 4 sent. 11. 1. 3. 2 c) = das gezeigte oder bezeichnete Einzelding. 3. s. designatum, → s. demonstratum.
- Actiones in singularibus sunt, → actio sub b. Actus circa singularia sunt, → actus sub b. Humani actus in singularibus contingentibus consistunt, → contingens sub b. Sensus non est cognoscitivus nisi singularium, → sensus sub c. Singulare est prius et notius quoad nos, quam universale (1 anal. 4 o) = das Einzelne ist mit Bezug auf uns früher und bekannter, als das Allgemeine. Singularia sunt priora quoad nos et posteriora simpliciter (ib. 8 a; vgl. ib. 4 o; 1 phys. 1 b) = die Einzeldinge sind mit Bezug auf uns früher und einfachhin oder schlechtweg später, als das Allgemeine.
b) zur Einzahl gehörig, einzählig im Sinne der Grammatik, der Gegensatz zu pluralis.
a) Einzelheit, Einzeligkeit (vgl. singularis sub a), synonym mit unitas (←), der Gegensatz zu communitas (← sub d), multitudo (← sub c) und universalitas (← sub a): principium singularitatis est materia, th. I. 14. 11 ob. 3; quod pertinet ad communem rationem singularitatis, definiri potest, ib. 29. 1 ad 1; vgl. ib. 56. 1 ad 2; I. II. 28. 4 c; singularitas alicuius rei non est alteri praeter ipsum singulare, cg. I. 42; vgl. ib. 63; non enim singularitas repugnat intelligibilitati, unit.
- Zu ratio singularitatis → ratio sub n.
- Arten der singularitas in diesem Sinne sind: 1. singularitas naturae & s. subsistentis in natura (3 sent. 2. 2. 1. 3 ad 2) = die Einzeligkeit der Natur (ut haec humanitas, ib.) und die eines Wesens mit einer bestimmten Natur (ut hic homo, ib.). 2. s. personae (ib.) = die Einzeligkeit der Person. 3. s. subsistentis in natura, → s. naturae.
b) Einzahl, der Gegensatz zu multiplicitas und pluralitas (←): singularitas vel pluralitas nominis substantivi attenditur, th. I. 39. 3 c.
a) nach Weise des Einzelnen, im Sinne eines solchen: uno modo ad alium singulariter consideratum, th. II. II. 58. 5 c.
b) im Sinne der Einzahl.
die örtliche Lage betreffend, zur solchen gehörig, dieselbe habend.
- Zu forma situalis → forma sub b; zu pars s. → pars sub a; zu res s. → res.
örtliche Lage, synonym mit dispositio (← sub d) und positio (← sub a): situs, secundum quod ponitur praedicamentum (← sub b), importat (bedeutet) ordinem partium in loco, licet, secundum quod ponitur differentia quantitatis, non importat nisi ordinem partium in toto, 4 phys. 7 a; vgl. 3 phys. 5 i; th. I. II. 49. 1 ad 3; situs non convenit nisi corpori, th. I. 3. 1 ob. 4; quod autem est in corporibus situs, est in spiritualibus ordo, quodl. 3. 3. 7 c.
- Über den Unterschied zwischen situs & ubi → ubi sub b.
- Zu motus secundum situm → motus sub a; zu principium secundum s. → principium.
gesellschaftlich, gesellig, der Gegensatz zu solitarius (←) .
- Zu amor socialis → amor sub a; zu animal s. → animal sub a; zu vita s. → vita sub c.
- Homo est naturaliter sive secundum suam naturam animal sociale, → homo.
Gesellschaft: cum societas nihil aliud esse videatur, quam adunatio hominum ad unum aliquid communiter agendum, relig. 3 c; est igitur homini naturale, quod in societate multorum vivat, regim. 1. 1.
- Arten der societas sind: 1. societas oeconomica & s. politica (relig. 3 c) = die häusliche und die staatliche Gesellschaft. 2. s. perpetua & s. temporalis (ib.) = die immer währende und die nur eine Zeit lang dauernde Gesellschaft (quando negotium, ad quod multitudo congregatur, temporaliter exercendum eligitur, ib.). 3. s. politica, → s. oeconomica. 4. s. privata & s. publica (ib.) = die private oder geschlossene und die öffentliche Gesellschaft. 5. s. publica, → s. privata. 6. s. saecularis (ib. 11) = die weltliche Gesellschaft. 7. s. temporalis, → s. perpetua.
einsam, einsiedlerisch, der Gegensatz zu socialis (←) .
- Zu homo solitarius → homo; zu vita s. → vita sub c.
Findigkeit, d. i. Geschicklichkeit im Auffinden von etwas, besonders des Grundes einer Sache, die ἀγχίνοια des Aristoteles: sollertia est quaedam subtilis et facilis coniecturatio medii, propter quod aliquid evenit, et hoc, quando non habet magnum tempus ad perspiciendum vel deliberandum; sicut si aliquis videns, quod semper luna, quando convertitur opposita ad solem, splendorem habet per totum, statim intellexit, propter quid hoc sit, scilicet, quia illustratur a sole, 1 anal. 44 k; sollertia est quaedam perspicacitas velociter apprehendendi medium, quod contingit ex naturali aptitudine et etiam ex exercitio, ib.; vgl. th. II. II. 49. 4 c & ad 1; 6 eth. 8 d.
a) Ablösung, Abtragung, Bezahlung: ista anticipatio solutionis pecuniae habet mutui rationem, th. II. II. 78. 2 ad 7; vgl. ib. 97. 2 ad 1; quodl. 6. 5. 10 ad 1.
b) Auflösung, Zerlegung, Lösung: ad quartam etiam patet solutio, cg. I. 11; vgl. ib. 20; huiusmodi etiam solutio dependet ex solutione primae quaestionis, 4 sent. 45. 2. 4. 3 c; illa elementorum solutio, pot. 5. 7 ad 1.
- Arten der solutio in diesem Sinne sind: 1. solutio ad hominem & s. ad veritatem (6 phys. 4 b; 8 phys. 17 c) = die Lösung (einer Frage) für diesen oder jenen Menschen und die nach der Wahrheit, welche für alle gilt; vgl. s. vera. 2. s. ad veritatem, → s. ad hominem. 3. s. defectiva, s. topica & s. vera (cg. I. 5; 2 cael. 22 i; 1 gener. 15 a) = die mangelhafte, die wahrscheinliche und die wahre (vgl. s. ad veritatem) oder eigentliche Lösung (oportet autem, quod vera solutio salvet omnia, quae sunt de ratione rei, et omnia impossibilia excludat, 1 gener. 15 a). 4. s. parva (cg. I. 5) = die kleine oder schwache, weil nicht erschöpfende Lösung. 5. s. possibilis (1 meteor. 11 a) = die mögliche Lösung (ex qua non sequatur aliquod inconveniens, ib.). 6. s. topica, → s. defectiva. 7. s. vera, ≈ .
Trugschluss, synonym mit fallacia (← sub b) und paralogismus (←) .
- Arten des sophisma sind: 1. sophisma accidentis (4 phys. 18 c) = der Trugschluss von einem Akzidenz, als ob es etwas wäre, was einem Dinge mit Notwendigkeit zukommt. 2. s. consequentis (ib. 3 a) = der Trugschluss von dem Nachsatz eines Bedingungssatzes.
Scheinphilosoph, Scheinweiser: ut sophistae faciunt, id est illi, qui apparent scientes et non sunt, 1 anal. 13 e; tales sophistae dicuntur, id est apparentes (scientes) et non existentes, inquantum deficiunt a dialectica argumentatione, ib.; utuntur enim sophistae tali modo arguendi: cognosco Coriscum, Coriscus est veniens, ergo cognosco venientem, ib. 4 a; a sophista vero differt philosophus προαίρεσι id est electione vel voluntate id est desiderio vitae; ad aliud enim ordinat vitam suam et actionem philosophus et (ad aliud) sophista, philosophus quidem ad sciendum veritatem, sophista vero ad hoc, quod videatur scire, quamvis nesciat, 4 met. 4 b.
Sophisterei, Schein, der Gegensatz zu veritas (← sub b): secundum veritatem, et non secundum sophisticationem, 4 meteor. 1 a.
sophistisch; vgl. sophista.
- Sophistica bezeichnet sowohl eine pars logicae (1 anal. 1 a) und zwar diejenige, de qua Aristoteles agit in libro Elenchorum und welche tertio processui rationis deservit, demjenigen nämlich, in quo ratio a vero deficit propter alicuius principii defectum, quod in ratiocinando erat observandum (ib.), als auch die Scheinwissenschaft oder Scheinweisheit (= scientia sophistica): sophistica habet quandam similitudinem philosophiae. Nam sophistica est visa sive apparens sapientia, non existens, 4 met. 4 b.
- Arten der sophistica in letzterm Sinne sind: sophistica docens & s. utens (ib.) = die lehrende und die gebrauchende Sophistik oder die Sophistik in der Theorie und die in der Praxis: prout est docens, tradit per necessarias et demonstrativas rationes modum arguendi apparenter, secundum vero quod est utens, deficit a processu verae argumentationis, ib.
a) Los: sortes proprie dicuntur, cum aliquid fit, ut eius eventu considerato aliquid occultum innotescat, th. II. II. 95. 8 c; vgl. ib. 3 c; sort. 3; sors nihil aliud est, quam exquisitio providentiae divinae de aliquo contingenti, Eph. 1. 4.
- Arten der sors sind: sors consultoria, s. divinativa sive divinatoria & s. divisoria (th. II. II. 95. 8 c; quodl. 12. 22. 35 c; sort. 2; Eph. 1. 4) = das ratende, das wahrsagende und das unterscheidende Los (divisoria est, cum aliqui dividentes hereditatem et concordare non valentes, mittunt sortes, puta annulum vel chartam vel aliquid tale, dicentes: Ille, cuicumque evenerit, habebit partem istam in hereditate . . . Consultoria autem fit, quando quis dubitans, quid facere debeat, consulit Deum, mittens sortes . . . Divinatoria autem sors est inquisitio de futuris, soli divinae cognitioni reservatis, Eph. 1. 4).
b) ausgeliehenes Geld, Kapital: usura est, quidquid praeter sortem accidit sine iusto titulo, usur. 8.
a) Zwischenraum, Raum: spatium, quod est inter terminos rei continentis, quod quidem habet dimensiones longitudinis, latitudinis et profunditatis, 4 phys. 3 b; vgl. ib. 6 a, e-g & k; loci 1; dimensiones spatii nullam habent naturam, per quam possit attendi similitudo vel dissimilitudo ad corpus naturale, 4 phys. 11 b; nos autem dicimus, non fuisse locum aut spatium ante mundum, th. I. 46. 1 ad 4; necesse est imaginari aliquod spatium aequale caelo, in quo caelum movetur, 1 cael. 11 c; in spatio, quod est medium inter terram et continens, scilicet caelum, 2 anim. 14 h.
- Als Arten des spatium gehören hierher: 1. spatium infinitum (3 phys. 7 a) = der unendliche Raum. 2. s. plenum & s. vacuum (ib. 7 a; 4 phys. 6 l) = der volle oder ausgefüllte und der leere Raum. 3. s. separatum (4 phys. 11 b) = der (vom Körper) abgetrennte oder abstrakte Raum. 4. s. vacuum, → s. plenum.
b) Aussage: quod deveniatur ad aliqua spatia immediata id est ad aliquas immediatas praedicationes, quas appellat spatia, 1 anal. 36 c; vgl. ib. 32 e & 35 h.
a) zur Art gehörig, die Art betreffend, synonym mit specificus (←), der Gegensatz zu generalis (← sub a).
- Zu forma specialis → forma sub b; zu ratio s. → ratio sub k.
b) besonders, synonym mit particularis (←), der Gegensatz zu communis, generalis (← sub b) und universalis (← sub a): secundum quod determinatur ad aliquem specialem gradum in entibus, th. I. 50. 2 ad 1; de potentiis animae in speciali, ib. 78 pr.; vgl. ib. II. II. 1. 4 ad 2; pro speciali beneficio specialis retributio debetur, cg. III. 120.
a) Anblick, Anschauung: ambulat per fidem, et non per speciem, carens visione divinae essentiae, th. I. II. 4. 5 c; nisi quando videmus per speciem, cg. IV. 91.
b) äußere Gestalt, Gestalt: visus est Spiritus sanctus in specie columbae, th. I. 12. 13 c; si ergo aliquae species visibiles apparuerunt, ib. 43. 7 ob. 5; vgl. ib. a & ad 6; II. II. 1. 3 ad 4; haec species mundi, quae nunc est, cessabit, cg. IV. 97; desinebat sub speciebus esse corpus Christi, 4 sent. 9. 1. 2. 1 c; in specie serpentis, mal. 3. 4 c; vgl. 3 meteor. 3 i.
- Hierher gehört: species sacramentalis (th. III. 76. 7 ob. 1) = die sakramentale oder zum Sakramente des Altars gehörende Gestalt.
c) schöne Gestalt, Schönheit: species autem sive pulchritudo, th. I. 39. 8 c; species enim proprie respicit pulchritudinem quantum ad commensurationem membrorum, Is. 53.
- Arten der species in diesem Sinne sind: species intelligibilis & s. sensibilis (1 sent. 3. div. 1) = die übersinnliche und die sinnliche Schönheit; vgl. s. intelligibilis & sensibilis sub e und s. sensibilis sub f.
d) Schein, Anschein: non solum sunt vitanda mala, sed etiam ea, quae mali speciem habent, cg. III. 132/133; quam defloravit sub specie matrimonii, 4 sent. 28. 1. 2 ob. 4.
e) Erkenntnisform, Erkenntnisbild, synonym mit exemplar (← sub b), idea (←) und intentio (← sub e): species cogniti est in cognoscente, th. I. 14. 1 c; species receptae in imaginatione et sensu, ib. 11 ad 2; species rei visae est principium formale visionis in oculo, ib. 56. 1 c; lapis enim non est in anima, sed species lapidis . . . Et tamen lapis est id, quod intelligitur, non autem species lapidis, ib. 76. 2 ad 4; vgl. ib. 85. 2 a; cg. I. 46; II. 73, 75 & 98; III. 49; omne, quod agit per intellectum, repraesentat speciem sui intellectus in re facta, cg. II. 45; intellectus possibilis recipit omnes species rerum sensibilium, ib. 59; nisi fiat actu (in Wirklichkeit erkennend) secundum aliquam speciem informantem ipsum, ib. III. 51.
- Über das Verhältnis von species zu intentio → intentio sub d.
- Zu abstractio speciei a materia → abstractio sub c; zu abstrahere s. a materia → abstrahere sub I c); zu cognoscere per s. → cognoscere sub b; zu locus s. → locus sub a; zu verbum s. vocis → verbum sub a; zu visio s. sive per s. → visio sub a.
- Als Arten der species gehören hierher: 1. species adquisita sive a re abstracta sive accepta, s. indita sive influxa sive infusa & s. connaturalis sive innata (th. I. 55. 2 c; 56. 2 ob. 4; 57. 3 ob. 3; 89. 1 ob. 3 & ad 3; 94. 3 ob. 1 & ad 1; 2 sent. 3. 3. 3 ad 4; 7. 2. 2 c; pot. 4. 2 ad 10; mal. 16. 7 ob. 6 & 7; quodl. 7. 1. 3 ob. 1 & ad 1; qu. anim. 15 ad 13, 14 & 15; 20 ob. 2-12 & ad 2-12) = das erworbene oder von einem Dinge abstrahierte, das (von Gott) eingegebene oder eingegossene und das mit der Natur (eines Erkenntnisvermögens ihm) mitgegebene oder das eingeborene (vgl. s. concreata inhaerens) Erkenntnisbild. 2. s. a re abstracta sive accepta, → s. adquisita. 3. s. concreata inhaerens & s. creata inhaerens (pot. 4. 2 ad 10; quodl. 7. 1. 3 ob. 1 & ad 1; 9. 4. 7 c) = das mit (einem Wesen) erschaffene und ihm anhaftende (vgl. s. connaturalis & innata) und das (nachher) erschaffene und anhaftende Erkenntnisbild. 4. s. connaturalis, → s. adquisita. 5. s. continentis & s. propria (th. I. 14. 5 c; cg. I. 71) = das Erkenntnisbild des etwas in sich Enthaltenden oder Einschließenden und das eigene (vgl. s. propria sub f) Erkenntnisbild eines Dinges (in seipso quidem cognoscitur aliquid, quando cognoscitur per speciem propriam, adaequatam ipsi cognoscibili, sicut cum oculus videt hominem per speciem hominis. In alio autem videtur id, quod videtur per speciem continentis, sicut cum pars videtur in toto per speciem totius, vel cum homo videtur in speculo per speciem speculi, vel quocumque alio modo contingat aliquid in alio videri, th. I. 14. 5 c). 6. s. creata inhaerens, → s. concreata inhaerens. 7. s. depurata (verit. 8. 11 ad 8) = das (von der Materie) gereinigte oder abgetrennte Erkenntnisbild. 8. s. imaginata (mal. 4. 8 ad 13) = das sinnlich vorgestellte Erkenntnisbild. 9. s. indita, → s. adquisita. 10. s. individualis sive singularis & s. universalis (th. I. 57. 2 ob. 3 & ad 3; cg. II. 66; III. 41) = das individuelle oder besondere (vgl. s. individua sub g) und das allgemeine Erkenntnisbild. 11. s. infusa, → s. adquisita. 12. s. influxa, ≈ . 13. s. innata, ≈ . 14. s. intellecta sive intellectualis sive intelligibilis sive spiritualis & s. sensata sive sensibilis (th. I. 14. 2 c & ad 2, 11 ad 1 & 12 c; 85. 2 a & c; cg. I. 46; II. 59, 73, 75 & 78; III. 41; 2 sent. 3. 3. 1 ad 1; 4 sent. 50. 1. 2 c; quodl. 5. 5. 9 c; 9. 4. 7 c; unit.; ente 4 h; log. I. 1) = das in die Vernunft aufgenommene oder übersinnliche oder geistige und das in einen Sinn aufgenommene oder sinnliche Erkenntnisbild; vgl. s. intelligibilis & sensibilis sub c und s. sensibilis sub f. 15. s. propria, → s. continentis. 16. s. sensata sive sensibilis, → s. intellecta. 17. s. singularis, → s. individualis. 18. s. specierum (2 sent. 3. 3. 1 ad 1) = das Erkenntnisbild der Erkenntnisbilder, nämlich die Seele, so genannt, inquantum per intellectum agentem facit species intelligibiles actu et recipit eas secundum intellectum possibilem, ib.). 19. s. spiritualis, → s. intellectualis. 20. s. superexcedens, → s. deficiens. 21. s. universalis, → s. individualis. 22. s. visibilis (cg. II. 59) = das Erkenntnisbild des Gesichtssinnes; vgl. s. visibilis sub b.
f) Wesenheit im eigentlichen und engern Sinne des Wortes, synonym mit essentia (← sub a), forma (← sub b), natura (← sub e), quidditas (←), quod quid est, quod quid erat esse (→ quis sub a) und substantia (← sub h): species constituitur ex genere et differentia, th. I. 3. 5 c; vgl. 7 phys. 2 d; differentia est, quae constituit speciem. Unumquodque autem constituitur in specie, secundum quod determinatur ad aliquem specialem gradum in entibus, quia species rerum sunt sicut numeri, qui differunt per additionem et subtractionem unitatis, th. I. 50. 2 ad 1; unumquodque sortitur speciem secundum actum (Wirklichkeit) et non secundum potentiam (Möglichkeit), ib. I. II. 1. 3 c; illud, secundum quod sortitur aliquid speciem, oportet esse fixum et stans et quasi indivisibile, ib. 52. 1 c; species autem est aliquid unum simpliciter, 7 phys. 8 g; species cuiuslibet rei praecipue attenditur secundum rationem formalem ipsius, non autem secundum materiam vel subiectum, ib. II. II. 99. 2 c; ex forma et materia semper constituitur species, cg. IV. 35; si aliqua species id est forma, 1 gener. 4 e; vgl. ib. 8 c & 13 b; causa formalis . . . comparatur dupliciter ad rem, uno modo sicut forma intrinseca rei, et haec dicitur species, 5 met. 2 a; utuntur speciebus id est formalibus principiis, 1 anal. 25 d; partes speciei ponuntur in definitione, non autem partes materiae, 2 phys. 5 b; has substantias sempiternas vocabat species vel ideas, 1 anal. 16 c; species esse id est ideas, ib. 19 f; non secundum eandem ideam id est non secundum eandem speciem, 1 cael. 16 e; vgl. 1 gener. 3 h; sive sint species id est ideae separatae, sicut Platonici dicunt, 1 cael. 19 f.
- Zu indivisibile secundum speciem → indivisibilis; zu integritas s. → integritas; zu pars s. & habentis s. → pars sub a; zu passio s. → passio sub a; zu perfectio ut ad s. habendam & ut habentis iam s. → perfectio sub d; zu perfectus secundum s. → perfectus sub a; zu principium s. → principium; zu prius secundum s. → prior sub a.
- Hierher gehören als Arten: 1. species completa sive perfecta & s. incompleta sive imperfecta (th. I. II. 52. 1 c; 72. 7 c; cg. II. 89 & 91; IV. 35; verit. 8. 14 ad 12) = die vollständige oder vollkommene und die unvollständige oder unvollkommene Wesenheit. 2. s. corporalis sive sensibilis (th. I. 50. 3 c; cg. III. 85) = die körperliche Wesenheit (vgl. s. sensibilis sub c & e) oder die Wesenheit eines sinnlich wahrnehmbaren Dinges. 3. s. deficiens & s. superexcedens (th. I. 44. 3 ad 2; verit. 2. 4 ob. 4; vgl. ib. c) = die (gegen eine andre) abfallende und die (über sie) hinausgehende Wesenheit. 4. s. exemplaris sive idealis (th. I. 50. 3 c; 7 met. 16 e) = die vorbildliche Wesenheit. 5. s. factiva (7 met. 6 h) = die schaffende oder hervorbringende Wesenheit, d. i. das Vorbild eines Dinges in dem Verstande eines Künstlers. 6. s. generativa (8 phys. 10 c) = die erzeugende Wesenheit (generat illud, quod habet speciem generativam, sicut hominem generat, quod habet speciem humanam, ib.). 7. s. idealis, → s. exemplaris. 8. s. imperfecta, → s. completa. 9. s. incompleta, ≈ . 10. s. indifferens (th. I. 35. 1 ob. 2; 93. 1 ob. 3 & ad 3; 1 sent. 28. 2. 1 ob. 1 & 3 & c; 31 exp.) = die sich nicht unterscheidende oder nicht verschiedene Wesenheit (eo modo dicitur species indifferens, quo una, th. I. 93. 1 ad 3). 11. s. integra (ib. 90. 4 ad 1) = die unversehrte Wesenheit. 12. s. particularis (ente 4 h) = die besondere Wesenheit (quamvis haec natura intellecta habeat rationem universalis, secundum quod comparatur ad res, quae sunt extra animam, quia est una similitudo omnium, tamen, secundum quod habet esse in hoc intellectu vel in illo, est species quaedam intellecta particularis, ib.). 13. s. perfecta, → s. completa. 14. s. per se existens sive separata (th. I. 44. 3 ob. 2; 1 perih. 10 a; 1 cael. 19 f; 7 met. 16 e) = die für sich existierende oder (von der Materie) getrennte Wesenheit, wie Plato sie annahm. 15. s. propria (cg. IV. 42) = die eigentümliche Wesenheit; vgl. s. propria sub g. 16. s. sensibilis, → s. corporalis. 17. s. separata, → s. per se existens. 18. s. superexcedens, → s. deficiens.
g) Wesenheit im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes: si loquamur de specie peccati omissionis et commissionis, materialiter differunt specie, large tamen loquendo de specie, secundum quod negatio vel privatio speciem habere potest, th. I. II. 72. 6 c.
h) Art im gewöhnlichen oder eigentlichen und im uneigentlichen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu individuum (←) und genus (← sub b): ad rationem speciei pertinet, quod se habeat ex additione ad genus, th. I. II. 35. 8 c; secundum quod communiter loquimur de genere et speciebus, ib.; interdum tamen dicitur aliquid esse species alicuius generis propter hoc, quod habet aliquid extraneum, ad quod applicatur generis ratio, sicut carbo et flamina dicuntur esse species ignis propter applicationem naturae ignis ad materiam alienam, ib.; sunt species ex aequo dividentes genus, 1 perih. 1 a; sive universale, sive species. Huiusmodi enim intentiones format intellectus, ib. 10 b; sicut patet in ratione generis et speciei et aliarum intentionum intellectualium, pot. 7. 6 c; inter singularia et speciem nullum medium possit inveniri, 1 anal. 2 b; sicut si species dicatur singulare sub genere contentum, ib. 12 b; Socrates enim est homo, sed non est species, quamvis homo sit species, 2 anim. 12 b.
- Hierher gehörige Arten der species sind: 1. species attinentiae (4 sent. 41. 1. 1. 5 c) = die Art der Zugehörigkeit. 2. s. communis & s. propria (virt. 2. 3 ad 5) = die allgemeine und die besondere (vgl. s. propria sub f) Art. 3. s. contraria, s. media & s. disparata (1 sent. 24. 1. 3 ad 4; mal. 2. 6 c; 10 met. 9 f & g) = die (einer andern) konträr entgegengesetzte, die mittlere (zwischen beiden) und die unpaarige oder verschiedene Art. 4. s. disparata, → s. contraria. 5. s. individua sive specialissima (th. I. II. 18. 7 ob. 2; spir. 8 ad 6; virt. 2. 3 ad 5; 1 anal. 36 e; 5 phys. 6 b) = die individuelle (vgl. s. individualis sub e) oder speziellste Art (quae non dividitur in alias species, 5 phys. 6 b), so genannt, weil sie nur Individuen zu Umfangsgliedern hat, also von allen Arten einer Begriffsreihe am meisten den Namen Art verdient. 6. s. loci, → locus sub a. 7. s. mathematica (th. I. 85. 1 ad 2; I. II. 35. 8 c; cg. III. 12) = die mathematische Art. 8. s. media, → s. contraria. 9. s. prima & s. proxima (1 anal. 28 a & 36 c) = die erste oder oberste und die nächste oder unterste Art. 10. s. propria, → s. communis; cf. s. propria sub e. 11. s. proxima, → s. prima. 12. s. specialissima, → s. individua. 13. s. subalterna (5 phys. 6 b) = die (einer andern) untergeordnete Art. 14. s. vera (th. I. II. 35. 8 c) = die wahre oder eigentliche Art.
- Actus speciem recipiunt ex obiectis, → actus sub a. Nihil agit ultra sive nisi secundum suam speciem, → agere sub a. Ratio cuiuslibet speciei substantiae consistit in indivisibili, → ratio sub k.
zu einer Art machen, einer Art eingliedern: per quod specificatur et individuatur, cg. II. 21; per obiecta actus specificantur, ib. III. 61; vgl. pot. 2. 4 ad 7; quodl. 9. 1. 1 c.
Eingliederung in eine Art, Darstellung einer Art: falsum enim testimonium est quaedam specificatio mendacii, sicut et furtum est quaedam specificatio fraudis, th. II. II. 118. 8 ad 3.
zur Art gehörig, die Art betreffend, synonym mit specialis (← sub a).
a) schön: quantum ad primum dicit speciosus forma, Ps. 44 b; cum dicit: Quam speciosi pedes, Rom. 10. 2.
b) eine Form habend, geformt: species prima, a qua omnia sunt speciosa, pot. 6. 6 ob. 5.
ausspähbar, erforschbar, betrachtbar, erkennbar (vgl. speculatio): Deus, quod est summum speculabile, th. I. II. 57. 1 ad 2; non quidem circa speculabilia, ib. II. II. 51. 3 c; quantum ad speculationem optimi speculabilis, cg. III. 25.
- Scientia est ratio recta speculabilium, → scientia sub a.
mittels eines Spiegels stattfindend, in einem Spiegel seiend.
Ausspähung, Erforschung, Betrachtung, Erkenntnis: speculatio . . . dicitur a speculo (?), non a specula. Videre autem aliquid per speculum est videre causam per effectum, in quo eius similitudo relucet; unde speculatio ad meditationem reduci videtur, th. II. II. 180. 3 ad 2; in speculatione, per quam quaeritur cognitio veritatis, cg. III. 48; vix in ultima aetate homo ad perfectam speculationem scientiarum pervenire potest, ib.
- Zu cognoscere per modum speculationis → cognoscere sub b.
- Arten der speculatio sind: 1. speculatio physica (1 gener. pr.) = die naturwissenschaftliche Betrachtung. 2. s. prophetiae & s. scientiae adquisitae (th. II. II. 172. 3 ob. 2 & ad 2; verit. 12. 4 ob. 5) = die Betrachtung der Prophezeiung und die der erworbenen Wissenschaft oder die prophetische und die wissenschaftliche Betrachtung. 3. s. scientiae adquisitae, → s. prophetiae.
nach Weise der Betrachtung, im Sinne derselben, der Gegensatz zu practice.
betrachtend, zur Betrachtung gehörend, sie betreffend, synonym mit theoricus (←), der Gegensatz zu operativus und practicus (←): in speculativis medium demonstrationis, th. I. 47. 1 ad 3; vgl. ib. 59. 3 ad 1; principium indemonstrabile in speculativis, cg. I. 80; et etiam prima intellecta speculativa, ib. III. 43; principium autem in speculativis est forma et quod quid est, ib. 97.
a) Spiegel im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes: illud autem speculum potest dici, in quo rerum similitudines a rebus ipsis resultant, verit. 12. 6 c; speculum proprie loquendo non invenitur nisi in rebus materialibus, sed in rebus spiritualibus per quandam transumptionem dicitur per similitudinem acceptam a speculo materiali, ut scilicet in rebus spiritualibus dicatur esse speculum id, in quo alia repraesentantur, sicut in speculo materiali apparent formae rerum visibilium, ib.; vgl. th. I. 12. 8 ob. 2; 56. 3 ob. 3; 1 meteor. 8 b & 12 h.
- Zu cognoscere in speculo → cognoscere sub b; zu visio per s. → visio sub a.
- Als Arten des speculum im allgemeinen Sinne des Wortes gehören hierher: 1. speculum aeternitatis sive aeternum & s. temporale (th. II. II. 173. 1 c; 2 sent. 11. 2. 2 ad 4; pot. 4. 2 ad 27; verit. 12. 6 ob. 2 & 8, a, c & ad 8) = der ewige und der zeitliche Spiegel (illustratio mentis propheticae potest dici speculum, inquantum resultat ibi similitudo veritatis divinae praescientiae, et propter hoc mens prophetae dicitur speculum aeternitatis, quasi per species illas repraesentans Dei praesentiam, qui in sua aeternitate omnia praesentialiter videt, pot. 4. 2 ad 27; quod autem a magistris dicitur, prophetas in speculo aeternitatis videre, non sic intelligendum est, quasi ipsum Deum aeternum videant, prout est speculum rerum, sed quia aliquid creatum intuentur, in quo ipsa aeternitas Dei repraesentatur, ut sic speculum aeternitatis intelligatur non, quod est aeternum, sed quod est aeternitatem repraesentans, verit. 12. 6 c). 2. s. aeternum, → s. aeternitatis. 3. s. coniunctum & s. distans (ib. ob. 5) = der (mit dem Gesichtssinn oder Auge) verbundene und der (von ihm) abstehende Spiegel. 4. s. distans, → s. coniunctum. 5. s. igneum (1 meteor. 9 d) = der feurige Spiegel. 6. s. increatum (4 sent. 49. 2. 5 ad 6) = der ungeschaffene Spiegel. 7. s. intelligibile sive intelligibilium substantiarum sive intelligentiarum (th. I. 12. 9 a; verit. 12. 6 ob. 7 & ad 6) = der übersinnliche Spiegel oder der Spiegel der übersinnlichen Substanzen oder der Intelligenzen. 8. s. intelligentiarum, → s. intelligibile. 9. s. intelligibilium substantiarum, ≈ . 10. s. materiale & s. spirituale sive mentis (2 sent. 11. 2. 2 ad 4; 4 sent. 49. 2. 5 ad 6; verit. 8. 8 ad 8; 12. 6 c; Is. 21) = der stoffliche oder körperliche und der geistige Spiegel. 11. s. mentis, → s. materiale. 12. s. prophetiae (verit. 12. 6 ob. 2) = der Spiegel der Prophezeiung. 13. s. spirituale, → s. materiale. 14. s. temporale, → s. aeternitatis. 15. s. trinitatis (th. II. II. 173. 1 c; verit. 12. 6 ob. 2) = der Spiegel der (göttlichen) Dreieinigkeit (dixerunt, quod prophetae vident ipsam divinam essentiam, quam vocant speculum trinitatis, non tamen secundum quod est obiectum beatorum, sed secundum quod sunt in ea rationes futurorum eventuum, th. II. II. 173. 1 c). 16. s. voluntarium (2 sent. 11. 2. 2 ad 4; 4 sent. 49. 2. 5 ad 6) = der freiwillige oder frei reflektierende Spiegel (sicut ostendet se, cui vult, ita in se ostendet, quae vult, 4 sent. 49. 2. 5 ad 6).
b) Spiegelbild, Abbild: unumquodque videtur, dum videtur eius speculum, th. I. 12. 4 ob. 1.
hoffend, erhoffen machend.
Hoffnung: spes multis modis dicitur; quandoque enim nominat passionem, et sic non est virtus; quandoque nominat habitum inclinantem ad actum voluntatis similem spei, quae est in parte sensitiva, quae est passio, et sic est virtus, quandoque vero nominat ipsum actum, et sic est actus virtutis, quandoque autem nominat ipsam rem speratam, . . . et sic est obiectum virtutis; quandoque autem nominat certitudinem, quae consequitur spem, . . . et sic nominat statum perfectionis in virtute quantum ad certitudinis intentionem, 3 sent. 26. 2. 1 ad 3.
- Die spes im Sinne einer passio ist eine von den fünf passiones oder Affekten, welche zur vis irascibilis gehören (→ passio sub c), und hat zum Objekte das bonum arduum possibile haberi sive adipisci vel per se vel per alium (th. II. II. 17. 1 c; 20. 4 c): circa obiectum autem spei quattuor condiciones attenduntur. Primo quidem, quod sit bonum; non enim proprie loquendo est spes nisi de bono . . . Secundo, ut sit futurum; non enim spes est de praesenti iam habito . . . Tertio requiritur, quod sit aliquid arduum cum difficultate adipiscibile; non enim aliquis dicitur aliquid sperare minimum, quod statim est in sua potestate, ut habeat . . . Quarto, quod illud arduum sit possibile adipisci; non enim aliquis sperat id, quod omnino adipisci non potest, ib. I. II. 40. 1 c; vgl. ib. I. 20. 1 c; cg. I. 89.
- Im Sinne einer Tugend (th. II. II. 17. 1 c), und zwar einer theologischen Tugend (ib. 5 c) verstanden, zielt sie auf die ewige Glückseligkeit, welche in dem Besitze und Genusse Gottes besteht, als auf ihr eigentliches Objekt hin: proprium et principale obiectum spei est beatitudo aeterna, ib. 2 c; spes respicit beatitudinem aeternam sicut finem ultimum, divinum autem auxilium sicut primam causam inducentem ad beatitudinem, ib. 4 c; vgl. virt. 4. 1 c.
- Arten der spes im Sinne einer Tugend sind: spes formata & s. informis (th. I. II. 62. 4 ad 2; 65. 4 c; II. II. 17. 8 ad 2; 18. 3 ob. 2; III. 85. 6 c; virt. 4. 3 ad 10) = die (von der Liebe) geformte und die formlose oder ungeformte, m. a. W. die von der Liebe getragene und die von ihr nicht getragene Hoffnung.
a) Kugel, Ball im Sinne eines soliden Körpers (= corpus sphaericum), synonym mit globus (←): sicut si sphaera id est pila repercutiatur a pariete, 8 phys. 8 h; partes sphaerae, cum sint corpus continuum, 1 cael. 3 d; vgl. ib. 11 g; sphaera nihil aliud est, quam corpus, a cuius medio omnes lineae ductae ad extrema sunt aequales, 2 cael. 27 c; vgl. ib. 16 a.
b) Hohlkugel, Himmelshohlkugel (= sphaera caelestis, 2 cael. 10 b; 2 meteor. 10 b), synonym mit globus und orbis (←): luminaria non sunt fixa in sphaeris, sed habent motum seorsum a motu sphaerarum, th. I. 70. 1 ad 3; secundum quod sphaera movet sphaeram, cg. I. 20; quod stellae pertineant ad naturam sphaerae, in qua situantur, 2 cael. 10 b; qua coniungitur corpori sphaerae, ib. 12 a; totum illud spatium, in quo stellae videntur moveri, est plenum caelesti corpore, quod pertinet ad ipsam substantiam sphaerarum, ib. 13 a; vgl. ib. 14 a; quod vocant caelum sidereum, et dividitur in octo sphaeras, scilicet in sphaeram stellarum fixarum et septem sphaeras planetarum, th. I. 68. 4 c; vgl. ib. 1 ad 1; 2 cael. 17 b & e, 18 g, 19 a & 21 a; 12 met. 9 c.
- Arten der sphaera im Sinne von Himmelshohlkugel sind: 1. sphaera concentrica & s. excentrica (2 cael. 17 b; 12 met. 10 a) = die (mit einer andern) konzentrische und die (mit ihr) nicht konzentrische Sphäre. 2. s. deferens sive ferens sive volvens & s. revolvens (2 cael. 8 b, 17 b & 19 c; 12 met. 10 b) = die (einen Himmelskörper) vorwärts bewegende oder (ihn) fortwälzende und die (ihn) umwälzende oder umdrehende Sphäre. 3. s. excentrica, → s. concentrica. 4. s. ferens, → s. deferens. 5. s. inferior & s. superior (4 phys. 7 a; 2 cael. 5 g, 11 f, 18 g & 19 a & e) = die untere und die obere oder die niedere und die höhere Sphäre. 6. s. lunaris & s. solis (2 cael. 17 b & 18 g) = die Sphäre des Mondes und die der Sonne. 7. s. nona (th. I. 68. 1 ad 1; pot. 4. 1 ad 5; vgl. 2 cael. 17 b & 18 g) = die neunte Sphäre, welche sich oberhalb der Fixsternsphäre befinden soll; vgl. 2 cael. 20 b. 8. s. prima sive suprema sive ultima (4 phys. 7 b; 1 cael. pr. & 20 b; 2 cael. 6 a, 8 b, 9 a, 17 b & 19 a & c; 3 cael. 1 a) = die erste (von oben her gerechnet) oder die höchste oder die letzte (von unten her gezählt) Sphäre d. i. die Fixsternsphäre. 9. s. revolvens, → s. deferens. 10. s. solis, → s. lunaris. 11. s. superior, → s. inferior. 12. s. suprema, → s. prima. 13. s. ultima, ≈ . 14. s. volvens, → s. deferens.
c) Kugelgestalt (= figura sphaerica): neque sphaeram, quae est figura corporea, 1 cael. 11 a; similiter sphaera est prima inter figuras solidas id est corporeas, quia sola sphaerica figura continetur una sola superficie, quae undique ambit corpus sphaericum, 2 cael. 5 d; vgl. ib. e.
d) Sphäre, Region, synonym mit globus (←): in propria sphaera ignis non lucet, th. I. 66. 1 ad 2 s. c.; prout est in sphaera sua, 4 sent. 44. 3. 2. 2 c.
- Als Arten der sphaera gehören hierher: sphaera activorum & s. passivorum (th. I. 50. 3 c) = die Region der aktiven und die der passiven Naturdinge d. i. die sublunarische Region.
kugelförmig.
- Zu corpus sphaericum → corpus; zu figura s. → figura sub a; zu motus s. → motus sub a.
Hauchung, Atmung im eigentlichen und übertragenen Sinne dieser Wörter: processio (sc. in divinis), quae non est generatio, remansit sine speciali nomine, sed potest nominari spiratio, quia est processio Spiritus, th. I. 27. 4 ad 3; vgl. ib. 28. 4 c; cg. IV. 24.
- Eine Art der spiratio (in divinis) ist die spiratio communis (th. I. 30. 2 ob. 1; 32. 3 ob. 3 & c; 1 sent. 11. 1. 3 c; 26. 2. 3 ad 5; 29. 1. 3 c) = die gemeinsame Hauchung (besagt determinatum modum originis, secundum quem Pater et Filius sunt principium Spiritus sancti, 1 sent. 26. 2. 3 ad 5).
hauchend, atmend.
- Zu potentia spirativa → potentia sub b; zu virtus s. → virtus sub a; zu vis s. → vis sub a.
a) geistig, unkörperlich, synonym mit immaterialis, incorporalis und incorporeus (←), der Gegensatz zu carnalis (← sub a), materialis (← sub b), corporalis, corporeus und naturalis (←): anima humana . . . est in confinio spiritualium et corporalium creaturarum, th. I. 77. 2 c; vgl. cg. II. 68 & 81.
b) geistig, vergeistigt, geistartig, der Gegensatz zu animalis (← sub b) und naturalis (←): et desuper spirituales expositiones fabricandae, th. I. 102. 1 c; a corpore spirituali, quod erit totaliter spiritui subiectum, ib. I. II. 4. 6 ad 3; spirituale quidem corpus resurgentis erit, cg. IV. 86; corpus spirituale id est spiritui simile, 4 sent. 44. 2. 2. 1 a; vgl. ib. c.
c) geistlich, d. i. dem Geiste in seiner Überordnung über die sinnliche Natur entsprechend, der Gegensatz zu animalis und carnalis (← sub b): secundum sententiam sapientum et spiritualium virorum, th. I. II. 14. 1 ad 3.
- Zu homo spiritualis → homo; zu vita s. → vita sub c.
- Arten des spirituale in diesem Sinne sind: spirituale per causam & s. per essentiam sive per se (4 sent. 25. 3. 1. 1 ad 3 & 3 ad 3) = das Geistliche nach Weise der Ursache (sicut sacramenta, quae sunt causa gratiae, ib. 1 ad 3) und das Geistliche seiner Wesenheit nach oder gemäß seiner selbst.
d) geistlich, d. i. zum geistlichen Stand gehörend, ihn betreffend, synonym mit ecclesiasticus, der Gegensatz zu civilis, saecularis (←) und mundanus (← sub a): sive in spiritualibus, sive in civilibus, th. II. II. 183. 1 c; ad spiritualem militiam quodammodo videantur adscripti, cg. IV. 60.
a) Geistigkeit, Unkörperlichkeit, synonym mit immaterialitas und incorporeitas (←), der Gegensatz zu materialitas, carnalitas und corporeitas (←): considerata hac sola differentia spiritualitatis et carnalitatis, graviora sunt, quam cetera peccata, th. I. II. 73. 5 c.
b) Geistigkeit, Vergeistigt-Sein, Vergeistigung, Geistartigkeit: prima ratio spiritualitatis in corpore est ex subtilitate, 4 sent. 44. 2. 2. 2 c.
c) geistliches Sein, geistliches Wesen, geistliches Leben (vgl. spiritualis sub c): sanctificatio gratiae pertinet ad spiritualitatem, th. III. 34. 1 ob. 1; per continentiam . . . homo in quandam spiritualitatem adducitur carnalitate abiecta, 4 sent. 49. 5. 2. 3 c.
- Arten der spiritualitas in diesem Sinne sind: 1. spiritualitas coniugatorum, s. viduarum & s. virginum (ib.) = das geistliche Leben der Eheleute, das der Witwen und das der Jungfrauen (cum aliquis secundum rectum ordinem rationis utitur delectationibus carnis, . . . haec est spiritualitas coniugatorum; . . . spiritualitas vero . . ., per quam homo ab huiusmodi delectationibus carnis spiritum suffocantibus omnino se abstrahit, . . . respectu cuiuslibet temporis praeteriti, praesentis et futuri, . . . haec est spiritualitas virginum, vel secundum aliquod tempus, . . . et haec est spiritualitas viduarum, ib.). 2. s. necessaria & s. superabundans (ib.) = das notwendige und das überflüssige oder mehr als notwendige geistliche Leben (necessaria quidem spiritualitas est in hoc, quod rectitudo spiritus ex delectatione carnis non pervertatur . . . Spiritualitas vero superabundans est, per quam homo ab huiusmodi delectationibus carnis spiritum suffocantibus omnino se abstrahit, ib.). 3. s. superabundans, → s. necessaria. 4. s. viduarum, → s. coniugatorum. 5. s. virginum, ≈ .
d) geistliche Beziehung, geistliche Verwandtschaft: qui non est baptizatus, non est capax alicuius spiritualitatis, 4 sent. 42. 1. 3. 1 ob. 3.
a) geistigerweise, in geistiger Hinsicht: subditur humana natura ordini propriae rationis . . . vel spiritualiter, vel temporaliter, th. I. II. 87. 1 c.
b) vergeistigterweise, auf geistartige Weise: aliquid recipitur in altero spiritualiter per modum intentionis (Abbild) cuiusdam, sicut similitudo albedinis recipitur in aere et in pupilla, 4 sent. 44. 3. 1. 3 c; vgl. 3 sent. 27. 1. 4 c.
Wind, Luft, Hauch, Atem, Dunst, unsichtbares Ding, Kraft, Geist, Gesinnung: nomen spiritus a respiratione animalium sumptum videtur, in quo aer cum quodam modo infertur et emittitur, unde nomen spiritus ad omnem impulsum et motum cuiuscumque aerei corporis trahitur, et sic ventus dicitur spiritus, . . . sic etiam vapor tenuis diffusus per membra ad eorum motus spiritus vocatur; rursus, quia aer invisibilis est, translatum est ulterius spiritus nomen ad omnes virtutes et substantias invisibiles et motivas, et propter hoc et anima sensibilis et anima rationalis et angeli et Deus spiritus dicuntur, et proprie Deus per modum amoris procedens, quia amor virtutem quandam motivam insinuat, cg. IV. 23; spiritus est nomen positum ad significandum subtilitatem alicuius naturae, unde dicitur tam de corporalibus, quam de incorporeis; aer enim spiritus dicitur propter subtilitatem, et exinde attractio aeris et expulsio dicitur spiritus, et exinde etiam subtilissimi vapores, per quos diffunduntur virtutes animae in partes corporis dicuntur spiritus; et similiter incorporea propter suam subtilitatem dicuntur spiritus, sicut dicimus spiritum Deum et angelum et animam, et inde est etiam, quod dicimus duos homines amantes se et concordes esse unius spiritus vel conspiratos, sicut etiam dicimus eos esse unum cor et unam animam, 1 sent. 10. 1. 4 c; vgl. th. I. 27. 4 c; 36. 1 c & ad 1; 41. 3 ad 4; 76. 7 ob. 2 & c; 79. 13 ob. 1 & ad 1; 111. 3 c & 4 c; 117. 3 ad 2; 118. 1 ad 3; I. II. 40. 6 c; 44. 1 c; 48. 2 c; III. 6. 2 ob. 2 & c; cg. II. 46, 49 & 89; Hebr. 1. 3; 4 phys. 9 i; 1 gener. 8 f & 14 e; 1 meteor. 1 e & 6 c; 2 meteor. 7 a; somno 4 h-l; anima rationalis et anima est et spiritus. Dicitur autem esse anima secundum illud, quod est sibi commune et aliis animabus, quod est vitam corpori dare . . . Sed spiritus dicitur secundum illud, quod est proprium sibi et non aliis animabus, quod scilicet habeat virtutem intellectivam immaterialem, th. I. 97. 3 c; inter omnia, quae multos spiritus generant, est vinum, unde generat animositatem et facit homines per talenta loqui, Eph. 5. 7.
- Arten des spiritus sind: 1. spiritus animalis sive sensibilis (4 sent. 49. 3. 2 c; mal. 3. 4 c) = der animalische oder sinnliche (Lebens-) Geist (qui est proximum instrumentum animae in operationibus, quae per corpus exercentur, 4 sent. 49. 3. 2 c). 2. s. bonus & s. malus sive malignus (cg. III. 154; subst. 19) = der gute und der böse Geist. 3. s. caelestis & s. terrenus (th. I. 39. 8 c; cg. IV. 86) = der himmlische und der irdische Geist. 4. s. complantatus (2 sent. 2. 2. 2 ad 5; somno 4 k), das aristotelische σύμφυτον πνεῦμα (de Somn. et vig. 2, 456. a. 12) = die eingepflanzte Luft (in non habentibus sanguinem est aliquid proportionale cordi, in quo est spiritus complantatus ad refrigerationem caloris naturalis in ipso existentis, qui quidem spiritus complantatus est per subtiles poros corporis, cuiusmodi sunt animalia sensitiva, quae vocantur totala, sicut vermes, somno 4 k). 5. s. concupiscentiae (cg. II. 92) = der Geist oder die Kraft der Begierde. 6. s. coniunctus & s. separatus (2 sent. 8. 1. 2 ad 2) = der (mit einem Körper) verbundene Geist oder die menschliche Seele und der (von einem Körper) getrennte oder reine Geist. 7. s. corporalis sive corporeus (th. I. 36. 1 ad 1; 76. 7 c; cg. II. 71; 2 sent. 18. 2. 3 c; mal. 4. 8 ad 13) = der körperliche Geist. 8. s. Dei sive divinus sive Domini sive sanctus (th. I. 36. 1 ad 1; 39. 8 c; 74. 3 ad 3 & 4; II. II. 14. 1 c; cg. II. 46; IV. 15) = der Geist Gottes oder des Herrn oder der h. Geist (sive Spiritus sanctus accipiatur, secundum quod est nomen essentiale conveniens toti trinitati, cuius quaelibet persona et spiritus est et sanctus est, sive prout est nomen personale unius in trinitate personae, th. II. II. 14. 1 c). 9. s. divinus, → s. Dei. 10. s. Domini, ≈ . 11. s. falsitatis sive mendacii sive mendax & s. veritatis (ib. I. 114. 1 ad 1; II. II. 172. 6 ad 2; III. 64. 7 c) = der Geist der Falschheit oder der Lüge und der der Wahrheit. 12. s. gratiae (ib. III. 27. 2 ad 1) = der Geist der Gnade oder die Gnade. 13. s. inferior & s. superior (cg. III. 79) = der niedere oder untergeordnete und der höhere oder übergeordnete Geist. 14. s. intelligibilis (cg. II. 49) = der Geist oder die Kraft der übersinnlichen Erkenntnis. 15. s. interior (mal. 3. 4 c) = der innere (Lebens-) Geist; vgl. s. vitae. 16. s. invisibilis & s. visibilis (th. I. 36. 1 ad 1; 2 cael. 12 a) = der unsichtbare und der sichtbare Hauch. 17. s. malignus, → s. bonus. 18. s. malus, ≈ . 19. s. mendacii, → s. falsitatis. 20. s. mendax, ≈ . 21. s. miraculorum & s. prophetiae sive propheticus (th. I. 43. 3 ad 4; I. II. 103. 1 c; cg. IV. 70) = die Kraft oder Gabe der Wunderwirkung und die der Prophezeiung. 22. s. prophetiae, → s. miraculorum. 23. s. propheticus, ≈ . 24. s. rationalis (pot. 6. 3 ob. 7; Eph. 4. 7) = der vernünftige Geist. 25. s. sensibilis, → s. animalis. 26. s. separatus, → s. coniunctus. 27. s. spumosus (mal. 4. 1 ad 12; vgl. 2 sent. 18. 2. 3 c) = der schäumende (Lebens-) Geist; vgl. s. vitae. 28. s. superior, → s. inferior. 29. s. terrenus, → s. caelestis. 30. s. visibilis, → s. invisibilis. 31. s. vitae sive vitalis (th. III. 27. 2 ad 1; cg. II. 85; IV. 20; 1 sent. 8. 5. 3 c; 2 sent. 18. 2. 3 c; pot. 6. 3 ob. 7) = der Lebensgeist (non est intelligendum, secundum quod spiritus vitae dicitur anima vivificans, sed secundum quod spiritus vitae dicitur aer exterius respiratus. Vel potest dici, quod nondum inerat ei spiritus vitae id est anima, th. III. 27. 2 ad 1). 32. s. vitalis, → s. vitae.
aus freien Stücken, aus sich heraus, von selbst, synonym mit sponte (←) und voluntarie (← sub a), der Gegensatz zu coacte und violenter (←): quod aliquis spontanee minus periculum subeat, th. II. II. 64. 5 ob. 3; ut invicem se spontanee recipiant, 4 sent. 27. 1. 2. 2 ad 3.
aus freien Stücken seiend, von selbst geschehend, synonym mit voluntarius (← sub a), der Gegensatz zu invitus, coactus und violentus (←): spontaneus vel invitus patiatur, th. I. II. 87. 6 c; nullus eas offerre cogebatur, nisi spontaneus, ib. 102. 3 ad 9; amor benefactoris ad beneficiatum est magis spontaneus, ib. II. II. 26. 12 ad 2.
aus freien Stücken, aus sich heraus, von selbst, synonym mit spontanee (←) und voluntarie (← sub a), der Gegensatz zu coacte und violenter (←): dicitur aliquis sponte facere illud, ad quod ab extrinseco non inducitur, 2 anim. 7 b; proprio motu et sponte agunt, ita quod a nullo exteriori moventur, 3 eth. 4 c; dicuntur quasi sponte nasci, quia producuntur ex terra sine semine, 2 anim. 7 b; propria sponte perveniunt, th. I. 103. 8 c; vgl. ib. I. II. 76. 4 c; II. II. 26. 5 ad 3; cg. I. 88; III. 128; 1 perih. 8 e.
a) Stand, Stehen, Aufrechtstehen: status proprie loquendo significat quandam positionis differentiam, secundum quam aliquid disponitur secundum modum suae naturae quasi in quadam immobilitate; est enim naturale homini, ut caput eius in superiora tendat et pedes in terra firmentur et cetera membra media convenienti ordine disponantur, quod quidem non accidit, si homo iaceat vel sedeat vel accumbat, sed solum, quando erectus stet, nec rursus stare dicitur, si moveatur, sed quando quiescat, th. II. II. 183. 1 c.
b) Stillstand, Stillstehen: aut procedunt in infinitum, aut est status in eis, 1 anal. 7 b; in qua supponitur esse status, ib. 32 e; habet suo modo statum et senectutem, 1 meteor. 17 b; tertius per motum et statum localem, 2 anim. 3 c.
c) Stand, Zustand, Verfassung: etiam in ipsis actionibus humanis dicitur negotium aliquem statum habere secundum ordinem propriae dispositionis cum quadam immobilitate seu quiete, th. II. II. 183. 1 c; cum dicimus aliquos esse in statu perfectionis, accipitur pro condicione, quodl. 3. 6. 17 c; vgl. ib. 4. 12. 23 ad 2.
- Zu perfectum secundum statum → perfectus sub a.
- Als Arten des status gehören hierher: 1. status altior & s. inferior (cg. II. 83) = der höhere und der niedere Zustand. 2. s. ante resurrectionem & s. post resurrectionem (th. I. II. 67. 1 ad 3) = der Zustand (der menschlichen Seele) vor (quando animae erunt a corporibus separatae, ib.) und der nach der Auferstehung des Leibes (quando animae iterato corporibus suis unientur, ib.). 3. s. communis & s. eminens (ib. I. 23. 7 ad 3; I. II. 65. 1 ad 1; 68. 2 ob. 1) = der allgemeine (vgl. s. communis sub e) und der hervorragende Zustand. 4. s. corruptionis & s. generationis (cg. IV. 97) = der Zustand des Vergehens und der des Entstehens. 5. s. creationis (2 sent. 10. 1. 1 ad 2) = der Zustand der Schöpfung oder des Geschaffen-Seins; vgl. s. naturae conditae. 6. s. culpae & s. peccati (th. I. II. 113. 2 ob. 1 & 5 c; III. 13. 3 ad 2; Rom. 6. 4; Eph. 2. 1) = der Zustand der Schuld und der der Sünde. 7. s. demerendi & s. merendi sive meriti (th. I. 94. 1 ad 2; 109. 1 c; cg. IV. 91; verit. 29. 6 ad 6) = der Zustand des Missverdienens oder des Erwerbens eines Missverdienstes und der des Verdienens oder des Erwerbens eines Verdienstes. 8. s. eminens, → s. communis. 9. s. finalis sive futurae beatitudinis (th. I. 102. 2 ad 1; cg. IV. 83) = der Zustand der schließlichen oder zukünftigen Glückseligkeit. 10. s. futurus & s. praesens sive praesentis sive istius vitae (th. I. 85. 8 c; 111. 2 ad 3; I. II. 68. 6 ad 1 & 2; 106. 4 c; cg. I. 5; III. 48) = der zukünftige und der gegenwärtige Zustand oder der Zustand (des Menschen) im zukünftigen und der im gegenwärtigen oder in diesem Leben. 11. s. generationis, → s. corruptionis. 12. s. gloriae sive gloriae consummatae & s. miseriae (th. I. 23. 1 ad 3; 66. 3 ad 2; 109. 1 c; I. II. 67. 4 ob. 1; III. 13. 3 ad 2; 61. 4 ad 1; 4 sent. 24. 1. 1. 1 a) = der Zustand der (vollendeten) Herrlichkeit im Himmel und der des Elends. 13. s. gratiae sive iustitiae sive rectitudinis & s. malitiae (th. I. 23. 6 ad 1; 64. 2 ob. 2; I. II. 113. 2 ob. 1 & 5 c; cg. III. 158; IV. 71; Rom. 6. 4) = der Zustand der (heilig machenden) Gnade oder der Rechtfertigung oder der (sittlichen) Recht beschaffenheit und der der (sittlichen) Schlechtigkeit oder Verdorbenheit. 14. s. imperfectus & s. perfectus (th. I. 109. 1 c; II. II. 24. 12 ad 1) = der unvollkommene und der vollkommene Zustand. 15. s. incorruptionis (cg. IV. 86 & 97) = der Zustand der Unvergänglichkeit. 16. s. inferior, → s. altior. 17. s. innocentiae & s. post peccatum (th. I. 62. 1 ad 1; 94. 2 c; I. II. 113. 2 ob. 1; II. II. 164. 2 c; III. 13. 3 ad 2; Eph. 5. 9) = der Zustand der Unschuld oder vor begangener Sünde (in quo homo nec gratiam habet, nec culpam, th. I. II. 113. 2 ob. 1) und der nach der Sünde. 18. s. integritatis naturae sive naturae integrae & s. naturae corruptae (ib. 109. 2 c; 114. 2 c; II. II. 164. 2 c; mal. 3. 1 c) = der Zustand der Unversehrtheit der Natur oder der unversehrten (menschlichen) Natur (qualis fuit in Adam ante peccatum, th. I. II. 114. 2 c) und der der verdorbenen Natur (sicut est in nobis ante reparationem gratiae, ib.). 19. s. istius vitae, → s. futurus. 20. s. iustitiae, → s. gratiae. 21. s. legis naturae, s. legis veteris & s. legis novae (ib. 106. 4 c; III. 60. 5 ad 3; 61. 4 ad 1) = der Zustand des Natur-, der des alten und der des neuen (positiven) Gesetzes oder der Zustand der Menschenwelt zur Zeit des bloßen Naturgesetzes, der zur Zeit des Alten und der zur Zeit des Neuen Bundes. 22. s. malitiae, → s. gratiae. 23. s. merendi sive meriti, → s. demerendi. 24. s. meriti, ≈ . 25. s. militiae sive pugnae & s. recipiendi praemium vel poenam (cg. IV. 92) = der Zustand des Kriegsdienstes oder Kampfes und der des Empfangs von Lohn oder Strafe; vgl. s. poenae & praemii. 26. s. miseriae, → s. gratiae. 27. s. mundi = der Zustand der Welt, unter welcher bald (4 sent. 4. 3. 1. 1 c & 40 exp.) die gesamte sichtbare Welt, bald (th. I. II. 106. 4 c) bloß die Menschenwelt zu verstehen ist. 28. s. mutabilis (cg. IV. 95) = der veränderliche oder wandelbare Zustand. 29. s. naturae= der Zustand der Natur, unter welchem bald (th. I. 23. 7 ad 3) der Zustand der Natur und Wesenheit eines Dinges, bald (4 sent. 24. 1. 1. 1 a) der Naturzustand oder natürliche Zustand aller Dinge zu verstehen ist. 30. s. naturae conditae sive s. primae conditionis (th. I. 107. 1 ad 3; II. II. 5. 1 ad 2; mal. 3. 1 ad 9) = der Zustand der geschaffenen Natur oder der der ersten Erschaffung eines Wesens, m. a. W. der Zustand der Natur eines Wesens so, wie sie ihm bei seiner ursprünglichen Erschaffung gegeben worden ist. 31. s. naturae corruptae & s. naturae integrae, → s. integritatis naturae. 32. s. patriae & s. viae sive viatoris (th. I. 13. 11 c; I. II. 68. 6 ob. 2; III. 8. 4 ad 2; mal. 16. 5 ob. 3; verit. 29. 6 ad 5) = der Zustand im (himmlischen) Vaterlande und der auf dem Wege dahin oder der des dahin Pilgernden. 33. s. peccati, → s. culpae. 34. s. perfectus, → s. imperfectus. 35. s. poenae & s. praemii (mal. 16. 5 ob. 3) = der Zustand der Strafe und der des Lohnes; vgl. s. militiae. 36. s. post peccatum, → s. innocentiae. 37. s. post resurrectionem, → s. ante resurrectionem. 38. s. praemii, → s. poenae. 39. s. praesens sive praesentis vitae, → s. futurus. 40. s. primae condicionis, → s. naturae conditae. 41. s. pugnae, → s. militiae. 42. s. recipiendi praemium vel poenam, ≈ . 43. s. rectitudinis, → s. gratiae. 44. s. resurgentium sive resurrectionis (th. I. II. 67. 1 ad 3; cg. IV. 83) = der Zustand der Auferstehenden oder der des Menschen bei ihrer Auferstehung von den Toten. 45. s. viae, → s. patriae. 46. s. virtutis (cg. III. 132/133) = der Zustand der Tugend.
d) Stand, Stellung: circa homines ea, quae de facili circa eos variantur et extrinseca sunt, non constituunt statum, puta (z. B.) quod aliquis sit dives vel pauper, in dignitate constitutus vel plebeius, vel si quid aliud sit huiusmodi, unde et in iure civili dicitur, quod ei, qui a senatu removetur, magis dignitas, quam status aufertur; sed solum id videtur ad statum hominis pertinere, quod respicit obligationem personae hominis, prout scilicet aliquis est sui iuris vel alieni, et hoc non ex aliqua causa levi vel de facili mutabili, sed ex aliquo permanente, et hoc est, quod pertinet ad rationem libertatis vel servitutis, unde status pertinet proprie ad libertatem vel servitutem sive in spiritualibus sive in civilibus, th. II. II. 183. 1 c; officium dicitur per comparationem ad actum, gradus autem dicitur secundum ordinem superioritatis vel inferioritatis, sed ad statum requiritur immobilitas in eo, quod pertinet ad condicionem personae, ib. ad 3; vgl. ib. 184. 4 c.
- Zu perfectum secundum statum → perfectus sub a.
- Arten des status in diesem Sinne sind: 1. status clericalis sive clericorum, s. curatorum & s. monasticus sive monachorum (th. II. II. 184. 8 ob. 3 & 4; perf. 20) = der geistliche, der Seelsorge- und der klösterliche Stand. 2. s. coniugalis sive matrimonii, s. vidualis & s. virginalis (perf. 24; 2 Cant. 8; 1 Cor. 7. 8) = der Ehestand, der Witwenstand und der Jungfernstand. 3. s. curatorum, → s. clericalis. 4. s. episcopalis sive episcoporum sive pontificalis sive praelationis sive praelatorum (th. II. II. 184. 7 t & a; 185 pr. & 1 ad 2; virt. 2. 11 ob. 6; perf. 17, 19 & 23) = der Stand der Bischöfe oder der (kirchlichen) Vorgesetzten. 5. s. libertatis & s. servitutis (th. II. II. 184. 4 c; III. 35. 8 ad 1) = der Stand der Freiheit und der der Knechtschaft. 6. s. maior & s. minor (ib. II. II. 184. 8 ob. 4) = der höhere und der niedere Stand. 7. s. matrimonii, → s. coniugalis. 8. s. minor, → s. maior. 9. s. monachorum, → s. clericalis. 10. s. monasticus, ≈ . 11. s. perfectionis (th. II. II. 183. 4 c; 184 pr., 4 c & 5 c; cg. III. 130; 4 sent. 4. 3. 3. 2 ad 3; quodl. 1. 7. 14 ad 2; 3. 6. 17 c) = der Stand der Vollkommenheit (non dicuntur habere statum perfectionis, nisi qui se ex solemni professione ad huiusmodi obligant, quodl. 1. 7. 14 ad 2). 12. s. plebanorum sive saecularium & s. religionis sive religiosorum (th. II. II. 184. 7 a & 8 ob. 6 & ad 4; 186 pr., 3 c & 7 c; virt. 2. 11 ob. 6; quodl. 3. 5. 13 c & 6. 17 a; 4. 12. 23 ad 18; perf. 17 & 20) = der Laien- oder weltliche und der Ordensstand. 13. s. pontificalis, → s. episcopalis. 14. s. praelationis, ≈ . 15. s. praelatorum, ≈ . 16. s. religionis, → s. plebanorum. 17. s. religiosorum, ≈ . 18. s. saecularium, ≈ . 19. s. servitutis, → s. libertatis. 20. s. supererogationis (4 sent. 4. 3. 3. 2 ad 3) = der Stand der Übergebühr oder derjenige Stand, in welchem über das Verlangte hinaus geleistet wird, d. i. der Stand der Vollkommenheit. 21. s. vidualis, → s. coniugalis. 22. s. virginalis, ≈ .
e) Staat, synonym mit politia (← sub b) und respublica (←): secundum relationem ad statum communem, th. I. II. 19. 10 c.
- Hierher gehören als Arten: 1. status optimatum (3 pol. 6 c; 6 pol. 1 c & 4 a) = die Aristokratie (in quo pauci virtuosi principantur, 6 pol. 4 a). 2. s. paucorum (3 pol. 5 b & 6 d; 6 pol. 1 c, 2 a, 6 a & b) = die Oligarchie. 3. s. popularis (3 pol. 5 b & 6 d; 6 pol. 1 a, d & f-i, 2 a-m) = die Demokratie (in quo multitudo agricolarum vel opificum vel ministrorum principantur, 6 pol. 1 h).
mit Eifer, mit Fleiß, mit Ernst, mit Bedacht: etiam hoc studiose Dionysius observavit, nom. 3. 1; quantum ad secundum studiose, mal. 14. 3 c; vgl. ib. ob. 1 & 4 & ad 4; persecuti sunt, id est studiose quaesierunt, 1 met. 3 a.
Beflissenheit, Wissbegierde: secundum autem est desiderium eorum, quae pertinent ad cognitionem, et hoc moderatur studiositas, quae opponitur curiositati, th. II. II. 160. 2 c; studiositas proprie dicitur circa cognitionem, ib. 166. 1 c; consequens est, quod studiositas sit pars potentialis temperantiae sicut virtus secundarie ei adiuncta ut principali virtuti, ib. 2 c; vgl. ib. 161 pr.; aliud autem bonum est, quod pertinet ad actum appetitivae virtutis, ut scilicet homo habeat appetitum rectum applicandi vim cognoscitivam sic vel aliter ad hoc vel ad illud, et hoc pertinet ad virtutem studiositatis, ib. 166. 2 ad 2; studiositas non est directe circa ipsam cognitionem, sed circa appetitum et studium cognitionis adquirendae, ib. 167. 1 c.
a) eifrig, ernstlich: quod simonia non sit studiosa voluntas emendi, th. II. II. 100. 1 ob. 1; vgl. ib. ob. 2 & 4.
b) beflissen, wissbegierig: occultatio figurarum utilis est ad exercitium studiosorum, th. I. 1. 9 ad 2.
c) begehrenswert, gut, das aristotelische σπουδαῖος (vgl. Categ. 8, 10. b. 7): si tamen ille finis fuerit studiosus id est bonus, 5 met. 18 b; scientiam studiosissimam id est optimam, 6 eth. 6 b; quod continentia et perseverantia sint studiosa et laudabilia, 7 eth. 1 i; viri studiosi sive virtuosi differunt, 3 pol. 8 m.
Torheit: nomen stultitiae a stupore videtur sumptum, unde Isidorus dicit . . . stultus est, qui propter stuporem non movetur; et differt stultitia a fatuitate, . . . quia stultitia importat (bedeutet) hebetudinem cordis et obtusionem sensuum, fatuitas autem importat totaliter spiritualis sensus privationem, et ideo convenienter stultitia sapientiae opponitur, th. II. II. 46. 1 c; stultitia . . . importat quendam stuporem sensus in iudicando et praecipue circa altissimam causam, quae est finis ultimus et summum bonum, ib. 2 c; vgl. ib. 1 ad 1; 8. 6 ad 1.
- Arten der stultitia sind: 1. stultitia apud Deum & s. humana sive mundana (ib. 113. 1 ad 1) = die Torheit vor Gott (secundum Deum, ib.) und die vor den Menschen oder Weltkindern (secundum reputationem humanam, quia scilicet humana contemnit, quae hominum sapientia quaerit, ib.). 2. s. bona (ib. 46. 1 ad 2) = die (sittlich) gute Torheit (per quam aliquis terrena contemnit, ib.). 3. s. humana, → s. apud Deum. 4. s. mundana, ≈ . 5. s. quae est peccatum (ib. 3 c) = die sündhafte Torheit, welche eine filia luxuriae (←) ist.
mittelbar aktiv: dicitur autem molle subactivum, quia agit per humidum, quod non est simpliciter activum, sicut calidum vel frigidum, 1 gener. 22 b.
unterordnen: si tamen geometria sit subalternata alicui particulari scientiae, 1 phys. 2 c; dupliciter convenit unam scientiam alteri subalternari, uno modo, quando subiectum unius est species subiecti alterius, sicut homo est species animalis et animal est species corporis naturalis, ideo scientia de animalibus subalternata est scientiae naturali, alio modo, quando subiectum inferioris scientiae non est species subiecti superioris scientiae, sed se habet ad illud ut materiale ad suum formale, per quem modum perspectiva (Optik) se habet ad geometriam, geometria enim agit de linea et aliis dimensionibus absolute et formaliter ad nullam materiam applicando, non enim agit de linea in ligno vel aere, sed perspectiva agit de linea secundum quod est in aliqua materia, in qua videri possit, unde agit de linea visuali, generis 14.
- Zu ars subalternata → ars sub b; zu scientia subalternans & subalternata → scientia sub a.
nach Weise der Unterordnung, im Sinne derselben (→ subalternare): diversa genera non subalternatim posita, th. II. II. 4. 1 ob. 4; vgl. ib. 154. 10 ob. 1; 2 sent. 9. 1. 1 ob. 5.
untergeordnet (→ subalternare): quando aliqua sunt in eodem genere et non sunt subalterna, 5 met. 12 k.
Beziehung des Hervorgebracht-Seins, Unterordnung: nomen subauctoritatis vel principiati, pot. 10. 1 ad 9.
unterkonträr, d. i. konträr Entgegengesetztem untergeordnet, unter ihm verborgen: tacet autem de subcontrariis, quia non sunt recte oppositae, 1 perih. 12 d; vgl. ib. 11 a; sunt subcontraria, id est habent quandam adiunctam et latentem contrarietatem, 1 cael. 23 b; antiqui philosophi videntur dicere subcontrarios sermones, qui ideo dicuntur subcontrarii, quia quodammodo sunt veri et quodammodo falsi, unde aliqualiter compatiuntur se ad invicem, sicut subcontrariae propositiones, 1 gener. 19 c.
a) Unterlegung: suppositio vel subiectio secundum rem, th. I. 39. 1 ad 3.
b) Unterordnung, Unterwerfung, Unterwürfigkeit: cum relatio subiectionis realiter sit in creatura, th. I. 13. 7 ad 5; donum importat (schließt ein) quandam subiectionem, ib. 38. 1 ob. 3; subiectio et minoratio ex peccato est subsecuta, ib. 92. 1 ob. 2; vgl. ib. 95. 1 c; 2 sent. 21. 1. 3 c.
- Als Arten der subiectio sind hier anzuführen: 1. subiectio civilis sive oeconomica & s. dominativa sive servilis sive servitutis (th. I. 92. 1 ad 2; 4 sent. 24. 1. 1. 1 ad 1; 7 pol. 2 n) = die bürgerliche oder häusliche (secundum quam praesidens utitur subiectis ad eorum utilitatem et bonum, th. I. 92. 1 ad 2) und die knechtische oder sklavische Unterwerfung (secundum quam praesidens utitur subiecto ad sui ipsius utilitatem, ib.), m. a. W. die Unterwürfigkeit, wie sie die freien Bürger eines Staates dem Oberhaupte desselben bzw. die Mitglieder einer Familie dem Familienoberhaupte, und diejenige, welche die Sklaven ihrem Herrn erweisen. 2. s. corporalis (4 sent. 25. 2. 2 ob. 1) = die körperliche Unterwerfung oder die Unterwerfung dem Körper nach. 3. s. dominativa, → s. civilis. 4. s. involuntaria & s. voluntaria (Phil. 2. 3) = die unfreiwillige und die freiwillige Unterwerfung. 5. s. oeconomica, → s. civilis. 6. s. perfecta sive plena (Hebr. 1. 6) = die vollkommene oder vollständige Unterwerfung. 7. s. plena, → s. perfecta. 8. s. servilis sive servitutis, → s. civilis. 9. s. temporalis (th. II. II. 10. 10 c) = die zeitliche Unterwerfung oder die Unterwerfung in irdischer Hinsicht. 10. s. voluntaria, → s. involuntaria.
c) Unterordnung im logischen Sinne: figura enim est dispositio medii secundum subiectionem et praedicationem, syll.
dem Subjekte nach, nach Weise oder im Sinne desselben (→ subiectum sub b), der Gegensatz zu obiective (←): quae in eo sunt, sive subiective sive obiective, log. I. 1.
zum Subjekte gehörend, das Subjekt betreffend (→ subiectum sub b), der Gegensatz zu obiectivus.
- Zu pars subiectiva → pars sub a.
a) Subjekt im allgemeinen Sinne des Wortes, d. i. Untergeworfenes, Unterstelltes, Untergelegtes, Unterlage, Träger, Inhaber: accipit ex subiectis id est ex his, quae supponuntur in scientia naturali, 4 phys. 14 h.
- Zu genus subiectum → genus sub b.
- Als Arten des subiectum gehören hierher: subiectum enuntiationis & s. receptivum sive substans (th. I. 3. 2 ad 3; 27. 2 ad 3; 1 perih. 5 c & 10 a) = das Subjekt der Aussage und das aufnehmende oder unterstehende Subjekt, m. a. W. das Subjekt im logischen und das im ontologischen Sinne.
b) Subjekt im ontologischen Sinne des Wortes, d. i. dasjenige, was Träger oder Inhaber einer Seinsbestimmung ist oder eine solche in sich aufnehmen kann, synonym mit hypostasis (← sub b), substantia (← sub a) und suppositum (← sub b) einerseits und anderseits mit materia (← sub c): de subiecto, quod dicitur multipliciter. Uno modo sicut id, quod est aliquid et ens actu (im Zustande der Wirklichkeit), sicut animal subicitur suis passionibus, et quaecumque substantia particularis suis accidentibus. Alio modo sicut materia prima subicitur actui id est formae substantiali, 7 met. 13 a; non enim accipitur hic subiectum eo modo, quo sustinet formam, sed omne illud, quod affirmative significatur, dicitur hic subiectum, 5 phys. 2 a; ut accipiatur hic large subiectum, non solum prout subiectum dicitur aliquid ens actu, per quem modum accidens dicitur in subiecto, sed etiam secundum quod materia prima, quae est ens in potentia (im Zustande der Möglichkeit), dicitur subiectum, 2 anim. 1 d; accidentia individuantur per subiectum, quod est substantia, th. I. 29. 1 c; dicitur substantia subiectum vel suppositum, quod subsistit in genere substantiae, ib. 2 c; individua dicuntur subiecta vel supposita vel hypostases, ib. 39. 1 ad 3; soli enim substantiae convenit proprie ratio subiecti, 1 anal. 34 a; illud est subiectum operativae potentiae, quod est potens operari; omne enim accidens denominat proprium subiectum. Idem autem est, quod potest operari et quod operatur. Unde oportet, quod eius sit potentia sicut subiecti, cuius est operatio, th. I. 77. 5 c; vgl. qu. anim. 19 c; non enim earum consideratio est de subiecto id est de materia, 1 anal. 25 d; illa scientia, quae non est de subiecto, est certior illa, quae est de subiecto. Et hic accipitur subiectum pro materia sensibili, ib. 41 a; subiectum, quod est aliquid positive, ex quo fit aliquid per se et non per accidens, 1 phys. 13 b; inter duo subiecta id est inter duos terminos affirmatos, 5 phys. 9 c; per subiectum autem intelligitur hoc aliquid affirmative monstratum, verit. 28. 1 c.
- Zu alius secundum subiectum → alius; zu alter secundum s. → alter sub b; zu dicere de s. → dicere sub b; zu esse in s. → esse; zu fieri ex s. → fieri; zu idem s. → idem; zu mutatio de sive ex non s. in s., mutatio de sive ex s. in non s. & mutatio de sive ex s. in s. → mutatio; zu negatio in s. → negatio sub b; zu potentia s. → potentia sub d; zu praedicare de s. → praedicare sub b; zu verus in s. → verus sub a.
- Arten des subiectum in diesem Sinne sind: 1. subiectum affirmatum & s. privatum (2 sent. 12 exp.; 5 phys. 8 g) = das bejahte oder positive und das beraubte oder mit einem Mangel behaftete Subjekt. 2. s. formatum & s. informe (qu. anim. 1 ad 15) = das beformte oder mit einer Form versehene und das unbeformte oder formlose Subjekt. 3. s. informe, → s. formatum. 4. s. primum & s. secundarium= das erste Subjekt (vgl. s. primum sub c), welches bald (th. I. 3. 2 ad 3; cg. II. 55; III. 58; 1 anal. 35 e; 3 phys. 10 b; 1 gener. 2 c) von demjenigen aus gerechnet, dem es mit andern als Subjekt dient, das entfernteste, bald (th. III. 77. 2 c; verit. 25. 5 ad 1; 1 anal. 2 a) das nächste (→ s. proximum) Subjekt ist, und das in zweiter Linie stehende Subjekt, ebenfalls von demjenigen an gezählt, dem es als Subjekt dient (sicut superficies est primum subiectum coloris, corpus autem secundarium, inquantum subicitur superficiei, verit. 25. 5 ad 1). 5. s. privatum, → s. affirmatum. 6. s. proprium (1 gener. 2 c) = das besondere oder eigene Subjekt; vgl. s. proprium sub d. 7. s. proximum & s. ultimum (th. I. 78. 3 ad 2; II. II. 10. 2 c; III. 77. 2 c; pot. 9. 1 c; 3 phys. 10 b) = das nächste und das letzte Subjekt eines Dinges, von diesem aus gerechnet. 8. s. relationis (th. III. 35. 5 c; 4 sent. 27. 1. 1. 1 ad 3) = das Subjekt einer Beziehung. 9. s. scientiae, → scientia sub a. 10. s. secundarium, → s. primum. 11. s. sensibile (2 phys. 3 g) = das sinnlich wahrnehmbare Subjekt. 12. s. ultimum, → s. proximum.
- Accidens non excedit suum subiectum sive non extendit se ultra suum subiectum, → accidens sub b. Subiectum comparatur ad accidens, ut potentia ad actum (th. I. 54. 3 ad 2) = das Subjekt verhält sich zu dem ihm anhaftenden oder innewohnenden Akzidenz, wie eine Möglichkeit zu der ihr entsprechenden Wirklichkeit. Subiectum est causa propriae passionis, quae ei per se inest (1 anal. 38 a; vgl. 1 phys. 11 h) = das Subjekt ist die (hervorbringende) Ursache der besondern Eigentümlichkeit, welche ihm als solchem zukommt. Subiectum naturaliter est prius accidente (pot. 4. 2 ob. 32; vgl. 1 phys. 11 h), oder: Subiectum naturaliter prius est eo, quod est in subiecto (8 phys. 2 a) = das Subjekt ist der Natur nach früher, als das ihm zukommende Akzidenz.
c) Subjekt im logischen Sinne des Wortes, d. i. derjenige Begriff eines Urteils, von welchem etwas ausgesagt wird: dicitur autem subiectum, de quo alia praedicantur, 7 met. 2 a; in qualibet propositione affirmativa vera oportet quod praedicatum et subiectum significent idem secundum rem aliquo modo et diversum secundum rationem (Begriff), th. I. 13. 12 c; vgl. ib. 25. 3 c; 39. 4 ob. 2; cg. I. 10; praedicatum comparatur ad subiectum, ut forma ad materiam, 1 perih. 8 c; vgl. ib. 10 b & f; 2 anim. 14 b.
- Zu enuntiatio de subiecto infinito → enuntiatio sub b.
- Hierher gehören als Arten: 1. subiectum infimum sive ultimum & s. primum (1 anal. 31 b & e, 32 d & 34 d) = das unterste oder letzte (quod non praedicatur de alio et alia praedicantur de ipso, ib. 31 e) und das erste (vgl. s. primum sub b), m. a. W. das partikulärste und das allgemeinste Subjekt. 2. s. infinitum (2 perih. 2 c) = das unendliche Subjekt (scilicet non homo, ib.). 3. s. particularissimum & s. universalissimum (1 anal. 31 f & 32 d) = das am meisten besondere oder das individuelle und das allgemeinste Subjekt. 4. s. primum, → s. infimum. 5. s. ultimum, ≈ . 6. s. universalissimum, → s. particularissimum.
d) Objekt einer Tätigkeit, eines Vermögens, eines Habitus, synonym mit materia und obiectum (←): non continetur sub uno genere subiecti, th. I. 1. 3 ob. 1; sic enim se habet subiectum ad scientiam, sicut obiectum ad potentiam vel habitum, ib. 7 c; huiusmodi actus habent pro materia et subiecto id, in quod transit actio, ib. I. II. 74. 1 c; omne agens, praeter primum, quod agit, requirit subiectum inferius se, cg. III. 69; vgl. ib. 102; de enuntiatione, quae est subiectum huius libri, 1 perih. 4 a; vgl. 1 anal. 15 d & 41 c; nulla autem scientia probat suum subiectum, 1 phys. 1 a; hoc enim est subiectum in scientia, cuius causas et passiones quaerimus, non autem ipsae causae alicuius generis quaesitae, nam cognitio causarum alicuius generis est finis, ad quem consideratio scientiae pertingit, 1 met. prol.
- Zu subiectum scientiae → scientia sub a.
- Eine Art des subiectum in diesem Sinne ist: subiectum proprium (th. I. 78. 3 ad 2; somniis 1 e) = das besondere oder eigentümliche Objekt; vgl. s. proprium sub b.
plötzlich, synonym mit instantaneus und momentaneus (←), der Gegensatz zu successivus (←): est enim subitum, quod fit in indivisibili temporis, 3 phys. 2 a.
- Zu motus subitus → motus sub b.
a) Erhöhung: tertium est sublimatio ad potentiam maximam, Eph. 1. 7.
b) Verfeinerung, Feinheit: propter eius spiritualem sublimitatem et lucem, th. I. 68. 4 c; aqua rosacea fit per sublimationem a rosis, ib. III. 66. 4 ob. 5; vgl. 2 sent. 26. 1. 3 c; 3 meteor. 9 d.
untervielfach, d. i. der aliquote Teil eines Ganzen: omne autem multiplicatum mensuratur a submultiplici, sicut duplum a dimidio et triplum a subtriplo, 6 phys. 9 b; dicitur autem submultiplex, quae (sc. ut pars) comparatur ad aliud, sicut dimidium ad duplum vel sicut subtriplum ad triplum, et sic de aliis, 2 meteor. 5 c; ad partem multiplicati id est ad submultiplex, 5 met. 17 a.
a) Existenz, Dasein, synonym mit existentia (←): habebit aliquam operationem propriam; habebit igitur et subsistentiam propriam, cg. II. 57.
b) Subsistenz, d. i. sowohl dasjenige, was für sich und nicht in einem andern existiert, als auch die ihm als solchem zukommende Seinsweise oder Seinsbeziehung (vgl. subsistere sub c): subsistentia (dicitur), cuius actus (Wirklichkeit) est subsistere, 1 sent. 23. 1. 1 c; secundum enim, quod (substantia) per se existit, et non in alio, vocatur subsistentia, th. I. 29. 2 c; vgl. ib. a; subsistentia autem idem est, quod res subsistens, quod est proprium hypostasis, ib. III. 2. 3 c; sed magis naturam humanam ad suam subsistentiam vel personalitatem trahit, cg. IV. 49; subsistentia (dicetur aliquid), inquantum habet tale esse, scilicet absolutum, ib.; nomen subsistentiae per prius convenit generibus et speciebus in genere substantiae, . . . et individuis non convenit habere tale esse, nisi inquantum sunt sub tali natura communi, ib.; vgl. th. I. 29. 2 ad 4; 1 anal. 37 f.
- Zu unio secundum subsistentiam → unio.
- Eine Art der subsistentia ist: subsistentia naturalis (1 anal. 37 f) = die natürliche Subsistenz oder das Für-sich-Existieren in der Natur der Dinge.
a) darunterstehen: corporis subsistentis id est corporis gravissimi, quod substat omnibus, 1 cael. 18 f.
b) existieren, da sein, synonym mit existere (←): mathematica non subsistunt separata secundum esse, th. I. 5. 3 ad 4; quorum naturae sunt per (für) se subsistentes, non in materia aliqua, ib. 12. 4 c; ut scilicet sit per se subsistens distinctum ab aliis, ib. 30. 4 c; esse eius non est absolutum subsistens, ib. 50. 2 ad 4; vgl. ib. III. 77. 2 c; omnitenentis virtus causa est subsistendi omni creaturae, cg. III. 65; ratio substantiae est, quod per se subsistat, 3 sent. 6. 1. 1. 1 c; vgl. pot. 9. 1 c; impossibile subsistere secundum ea, 1 gener. 2 c; substantia subsistente extra animam, 7 met. 13 c.
- Zu esse per se subsistens sive esse separatum s. → esse; zu forma per se s. → forma sub b; zu individuum per se s. → individuum; zu prius est a quo non convertitur s. consequentia → convertere sub a; zu unitas per se s. → unitas.
c) subsistieren, d. i. für sich, nicht in einem andern existieren: subsistere autem dicit (besagt) determinatum modum existendi, prout scilicet aliquid est ens per se, non in alio, sicut accidens, 1 sent. 23. 1. 1 c; vgl. ib. ad 2; illa enim subsistere dicimus, quae non in alio, sed in se existunt, th. I. 29. 2 c; vgl. ib. 44. 1 c; naturae intellectuales sunt formae subsistentes, non autem existentes in materia, cg. II. 51; convenit enim ei, non esse in aliis, inquantum est subsistens, ib. IV. 11; vgl. ib. 35, 37, 39 & 65.
- Arten des subsistens im Sinne eines für sich Existierenden sind: 1. subsistens completum sive completum in natura alicuius speciei & s. quodcumque (th. I. 13. 1 ad 2; 75. 2 ad 1) = das vollständige oder das in der Natur irgendeiner Art vollständig für sich Existierende (z. B. der Mensch) und irgendwelches für sich Existierende (z. B. die menschliche Seele). 2. s. completum in natura alicuius speciei, → s. completum. 3. s. distinctum (3 sent. 5. 1. 3 c) = das verschiedene oder geschiedene für sich Existierende. 4. s. quodcumque, → s. completum.
a) Substanz im allgemeinen Sinne des Wortes, d. i. Unterstehendes, Unterstand, Unterlage, Grundlage, Träger, synonym mit hypostasis (← sub a & b), subiectum und suppositum (← sub b): melius dicendum est, quod substantia accipitur communiter, prout dividitur per primam et secundam (↓), th. I. 29. 1 ad 2; quarto modo dicitur substantia communiter, prout abstrahit a substantia prima et secunda, et sic sumitur hic, 1 sent. 25. 1. 1 ad 7; nomen enim substantiae imponitur a substando, 1 sent. 8. 4. 2 c; (individua) a substando (dicuntur) substantiae, th. I. 29. 2 a; secundum vero quod (subiectum vel suppositum) supponitur accidentibus, dicitur hypostasis vel substantia, ib. c; substantia (dicitur), cuius actus (Wirklichkeit) est substare, 1 sent. 23. 1. 1 c; vgl. Hebr. 11. 1; substantia est fundamentum et basis omnium aliorum entium, 3 sent. 23. 2. 1 ad 1.
- Als Arten der substantia gehören hierher: 1. substantia distincta sive incommunicabilis sive individua (th. I. 13. 11 ad 1; 29. 4 ad 3; cg. IV. 38; pot. 9. 4 c; 5 met. 10 e) = die (von andern) geschiedene oder (einem andern) nicht mitteilbare oder individuelle Substanz; vgl. s. prima & singularis. 2. s. incommunicabilis, → s. distincta. 3. s. individua, ≈ . 4. s. media, s. particularis sive singularis & s. universalis (th. I. 13. 11 ad 1; 29. 1 ad 3; 75. 4 ob. 2 & ad 2; cg. IV. 40 & 49; 1 sent. 23. 1. 1 c; 1 perih. 10 a; 1 anal. 34 d & 42 b; 1 phys. 3 a; 1 gener. 10 e; 5 met. 10 a & e) = die mittlere, die besondere oder einzelne und die allgemeine Substanz; vgl. s. prima & secunda. 5. s. particularis, → s. media. 6. s. prima & s. secunda (th. I. 29. 1 ob. 2 & ad 2; cg. IV. 38 & 49; 1 sent. 26. 1. 1 c; pot. 9. 2 ad 6; 1 perih. 3 a & 10 a; 1 phys. 3 a; 5 met. 10 a & e; 7 met. 2 a), die οὐσία πρώτη καὶ δευτέρα des Aristoteles = die erste (vgl. s. prima sub c) und die zweite Substanz oder dasjenige, was an erster, und dasjenige, was an zweiter Stelle Substanz genannt wird, m. a. W. die Einzelsubstanz (vgl. s. individua & singularis) oder das für sich existierende Einzelwesen der Wirklichkeit und die Kategorie der Substanz (→ praedicamentum sub b) oder diejenige allgemeine Daseinsweise eines Dinges (vgl. s. principalis), nach welcher es eine Substanz genannt wird (vgl. s. universalis). 7. s. principalis (1 anal. 37 f) = die hauptsächliche Substanz oder dasjenige, was hauptsächlicher- und eigentlicherweise den Namen Substanz verdient, nämlich die substantia prima (talis substantia est, quae proprie et principaliter et maxime dicitur. Huiusmodi enim secundum se omnibus aliis substant, scilicet speciebus et generibus et accidentibus. Substantiae vero secundae id est genera et species substant solum accidentibus; et hoc etiam non habent nisi ratione primarum, homo enim est albus, inquantum hic homo est albus, 7 met. 2 a; vgl. 1 sent. 23. 1. 1 c). 8. s. secunda, → s. prima. 9. s. singularis, → s. media. 10. s. supersubstantialis (nom. 1. 1; 5. 1) = die übersubstanzliche Substanz d. i. diejenige Substanz, welche über die Kategorie der Substanz erhaben ist, nämlich Gott; vgl. th. I. 3. 5 c; pot. 7. 3 c. 11. s. universalis, → s. media.
- Tribus modis substantia est primum inter omnia entia, scilicet secundum cognitionem, secundum definitionem et secundum tempus (7 met. 1 d; vgl. 3 met. 4 g; 11 met. 2 h & k; 12 met. 1 b-e; 2 anim. 1 b; mal. 4. 4 c) = die Substanz ist von allem Seienden auf dreifache Weise das Erste, nämlich der Erkenntnis, der Definition und der Zeit nach.
b) erste Substanz, Einzelsubstanz, für sich existierendes Einzelwesen (vgl. s. prima & singularis sub a): alio modo (substantia) significat individuum in genere substantiae, quod dicitur substantia prima vel hypostasis, 1 sent. 25. 1. 1 ad 7; substantiae, quae est hypostasis vel persona, th. I. 31. 2 ad 1; substantia enim . . . dicitur . . . de subiecto in genere substantiae, cg. IV. 49; quartus modus est, secundum quod subiectum id est substantia particularis dicitur esse substantia, 7 met. 2 a; dicitur enim uno modo substantia ipsum subiectum ultimum, quod non praedicatur de alio, et hoc est particulare in genere substantiae, pot. 9. 1 c; vgl. unio. 3 c; substantia dicitur id, quod ultimo subicitur in propositionibus, ita quod de alio non praedicetur, sicut substantia prima, 5 met. 10 e; substantia dicitur . . . uno modo subiectum ipsum, quod dicitur hoc aliquid et de altero non praedicatur, ut hic homo, 3 sent. 5. 1. 2 c; unum eorum significat hoc aliquid id est substantiam, 1 gener. 9 b; vgl. ib. 10 e.
- Arten der substantia in diesem Sinne sind: 1. substantia animata sive vivens (cg. II. 97; IV. 41; pot. 9. 4 c) = die beseelte oder lebendige Substanz. 2. s. caelestis sive mundana (cg. I. 43; Eph. 2. 1) = die himmlische oder kosmische Substanz. 3. s. cognoscens sive cognoscitiva (cg. II. 90 & 96) = die erkennende Substanz. 4. s. completa sive perfecta & s. incompleta (th. I. 118. 1 ob. 1; III. 2. 2 ad 3; cg. II. 55; IV. 49; 7 met. 13 a; vgl. th. I. 75. 4 ad 2; qu. anim. 1 c) = die vollständige oder vollkommene und die unvollständige Substanz, m. a. W. diejenige Substanz, welche von Natur aus die Bestimmung hat, für sich allein ein Einzelding der Wirklichkeit auszumachen, und diejenige, bei welcher dies nicht der Fall ist. 5. s. composita & s. simplex (cg. II. 55, 68 & 87; III. 20; pot. 9. 1 c; 2 anal. 7 d; 8 phys. 21 c; ente 2 b) = die zusammengesetzte und die einfache Substanz. 6. s. coniuncta & s. separata (th. I. 50. 3 c; 84. 1 c & 4 ob. 3; cg. II. 22, 60, 74, 81 & 100; III. 23; nom. 5. 1; trin. 2. 1. 2 c; pot. 6. 6 c; qu. anim. 17 c; 1 anal. 30 b & 41 c; 1 phys. 1 b; 8 phys. 21 c; 1 cael. 7 c & 21 d; 2 cael. 3 a, 13 a & 18 a; 2 anim. 1 b; 12 met. 5 a; ente 5 a; generis 6) = die (mit einer Materie) verbundene und die (von einer solchen) getrennte oder getrennt existierende Substanz. 7. s. corporalis sive corporea & s. incorporalis sive incorporea sive spiritualis (th. I. 9. 2 c; 10. 6 ob. 2; 50. 1 ad 1, 2 c & 4 c; cg. I. 42; II. 44, 50, 55, 92 & 95; III. 61 & 136/137; IV. 90; pot. 3, 18 c; 6. 6 c; 1 cael. 7 c; 1 gener. 13 c) = die körperliche und die unkörperliche oder geistige Substanz. 8. s. corruptibilis, s. generabilis & s. incorruptibilis (cg. II. 55; 2 cael. 15 b; 3 cael. 2 b; 12 met. 2 a) = die vergängliche oder in etwas auflösbare, die (aus etwas) hervorbringbare und die unvergängliche oder nicht in etwas auflösbare Substanz. 9. s. creata & s. divina (cg. I. 3 & 5; II. 53 & 55; III. 23; 1 sent. 8. 4. 2 ad 1; 1 cael. 7 c) = die erschaffene oder geschöpfliche und die göttliche Substanz, unter welch letzterer bald Gott, bald ein geistiges Wesen überhaupt zu verstehen ist (divina dicuntur substantiae immateriales et incorporeae, 1 cael. 20 b; vgl. ib. 21 h). 10. s. divina, → s. creata. 11. s. finita & s. infinita (th. I. 93. 6 c; cg. I. 20) = die begrenzte oder endliche und die unbegrenzte oder unendliche Substanz. 12. s. generabilis, → s. corruptibilis. 13. s. immaterialis (th. I. 50. 3 c; 76. 2 ob. 1; cg. II. 39, 50, 54, 77. & 92; pot. 9. 3 ad 4; 1 gener. 1 c & 13 c; generis 6) = die unstoffliche oder frei von einem Stoffe seiende und die stoffliche oder aus einem Stoffe bestehende Substanz; vgl. s. coniuncta. 14. s. immobilis & s. mobilis (cg. I. 20; 4 phys. 7 c; 2 cael. 1 b & 18 g; 3 cael. 2 b; 6 met. 1 l; 12 met. 2 a & 5 a) = die (örtlich) unbewegliche und die (örtlich) bewegliche Substanz. 15. s. incompleta, → s. completa. 16. s. incorporalis sive incorporea, → s. corporea. 17. s. incorruptibilis, → s. corruptibilis. 18. s. inferior & s. superior (cg. I. 5) = die niedere oder untergeordnete und die höhere oder übergeordnete Substanz. 19. s. infinita, → s. finita. 20. s. intellectiva sive intellectualis sive intelligens (th. I. 12 pr.; 27. 1 c; 46. 1 ob. 2; 51. 1 c; 108. 5 c; cg. I. 68; II. 48-57, 79 & 90; III. 23, 79 & 110; 2 sent. 17. 1. 1 c; 2 cael. 18 a; 12 met. 2 a) = die übersinnlich erkennende Substanz, welche bald als eine bloß intuitiv, bald als eine intuitiv und diskursiv erkennende gedacht wird; vgl. s. rationalis. 21. s. materialis, → s. immaterialis. 22. s. mobilis, → s. immobilis. 23. s. modificata (th. I. 93. 6 c) = die modifizierte oder mit einer bestimmten Seinsweise versehene Substanz; vgl. pelagus substantiae infinitum sub g. 24. s. movens (cg. I. 15) = die bewegende Substanz. 25. s. mundana, → s. caelestis. 26. s. naturalis (1 phys. 13 e; 3 cael. 1 b; 6 met. 1 l; ente 2 d) = die zur sichtbaren Natur gehörige Substanz. 27. s. orbis (th. I. 45. 5 c; 51. 3 ad 3) = die Substanz einer Himmelssphäre. 28. s. perfecta, → s. completa. 29. s. perpetua sive sempiterna (cg. I. 42; 9 met. 9 e; 12 met. 2 a, 4 l & 5 a) = die stets fortdauernde oder immer währende Substanz, unter welcher einerseits ein geistiges Wesen und anderseits ein Himmelskörper zu verstehen ist; vgl. s. incorruptibilis. 30. s. rationalis (th. I. 29. 1 c; 108. 5 c; cg. II. 44; III. 110 & 111; IV. 41) = die vernünftige oder mit Vernunft begabte Substanz, welche bald bloß als diskursiv, bald als intuitiv und diskursiv erkennend gedacht wird; vgl. s. intellectiva. 31. s. scibilis (cg. I. 12) = die wissbare Substanz, m. a. W. diejenige, welche zum Objekt der Wissenschaft gemacht werden kann. 32. s. sempiterna, → s. perpetua. 33. s. sensibilis (th. I. 108. 5 c; cg. I. 12 & 68; pot. 9. 4 c; 3 cael. 2 b; 12 met. 2 a) = die sinnlich wahrnehmbare und die sinnlich erkennende Substanz. 34. s. sensibilis quanta (cg. II. 75) = die irgendwie große oder die so und so große sinnlich wahrnehmbare Substanz. 35. s. separata, → s. coniuncta. 36. s. simplex, → s. composita. 37. s. spiritualis, → s. corporalis. 38. s. superior, → s. inferior. 39. s. vivens, → s. animata.
c) Substanzprinzip, d. i. inneres oder konstitutives Prinzip einer Substanz: alio modo dicitur substantia, quae est causa essendi praedictis (sc. particularibus) substantiis, quae non dicuntur de subiecto, non quidem extrinseca, sicut efficiens, sed intrinseca eis, ut forma, sicut dicitur anima substantia animalis (des Tieres), 5 met. 10 b; etiam forma et species uniuscuiusque rei substantia dicitur, ib. e; dicitur autem substantia, ut ex praedictis patet, id, quod est tamquam subiectum, scilicet materia, quae se habet ad formam substantialem, sicut subiectum, quod est substantia completa, ad formam accidentalem. Et alio modo dicitur substantia quod quid erat esse (→ quis sub a), quod pertinet ad formam, 7 met. 13 a; secundum quem modum materia vel forma substantia dicitur, th. I. II. 110. 2 ad 2.
- Hierher gehören: 1. substantia corpulenta (th. I. 119. 2 ad 4; I. II. 81. 4 ad 3; III. 15. 1 ad 2; 31. 1 ad 3 & 6 ad 1; 2 sent. 30. 2. 2 ad 1; mal. 4. 1 c; quodl. 8. 3. 5 ad 3; Hebr. 7. 2) = die grobkörperliche Substanz oder die Materie (ad conceptionem humani corporis duo concurrunt, scilicet materia, ex qua formatur conceptum, et iterum vis formativa, quae conceptum format, quorum primum Augustinus vocat corpulentam substantiam, secundum vero seminalem rationem, quodl. 8. 3. 5 ad 3). 2. s. prima (7 met. 6 h) = die erste (vgl. s. prima sub a) Form (hoc, sc. quod quid erat esse, etiam nominat primam substantiam, id est primam formam, et hoc ideo, quia a forma, quae est in anima nostra, procedit forma, quae est in materia in artificialibus, ib.).
d) Teilsubstanz, Substanzelement: quaecumque particulae sunt in praedictis (sc. particularibus) substantiis, quae sunt termini earum et significant hoc aliquid secundum opinionem eorum (sc. Platonicorum et Pythagoricorum), in quibus destructis destruitur totum, dicuntur etiam substantiae. Sicut superficie destructa destruitur corpus, ut quidam dicunt, et destructa linea destruitur superficies. Patet etiam, quod superficies est terminus corporis et linea terminus superficiei. Et secundum dictorum positionem linea est pars superficiei et superficies corporis. Ponebant enim corpora componi ex superficiebus et superficies ex lineis et lineas ex punctis. Unde sequebatur, quod punctum sit substantia lineae et linea superficiei et sic de aliis. Numerus autem secundum hanc positionem videtur esse substantia totaliter omnium rerum, quia remoto numero nihil remanet in rebus, quod enim non est unum, nihil est, et similiter, quae non sunt plura, non sunt; numerus etiam invenitur terminare omnia eo, quod omnia mensurantur per numerum, 5 met. 10 c; dicentibus, terminos corporis esse substantias, 7 met. 2 a.
e) Substanzkeim, Substanzansatz: substantia enim solet dici prima inchoatio uniuscuiusque rei, et maxime, quando tota res sequens continetur virtute (der Kraft oder Möglichkeit nach) in primo principio; puta si dicamus, quod prima principia indemonstrabilia sunt substantia scientiae, quia scilicet primum, quod in nobis est de scientia, sunt huiusmodi principia, et in eis virtute continetur tota scientia. Per hunc ergo modum dicitur fides esse substantiam rerum sperandarum, quia scilicet prima inchoatio rerum sperandarum in nobis est per assensum fidei, quae virtute continet omnes res sperandas. In hoc enim speramus beatificari, quod videbimus aperta visione veritatem, cui per fidem adhaeremus, th. II. II. 4. 1 c; substantia . . . sumitur hic, . . . secundum quod in quolibet genere invenitur quaedam similitudo substantiae, prout scilicet primum in quolibet genere, continens in se alia virtute, dicitur esse substantia illorum, ib. ad 1.
f) Substanz im Sinne des Allgemeinen: secundus modus est, prout universale dicitur substantia esse, secundum opinionem ponentium ideas species, quae sunt universalia de singularibus praedicata et sunt horum particularium substantiae, 7 met. 2 a; quarto modo dicitur substantia a quibusdam universale, ib. 13 a; vgl. 12 met. 2 a.
- Eine Art der substantia in diesem Sinne ist: substantia separabilis (7 met. 2 h; 12 met. 2 a) = das abtrennbare Allgemeine (quidam enim dividunt substantiam separabilem in duo genera, sc. in species, quas vocant ideas, et mathematica. Sicut enim invenitur secundum rationem duplex modus separationis, unus, quo separantur mathematica a materia sensibili, alius, quo separantur universalia a particularibus, ita et secundum rem ponebant, et universalia esse separata, quas dicebant species, et etiam mathematica. Sed quidem haec duo, sc. species et mathematica, in unam naturam reducebant. Utrique igitur hi erant Platonici. Sed alii, scilicet Pythagorici, non ponebant species, sed solum mathematica, 12 met. 2 a).
g) zweite Substanz, allgemeine Substanz, d. i. Gattung oder Art der Substanz, m. a. W. die allgemeine oder allgemeinste Daseinsweise eines Dinges, nach welcher es eine Substanz genannt wird (vgl. s. secunda et universalis sub a), der Gegensatz zu accidens (← sub b): substantia non sumitur hic, secundum quod est genus generalissimum contra alia genera divisum, th. II. II. 4. 1 ad 1; uno enim modo dicitur substantia, secundum quod significat rationem primi praedicamenti, 2 sent. 37. 1. 1 c; genus et species dicuntur esse substantia eorum, de quibus praedicantur, 5 met. 10 d; vgl. 7 met. 2 a; 1 sent. 23. 1. 1 c; tertius modus est, secundum quod primum genus videtur esse substantia uniuscuiusque, 7 met. 2 a; vgl. ib. 13 a; substantia, quae est ens per se, 1 perih. 8 a; (substantiae nomen) significat essentiam, cui competit sic esse, id est per se esse, th. I. 3. 5 ad 1; non est definitio substantiae, ens per se sine subiecto, sed quidditati seu essentiae substantiae competit, habere esse non in subiecto, ib. III. 77. 1 ad 2; substantia est res, cui convenit esse non in subiecto, cg. I. 25; definitio vel quasi definitio substantiae est res habens quidditatem, cui adquiritur esse vel debetur ut non in alio, 4 sent. 12. 1. 1. 1 ad 2; si substantia possit habere definitionem, non obstante quod est genus generalissimum, erit eius definitio, quod substantia est res, cuius quidditati debetur esse non in aliquo, pot. 7. 3 ad 4; est circumlocutio verae descriptionis, quae talis intelligitur: substantia est res, cuius naturae debetur esse non in alio, quodl. 9. 3. 5 ad 2.
- Pelagus substantiae infinitum (th. I. 13. 11 c; 1 sent. 8. 1. 1 ob. 4 & ad 4; 22. 1. 4 ob. 4; pot. 7. 5 c; 10. 1 ad 9) = unendliches Meer von Substanz, ein von Johannes Damaszenus herrührender Ausdruck, mit welchem Gott bezeichnet wird (quolibet enim alio nomine determinatur aliquis modus substantiae rei, sed hoc nomen Qui est nullum modum essendi determinat, sed se habet indeterminate ad omnes et ideo nominat ipsum pelagus substantiae infinitum, th. I. 13. 11 c).
- Zu bonum in substantia sive per suam s. sive quantum ad s. → bonus sub b; zu definitio s. → definitio sub b; zu dicere secundum s. → dicere sub c; zu differre secundum s. → differre sub b; zu distinctio s. & in s. → distinctio sub b; zu diversitas s. sive secundum s. → diversitas; zu diversus secundum s. → diversus; zu esse s. → esse; zu indifferens secundum s. → indifferens; zu individuum s. → individuum; zu malum in s. → malus sub b; zu multum secundum s. → multus sub a; zu mutatio secundum s. → mutatio; zu pars s. → pars sub a; zu prius s. sive secundum s. → prior sub a; zu transmutatio circa sive secundum s. & ex s. ente in potentia in s. ens in actu → transmutatio sub a; zu unitas s. → unitas; zu unum secundum s. → unus.
h) Wesenheit, Wesen, Natur, synonym mit essentia (← sub a), forma (← sub b), natura (← sub e), quidditas (←), quod quid est, quod quid erat esse (→ quis sub a) und species (← sub f): apud Latinos substantia usitatius pro essentia accipi solet, Graec. pr.; uno modo dicitur substantia quidditas rei, quam significat definitio, th. I. 29. 2 c; omnis substantia vel est ipsa natura rei, cuius est substantia, vel est pars naturae, ib. I. II. 110. 2 ad 2; substantia . . . dicitur uno modo pro essentia sive natura, ib. III. 2. 6 ad 3; quod quid est, hoc enim significat substantiam rei, cg. IV. 40; substantia enim . . . dicitur . . . et de eo, quod quid est, quod est natura rei, ib. 49; secundum communem usum loquendi substantia dicitur essentia vel natura rei, secundum quod humanitas dicitur natura hominis, decret. 1; substantia quidditatem nominat, 1 sent. 8. 4. 2 ad 1; quandoque enim (substantia) ponitur pro essentia, secundum quod nos dicimus definitionem significare substantiam rei, ib. 23. 1. 1 ad 5; uno modo substantia idem est, quod essentia, et sic substantia invenitur in omnibus generibus, sicut et essentia; et hoc significatur, cum quaeritur: quid est albedo? color, ib. 25. 1. 1 ad 7; vgl. 2 sent. 37. 1. 1 c; 3 sent. 5. 1. 2 c; alio modo dicitur substantia forma vel natura subiecti, pot. 9. 1 c; substantia . . . dicitur forma vel natura speciei, quae de supposito praedicatur, unio. 3 c; alio modo accipitur substantia pro essentia vel natura, quodl. 3. 2. 4 ad 1; suum esse est sua substantia, ib. 8. 20 c; substantia id est essentia, quam significat definitio, 1 anal. 10 a; vgl. 2 anal. 2 i; ubi exponetur substantia sive natura ipsorum, 1 cael. 5 b; non sint de eorum substantia, quam scilicet significat definitio, ib. 19 b; vgl. ib. f; scire quid est res, quod est scire substantiam rei, 3 met. 4 g; etiam quidditas rei, quam significat definitio, dicitur substantia uniuscuiusque, 5 met. 10 d; vgl. ib. e; primus (modus) est, secundum quod quod quid erat esse id est quidditas vel essentia sive natura rei dicitur eius substantia, 7 met. 2 a; vgl. ib. 13 a; ente 2 a; Hebr. 11. 1.
- Hierher gehören als Arten: 1. substantia absoluta (pot. 7. 9 ad 2) = das abgelöste oder unabhängige Wesen eines Dinges. 2. s. actus (th. I. II. 7. 1 c & ad 1, 3 c & ad 3; 73. 2 c; 87. 2 c; pot. 3. 6 ob. 21) = das Wesen einer Tätigkeit oder Handlung. 3. s. formae sacramentalis (th. III. 60. 8 c) = das Wesen der sakramentalen Form. 4. s. habitus (ib. I. II. 49 pr.) = das Wesen eines Habitus. 5. s. imaginis (1 sent. 3. div. 2) = das Wesen des Bildes. 6. s. legis (th. II. II. 22. 1 c) = das Wesen des Gesetzes. 7. s. loci (4 phys. 3 h) = das Wesen des Ortes oder Raumes. 8. s. nominis (3 sent. 6. 1. 3 c) = das Wesen des Namens. 9. s. numeri (5 met. 16 b) = das Wesen der Zahl. 10. s. operis (th. I. II. 109. 4 c) = das Wesen eines Werkes. 11. s. peccati (ib. 71. 6 ad 2; 75. 2 ad 2) = das Wesen der Sünde. 12. s. potentiae (4 sent. 44. 2. 1. 1 ad 2) = das Wesen des Vermögens oder der Möglichkeit. 13. s. praecepti (th. I. II. 107. 3 ad 2) = das Wesen einer Vorschrift. 14. s. rei (ib. 7. 1 c; cg. II. 79; IV. 40; 1 sent. 23. 1. 1 ad 5; 3 met. 4 g) = das Wesen einer Sache.
- Operatio rei demonstrat substantiam et esse ipsius, → operatio sub b. Substantia non recipit sive suscipit magis et minus (th. I. 93. 3 ad 3; cg. II. 19 & 63; 1 gener. 8 c) = das Wesen eines Dinges ist weder einer Vermehrung, noch einer Verminderung fähig.
i) Vermögen, Besitztum: ad substantiam autem hominis pertinet, quidquid iuste possidet, th. II. II. 86. 3 a; per substantiam exteriorum bonorum vita hominis conservatur, cg. III. 131/132; unusquisque suam vitam conservare tenetur, ita et exteriorem substantiam, ib.; in indebita corruptione vel consumptione substantiae id est propriarum divitiarum, 4 eth. 1 e.
a) zur Substanz gehörend, die Substanz betreffend (vgl. substantia sub g), der Gegensatz zu accidentalis und supersubstantialis (←): illuminatio et generatio substantialis dicuntur motus instantanei, th. I. 53. 3 c.
b) zur Wesenheit gehörend, die Wesenheit betreffend (vgl. substantia sub h), synonym mit essentialis (← sub a), der Gegensatz zu accidentalis (←) .
Substanzlichkeit, d. i. diejenige Seinsbeziehung, nach welcher etwas eine Substanz (vgl. substantia sub g) genannt wird, der Gegensatz zu supersubstantialitas (←): haec similitudo magis est indicativa cuiusdam imperfectae imaginis, quam alicuius substantialitatis, cg. II. 85.
a) nach Weise der Substanz, im Sinne derselben (vgl. substantia sub g), der Gegensatz zu accidentaliter und supersubstantialiter (←): substantialius nobis coniunguntur, th. II. II. 102. 3 c; neque essentialiter, sed substantialiter, unio. 1 c.
b) nach Weise der Wesenheit, im Sinne derselben (vgl. substantia sub h), synonym mit essentialiter (←), der Gegensatz zu accidentaliter (←): electio substantialiter non est actus rationis, th. I. II. 13. 1 c; quod substantialiter est in Deo, ib. 110. 2 ad 2; bonitas pertinet sicut substantialiter habita, cg. III. 64.
zur Substanz machen: quibus formaliter deificantur vel substantificantur, nom. 2. 4; humana natura non substantificatur, 3 sent. 6. div.
- Zu corpus substantificatum → corpus.
Substanzmacher, Schöpfer der Substanzen: primo inter omnia est ipse substantificator rerum Deus, quodl. 8. 1. 1 c.
substantivisch machen, substantivisch gebrauchen: neutrum genus substantivatur, 1 sent. 9. 1. 1 c; vgl. ib. ad 2; in neutro genere, quod substantivatur, ib. 24. 1. 4 ad 4.
- Zu genus substantivatum → genus sub a.
nach Weise eines Substantivs, im Sinne eines solchen, der Gegensatz zu adiective (←) .
substantivisch, der Gegensatz zu adiectivus (←): substantivum autem significationem suam habet absolutam, 1 sent. 9. 1. 1 ad 2; substantiva significant per modum substantiae, et ideo significant rem suam absolute, ib. 2 c.
- Zu nomen substantivum → nomen sub a; zu terminus s. → terminus sub e; zu verbum s. → verbum sub b.
unterdreifach, d. i. der dritte Teil eines Ganzen: et triplum a subtriplo, 6 phys. 9 b; comparatur . . . sicut subtriplum ad triplum, 2 meteor. 5 c.
aufeinander folgend, allmählich, der Gegensatz zu instantaneus, momentaneus und subitus (←) .
hinreichend, genügend.
hinreichend, genugsam, genügend: sufficienter continet omnia, th. I. 12. 8 ad 1.
- Quod potest sufficienter fieri per unum, superfluum est, quod fiat per multa, → fieri. Quod sufficienter fit uno posito, melius est per unum fieri, quam per multa, ≈ . Quod sufficienter potest fieri per unum, non oportet, quod per aliquid aliud inducatur, ≈ .
Hinlänglichkeit, Genugsamkeit, Genug-Sein, Genüge: quantum ad sufficientiam obiecti, th. I. 12. 8 ad 1; cuius est, suam sufficientiam cognoscere, ib. 26. 1 c; habet omnimodam sufficientiam, ib. 4 c; omnis sufficientia victus, II. II. 83. 9 c.
- Zu perfectio sufficientiae → perfectio sub c.
- Per se sufficientia (ib. 118. 7 c; 1 pol. 1 a; 7 pol. 4 i) = das Für-sich-selbst-Genügen.
Fürbitte: de mortuis, eis suffragia impendendo, th. I. 89. 8 ad 1; suffragia alicuius valent alicui, 4 sent. 18. 2. 1. 1 ad 2; vgl. ib. 2 ad 3; deinde quaeritur de suffragiis mortuorum, ib. 45. 2 pr.; vgl. quodl. 2. 7. 14 c; 8. 5. 9 c.
- Zu virtus suffragiorum → virtus sub f.
- Arten der suffragia sind: suffragia communia & s. specialia s. ecclesiae (4 sent. 45. 2. 3. 2 c, 4. 3 c & exp.) = die allgemeinen und die besondern Fürbitten der Kirche.
a) nehmen, zu sich nehmen, ergreifen: iterum sumere de ligno vitae, th. I. 97. 4 c.
b) nehmen, hernehmen, entnehmen: quae sumitur ex parte motus, th. I. 2. 3 c; id, a quo sumitur differentia, ib. 3. 5 c; regulam ex fine sumi necesse est, cg. I. 1; demonstrationis principia a sensu cognitionis originem sumunt, ib. 12; vgl. ib. II. 89; IV. 23.
c) nehmen, auffassen, verstehen, synonym mit accipere (← sub c) und tenere (← sub g): corpus, quod est magnitudo completa, dupliciter sumitur, th. I. 7. 3 c; sumatur pro individuo rationalis naturae, ib. 29. 2 ad 1; vivere dupliciter sumitur, ib. I. II. 56. 1 ad 1; vgl. ib. II. II. 2. 1 c; secundum aliquid materiale sumi, cg. II. 83.
- Arten des sumere in diesem Sinne sind: 1. sumere abstracte sive abstractive & s. concrete sive concretive (2 sent. 9. 1. 1 ad 2; 34. 1. 2 c & ad 3) = etwas abstrakt oder im Sinne der Verallgemeinerung und etwas konkret oder im Sinne der Besonderung nehmen. 2. s. adiective & s. substantive (th. I. 36. 4 c; 39. 3 c; 1 sent. 5. 1. 1 ad 3; 25. 1. 4 c; pot. 9. 6 ob. 4) = etwas adjektivisch und etwas substantivisch nehmen. 3. s. aequivoce & s. analogice (th. III. 60. 1 ad 3; cg. II. 81; 7 phys. 7 f) = etwas im Sinne der bloßen Gleichnamigkeit und etwas im Sinne der verhältnismäßigen Gleichheit nehmen. 4. s. analogice, → s. aequivoce. 5. s. categorematice & s. syncategorematice (th. I. 31. 4 c) = etwas im kategorematischen und etwas im synkategorematischen Sinne nehmen; vgl. categorematice und syncategorematice. 6. s. concrete sive concretive, → s. abstracte. 7. s. distributive sive divise (ib. ad 2; 5 pol. 7 c) = im Sinne der Verteilung oder Teilung nehmen. 8. s. divise, → s. distributive. 9. s. essentialiter, s. notionaliter & s. personaliter (th. I. 33. 3 ob. 2; 37. 2 ob. 2 & c; 1 sent. 10. 1. 1 ad 4; 32. 1. 1 c) etwas im Sinne der Wesenheit, etwas im Sinne des Merkmals einer (göttlichen) Person und etwas im Sinne einer Person nehmen. 10. s. materialiter (th. III. 78. 5 c) = etwas seiner Materie nach nehmen. 11. s. mathematice & s. naturaliter (ib. I. 7. 3 c) = etwas im Sinne der Mathematik und etwas im Sinne der Naturwissenschaft nehmen. 12. s. metaphorice sive transumptive & s. proprie (ib. III. 5. 3 c; cg. II. 56; verit. 26. 1 c) = etwas in übertragener und etwas in eigentlicher Bedeutung nehmen. 13. s. naturaliter, → s. mathematice. 14. s. negative & s. privative (2 sent. 29. 1. 1 ad 4; pot. 9. 9 ad 1) = etwas im Sinne einer bloßen Verneinung und etwas im Sinne einer Beraubung nehmen. 15. s. notionaliter, → s. essentialiter. 16. s. participialiter (1 sent. 25. 1. 4 c) = im Sinne eines Partizips nehmen. 17. s. personaliter, → s. essentialiter. 18. s. privative, → s. negative. 19. s. probabiliter sive rationabiliter (1 cael. 22 g) = etwas im Sinne der Wahrscheinlichkeit nehmen. 20. s. proprie, → s. metaphorice. 21. s. rationabiliter, → s. probabiliter. 22. s. significative (th. III. 78. 5 c) = im Sinne der Hinweisung nehmen. 23. s. substantive, → s. adiective. 24. s. syncategorematice, → s. categorematice. 25. s. transumptive, → s. metaphorice.
d) hinzunehmen: ne possit sub illa universali sumere, th. I. II. 77. 2 ad 4.
e) annehmen, unterstellen, synonym mit ponere (← sub e) und supponere (← sub c): non indiget sumere, aliquam lineam esse infinitam actu, th. I. 7. 3 ad 1; si autem sumatur, quod hanc virtutem ab aeterno habuerit, cg. II. 84.
der Hauptsache nach, im Sinne einer Zusammenfassung der Hauptsache, das aristotelische ἐν κεφαλαίῳ (De anima III. 10, 433. b. 21), synonym mit capitulatim und summatim (←): primo Moyses summarie dicit, th. I. 68. 1 ad 1; ut summarie dicatur, regim. 1. 13; tertio summarie determinat, 3 anim. 15 f; vgl. ib. h; summarie et recapitulatim recolligentes, 8 met. 1 a.
die Hauptsache umfassend oder enthaltend.
der Hauptsache nach, im Sinne einer Zusammenfassung der Hauptsache, synonym mit capitulatim und summarie (←): oporteret totius theologiae comprehendere summatim difficultates, fid. 1.
a) Höhe: usque ad summitatem spatii continentis quattuor elementa, 4 sent. 47. 2. 2. 3 c.
b) Gipfel, Scheitel: bis in anno sol pertranseat super summitatem capitum eorum, th. I. 102. 2 ob. 4; summitas capitis, ubi secundum medicos est locus rationis, ib. III. 72. 11 ob. 3; quando sol est directe super summitatem capitum nostrorum, 2 cael. 10 e.
a) Hoffart, Hochmut, der Gegensatz zu humilitas (← sub b): superbia nominatur ex hoc, quod aliquis per voluntatem tendit super id, quod est, unde dicit Isidorus superbus dictus est, quia super vult videri, quam est; qui enim vult supergredi, quod est, superbus est. Habet autem hoc ratio recta, ut voluntas uniuscuiusque feratur in id, quod est proportionatum sibi, et ideo manifestum est, quod superbia importat, quod adversatur rationi rectae, th. II. II. 162. 1 c; peccatum superbiae dupliciter potest considerari, uno modo secundum propriam speciem, quam habet ex ratione proprii obiecti, et hoc modo superbia est speciale peccatum, quia habet speciale obiectum, est enim inordinatus appetitus propriae excellentiae, . . . alio modo potest considerari secundum redundantiam quandam in alia peccata, et secundum hoc habet quandam generalitatem, inquantum scilicet ex superbia oriri possunt omnia peccata, ib. 2 c; vgl. ib. 8 c; quidam dicunt, superbiam dici tripliciter. Uno modo, secundum quod superbia significat inordinatum appetitum propriae excellentiae; et sic est speciale peccatum. Alio modo, secundum quod importat quendam actualem contemptum Dei quantum ad hunc effectum, qui est non subdi eius praecepto; et sic dicunt, quod est generale peccatum. Tertio modo, secundum quod importat quandam inclinationem ad huiusmodi contemptum ex corruptione naturae; et sic dicunt, quod est initium omnis peccati, ib. I. II. 84. 2 c; vgl. ib. I. 63. 2 c; II. II. 162. 2 c & 5 c; cg. III. 109; 2 sent. 5. 1. 3 c; mal. 8. 2 c; manifestum est autem, quod hoc proprie ad superbiam pertinet, quod aliquis inordinate tendat in propriam excellentiam, quasi magnificando seipsum, mal. 8. 3 c.
- Über den Unterschied zwischen superbia & inanis gloria (→ gloria sub a) heißt es: superbia non est idem inani gloriae, sed causa est; nam superbia inordinate excellentiam appetit, sed inanis gloria appetit excellentiae manifestationem, th. II. II. 162. 8 ad 2; vgl. ib. 132. 4 c.
- Als Arten der superbia gehören hierher: 1. superbia completa (ib. 162. 5 ad 1) = die vollendete oder vollständige Hoffart. 2. s. praesumptuosa (ib. 33. 4 ad 3) = die mit Anmaßung verbundene Hoffart. 3. s. summa (cg. III. 34) = die höchste oder größte Hoffart. 4. s. vitae (th. I. II. 77. 5 c & ad 1) = die Hoffart des Lebens (appetitus autem inordinatus boni ardui pertinet ad superbiam vitae, ib. c).
b) Stolz: superbia dupliciter accipi potest, uno modo ex eo, quod supergreditur regulam rationis, et sic dicimus, eam esse peccatum, alio modo potest superbia nominari simpliciter a superexcessu, et secundum hoc omne superexcedens potest nominari superbia, et ita repromittitur a Deo superbia, quasi quidam superexcessus bonorum, th. II. II. 162. 1 ad 1.
- Eine Art der superbia in diesem Sinne ist: superbia bona (mal. 8. 2 ad 17) = der sittlich gute Stolz (sicut cum aliquis vult operari opera consiliorum, quae superexcedunt communia opera praeceptorum. Vel potest dici, quod cum dicitur ponam te in superbiam saeculorum, accipitur superbia materialiter, id est: dabo tibi magnam excellentiam, de qua homines saeculi superbiunt, ib.).
Mehrauszahlung, Mehraufwendung, Mehrleistung, Leistung über das Geforderte oder Notwendige hinaus, der Gegensatz zu necessitas (← sub a): quandoque quidem fuit necessitatis, quandoque supererogationis, relig. 5 ad 5; specialia ad supererogationem pertinentia, th. II. II. 12. 1 c; quidam (sc. actus) vero sunt supererogationis, ad quos non omnes tenentur, ib. 85. 4 c; dicitur enim melius bonum, quod ad supererogationem pertinet, ib. 88. 2 ob. 1; ad ea, quae sunt supererogationes, nullus tenetur, ib. 185. 6 c; duplex est genus supererogationis, quoddam, quod totaliter excedit necessitatem salutis, et hoc non potest cadere sub praecepto, sed sub consilio, aliud genus supererogationis est, quod aliquo modo ad necessitatem salutis pertinet, quamvis non secundum hunc vel illum modum, sicut de ieiunio ex dictis patet, et ideo determinatio modi in talibus potest cadere sub praecepto ecclesiae vel cuiuscumque legislatoris, 4 sent. 15. 3. 1. 4 ad 2.
- Zu gloria supererogationis → gloria sub a; zu operatio s. → operatio sub b; zu opus s. → opus sub d; zu status s. → status sub d.
übermenschlich, der Gegensatz zu humanus (←) .
- Zu virtus superhumana → virtus sub e.
a) oberer, höherer, der Gegensatz zu inferior (← sub a).
b) früherer: dictum est autem de his in superioribus theorematibus, 1 meteor. 3 h.
c) übergeordnet, höherer, ebenfalls der Gegensatz zu inferior (← sub b).
- In superiori semper includitur virtus inferioris (1 sent. 3. 2. 3 ad 1) = in dem Übergeordneten ist die Kraft des ihm entsprechenden Untergeordneten immer eingeschlossen. Perfectiones, quae attribuuntur inferiori per multa, superiori attribuuntur per unum, → inferior sub c. Quanto aliqua causa est superior, tanto ad plura se extendit in causando, → causa sub b. Quanto est causa superior, tanto eius virtus ad plura se extendit, ≈ . Semper inferior participat aliquid de perfectione superioris, → inferior sub c.
überweltlich, der Gegensatz zu mundanus (← sub b).
- Zu amor supermundanus → amor sub a.
übernatürlich, der Gegensatz zu naturalis (← sub a): de supernaturalibus mysteriis, th. I. 54. 4 ad 2; quae supernaturalia sunt, ib. 58. 5 c; qui est . . . supernaturalis, excedens omnem . . . naturam, nom. 11. 3.
auf übernatürliche Weise, der Gegensatz zu naturaliter (← sub a): vis quaedam supernaturaliter divinitus data, th. I. 97. 1 c; sed theologicae supernaturaliter, ib. I. II. 62. 2 ad 1.
- Zu operari supernaturaliter → operari.
Aberglaube: superstitio est vitium religioni oppositum secundum excessum, non quia plus exhibeat in cultum divinum, quam vera religio, sed quia exhibet cultum divinum, vel cui non debet, vel eo modo quo non debet, th. II. II. 92. 1 c; vgl. ib. 2 c; superstitio est quaedam infidelitatis protestatio per exteriorem actum, ib. 94. 1 ad 1; omnis vana et illicita religio est superstitio, Eph. 1. 4.
- Arten der superstitio sind: 1. superstitio divinationis sive divinativa (th. II. II. 92. 2 c; 93 pr., 95 pr., 1 c & 2 c) = der Aberglaube der Wahrsagung oder der durch Wahrsagung (→ divinatio sub b) begangene Aberglaube (quae daemones consulit per aliqua pacta cum eis inita vel tacita vel expressa, ib. 92. 2 c; vgl. ib. 95. 2 c). 2. s. idololatriae (ib. 93 pr.) = der Aberglaube des Götzendienstes oder der durch Götzendienst begangene Aberglaube (quae divinam reverentiam indebite exhibet creaturae, ib. 92. 2 c; vgl. ib. 94. 1 c). 3. s. indebiti cultus veri Dei (ib. 93 pr.) = der Aberglaube der unrechtmäßigen Verehrung des wahren Gottes oder der Aberglaube, welcher durch unrechtmäßige Verehrung des wahren Gottes begangen wird; vgl. ib. 92. 2 c; 93. 1 c & 2 c. 4. s. noxia & s. nugatoria (ib. 96. 1 c; sort. 5) = der schädliche und der unnütze Aberglaube (noxia autem superstitio dicitur, quae aliquid manifeste illicitum continet, sicut invocationes et sacrificia daemonum vel quodcumque huiusmodi. Nugatorium autem dicitur, quando aliquis utitur re aliqua, ad quod virtus eius extendi non potest; hoc enim in vanum fieri videtur. Vana ergo nugatoria dicimus . . . si quis collo alliget quaedam, quae omnino ad sanitatem non pertinent, etiam secundum sententiam medicorum, hoc ad nugatoriam superstitionem pertinere videtur, sort. 5). 5. s. nugatoria, → s. noxia. 6. s. observantiarum sive observationum (th. II. II. 92. 2 c; 93 pr., 96 pr. & 1 c 4 c) = der Aberglaube, welcher durch gewisse Übungen oder Verrichtungen begangen wird.
übersubstanzlich, d. i. über die Kategorie der Substanz erhaben, der Gegensatz zu substantialis (← sub a): essentia divina est supersubstantialis, nom. 1. 1; secundum supersubstantialem deitatis excessum, ib.; Deus, qui est supersubstantialis, ib. 11. 3.
- Radius supersubstantialis (nom. 1. 1 & 2) = der übersubstanzliche Strahl des göttlichen Lichtes (id est ipsa divina veritas excedit omnes terminos et fines quarumcumque cognitionum, quia omnes fines quarumcumque cognitionum eminentius praeexistunt in ipso radio sicut in causa primordiali modo ineffabili nobis propter suam eminentiam, ib. 2).
Übersubstanzlichkeit, d. i. Erhabenheit über die Kategorie der Substanz, der Gegensatz zu substantialitas (←): id est supersubstantialitas divinae ignorantiae, quae quidem supersubstantialitas non ignorata est propter aliquem suum defectum, sed propter suum excessum, nom. 1. 1.
auf übersubstanzliche Weise, d. i. auf die Weise eines Wesens, welches über die Kategorie der Substanz erhaben ist, der Gegensatz zu substantialiter (← sub a): in Deo sicut in summo rerum vertice omnia supersubstantialiter praeexistunt, th. I. 57. 1 c; ab omnibus segregata supersubstantialiter, nom. 1. 1; attribuuntur Deo supersubstantialiter, ib. 9. 4.
a) unterlegen, darunter legen: supponitur alicui naturae communi, th. I. 29. 2 c; secundum vero quod supponitur accidentibus, ib.; suppositum dicitur quasi sub alio positum, 3 sent. 6. 1. 1. 2 ob. 2.
b) unterwerfen, unterordnen: voluntates hominum astris supponunt, cg. II. 3; dum ipsas quibusdam aliis causis supponit, ib.; oboediendi ei, cui se supponit, ib. III. 138/139.
c) unterstellen, annehmen, synonym mit ponere und sumere (← sub e): sacra doctrina non supponit sua principia, th. I. 1. 6 ad 1; vgl. ib. 115. 6 c; III. 16. 1 c; supposito, quod Deus aliquid velit, cg. I. 86; vgl. ib. II. 6.
d) an Stelle von etwas stehen, zur Bezeichnung von etwas stehen, etwas bedeuten: nomina substantiva supponunt, adiectiva vero non supponunt, th. I. 39. 5 ad 5; hoc nomen homo per se habet supponere pro persona, sed ex adiuncto habet, quod stet pro natura communi, ib. 6 ad 1; nomen enim, significans naturam communem in concreto, potest supponere pro quolibet contentorum sub natura communi, ib. III. 16. 1 c; iste terminus homo supponeret rem humanae naturae, 3 sent. 1. 2. 4 ad 6.
- Confuse et indistincte supponere (th. I. 36. 4 ad 5 & 6; 3 sent. 1. 2. 4 ad 6) = unbestimmt und unterschiedslos für etwas stehen.
Ertragung: corrigere fratrem peccantem, quod est contrarium supportationi, th. II. II. 33. 1 ob. 3; vgl. ib. ad 3.
a) Unterlegung, Darunterlegung: non quod ibi sit aliqua suppositio vel subiectio secundum rem, th. I. 39. 1 ad 3; suppositum non importat suppositionem indignitatis vel potentialitatis (alias personae non dicerentur supposita divinae naturae), sed solum suppositionem quantum ad communitatem, inquantum natura communis excedit praedicatione suppositum vel actu vel potentia, 3 sent. 6. 1. 1. 2 ad 2; quae est secundum suppositionem, 3 cael. 4 a; unde compositio suppositionis erit prior, ib.
b) Unterstellung, Annahme, synonym mit positio (← sub e): verecundia dicitur esse bonum ex suppositione alicuius turpis commissi, th. I. II. 39. 1 c; procedunt ex suppositione aeternitatis motus, cg. I. 13; vgl. ib. 81; II. 25.
c) Grundannahme, unterstellter Grundsatz: aliquae propositiones suppositiones dicuntur. Sunt enim quaedam propositiones, quae non possunt probari, nisi per principia alterius scientiae; et ideo oportet, quod in illa scientia supponantur, licet probentur per principia alterius scientiae, 1 anal. 5 e; haec positio suppositio dicitur, quia tamquam veritatem habens supponitur, ib. f; vgl. ib. 19 a-f; suppositio est propositio non per se nota, sed accipitur sicut a discente opinata, ib. 39 a; vgl. 2 phys. 5 d; 4 phys. 5 a; 1 cael. 5 b & 16 f.
- Arten der suppositio in diesem Sinne sind: suppositio ad aliquem & s. simpliciter (1 anal. 19 b) = die für irgendeinen und die einfachhin oder schlechtweg geltende Grundannahme.
d) Für-etwas-Stehen, Bezeichnung für etwas, Bedeutung eines Ausdrucks: ex adiuncto determinatur eius suppositio ad personam, th. I. 39. 4 ad 3; suppositio autem, qua supponit, 3 sent. 1. 2. 4 ad 6.
- Als Arten der suppositio gehören hierher: 1. suppositio accidentalis & s. naturalis (3 sent. 1. 2. 4 ad 6) = die nebensächliche und die natürliche Bedeutung eines Ausdrucks. 2. s. confusa & s. determinata (th. I. 36. 4 ad 4) = die unbestimmte und die bestimmte Bedeutung eines Ausdrucks. 3. s. determinata, → s. confusa. 4. s. naturalis, → s. accidentalis. 5. s. personalis & s. simplex (ib. III. 16. 7 c) = die auf eine Person hinzielende und die einfache oder einfachhinige Bedeutung eines Ausdrucks. 6. s. simplex, → s. personalis.
unterstellend.
- Zu oratio suppositiva → oratio sub a.
a) Untergelegtes, Untergestelltes, Untergeordnetes, Unterstelltes; vgl. supponere sub a-c.
b) das der allgemeinen Natur eines Dinges Untergelegte d. i. die Einzelsubstanz, synonym mit hypostasis, subiectum (← sub b) und substantia (← sub a & b): alio modo dicitur substantia subiectum vel suppositum, quod subsistit in genere substantiae. Et hoc quidem communiter accipiendo nominari potest nomine significante intentionem; et sic dicitur suppositum, th. I. 29. 2 c; individua dicuntur subiecta vel supposita vel hypostases, ib. 39. 1 ad 3; in supposito includitur ipsa natura speciei et superadduntur quaedam alia, quae sunt praeter rationem speciei, unde suppositum significatur ut totum habens naturam sicut partem formalem et perfectivam sui, ib. III. 2. 2 c; hic homo dicitur esse suppositum, quia scilicet supponitur his, quae ad hominem pertinent, eorum praedicationem recipiens, ib. 3 c; homo ille quaedam individua substantia est, quod est esse hypostasim et suppositum, cg. IV. 38; suppositum autem est singulare in genere substantiae, quod dicitur hypostasis vel substantia prima, quodl. 2. 2. 4 c; suppositum enim dicit (besagt) respectum ad naturam communem, 3 sent. 6. 1. 1. 2 ob. 1; hoc vero nomen suppositum est nomen secundae impositionis (→ nomen sub a), significans ipsam habitudinem particularis (eines Einzelwesens) ad naturam communem, ib. 1 c; suppositum . . . (importat) solum suppositionem quantum ad communitatem, inquantum natura communis excedit praedicatione suppositum vel actu vel potentia, ib. 2 ad 2; in hoc, quod dico suppositum vel res naturae, duo importantur, videlicet respectus ad naturam communem et aliud subsistens, cui inest respectus ille, ib. 10. 1. 2. 3 c; vgl. th. I. 29. 2 c; 2 phys. 1 c.
- Zu differre supposito → differre sub b; zu distinctio s. → distinctio sub b; zu distingui s. → distinguere; zu diversitas s. sive secundum s. → diversitas; zu idem per naturam s., in ratione s., per rationem s., per speciem s. & secundum s. → idem; zu significare per modum s. sive ut s. → significare.
- Arten des suppositum in diesem Sinne sind: 1. suppositum aeternum sive increatum & s. temporale sive creatum (3 sent. 6. div.; 1. 3 ad 3; 7. 2. 1 c & 2 c; 10. 1. 1. 1 c; comp. 1. 210 & 211) = die ewige oder ungeschaffene und die zeitliche oder geschaffene Einzelsubstanz. 2. s. completum ultima completione (th. III. 17. 1 c) = die Einzelsubstanz von höchster Vollendung. 3. s. creatum, → s. aeternum. 4. s. determinatum sive distinctum & s. indistinctum (ib. I. 39. 4 ad 3; III. 17. 1 ad 4; 1 sent. 5. 1. 1 ad 5 & 2 c; 3 sent. 6. 2. 1 ad 7; 10. 1. 1. 1 c) = die bestimmte oder unterschiedene und die nicht unterschiedene oder unbestimmte Einzelsubstanz. 5. s. distinctum, → s. determinatum. 6. s. divinae naturae & s. humanae naturae (3 sent. 7. 1. 1 c; 2. 1 ob. 4 & ad 4 & 3. 1 c; 10. 1. 1. 1 c; comp. 1. 210) = die Einzelsubstanz mit göttlicher und die mit menschlicher Natur. 7. s. humanae naturae, → s. divinae naturae. 8. s. increatum, → s. aeternum. 9. s. indistinctum, → s. determinatum. 10. s. locutionis & s. realiter distinctum (3 sent. 1. 2. 5 ad 4; 6. 1. 1. 2 c) = die in der Rede und die in der Wirklichkeit unterschiedene Einzelsubstanz. 11. s. proprium (ib. 6. 1. 1. 2 ob. 3) = die eigene oder besondere Einzelsubstanz. 12. s. realiter distinctum, → s. locutionis. 13. s. singulare (th. I. 13. 9 c) = die einzelne oder individuelle Einzelsubstanz, der Gegensatz zur Einzelsubstanz im Allgemeinen; vgl. s. determinatum. 14. s. subsistens (ib. 3. 3 c; III. 2. 2 c) = die als etwas für sich existierende Einzelsubstanz. 15. s. temporale, → s. aeternum.
- Actiones sive actus sunt suppositorum, → actio sub a und actus sub a. Actus referuntur ad supposita, → actus sub a. Quanto suppositum est prius in agendo, tanto virtus eius est immediatior effectui, quia virtus causae primae coniungit causam secundam suo effectui (th. I. 36. 3 ad 4) = je früher der Zeit nach eine Einzelsubstanz tätig ist, als eine andre, desto mehr grenzt sie unmittelbar an ihre Wirkung, weil ja für den Fall, dass zwei Ursachen wie erste und zweite sich zueinander verhalten, die Kraft der ersten durch die zweite Ursache ihre Wirkung hervorbringt.
aufnehmungsfähig, übernahmefähig, empfänglich, synonym mit receptivus (←), recipiens (→ recipere) und susceptivus (←): docere disciplinae susceptibilem, cg. III. 86; non sunt susceptibiles poenitentiae, 4 sent. 14. 1. 3. 4 a; non est susceptibilis alicuius boni, ib. 18. 2. 1. 2 ad 2.
- Susceptibile sc. principium, das aristotelische δεχόμενον sive δεκτικόν, synonym mit recipiens (→ recipere) und susceptivum (←) = das Subjekt für etwas oder die Materie zu etwas: aliquod medium circa proprium susceptibile, th. I. II. 18. 8 ad 1; quod inhaeret susceptibili, ib. II. II. 24. 5 c; nihil de proprio susceptibili dicebant, cg. II. 73.
aufnehmend, übernehmend, empfangend, synonym mit receptivus (←), recipiens (→ recipere) und susceptibilis (←): respectu accidentis extranei subiectum est susceptivum tantum, th. I. 77. 6 c; non sunt susceptivae aliquorum habituum, ib. I. II. 50. 3 ad 3; sua diaphaneitate est luminis susceptiva, ib. III. 66. 3 c; eius materia contrariorum est susceptiva, cg. II. 30; vgl. 4 sent. 14. 1. 3. 4 c; 19. 1. 1. 3 ob. 4.
- Susceptivum sc. principium, das aristotelische δεκτικόν sive δεχόμενον, synonym mit recipiens (→ recipere) und susceptibile (←) = das Subjekt von etwas oder die Materie zu etwas: esse susceptivum habitus convenit ei, th. I. II. 50. 5 ad 2; fit proprium susceptivum eius, cg. II. 55; vgl. ib. 76; IV. 41; susceptivum aliquod tripliciter potest se habere ad formam suscipiendam, 7 phys. 6 g; non quodlibet est susceptivum cuiuslibet, sed unum est primo susceptivum unius, ib. 7 m; scientia et sanitas sunt formae, quasi actus (Wirklichkeiten) susceptivorum, 2 anim. 4 f.
a) Vermutung, die ὑπόλειψις des Aristoteles: quandoque vero non fit complete fides vel opinio, sed suspicio quaedam, quia non totaliter declinatur ad unam partem contradictionis, licet magis inclinetur in hanc, quam in illam, 1 anal. 1 a; vgl. ib. 44 c & i.
- Über den Unterschied zwischen suspicio & opinio heißt es: quas (opiniones) suspiciones vocat, quia ex levibus rationibus ad haec dicenda movebantur, 1 cael. 22 a; ab horum autem numero excludit suspicionem, quae per aliquas coniecturas habetur de aliquibus particularibus factis, et opinionem, quae per aliquas coniecturas habetur de aliquibus universalibus, 6 eth. 3 a.
b) Verdacht: suspicio importat (bedeutet) opinionem mali, quando ex levibus indiciis procedit, th. II. II. 60. 3 c; est autem triplex gradus suspicionis. Primus quidem gradus est, ut homo ex levibus indiciis de bonitate alicuius dubitare incipiat, . . . Secundus gradus est, cum aliquis pro certo malitiam alterius aestimat ex levibus indiciis, . . . Tertius gradus est, cum aliquis iudex ex suspicione procedit ad aliquem condemnandum, ib.
- Arten der suspicio in diesem Sinne sind: suspicio praesumptuosa, s. probabilis & s. violenta (4 sent. 9. 1. 5. 2 c) = der vermessentliche (quae ex levi coniectura ortum habet, ib.), der wahrscheinliche oder begründete (sicut si inveniatur solus cum sola colloquens in locis suspectis et frequenter, ib.) und der gewaltsam aufgedrängte (ad cuius contrarium non admittitur probatio, sicut si inveniatur solus cum sola nudus in lecto, loco secreto et tempore apto ad commixtionem, ib.).
Schluss, Folgerung, diese Wörter sowohl im Sinne eines Denkaktes, als auch im Sinne desjenigen verstanden, was durch diesen Denkakt zustande kommt: syllogismus est actus rationis, syll.; in operibus rationis est considerare ipsum actum rationis, qui est intelligere et ratiocinari, et aliquid per huiusmodi actum constitutum. Quod quidem in speculativa ratione . . . tertio vero (est) syllogismus vel argumentatio, th. I. II. 90. 1 ad 2; in syllogismo accipitur cognitio alicuius universalis conclusi ab aliis universalibus notis, 1 anal. 1 c; ex universalibus principiis praedicto modo cognitis procedit syllogismus, 6 eth. 3 c; definitur autem syllogismus sic, syllogismus est oratio, in qua quibusdam positis et concessis necesse est aliud evenire per ea, quae posita sunt et concessa, log. IV. 1; vgl. Aristoteles: Top. I. 1, 100. a. 25 sqq.; syllogismus est concursus trium propositionum sc. maioris, minoris et conclusionis in tribus terminis, syll.; vgl. log. IV. 4. Causa efficiens syllogismi (est) anima rationalis formans ipsum; . . . materia vero eius sunt tres termini ut materia remota et duae propositiones ut propinqua (→ materia); . . . finis autem eius est facere fidem (← sub c) seu notitiam ignotae conclusionis, forma vero eius est virtus seu potestas inferendi conclusionem ex praemissis, syll.
- Arten des syllogismus sind: 1. syllogismus ad contradicendum sive contradicens sive contradictionis (1 anal. 29 a; 4 met. 6 f) = der zum Widersprechen oder Widerlegen gemachte Schluss; vgl. elenchus. 2. s. ad impossibile sive ducens ad impossibile & s. ostensivus (th. II. II. 162. 6 ad 3; log. IV. 4 & 10) = der zur Behauptung von etwas Unmöglichem hinführende und der etwas in seiner Wahrheit dartuende Schluss. 3. s. affirmativus & s. negativus sive privativus (1 anal. 29 d-f, 31 a & 39 d; 2 anal. 2 c; log. IV. 15) = der bejahende und der verneinende Schluss oder der Schluss mit bejahendem und der mit verneinendem Schlusssatze. 4. s. apparens (1 anal. 22 a & 27 c; 6 phys. 11 a) = der scheinbare Schluss oder der Fehlschluss; vgl. parasyllogismus. 5. s. categoricus, s. condicionalis sive hypotheticus & s. disiunctivus sive divisivus (th. I. II. 13. 2 ob. 3; 1 perih. 1 a; log. IV. 16-18) = der kategorische, der hypothetische und der disjunktive oder divisive Schluss oder der Schluss mit einem kategorischen, der mit einem hypothetischen und der mit einem disjunktiven oder divisiven Obersatze; vgl. propositio categorica, condicionalis & disiunctiva unter propositio. 6. s. circularis (1 anal. 8 a & 14 a) = der sich im Kreise drehende Schluss (ut scilicet primo concluderetur ex prioribus simpliciter, postea vero ex prioribus quoad nos, ib. 8 a). 7. s. condicionalis, → s. categoricus. 8. s. contingens sive de contingenti, s. necessarius sive de necessario, s. de impossibili & s. de possibili (log. IV. 13-15) = der Schluss mit nicht notwendiger, der mit notwendiger, der mit unmöglicher und der mit möglicher Materie im Schlusssatze; vgl. propositio de contingenti, de necessario, de impossibili & de possibili unter propositio. 9. s. contradicens sive contradictionis, → s. ad contradicendum. 10. s. deceptionis sive deceptivus (1 anal. 28 g & 29 d-g) = der Täuschungs- oder Trugschluss. 11. s. de contingenti, → s. contingens. 12. s. de impossibili, ≈ . 13. s. de inesse, s. de modo sive de modalibus & s. mixtus (log. IV. 4 & 13; syll.) = der Schluss, in welchem aus propositiones simplicis inhaerentiae (→ propositio), derjenige, in welchem aus propositiones modales (≈) etwas abgeleitet wird, und derjenige, in welchem eine Prämisse eine propositio simplicis inhaerentiae und die andre eine propositio modalis darstellt. 14. s. de modo sive de modalibus, → s. de inesse. 15. s. demonstrativus & s. dialecticus (th. I. 83. 1 c; I. II. 53. 1 c; 67. 3 ob. 3; 3 sent. 14. 1. 1. 1 ob. 1; 1 anal. 1 a, 4 f & g, 31 c & 39 d; 2 anal. 1 a; 3 phys. 8 a; 6 eth. 3 c; log. V. 1) = der mit Sicherheit etwas beweisende Schluss oder der eigentliche Beweis (→ demonstratio sub c; syllogismus demonstrativus, qui ex necessariis necessaria concludit, 6 eth. 3 c; finis autem demonstrativi syllogismi est adquisitio scientiae, 1 anal. 1 a; vgl. ib. 31 c), welcher dem s. disciplinalis sive scientialis (↓) untergeordnet ist (vgl. 6 eth. 3 c), und der dialektische oder etwas wahrscheinlich machende Schluss (syllogismus dialecticus ex probabilibus est, 1 anal. 1 a; syllogismus dialecticus ad hoc tendit, ut opinionem faciat, ib. 31 c). 16. s. de necessario, → s. contingens. 17. s. de possibili, ≈ . 18. s. detruncatus (ib. 1 d) = der abgestutzte Schluss, in welchem eine der beiden Prämissen in Worten nicht ausgedrückt ist. 19. s. dialecticus, → s. demonstrativus. 20. s. directe concludens & s. indirecte concludens (log. IV. 5-8) = der direkt und der indirekt oder der nicht mit konvertiertem Schlusssatze schließende und der mit konvertiertem Schlusssatze schließende Schluss (sciendum, quod omnis syllogismus concludens aliquam conclusionem, quae converti potest, etiam potest concludere illam, in quam convertitur, ib. 8). 21. s. disciplinalis sive scientialis & s. simpliciter (1 perih. 1 a; 1 anal. 1 a, 4 g & h & 43 h; 6 eth. 3 c; log. IV. 1) = der (sachlich) unterrichtende oder irgendein Wissen (im weitern Sinne dieses Wortes) erzeugende Schluss (syllogismus scientialis id est faciens scire, 1 anal. 4 g; scientialis syllogismus dicitur, secundum quem scimus, inquantum ipsum habemus, ne forte aliquis syllogismum scientialem intelligeret, quo aliqua scientia uteretur, ib.), wobei es auch auf die sachliche Wahrheit der Prämissen ankommt, und der Schluss schlechtweg oder der bloß an sich, ohne Rücksicht auf Wahrheit und Falschheit seiner Urteile betrachtete Schluss (in quo non consideratur materia, in qua talis vel talis syllogismus fit, id est non consideratur, utrum talis materia sit probabilis vel necessaria, sed solum consideratur syllogismus ad suam ordinationem, log. IV. 1; vgl. 1 perih. 10 e). 22. s. disiunctivus, → s. categoricus. 23. s. divisivus, ≈ . 24. s. ducens ad impossibile, → s. ad impossibile. 25. s. expositivus (syll.) = der erklärende Schluss. 26. s. falsitatis sive falsus & s. verus (1 anal. 27 b & c, 29 a & b & 43 a) = der sachlich falsche (concludens falsum, ib. 43 a) und der sachlich wahre Schluss (concludens verum, ib.). 27. s. hypotheticus, → s. categoricus. 28. s. ignorantiae sive secundum ignorantiam (ib. 22 a, 28 a & c-e, 29 a-f) = der aus Unkenntnis in Bezug auf die Form oder Materie desselben gemachte Schluss. 29. s. indirecte concludens, → s. directe concludens. 30. s. inutilis & s. utilis (log. IV. 5 & 6) = der unnütze und der nützliche Schluss oder der Schluss, welcher aus Prämissen von jedweder Materie (vgl. s. contingens), und derjenige Schluss, welcher nur aus Prämissen von einer bestimmten Materie einen wahren Schlusssatz ableitet. 31. s. litigiosus (1 anal. 22 a & 35 h), der συλλογισμὸς ἐριστικός des Aristoteles, auch s. contentiosus genannt = der Streit- oder Zankschluss, d. i. derjenige Schluss, welcher aus Prämissen, die wahrscheinlich sind oder wenigstens dafür gehalten werden, eine Schlussfolge ableitet, die sich daraus bloß dem Anscheine nach, aber nicht in Wirklichkeit ergibt. 32. s. mixtus, → s. de inesse. 33. s. necessarius, → s. contingens. 34. s. negativus, → s. affirmativus. 35. s. operativus (th. I. II. 13. 3 c; 76. 1 c) = der praktische Schluss oder der Schluss auf praktischem Gebiete. 36. s. ostensivus, → s. ad impossibile. 37. s. particularis & s. universalis (2 anal. 2 c; vgl. 1 anal. 37 & 38) = der partikuläre und der allgemeine Schluss oder der Schluss mit partikulärem und der mit allgemeinem Schlusssatze. 38. s. per signum (1 anal. 14 d), der συλλογισμὸς διὰ σημείου des Aristoteles = der Schluss aus dem Zeichen oder der Analogieschluss. 39. s. privativus, → s. affirmativus. 40. s. scientialis, → s. disciplinalis. 41. s. secundum ignorantiam, → s. ignorantiae. 42. s. simpliciter, → s. disciplinalis. 43. s. sophisticus (th. I. II. 53. 1 c; 1 anal. 13 b) = der sophistische Schluss oder der Trugschluss (vgl. paralogismus und sophisma). 44. s. universalis, → s. particularis. 45. s. utilis, → s. inutilis. 46. s. verus., → s. falsitatis.
syllogistisch, d. i. zu dem Schlusse gehörig, den Schluss betreffend.
- Zu actus syllogisticus → actus sub a; zu forma s. → forma sub b; zu medium s. → medium sub b.
schließen, folgern, der Gegensatz zu inducere (← sub e): quidquid ex eis syllogizari posset, th. I. 58. 3 c.
- Syllogizare demonstrative & s. dialectice (ib. I. II. 57. 2 ob. 3) = etwas mit Notwendigkeit und Gewissheit und etwas mit bloßer Wahrscheinlichkeit schließen.
sinnbildlicherweise, bildlicherweise.
sinnbildlich, bildlich.
a) Marke, Erkennungszeichen, Wahrzeichen: sicut in symbolis conviviorum. 2 met. 5 c.
b) Abmachung, Übereinkunft, Übereinstimmung: quaecumque enim habent symbolum id est convenientiam in aliqualitate, 2 gener. 4 c; in aliis habentibus symbolum, ib. f; vgl. 5 pol. 13 d.
c) Sinnbild, Gleichnis, Zeichen: sunt symbola id est signa intentionum intellectarum, sensu 2 h; in symbolo fidei (sc. Nicaeno) Patri attribuitur, th. I. 45. 6 ob. 2.
d) Glaubensregel, Glaubensbekenntnis: symbolum est professio fidei, th. II. II. 1. 9 ob. 2; vgl. ib. ob. 3; symbolum ad hoc traditur, ut sit regula fidei, ib. ob. 6; necessarium fuit, fidei veritatem in unum colligi, ut facilius posset omnibus proponi, ne aliquis per ignorantiam fidei a veritate deficeret, et ab huiusmodi sententiarum fidei collectione nomen symboli est acceptum, ib. c; nomen symboli similitudinem et collectionem importat, unde a quattuor collectionibus nomen symboli imponitur, primo a collectione multorum hominum in unam fidem, secundo a collectione praedicantium fidem, quia omnes apostoli collecti hanc regulam fidei ediderunt, unusquisque quod suum est apponens, tertio quia ex diversis locis sacrae Scripturae colliguntur ea, quae credenda sunt, ut in promptu habeantur, quarto quia omnia beneficia divinitus collata ibi colliguntur, 3 sent. 25. 1. 1. 3 c; in quolibet concilio institutum fuit symbolum aliquod propter errorem aliquem, qui in concilio damnabatur, th. I. 36. 2 ad 2.
- Als Arten des symbolum gehören hierher: 1. symbolum apostolorum sive primum (th. I. 36. 2 ad 2; II. II. 1. 9 ad 4 & 6; 3 sent. 25. 1. 1. 3 ad 2 & 4) = das apostolische oder das erste Glaubensbekenntnis. 2. s. Athanasii (1 sent. 9. 1. 2 a; 3 sent. 25. 1. 1. 3 ad 2 & 4) = das athanasianische Glaubensbekenntnis. 3. s. Chalcedonensis synodi (th. II. II. 1. 10 ob. 2) = das chalzedonische Glaubensbekenntnis. 4. s. Constantinopolitanum sive Constantinopolitanae synodi (ib. I. 36. 2 ob. 2; pot. 10. 4 ad 13) = das konstantinopolitanische Glaubensbekenntnis. 5. s. Nestorianorum (th. I. 36. 2 ad 3) = das Glaubensbekenntnis der Nestorianer. 6. s. Nicaenum (pot. 10. 4 ad 13; 3 sent. 25. 1. 1. 3 ad 2 & 4) = das nizänische Glaubensbekenntnis. 7. s. patrum (th. II. II. 1. 9 ad 4 & 6) = das Glaubensbekenntnis der (zu einem Konzil versammelten) Väter oder Bischöfe (vgl. pot. 10. 4 ad 13; 3 sent. 1. 1. 3 ad 2). 8. s. primum, → s. apostolorum.
e) nizänisches Glaubensbekenntnis: in symbolo dicitur Exspecto resurrectionem mortuorum, pot. 6. 2 ob. 4; vgl. th. III. 83. 4 c.
Mitkategorie, d. i. dasjenige, was für sich allein weder eine Kategorie oder höchste Seinsgattung (κατηγόρημα; vgl. Aristoteles: Metaph. VI. 1, 1028. a. 33; siehe Thomas in 7 met. 1 d) ausmacht, noch ein zu dieser oder jener Kategorie gehöriges Ding darstellt, sondern nur in Verbindung mit einem solchen Dinge vorkommt und eine nähere Bestimmung desselben bildet (vgl. syncategorematicus): propter negationes et alia syncategoremata, quae secundum se non significant aliquid absolutum, sed solum habitudinem unius ad alterum, 1 perih. 6 a.
synkategorematischerweise, in der Bedeutung einer Mitkategorie (vgl. syncategorema), das Gegenteil von categorematice (←) .
- Zu sumere syncategorematice → sumere sub c.
synkategorematisch, d. i. eine Mitkategorie betreffend, zu ihr gehörig (vgl. syncategorema), der Gegensatz zu categorematicus (←) .
- Zu dictio syncategorematica → dictio sub b.
→ synteresis.
synekdochisch, nach Weise oder im Sinne einer synecdoche oder eines Mitverstehens, d. i. einer Redefigur (vgl. th. I. 118. 2 ad 1), gemäß welcher in der Rede von korrelativen Dingen Eines für das Andre, z. B. ein Teil für das Ganze (pot. 3. 9 ad 1), die Ursache für die Wirkung, ein nomen proprium für das nomen appellativum gesetzt wird oder das Umgekehrte geschieht und dasjenige, für welches das andre gesetzt ist, mitverstanden wird.
- Zu locutio synecdochica → locutio sub d.
hausbackener Verstand, d. i. die Fähigkeit, über praktische Einzelfälle nach den gewöhnlichen Regeln des Lebens richtig zu urteilen, gleichbedeutend mit eusynesia (←): virtuti, quae est bene praeceptiva, scilicet prudentiae tanquam principaliori adiunguntur tanquam secundariae eubulia (←), quae est bene consiliativa, et synesis et gnome (←), quae sunt partes iudicativae, th. I. II. 57. 6 c; vgl. 6 eth. 9 d; synesis est iudicativa de agendis secundum communem legem, th. I. II. 57. 6 ad 3; synesis, quae est iudicium eorum, quae secundum leges communes fiunt, ib. II. II. 48. 1 c; synesis importat (bedeutet) iudicium rectum, non quidem circa speculabilia (←), sed circa particularia operabilia (←), ib. 51. 3 c; oportet de huiusmodi iudicare secundum aliqua altiora principia, quam sint regulae communes, secundum quas iudicat synesis, ib. 4 c; nomen synesis, secundum quam dicuntur aliqui eusyneti quasi bene iudicantes vel bene sensati (← sub b), venit ex ea voce συνιέναι, quae dicitur circa hoc, quod est discere; multotiens enim discere nominamus συνιέναι. Est ergo sensus, quod συνιέναι in Graeco significat aliquem usum alicuius intellectualis habitus, qui quidem usus non solum est discere, sed etiam iudicare, synesis autem dicitur a συνιέναι ratione illius usus, qui est iudicare, non ratione illius usus, qui est discere, 6 eth. 9 e.
- Über den Unterschied zwischen synesis und eubulia (←) gilt Folgendes: synesis (est eminentior), quam eubulia, inquisitio (welche Sache der eubulia ist) enim ordinatur ad iudicium (welche Sache der synesis ist) sicut ad finem et iudicium ad praeceptum (welche Sache der prudentia sind); vgl. th. I. II. 57. 6 c; 6 eth. 9 d.
a) gleichnamig und -artig zugleich, gleichartig, das συνώνυμος des Aristoteles, gleichbedeutend mit univocus (← sub b): quorum quaelibet pars est synonyma toti id est conveniens cum toto in nomine et ratione, 1 gener. 1 f; synonyma sunt, quae significant idem secundum rationem eandem, pot. 9. 7 ad 13.
b) gleichbedeutend, sinnverwandt: sicut est in synonymis, in quibus est diversa vox, sed idem significatum omnino, quodl. 4. 9. 17 c.
- Zu nomen synonymum → nomen sub a.
wohlgeordnet, geordnet zusammengestellt, im Zusammenhang mit etwas stehend.
- Zu dogma syntagmaticum → dogma.
Bewachung oder Bewahrung der obersten Prinzipien oder Vorschriften des Sittengesetzes, Habitus zur Erkenntnis dieser Prinzipien oder Vorschriften (vgl. scintilla): synteresis dicitur lex intellectus nostri, inquantum est habitus continens praecepta legis naturalis, quae sunt prima operum humanorum, th. I. II. 94. 1 ad 2; vgl. ib. I. 79. 12 c & 13 ad 3; in ipsa (sc. anima) est quidam habitus naturalis primorum principiorum operabilium, quae sunt naturalia principia iuris naturalis, qui quidem habitus ad synteresim pertinet, verit. 16. 1 c; vgl. 2 sent. 7. 1. 2 ad 3; 24. 2. 3 c; synteresis dicitur instigare ad bonum et murmurare de malo, inquantum per prima principia procedimus ad inveniendum et iudicamus inventa, th. I. 79. 12 c; vgl. verit. 16. 1 ad 12 & 2 c.
- Zu iudicium synteresis → iudicium sub c.