a) wo.
b) irgendwo, gleichbedeutend mit alicubi, eine von den zehn Kategorien (→ praedicamentum sub b) des Aristoteles: potentia ad ubi, cg. I. 20; habentia propriam formam et proprium ubi, ib. III. 22; secundum autem, quod denominatur a loco, est praedicamentum ubi et situs, 3 phys. 5 i; vgl. 4 phys. 4 d; 11 met. 9 p & 12 a.
- Über den Unterschied zwischen ubi und situs (←) heißt es: situs, quod addit supra ubi ordinem partium in loco, 3 phys. 5 i; cum mensura extrinseca sit locus, sumitur praedicamentum ex loco, et sic erit ubi, non considerato ordine partium in loco, quo considerato erit situs, 5 met. 9 c; vgl. 11 met. 12 a.
letzter, äußerster, synonym mit extremus (←) ultimum, quod est aliquid rei, non reducitur in aliud genus, sed est in eodem genere, vel per se, sicut ultima pars lineae, vel per reductionem, sicut punctus ad lineam, 2 sent. 27. 1. 1 ad 1; ultima autem corporum sunt superficies et ultima superficierum sunt lineae et ultima linearum sunt puncta, 5 phys. 5 b.
- Arten des ultimum sind: 1. ultimum potentiae & u. rei (2 sent. 27. 1. 1 ad 1; 4 sent. 8. 1. 1. 1 ad 1) = das Äußerste eines Vermögens und das einer Sache oder das Höchste, in quod potentia elevari potest (2 sent. 27. 1. 1 ad 1), und das Äußerste in oder an einer Sache oder das Äußerste, was von ihr in Betracht kommt (est autem dupliciter ultimum rei, unum, quod est in re, et aliud, quod est extra rem, sicut in corporibus ultimum in corpore est superficies corporis contenti, ultimum extra est locus, qui est superficies corporis continentis. Ultimum autem cuiuslibet rei in seipsa est ipsa rei operatio, propter quam res est; forma enim est finis generationis, non ipsius generati, 4 sent. 8. 1. 1. 1 ad 1). 2. u. rei, → u. potentiae. 3. u. secundum quid & u. simpliciter (th. I. II. 11. 3 c) = das in gewisser Hinsicht oder beziehungsweise (quod est aliquorum ultimum, ib.) und das einfachhin oder schlechtweg Letzte (quod ad aliud non refertur, ib.). 4. u. simpliciter, → u. secundum quid.
feucht, flüssig: calore, cuius est umidum consumere, th. I. 78. 2 ad 4; vgl. ib. 97. 4 c; 102. 2 c; 1 cael. 4 a; 2 cael. 4 h & 10 f; 1 gener. 2 c & 10 c; 1 meteor. 2 a; 2 meteor. 2 h & 7 e.
- Arten des umidum im Sinne von Feuchtigkeit oder Flüssigkeit sind: 1. umidum naturale (cg. IV. 83) = die natürliche Flüssigkeit. 2. u. nutrimentale & u. seminale (th. I. 119. 1 ad 3; 2 sent. 30. 2. 1 c; 4 sent. 44. 1. 2. 4 c; mal. 5. 5 ad 9; 1 gener. 15 b & d) = die nährende und die den Samen bildende Flüssigkeit. 3. u. radicale (th. I. 119. 1 ad 3; 2 sent. 30. 2. 1 c & ad 3 & 2 c; 4 sent. 44. 1. 2. 4 c) = die Wurzel- oder Urflüssigkeit eines Dinges (ad umidum radicale intelligitur pertinere totum id, in quo fundatur virtus speciei. Quod, si subtrahatur, restitui non potest, sicut si amputetur manus aut pes, vel aliquid huiusmodi, th. I. 119. 1 ad 3). 4. u. seminale, → u. nutrimentale.
a) Salbung, Ölung: unctio altaris non iteratur, 4 sent. 23. 2. 4. 1 ob. 1; unctio regum non est sacramentum, ib. exp.
b) Salbung, Ölung des Menschen: haec unctio episcopis reservatur, th. III. 72. 11 ad 3; non enim huius sacramenti unctio est ad consecrandum, sicut unctio confirmationis, ablutio baptismi et quaedam aliae unctiones, cg. IV. 73; unctio, quae datur in vertice a sacerdote, significat dignitatem regalem et sacerdotalem in baptizato, 4 sent. 7. 3. 3. 2 ad 1; distinguit hoc sacramentum ab aliis unctionibus, ib. 23 div.; illae unctiones non erant sacramentales, ib. 2. 1. 1 ad 2; numquid meruit Christus hanc unctionem, Ps. 44 e.
- Arten der unctio in diesem Sinne sind: 1. unctio extrema sive ultima (th. I. II. 102. 5 ad 3; III. 65. 1 ad 4; 84. 1 ad 1; 87. 3 c; cg. IV. 73 t; 4 sent. 2. 1. 4. 4 ad 2; 23. 1. 1. 1 c & 2. 4. 1 ad 2) = die letzte Ölung. 2. u. invisibilis & u. visibilis (th. III. 72. 3 c) = die unsichtbare und die sichtbare Salbung. 3. u. ultima, → u. extrema. 4. u. visibilis, → u. invisibilis.
Vereinbarkeit: retinet naturam unibilitatis, th. I. 29. 1 ad 5.
einförmig, synonym mit conformis (←), der Gegensatz zu difformis (←) .
- Zu cognitio uniformis → cognitio sub b; zu motus u. → motus sub a.
Einförmigkeit, Gleichförmigkeit, synonym mit conformitas (←), der Gegensatz zu difformitas (←): diversimode se habent ad uniformitatem, th. II. II. 180. 6 ad 2; uniformitas pertinet ad numerum imparem, 3 phys. 6 e; vgl. 4 phys. 7 a.
- Zu motus uniformitatis → motus sub a.
auf einförmige oder gleichförmige Weise.
- Zu movere uniformiter → movere.
Einigung, Vereinigung (vgl. unire), synonym mit unitio (←), der Gegensatz zu discretio (← sub b): unio importat (bedeutet) relationem quandam, th. III. 2. 8 c; unio importat coniunctionem aliquorum in uno, ib. 9 c; Deus movet omnia ad unionem, cg. I. 91.
- Über den Unterschied zwischen unio & assumptio heißt es: prima differentia assumptionis et unionis est, quod assumptio est actio vel passio; unio autem est relatio tantum, quamvis unitio etiam sit actio. Secunda differentia est, quia assumptio dicitur per comparationem ad terminum, a quo separatur vel accipitur, secundum quod uniendum est; sed unio dicitur per comparationem ad terminum vel effectum coniunctionis, qui est esse unum. Et inde sumitur tertia differentia, quod uniens est unitum, quia unitum significatur, secundum quod iam factum est unum, assumptum autem, secundum quod est in via ad hoc, et ideo assumens non est assumptum. Quarta differentia est, quia assumptio determinat id, ad quod fit coniunctio, secundum quod dicitur assumptio quasi ad se sumptio, unio autem non; et ideo, quicumque facit coniunctionem, potest dici unire, non autem potest dici assumere, nisi sibi coniungat . . . Quinta differentia est, quod unio, quantum est de se, aequaliter respicit utrumque extremorum, assumptio autem non, immo requirit esse fixum et stans in uno, ad quod aliud trahatur, 3 sent. 5. 1. 1. 3 c.
- Zu gratia unionis → gratia sub b.
- Arten der unio sind: 1. unio accidentalis sive per accidens sive secundum accidens & u. per se sive secundum essentiam sive naturae sive in natura sive secundum naturam (th. III. 2. 1 c & 6 c; 6. 5 ad 3; cg. IV. 37 & 39) = die nichtwesentliche und die wesentliche Vereinigung. 2. u. affectiva sive affectualis sive affectus sive secundum affectum & u. realis sive secundum rem (th. I. II. 14. 3 ad 4; 25. 2 ad 2; 28. 1 c & ad 2; III. 50. 2 c; cg. III. 117; IV. 34) = die Vereinigung dem Affekte oder Verlangen nach (quae quidem unio consideranda est ex apprehensione praecedente, nam motus appetitivus sequitur apprehensionem, th. I. 28. 1 c) und die der Sache nach stattfindende Vereinigung. 3. u. affectus, → u. affectiva. 4. u. amoris (3 sent. 27. 1. 1 ad 5) = die durch die Liebe bewirkte Vereinigung. 5. u. condignativa sive dignativa & u. consentanea sc. in Christo (4 sent. 49. 4. 3 c) = die sich (für Christus) geziemende (qua humana natura unitur divinae, ib.) und die (mit ihm) übereinstimmende Vereinigung (qua unitur Deo per connexionem amoris, ib.). 6. u. congregatorum se superficialiter tangentium & u. continuorum (3 sent. 27. 1. 1 ad 5) = die Vereinigung der sich oberflächlich Berührenden und die der in sich Zusammenhängenden. 7. u. consentanea, → u. condignativa. 8. u. continuorum, → u. congregatorum se superficialiter tangentium. 9. u. dignativa, → u. condignativa. 10. u. exigitiva (ib. 6. 2. 3 ad 4) = die erforderliche Einheit. 11. u. in hypostasi sive secundum hypostasim sive in substantia sive substantialis sive secundum subsistentiam sive in supposito & u. in persona sive secundum personam sive personae sive personalis (th. I. II. 28. 1 ad 2; III. 2. 3 c & 6 c; 6. 5 ad 3; 50. 2 c; cg. IV. 38, 39 & 43; 3 sent. 1. 2. 1 ad 4 & 6 exp.) = die Vereinigung der Einzelsubstanz oder der Substanz und die der Person nach. 12. u. in natura, → u. accidentalis. 13. u. in persona, → u. in hypostasi. 14. u. in substantia, ≈ . 15. u. in supposito, ≈ . 16. u. naturae, → u. accidentalis. 17. u. naturalis & u. non naturalis (th. I. 60. 4 c & 5 ob. 1; cg. IV. 34) = die natürliche oder naturgemäße und die nicht natürliche oder nicht naturgemäße Vereinigung. 18. u. non naturalis, → u. naturalis. 19. u. per accidens, → u. accidentalis. 20. u. per modum commensurationis, u. per modum confusionis & u. per modum commixtionis (th. III. 2. 1 c) = die Vereinigung nach Weise eines richtigen Verhältnisses (quae scilicet est cum ordine, ib.), die nach Weise des bloßen Gemisches (quae scilicet est sine ordine, ib.) und die nach Weise der chemischen Verbindung. 21. u. per modum commixtionis, → u. per modum commensurationis. 22. u. per modum confusionis, ≈ . 23. u. per se, → u. accidentalis. 24. u. personae, → u. in hypostasi. 25. u. personalis, ≈ . 26. u. realis, → u. affectiva. 27. u. secundum accidens, → u. accidentalis. 28. u. secundum affectum, → u. affectiva. 29. u. secundum essentiam, → u. accidentalis. 30. u. secundum naturam, ≈ . 31. u. secundum personam, → u. in hypostasi. 32. u. secundum rem, → u. affectiva. 33. u. secundum subsistentiam, → u. in hypostasi. 34. u. similitudinis (ib. I. II. 28. 1 ad 2) = die Vereinigung (mit etwas) durch Ähnlichkeit (mit ihm); vgl. ib. 27. 3 c. 35. u. substantialis, → u. in hypostasi.
einen, einigen, vereinigen, einheitlich machen, vereinfachen (vgl. unio): quae enim actu sunt, non uniuntur, nisi quasi colligata vel sicut congregata, quae non sunt unum simpliciter, cg. I. 18.
- Arten des unire sind: 1. unire accidentaliter sive modo accidentali & u. essentialiter sive substantialiter (cg. II. 81) = auf nichtwesentliche und auf wesentliche Weise vereinigen. 2. u. essentialiter, → u. accidentaliter. 3. u. immediate sive sine medio & u. mediante aliquo sive per medium (th. I. 76. 7 c & ad 3; qu. anim. 9 ob. 1 & 3, a & c) = unmittelbar und mittelbar vereinigen. 4. u. in individuo & u. in integritate speciei (cg. IV. 41) = in einem Individuum und in der Unversehrtheit einer Art oder dem Individuum und der Art nach vereinigen. 5. u. in integritate speciei, → u. in individuo. 6. u. in natura sive secundum naturam & u. in persona sive secundum personam sive personaliter sive secundum hypostasim (th. III. 2. 1 ad 1 & 3; 7. 11 c; cg. IV. 38 & 41) = in einer Natur und in einer Person oder der Natur und der Person nach vereinigen. 7. u. in persona, → u. in natura. 8. u. mediante aliquo, → u. immediate. 9. u. modo accidentali, → u. accidentaliter. 10. u. per contactum virtutis, u. per modum contactus & u. per modum mixtionis (cg. II. 56) = nach Weise der Berührung vonseiten einer Kraft, nach Weise der (körperlichen oder eigentlichen) Berührung und nach Weise der Vermischung vereinigen. 11. u. per medium, → u. immediate. 12. u. per modum contactus, → u. per contactum virtutis. 13. u. per modum mixtionis, ≈ . 14. u. personaliter, → u. in natura. 15. u. secundum hypostasim, ≈ . 16. u. secundum naturam, ≈ . 17. u. secundum personam, ≈ . 18. u. sine medio, → u. immediate. 19. u. substantialiter, → u. accidentaliter.
- Abstractio non est nisi unitorum, → abstractio sub c. Omnis virtus, quanto est fortior, tanto est magis unita (cg. I. 69) = je stärker eine Kraft ist oder je mehr sie vermag, desto mehr ist sie (in ihrer Tätigkeit) geeint oder vereinfacht. Omnis virtus, quanto plus est unita, tanto efficacior est ad agendum (2 sent. 19. 1. 4 ad 4) = je mehr eine Kraft (in ihrer Tätigkeit) geeint oder vereinfacht ist, desto wirksamer ist sie in ihrer Tätigkeit. Omnis virtus unita plus est infinita, quam multiplicata (1 sent. 42. 1. 2 a) = jede (in ihrer Tätigkeit) geeinte oder vereinfachte Kraft ist unbegrenzter, als eine (in ihrer Tätigkeit) vervielfachte Kraft; vgl. unten: Virtus unita est etc. Quanto aliqua virtus est magis unita, tanto est magis infinita et ad plura se potest extendere (cg. II. 42; vgl. caus. 17) = je mehr eine Kraft (in ihrer Tätigkeit) geeint oder vereinfacht ist, desto unbegrenzter ist sie und über desto mehr Dinge kann sie sich erstrecken. Quanto aliquid est superius, tanto habet virtutem magis unitam et ad plura se extendentem (th. I. 57. 2 c) = je höher und vollkommener etwas ist, desto mehr ist seine Kraft (in ihrer Tätigkeit) geeint oder vereinfacht und erstreckt sich über desto mehr Dinge (sicut in ipso homine patet, quod sensus communis, qui est superior, quam sensus proprius, licet sit unica potentia, omnia cognoscit, quae quinque sensibus exterioribus cognoscuntur, et quaedam alia, quae nullus sensus exterior cognoscit; scilicet differentiam albi et dulcis, ib.; vgl. 2 cael. 13 a). Quanto aliquid magis unitum est, tanto eius virtus et bonitas perfectior est (cg. I. 102) = je mehr etwas geeint oder vereinfacht ist, desto vollkommener ist seine Kraft und Güte. Quanto virtus est superior, tanto est magis unita (th. I. 77. 2 ob. 2), oder: virtus, quanto est superior, tanto magis colligitur et unitur (cg. II. 100) = je höher oder vollkommener eine Kraft ist, desto mehr ist sie in ihrer Tätigkeit gesammelt und geeinigt. Quod est in supremo unitum, multiplex in infimis invenitur (ib. III. 20) = was in dem Höchsten geeint ist, findet sich in den untersten Dingen als ein Vielfaches (unde Deus secundum idem dicitur esse virtuosus, sapiens et operans, creatura vero secundum diversa, ib.). Virtus, quanto est magis unita, tanto est fortior (th. II. II. 37. 2 ad 3; vgl. cg. IV. 1) = je mehr eine Kraft in ihrer Tätigkeit geeint oder vereinfacht ist, desto mehr vermag sie. Virtus, quanto est superior, tanto magis colligitur et unitur, ↑: Quanto virtus est etc. Virtus unita magis est potens, quam multiplicata (4 sent. 49. 1. 4 ob. 2; pot. 6. 3 ob. 10; caus. 17) = die in sich und ihrer Tätigkeit geeinte oder vereinfachte Kraft vermag mehr, als die in sich und ihrer Tätigkeit vervielfachte oder ein Vielfaches darstellende Kraft (intellectus enim, qui non dividitur in multas potentias, efficacior est in cognoscendo, quam sensus, qui per multas potentias diversificatur, caus. 17); vgl. oben: Omnis virtus unita etc.
Einheit im allgemeinen Sinne des Wortes (vgl. unus), so dass unter ihr bald die unitas numeralis sive secundum numerum (quae scilicet est principium numeri, th. III. 2. 9 ad 1; 50. 5 ad 2; cg. I. 69; IV. 81; 3 phys. 1 c) d. i. die numerische oder mathematische Einheit. m. a. W. die Einzig- oder Einzeligkeit, also der Gegensatz zu multiplicitas, multitudo (← sub a) und pluritas (←) zu verstehen ist, bald die unitas transcendens (→ transcendens sub b) d. i. die transzendentale oder metaphysische Einheit, m. a. W. die Einheitlichkeit oder Nichtgeteiltheit, also der Gegensatz zu distinctio (← sub a), diversitas (←) und multitudo (← sub b): unitas enim, quantum ad id, quod positive dicit (besagt), habet rationem (Wesen) principii, secundum quod est principium numeri . . . secundum autem quod ratio eius consistit in negatione, sic negat divisionem et per consequens compositionem praeexistentem, et ita negat rationem principii, quia ea, in quae aliquid dividitur, sunt principia integrantia (→ integrare), 1 sent. 31. 3. 1 c; ratio unitatis consistit in indivisione, ib. 24. 1. 2 c; ratio enim unitatis in impartibilitate consistit, nom. 1. 2; unitas potentiae et habitus, th. I. 1. 3 c; unitas addita vel subtracta variat speciem numeri, ib. 5. 5 c; vgl. cg. I. 54; 1 sent. 44. 1. 1 c; 5 phys. 3 b; 8 met. 3 l; numerus componitur ex unitatibus, th. I. 11. 1 ad 1; vgl. ib. 30. 3 c; 39. 8 c; III. 35. 5 c; unitates autem ad invicem coniunctae non possunt facere corpus, quod sit continuum, 3 cael. 4 e; unitas autem sive communitas humanae naturae, th. I. 39. 4 ad 3; ante multitudinem oportet invenire unitatem, cg. I. 18; repugnat unitati et simplicitati, ib. 77; a forma etiam habet unitatem, ib. II. 58; continuitas vel unitas motus, 8 phys. 22 a.
- Über den Unterschied zwischen unitas im Sinne von mathematischer Einheit und punctus sive punctum heißt es: punctum supra unitatem addit positionem, 1 anal. 41 a; etiam secundum opinionem Aristotelis punctus se habet ex additione ad unitatem. Nam punctum est quoddam unum indivisibile in continuo, abstrahens secundum rationem a materia sensibili; unum autem abstrahit et a materia sensibili et ab intelligibili, ib.; est enim punctum unitas positionem habens, 1 anim. 11 b; punctus enim addit supra unitatem situm, nam ens indivisibile rationem unitatis constituit, et haec, secundum quod habet rationem mensurae, fit principium numeri, punctus autem supra hoc addit situm, 1 met. 2 i; vgl. 5 met. 8 c; unitas et punctum non sunt idem. Et hoc manifestum fit duabus rationibus. Primo quidem, quia puncta sunt in his, quae nata (←) sunt se tangere, et secundum puncta aliqua se tangunt ad invicem; in unitatibus autem non invenitur contactus, sed solum hoc, quod est consequenter (← sub a). Secundo vero, quia inter duo puncta esse contingit aliquid medium, omnis enim linea est media inter duo puncta; sed inter duas unitates non necesse est esse aliquod medium. Patet enim, quod inter duas unitates, quae constituunt dualitatem, et ipsam primam unitatem nihil est medium, 5 phys. 5 i.
- Arten der unitas sind: 1. unitas absoluta (1 perih. 8 c) = die schlechthinige oder unbedingte Einheit. 2. u. affectus (th. III. 2. 6 c; cg. IV. 21) = die Einheit des Affekts oder der Neigung. 3. u. collectiva (decret. 2) = die Sammeleinheit (id est quasi ex pluribus congregata, sicut multi homines dicuntur unus populus et multi fideles dicuntur una ecclesia, ib.). 4. u. communis utilitatis & u. iuris (th. II. II. 42. 2 c) = die Einheit des allgemeinen Nutzens und die des Rechtes. 5. u. completa sive omnimoda (ib. III. 2. 9 ad 1; pot. 7. 6 ad 5) = die vollständige oder gänzliche Einheit (habens in se, quidquid pertinet ad rationem unitatis, th. III. 2. 9 ad 1). 6. u. connexionis (ib. I. 39. 8 c) = die Einheit der Verknüpfung oder Verbindung. 7. u. continuitatis sive continuorum & u. tangentium (5 met. 7 c) = die Einheit des Zusammenhangs oder der in sich Zusammenhängenden und die der sich Berührenden. 8. u. continuorum, → u. continuitatis. 9. u. corporis & u. spiritus sive spiritualis (th. II. II. 39. 1 c; 42. 1 ad 2) = die Einheit des Körpers und die des Geistes oder die körperliche und die geistige Einheit. 10. u. creata & u. increata (ib. III. 2. 9 ad 1; unio. 3 ad 7) = die geschaffene und die ungeschaffene Einheit oder die Einheit des Geschöpfes und die des Schöpfers. 11. u. definitionis & u. enuntiationis (1 perih. 8 b & 13 a) = die Einheit der Definition und die des Urteils (vgl. enuntiatio sub b). 12. u. ecclesiastica & u. saecularis sive temporalis (th. II. II. 42. 1 ad 2; decret. 1; Eph. 4. 3 & 6) = die kirchliche und die weltliche oder zeitliche Einheit. 13. u. enuntiationis, → u. definitionis. 14. u. essentiae sive essentialis sive naturae & u. personae sive personalis (th. I. 31. 1 ad 4 & 2 c; 36. 4 ob. 2; 42. 1 ad 4; I. II. 20. 6 ad 1; III. 2. 1 ad 2 & 9 c; cg. IV. 8, 35, 41 & 43; 1 sent. 24. 1. 4 c & 2. 2 c) = die Einheit der Wesenheit oder Natur und die der Person oder die Wesens- oder Natur- und die personale Einheit. 15. u. essentialis, → u. essentiae. 16. u. hypostasis sive substantiae (th. III. 2. 6 ad 4; cg. II. 85) = die Einheit der Substanz nach. 17. u. increata, → u. creata. 18. u. instantis & u. temporis (th. III. 75. 7 ad 1) = die Einheit des Augenblicks und die der Zeit. 19. u. iuris, → u. communis utilitatis. 20. u. moris (ib. I. II. 20. 6 ad 1) = die Einheit der Sittlichkeit oder des sittlichen Charakters. 21. u. motus (1 anal. 41 b) = die Einheit der Bewegung (cuiuslibet autem motus unitas ex termino principaliter consideratur, ib.). 22. u. multitudinis (th. II. II. 42. 1 c & 2 c) = die Einheit der Menge, z. B. eines Volkes oder eines Reiches. 23. u. naturae, → u. essentiae. 24. u. naturalis (ib. I. 60. 4 ad 2) = die natürliche oder naturgemäße Einheit. 25. u. numeralis sive secundum numerum & u. speciei (ib. I. II. 18. 6 ad 3; III. 2. 9 ad 1; 50. 5 ad 2; cg. I. 69; IV. 81; 3 phys. 1 c) = die Einheit der Zahl oder dem Individuum und die der Art nach. 26. u. operationis & u. virtutis (th. I. 58. 2 c; nom. 9. 4) = die Einheit der Tätigkeit (→ operatio sub b) und die der Kraft. 27. u. ordinis (th. I. 47. 3 c; cg. II. 58) = die Einheit der Ordnung nach. 28. u. particularis (th. II. II. 39. 1 c) = die besondere Einheit, welche der allgemeinen Einheit entgegengesetzt ist. 29. u. per se subsistens sive separata & u. recepta in aliquo (ib. III. 2. 9 ad 1; 3 met. 12 a; vgl. ib. 14 a) = die für sich existierende oder von den Dingen getrennte und die in etwas aufgenommene Einheit. 30. u. personae, → u. essentiae. 31. u. personalis, ≈ . 32. u. posita (1 cael. 3 d) = die hingesetzte Einheit oder der Punkt. 33. u. principalis (th. II. II. 39. 1 c) = die hauptsächliche oder Haupteinheit. 34. u. quantitatis (nom. 9. 4) = die Einheit der Größe. 35. u. realis sive rei (cg. I. 36; II. 83; decret. 2) = die sachliche Einheit oder die Einheit der Sache nach. 36. u. recepta in aliquo, → u. per se subsistens. 37. u. rei, → u. realis. 38. u. saecularis, → u. ecclesiastica. 39. u. scientiae (1 anal. 41 b) = die Einheit der Wissenschaft (unitas scientiae consideratur ex unitate generis subiecti, ib.). 40. u. secundum numerum, → u. numeralis. 41. u. separata, → u. per se subsistens. 42. u. similitudinaria & u. vera (decret. 2) = die scheinbare und die wahre Einheit. 43. u. simplex sive simplicitatis (ib.; nom. 9. 4) = die Einheit der Einfachheit. 44. u. simplicitatis, → u. simplex. 45. u. speciei, → u. numeralis. 46. u. spiritualis, → u. corporis. 47. u. spiritus, ≈ . 48. u. substantiae, → u. hypostasis. 49. u. tangentium, → u. continuitatis. 50. u. temporis, → u. instantis. 51. u. vera, → u. similitudinaria. 52. u. virtutis, → u. operationis.
nach Weise der Geeintheit oder Vereinigung, im Sinne derselben, synonym mit unitive (←), der Gegensatz zu discrete (← sub b), divise und divisim (←): praeexistunt unite et simpliciter, th. I. 13. 4 c; simpliciter et unite existunt, ib. 14. 11 c; quaedam tradit de trinitate unite et quaedam discrete, nom. 2. 1.
Einigung, Vereinigung, synonym mit unio (←), der Gegensatz zu discretio (← sub b) und distinctio (← sub a): unitio vero (designat) viam ad unitatem, nom. 1. 2; qualis sit unitio et discretio in divinis, ib. 2. 2; vgl. ib. 4. 12; unitio autem est quaedam actio vel passio, qua ex multis efficitur aliquo modo unum, 3 sent. 5. 1. 1. 1 c.
- Arten der unitio sind: 1. unitio communis & u. propria (nom. 2. 2) = die allgemeine und die besondere Vereinigung oder die allgemeine und die besondere Art der Vereinigung (communis et proprius modus unitionis, ib.). 2. u. divina sive in divinis (ib. 2. 2 & 6) = die göttliche oder in Gott stattfindende Vereinigung. 3. u. in divinis, → u. divina. 4. u. propria, → u. communis.
nach Weise oder im Sinne der Einigung, synonym mit unite (←), der Gegensatz zu discrete (← sub b), discretive, divise und divisim (←): indivisibiliter divisibilia et multa unitive, cg. I. 58; quaedam tradit unitive et quaedam discretive, nom. 2. 2.
einigend, einheitlich machend, synonym mit concretivus (← sub a) und congregativus (←), der Gegensatz zu discretivus (←) .
- Zu amor unitivus → amor; zu virtus u. → virtus sub a; zu vis u. → vis sub a.
- Amor est vis unitiva et concretiva sive congregativa, → amor.
a) allgemein, synonym mit communis (← sub b) und generalis (← sub b), der Gegensatz zu individualis, particularis (←), singularis (← sub a) und specialis (← sub b): universale et commune idem videntur, trin. 1. 1. 3 a; in divinis est accipere commune et proprium, quamvis non sit accipere universale et particulare, 1 sent. 13. 1. 3 c; vgl. ib. 19. 4. 2 c; universale est, quod est aptum natum (von Natur aus geeignet) de pluribus praedicari, 1 perih. 10 a; hoc enim dicitur universale, quod natum est multis inesse et de multis praedicari, 7 met. 13 b; vgl. Aristoteles: De interpr. 7, 17. a. 39 sq.; universale non hoc modo hic accipitur, prout omne, quod praedicatur de pluribus, universale dicitur, secundum quod Porphyrius determinat de quinque universalibus (→ sub b); sed dicitur hic universale secundum quandam adaptationem vel adaequationem praedicati ad subiectum, cum scilicet neque praedicatum invenitur extra subiectum, neque subiectum sine praedicato, 1 anal. 11 a; illud enim universale dicimus, quod est semper et ubique. Quod quidem non est secundum viam affirmationis intelligendum, quod hoc sit de ratione universalis aut eius, quod est universale, quod sit semper et ubique. Si enim esset de ratione eius, quod est universale, esse semper et ubique, puta de ratione hominis aut animalis, oporteret, quod quodlibet singulare hominis aut animalis esset semper et ubique, quia ratio hominis et animalis in quolibet singularium invenitur. Si vero esset de ratione ipsius universalis, sicut de ratione generis est, quod contineat sub se species, sequeretur, quod nihil esset universale, quod non semper et ubique inveniretur; et secundum hoc oliva non esset universale, quia non in omni terra potest inveniri. Est ergo hoc intelligendum per modum negationis seu abstractionis, quia scilicet abstrahit ab omni determinato tempore et loco. Unde quantum est de se, sicut invenitur in quolibet, in uno loco vel tempore, sic natum est in omnibus inveniri, 1 anal. 42 b; vgl. th. I. 16. 7 ad 2; 46. 2 c; universale fit per abstractionem a materia individuali (→ materia sub c), th. I. II. 29. 6 c; vgl. 2 phys. 3 e & f; quantum ad id, quod rationis (Vernunft) est, universalia magis sunt entia, quam particularia. Quantum vero ad naturalem subsistentiam (Existenz in der Natur der Dinge), particularia magis sunt entia, quae dicuntur primae et principales substantiae, 1 anal. 37 f; universale dupliciter potest considerari. Uno modo, secundum quod natura universalis consideratur simul cum intentione (Beziehung) universalitatis, . . . ut scilicet unum et idem habeat habitudinem ad multa . . . Alio modo potest considerari quantum ad ipsam naturam, scilicet animalitatis vel humanitatis, prout invenitur in particularibus, th. I. 85. 3 ad 1; vgl. ib. I. II. 29. 6 c; 7 met. 13 b; log. I. 1; est triplex universale, quoddam, quod est in re, scilicet natura ipsa, quae est in particularibus, quamvis in eis non sit secundum rationem (Beziehung) universalitatis in actu; est etiam quoddam universale, quod est a re acceptum per abstractionem, et hoc est posterius re; . . . est etiam quoddam universale ad rem, quod est prius re ipsa, sicut forma domus in mente aedificatoris, 2 sent. 3. 3. 2 ad 1; vgl. 1 sent. 2. 1. 3 c; 19. 5. 1 c; univ. 1 & 2.
- Intellectus est universalium et non singulorum, → intellectus sub c. In universali sunt in potentia particularia (1 anal. 38 f) = in dem Allgemeinen ist das Besondere der Möglichkeit nach enthalten. Ratio est universalium, → ratio sub c. Scientia est universalium, → scientia sub a. Universalia non movent, sed particularia (cg. III. 6) = die allgemeinen Dinge bewegen nicht zur Tätigkeit, sondern nur die besondern oder Einzeldinge.
b) allgemein per eminentiam, synonym mit praedicabilis (← sub b): quia intellectus reflectitur supra seipsum et supra ea, quae in eo sunt, sive subiective sive obiective, considerat iterum hominem sic a se intellectum sine condicionibus materiae, et videt, quod talis natura cum tali universalitate seu abstractione intellecta potest attribui huic et illi individuo, et quod realiter est in hoc et illo individuo, ideo format secundam intentionem (← sub d) de tali natura, et hanc vocat universale seu praedicabile vel huiusmodi, log. I. 1. Der Universalien gibt es fünf (vgl. th. I. 77. 1 ad 5; 1 anal. 11 a; log. I. 1); ihre Namen sind: genus, species, differentia, proprium, accidens (vgl. cg. I. 32).
- Über den Unterschied zwischen universale & praedicabile heißt es: de quibus secundis intentionibus nunc dicamus, scilicet de quinque universalibus seu praedicabilibus, quae universalia dicuntur, prout intellectus attribuit eis esse in pluribus, praedicabilia vero dicuntur, prout intellectus attribuit eis dici de pluribus, log. I. 1.
a) Allgemeinheit, synonym mit communitas (← sub d): secundum maiorem et minorem universalitatem, th. I. 57. 4 ad 2; abstractio seu universalitas, ib. 85. 2 ad 2; velit alia bona in quadam universalitate, cg. I. 78.
- Zu intentio universalitatis → intentio sub c.
b) Gesamtheit: in universalitate autem rerum sunt res distinctas et contrarias naturas habentes, cg. III. 64.
nach Weise oder im Sinne des Allgemeinen, im Allgemeinen.
Weltall, synonym mit omne und totum (←): in hoc libro determinat quaedam ad totum universum pertinentia, 1 cael. pr.; vgl. cg. I. 41 & 70; II. 46; 4 sent. 48. 2. 4 ob. 5; 2 anim. 5 b; qu. anim. 7 c.
mit gleichem Namen bezeichnen und zur nämlichen Art rechnen: licet enim sit alia propria definitio equi et asini, tamen univocantur in nomine animalis, th. I. 29. 4 ad 4; nullum esse creatum univocatur cum esse increato, 2 sent. 2. 1. 1 ad 3.
a) Gleichnamigkeit, Namensgleichheit, synonym mit aequivocatio (← sub a).
- Zu idem secundum univocationem → idem.
- Als Art der univocatio gehört hierher: univocatio simplex (th. I. 13. 5 c) = die einfache oder einfachhinige Gleichnamigkeit d. i. diejenige Gleichnamigkeit, welche bei zwei oder mehreren Dingen einfachhin oder schlechtweg, und nicht mit Bezug auf dieses oder jenes ihrer Seinsmomente (univocatio secundum quid) stattfindet.
b) Gleichnamigkeit und Gleichartigkeit zugleich, Gleichartigkeit (vgl. univocus sub b): non secundum univocationem, sed secundum similitudinem quandam remotam, th. I. 33. 3 ad 2; non sunt eiusdem rationis (Wesenheit), scilicet per univocationem, 1 sent. 14. 1. 2 ad 6; vgl. ib. 21. 1. 1. 2 c; diversitas generis tollit univocationem, pot. 7. 7 ad 2; univocatio autem et aequivocatio non respicit suppositum, sed essentiam vel naturam, quam significat definitio, quodl. 3. 2. 4 ad 1; in talibus potest esse nota univocatio, 2 anal. 16 e; facit autem mentionem de univocatione, 2 met. 2 a.
nach Weise oder im Sinne der Gleichnamigkeit und Gleichartigkeit zugleich (vgl. univocus sub b): quidquid dicitur de pluribus univoce, dicitur de eis secundum unam rationem communem, th. I. 68. 4 ob. 3; ratio autem animalis univoce homini et aliis animalibus conveniat, cg. II. 88.
a) einstimmig: si aliquis faciat concentum univocum, id est omnes cantantes in una voce, 2 pol. 5 a.
b) gleichnamig und gleichartig zugleich, gleichartig, das aristotelische συνώνυμος (→ synonymus sub a), der Gegensatz zu aequivocus (← sub a): sicut univocum, aequaliter de his praedicatum, th. I. 5. 6 ad 3; univoca dicuntur, quorum est ratio (Wesen) una, ib. 13. 10 ob. 3; univocorum est omnino eadem ratio, ib. c; univocum vero dividitur secundum differentias, 1 sent. 22. 1. 3 ad 2; in quibus movens est univocum, id est conveniens in nomine et ratione cum moto, 8 phys. 10 c.
einer im allgemeinen Sinne dieses Wortes (→ unitas), synonym mit idem, indivisus, singularis (←) und unicus, der Gegensatz zu diversus, divisus (←), multiplex, multus (← sub a) und plus (←): unum enim, quod est principium numeri, est de genere mathematicorum, quae habent esse in materia, sed sunt secundum rationem a materia abstracta. Unum vero, quod convertitur (← sub a) cum ente, est quoddam metaphysicum, quod secundum esse non dependet a materia, th. I. 11. 3 ad 2; vgl. ib. 30. 3 ad 1; 1 anal. 41 a; unum opponitur multis, sed diversimode. Nam unum, quod est principium numeri, opponitur multitudini, quae est numerus, ut mensura mensurato; unum enim habet rationem primae mensurae et numerus est multitudo mensurata per unum, . . . Unum vero, quod convertitur cum ente, opponitur multitudini per modum privationis, ut indivisum diviso, th. I. 11. 2 c; unum, quod convertitur cum ente, non addit aliquam rem supra ens; sed unum, quod est principium numeri, addit aliquid supra ens ad genus quantitatis pertinens, ib. 1 ad 1; duplex est unum. Quoddam scilicet, quod convertitur cum ente, quod nihil addit supra ens, nisi indivisionem, et hoc unum privat multitudinem, inquantum multitudo ex divisione causatur, non quidem multitudinem extrinsecam, quam constituit sicut pars, sed multitudinem intrinsecam, quae unitati opponitur; non enim ex hoc, quod aliquid dicitur esse unum, negatur, quin aliquid sit extra ipsum, quod cum eo constituat multitudinem, sed negatur divisio ipsius in multa. Aliud vero unum est, quod est principium numeri, quod supra rationem (Wesen) entis addit mensurationem, et huius unius multitudo est privatio, quia numerus fit per divisionem continui; nec tamen multitudo privat unitatem totaliter, cum diviso toto adhuc remaneat pars indivisa, sed removet unitatem totius, pot. 3. 16 ad 3; vgl. ib. 9. 7 c; th. I. 6. 3 ad 1; 11. 1 c, 2 a & c; 30. 3 c; III. 77. 2 c; nom. 4. 6; 1 sent. 19. 4. 1 ad 2; verit. 21. 1 c; 10 met. 2 a.
- Zu affirmatio una → affirmatio sub a; zu bonum u. sive u. hominis sive u. individui → bonus sub c; zu debitum u. → debitus sub a; zu enuntiatio u., u. absolute sive simpliciter sive simplex & u. coniunctione → enuntiatio sub b; zu modus u. → modus sub b; zu motus u., u. genere sive secundum genus, u. specie sive secundum speciem, u. numero sive secundum substantiam, u. secundum quid & u. simpliciter → motus sub a; zu negatio u. → negatio sub a; zu perfectio u. personae → perfectio sub b; zu regimen u. → regimen; zu scientia u. → scientia sub b.
- Arten des unum im Allgemeinen sind: 1. unum absolute sive simpliciter & u. aliqualiter sive secundum quid (th. I. 10. 6 c; 76. 1 c & 3 c; I. II. 17. 4 c; 20. 6 c; III. 2. 1 c; cg. I. 18; II. 56; IV. 36; nom. 1. 2 & 11. 2; 1 sent. 24. 1. 1 c; unio. 3 c; 1 perih. 8 d; 2 perih. 1 b; 5 phys. 7 a; 7 phys. 8 g; 2 anim. 9 e) = das schlechtweg oder einfachhin und das irgendwie oder beziehungsweise Eine. 2. u. abstractum & u. in aliquo receptum (ente 5 g) = das aus der Materie herausgezogene oder für sich seiende und das in etwas aufgenommene Eine. 3. u. actu & u. potentia sive virtute (1 phys. 15 a & b) = das in Wirklichkeit und das der Möglichkeit oder Kraft nach Eine. 4. u. aggregatione, u. coniunctione & u. indivisibilitate sive simplex (4 sent. 23. 1. 1. 2 c; virt. 2. 4 ob. 9 & ad 9; 1 perih. 8 a, d & f, 10 b & 13 a; 1 phys. 3 b; 2 anim. 9 e; 8 met. 5 a) = das Eine durch Angliederung (sicuti acervus lapidum est unus, 2 anim. 9 e), das durch Verbindung (vgl. u. colligatione) Eine und das Eine im Sinne des Unteilbaren oder Einfachen (quod nec actu nec potentia est plura, ut punctus et unitas, 4 sent. 23. 1. 1. 2 c). 5. u. aliqualiter, → u. absolute. 6. u. analogia sive secundum analogiam sive secundum proportionem sive in proportione sive proportione (th. I. 93. 1 ad 3; 1 sent. 24. 1. 1 c; 2 sent. 1. 1. 1 c; unit.) = das der Analogie oder dem Verhältnis nach Eine. 7. u. colligatione sive per commissionem, u. contactu sive continuatione sive continuitate sive ex continuitate & u. compositione (th. III. 2. 1 c; cg. II. 56; IV. 35; 1 sent. 24. 1. 1 c; 2 sent. 17. 3. 1 c; 4 sent. 18. 1. 1. 2 c; 23. 1. 1. 2 c; virt. 2. 4 ad 9; 1 phys. 3 b; 10 met. 1 a; 1 eth. 1 a) = das Eine durch äußerliches Zusammenbinden oder Zusammenfügen, das durch stetigen Zusammenhang und das durch innere Zusammensetzung. 8. u. commune & u. singulare (nom. 2. 6) = das allgemeine und das einzelne Eine. 9. u. compositione, → u. colligatione. 10. u. coniunctione, → u. aggregatione. 11. u. continuatione sive continuitate, → u. colligatione. 12. u. formaliter & u. perfective sive perfectione sive toto (th. I. 11. 1 ad 2; I. II. 17. 4 ad 3; III. 73. 2 c & ad 2) = das der Form oder Wesenheit nach und das der Vollkommenheit oder Ganzheit nach Eine (est autem unum perfectione, ad cuius integritatem concurrunt omnia, quae requiruntur ad finem eiusdem, sicut homo integratur ex omnibus membris necessariis ad operationem animae et domus integratur ex omnibus partibus, quae sunt necessariae ad habitandum ib. III. 73. 2 c). 13. u. genere sive in genere, u. specie sive in specie sive secundum speciem & u. numero sive secundum numerum (ib. I. 11. 1 ad 2; 60. 4 ad 2; 93. 1 ad 3; III. 3. 7 ad 2; cg. I. 42; II. 75; 1 sent. 24. 1. 1 c; unio. 3 c; unit.; 1 phys. 15 a & b; 5 phys. 6 a; 10 met. 1 d) = das der Gattung, das der Art und das der Zahl oder dem Individuum nach Eine. 14. u. in aliquo receptum, → u. abstractum. 15. u. indivisibilitate, → u. aggregatione. 16. u. in genere, → u. genere. 17. u. in rerum natura sive secundum esse sive secundum rem sive re & u. secundum rationem sive ratione (th. I. 13. 4 ob. 3; I. II. 12. 3 ad 2; cg. II. 56; 1 sent. 2. 1. 3 ad 6; virt. 2. 4 ob. 9 & ad 9; 1 phys. 3 d & 15 a; 7 phys. 8 g) = das Eine in der Wirklichkeit der Dinge oder dem Dasein oder der Sache nach und das Eine dem Begriffe oder Denken nach (tunc enim aliquid est unum re et ratione multiplex, quando una res respondet diversis conceptionibus et nominibus, ut de ea verificentur, sicut punctum, quod, cum sit una res, respondet secundum veritatem diversis conceptionibus de eo factis, sive prout cogitatur in se, sive prout cogitatur centrum, sive prout cogitatur principium linearum, 1 sent. 2. 1. 3 ad 6). 18. u. in specie, → u. genere. 19. u. logice & u. physice (7 phys. 8 g) = das logisch und das physisch Eine. 20. u. numero, → u. genere. 21. u. ordine sive secundum ordinem (cg. II. 58; IV. 35 & 36; 1 perih. 8 a) = das Eine der Ordnung nach. 22. u. per accidens sive secundum accidens & u. per se sive secundum substantiam (cg. II. 58, 80 & 81; 1 sent. 24. 1. 1 c; 5 met. 7 a; 10 met. 1 a) = das durch etwas nebenbei Seiendes oder gemäß einem solchen und das durch sich selbst oder seiner Substanz nach Eine. 23. u. perfectione, → u. formaliter. 24. u. perfective, ≈ . 25. u. per naturam & u. per violentiam (10 met. 1 b) = das natürlich und das gewaltsam Eine. 26. u. per relationem ad alterum & u. secundum se (nom. 11. 2) = das Eine durch die Beziehung zu was anderm und das an sich Eine. 27. u. per se, → u. per accidens. 28. u. per violentiam, → u. per naturam. 29. u. physice, → u. logice. 30. u. principio & u. subiecto sive supposito (th. I. 10. 6 c; 11. 1 ad 2; unio. 3 c; 1 phys. 15 a & b) = das dem Prinzip oder Ursprung nach und das dem Inhaber oder Träger oder der Unterlage nach Eine. 31. u. proportione, → u. analogia. 32. u. ratione, → u. in rerum natura. 33. u. re, ≈ . 34. u. secundum accidens, → u. per accidens. 35. u. secundum analogiam, → u. analogia. 36. u. secundum esse, → u. in rerum natura. 37. u. secundum numerum, → u. genere. 38. u. secundum proportionem, → u. analogia. 39. u. secundum quid, → u. absolute. 40. u. secundum rationem, → u. in rerum natura. 41. u. secundum rem, ≈ . 42. u. secundum speciem, → u. genere. 43. u. secundum substantiam, → u. per accidens. 44. u. simplex, → u. aggregatione. 45. u. simpliciter, → u. absolute. 46. u. singulare, → u. commune. 47. u. specie, → u. genere. 48. u. toto, → u. formaliter. 49. u. virtute, → u. actu.
- Ens et unum convertuntur, → convertere sub a. Unum consequitur ad ens, → consequi sub a. Unum et ens se consequuntur, ≈ sub b.
zum Gebrauche gehörend, dem Gebrauche dienend, gebräuchlich, gebrauchend.
- Zu ars usualis → ars sub b; zu artifex u. → artifex.
Zinsen, Interessen, im eigentlichen und uneigentlichen Sinne dieser Wörter, synonym mit interesse (←): dicitur enim usura ab usu (← sub a) eo scilicet, quod pro usu pecuniae pretium quoddam accipitur, quasi ipse usus pecuniae mutuatae vendatur, mal. 13. 4 c; usura ibi metaphorice accipitur pro superexcrescentia bonorum spiritualium, th. II. II. 78. 1 ad 1; vgl. mal. 13. 4 ad 16. Usurae vero nomen secundum grammaticos ab usu dicitur et significat primo suo intellectu rem, quae per usum alicuius rei adquiritur, sicut rasura ab actu radendi et tonsura ab actu tondendi est dicta . . . nomen usurae accipitur a naturalibus vel moralibus philosophis et ab auctoribus divinis ad designandum rem determinatam ex usu rerum provenientem, secundum quandam singularem usus rei rationem. Cum autem iure naturali omnis res, quae in usum hominis venit, ex natura usus minuatur magis, quam incrementum pariat, et maxime in materia aeris hoc appareat, ideo et usura secundum rationem propriam dicta est res, quae ex usu aeris adquiritur, propter quod dicunt philosophi usuram dictam quasi usu aeris adquisitam . . . Theologi vero considerantes iusti et iniusti rationes, subtilius exponentes nomina haec designantia, large extendunt huius nominis significationem ad incrementa, quae proveniunt ex usu omnium rerum per similem usum et rationem, et non tantum pecuniae. Et ideo vocant doctores usuram omnem superabundantiam cuiuslibet rei, quam parit usus similis ei, a quo primo dicitur usura . . . Significat ergo primo nomen usurae incrementum, quod parit pecunia ex usu suo; secundario autem etiam significat superabundantiam, quam parit quaelibet res ex usu suo simili cum usu pecuniae, usur. 1; vgl. praec. 7.
- Arten der usura sind: 1. usura corporalis (usur. 2) = körperliche oder materielle Zinsen. 2. u. sortis & u. usurarum (ib.) = Zinsen des Kapitals und Zinseszinsen. 3. u. usurarum, → u. sortis.
a) Gebrauch, Benutzung, Verwendung, Anwendung zu etwas, der Gegensatz zu fruitio (←) und possessio: usus vel magis fruitio rei, th. I. 26. 3 ad 2; usus rei alicuius importat (bedeutet) applicationem rei illius ad aliquam operationem; unde et operatio, ad quam applicamus rem aliquam, dicitur usus eius, sicut equitare est usus equi et percutere est usus baculi, ib. I. II. 16. 1 c; vgl. ib. 3 c; I. 67. 1 c; cg. I. 91 & 92; II. 60; usus est eorum, quae sunt ad finem, 1 sent. 1. 4. 2 c; vgl. ib. 1. 2 c; 31. 2. 1 ad 5; 2 sent. 44. 1. 1 ad 5; est autem considerandum, quod diversarum rerum diversus est usus. Quaedam enim sunt, quarum usus est consumptio substantiae ipsarum rerum, sicut proprius usus vini est, ut bibatur, et in hoc consumitur vini substantia . . . Quaedam vero res sunt, quarum usus non est consumptio substantiae ipsarum, sicut usus domus est inhabitatio; non autem est de ratione inhabitationis, quod domus diruatur, si autem contingat, quod domus inhabitando in aliquo melioretur vel deterioretur, hoc est per accidens, mal. 13. 4 c; vgl. th. II. II. 78. 1 c; quodl. 3. 7. 19 c.
- Als Arten des usus gehören hierher: 1. usus communis & u. proprius (mal. 13. 4 c; 1 pol. 7 b) = der allgemeine und der besondere Gebrauch. 2. u. miraculorum (th. III. 27. 5 ad 3) = der Gebrauch der Gabe, Wunder zu wirken. 3. u. pecuniae (mal. 13. 4 c) = der Gebrauch des Geldes. 4. u. prophetiae (th. III. 27. 5 ad 3) = der Gebrauch der Gabe der Prophezeiung. 5. u. proprius, → u. communis. 6. u. rationis (ib. I. II. 77. 2 c & 7 c) = der Gebrauch der Vernunft. 7. u. scientiae, → scientia sub a.
b) Nießbrauch, Nutznießung, Genuss (vgl. uti sub b), synonym mit fruitio (←): usus habet similitudinem cum propriis Spiritus sancti, largo modo accipiendo usum, secundum quod uti comprehendit sub se etiam frui, th. I. 39. 8 c; Augustinus loquitur de usu communiter, secundum quod importat ordinem finis ad ipsam finis fruitionem, quam aliquis quaerit de fine, ib. I. II. 16. 3 ad 1; usus accipitur in verbis Hilarii pro quiete in ultimo fine eo modo, quo aliquis communiter loquendo dicitur uti fine ad obtinendum ipsum, ib. ad 3; vgl. 1 sent. 1. 1. 2 c; 31. 2. 1 ad 5.
c) Gebrauch, Brauch, Gewohnheit: ex usu loquendi habet, th. I. 29. 2 ad 1; ex usu Scripturae, ib. 36. 1 c; secundum tamen communem usum loquendi, ib. 83. 2 c; secundum quod usus est idem, quod consuetudo, 1 sent. 1. 1. 2 c.
d) Nutzen, Vorteil, synonym mit utilitas (← sub b): ipsa utilitas interdum usus nominatur, th. I. II. 16. 3 c; inferiores creaturae corporales in usum hominis cedere videntur, cg. IV. 55.
a) dass, auf dass, so dass: ut ly (←) ut teneatur consecutive, non causaliter, th. I. II. 98. 1 ad 2.
b) wie, zum Beispiel: ut dictum est, th. I. 1. 4 c; non cognoscit eum, ut est, ib. 13. 1 ad 2; ut puta, si dicam, ib. 14. 13 ad 2; ut puta, cum sic fit, ib. 38. 1 c; ut puta, cum aliquis, ib. II. II. 17. 8 c; vgl. cg. III. 41.
c) als: quod appetitur ut ultimum, th. I. 5. 6 c; ut quies in se desiderata, ib.; dicitur de eo ut de prima causa, ib. 16. 5 ob. 3; invenitur ut in pluribus (als in den meisten), ib. 23. 7 ob. 3; vgl. ib. 71. 2 ob. 3; cg. III. 85; terminus ut a quo, th. I. II. 23. 2 c; hoc ut in paucioribus (als in den wenigsten Fällen) contingens, cg. II. 40; vgl. ib. III. 6 & 86; non habet se ut quod intelligitur, ib. II. 75; in aliquo ut in subiecto, ib. III. 13; est aliquid ut nunc operandum, ib. 155.
a) gebrauchen im eigentlichen und engern Sinne des Wortes, d. i. sich einer Sache als eines Mittels zur Erreichung eines Zweckes bedienen, der Gegensatz zu frui (←): uti . . . importat applicationem alicuius ad aliquid. Quod autem applicatur ad aliud, se habet in ratione eius, quod est ad finem. Et ideo uti semper est eius, quod est ad finem, th. I. II. 16. 3 c; vgl. ib. 2 c; usus . . . sumitur . . . stricte, prout (uti) dicit relationem in finem, 1 sent. 31. 2. 1 ad 5; uti primo et principaliter est voluntatis tamquam primi moventis, rationis autem tamquam dirigentis, sed aliarum potentiarum tamquam exequentium, quae comparantur ad voluntatem, a qua applicantur ad agendum, sicut instrumenta ad principale agens, th. I. II. 16. 1 c; vgl. 1 sent. 1. 1. 2 c.
- Über den Unterschied zwischen uti und frui (←) gilt Folgendes: frui importat (bedeutet) absolutum motum (→ motus sub a) appetitus in appetibile; sed uti importat motum appetitus ad aliquid in ordine (Hinordnung) ad alterum. Si ergo comparentur uti et frui quantum ad obiecta, sic frui est nobilius, quam uti, quia id, quod est absolute appetibile, est melius, quam id, quod est appetibile solum in ordine ad aliud. Sed si comparentur quantum ad vim apprehensivam praecedentem, maior nobilitas requiritur ex parte usus, quia ordinare aliquid in alterum est rationis; absolute autem aliquid apprehendere potest etiam sensus, th. I. II. 16. 2 ad 1; vgl. ib. 3 c.
- Hierher gehört: uti transumptive (1 sent. 34. 3. 2 ad 2) = im übertragenen Sinne etwas gebrauchen.
b) gebrauchen im weitern und allgemeinern Sinne des Wortes: largo modo accipiendo usum, secundum quod uti comprehendit sub se etiam frui; prout uti est assumere aliquid in facultatem voluntatis et frui est cum gaudio uti, th. I. 39. 8 c; vgl. ib. I. II. 16. 3 ad 3; aliquando enim (uti) nominat quamlibet operationem, 1 sent. 1. 1. 2 c; usus . . . sumitur . . . communiter, prout uti dicitur assumere aliquid in facultatem voluntatis, ib. 31. 2. 1 ad 5.
c) pflegen, gewöhnt sein: aliquando (uti) dicit frequentiam operationis, secundum quod usus est idem, quod consuetudo, 1 sent. 1. 1. 2 c.
brauchbar, nützlich, vorteilhaft, synonym mit utilis (←), der Gegensatz zu fruibilis: deinde quaeritur de utibilibus, 1 sent. 1. 3. 1 ob. 1; medium inter utibilia et fruibilia, ib. exp.; vgl. ib. 2 div.
brauchbar, nützlich, vorteilhaft, synonym mit utibilis (←), der Gegensatz zu fruibilis (←): ea, quae sunt ad finem accommoda, utilia dicuntur, th. I. II. 16. 3 c; aliquid dicitur utile dupliciter. Uno modo, sicut quod est in via ad finem, . . . Alio modo, sicut pars est utilis ad totum, ut paries ad domum, ib. I. 62. 9 ad 2; secundo de utilibus et fruibilibus, 1 sent. 1. 1 pr.; vgl. ib. 2 pr. & 3 ob. 1.
a) Brauchbarkeit, Nützlichkeit: utilitas vero (significat bonitatem alicuius) propter aliud, 3 sent. 35. 1. 4. 1 c; propter aliquas alias commoditates et utilitates, th. I. 78. 4 c; ipsa utilitas interdum usus (← sub d) nominatur, ib. I. II. 16. 3 c; utilitates autem horum non deficiunt, cg. III. 75; vgl. 2 sent. 29. 1. 1 c.
b) Nutzen, Vorteil: utilitas rei ex forma sua consequitur, 4 sent. 2. 2. 1. 2 c; quantum ad utilitatem trahendi alios ad fidem, th. I. 32. 1 c; nec orationis utilitatem excludit, cg. III. 95; in quorum utilitatem actiones eorum proveniunt, ib. 120.
- Zu unitas communis utilitatis → unitas.
- Als Arten der utilitas sind hier anzuführen: 1. utilitas formalis & u. liberalis (8 eth. 13 g) = der formelle Nutzen und der Nutzen im Sinne der Freigebigkeit. 2. u. legalis & u. moralis (ib. f-h) = der gesetzliche oder den Gesetzen entsprechende und der moralische oder den guten Sitten gemäße Vorteil (una est moralis, quando scilicet unus exhibet utilitatem alteri, secundum quod pertinet ad bonos mores, . . . alia autem est legalis, prout scilicet unus exhibet utilitatem alteri, secundum quod est lege statutum, ib. f). 3. u. liberalis, → u. formalis. 4. u. moralis, → u. legalis.
die Ehefrau betreffend, zu ihr gehörig.