a) allgemeine Kirche, d. i. die Gemeinschaft aller Christgläubigen: ecclesia est congregatio hominum fidelium, th. I. 117. 2 ob. 1; vgl. cg. IV. 78; ecclesia autem dupliciter potest accipi, primo modo pro tota congregatione fidelium, secundo pro ipsis praelatis, 2 Cant. 1; nomen ecclesiae dupliciter accipitur; quandoque enim nominat tantummodo corpus, quod Christo coniungitur sicut capiti, . . . alio modo accipitur ecclesia, secundum quod nominat caput et membra coniuncta, 4 sent. 49. 4. 3 ad 4.
- Als Arten der ecclesia gehören hierher: 1. ecclesia caelestis sive secundum statum patriae & e. terrena sive secundum statum viae (th. III. 8. 4 ad 2; 3 sent. 40. 1. 4. 1 c; Eph. 3. 3) = die himmlische und die irdische Kirche oder die Kirche gemäß ihrem Zustande im himmlischen Vaterlande und die gemäß ihrem Zustande auf dem Wege zu demselben. 2. e. militans & e. triumphans sive vera (th. I. II. 102. 4 ad 3; III. 83. 4 ad 9; cg. IV. 76; 4 sent. 4. 3. 4 ad 2; regim. 3. 10; Eph. 3. 3) = die (auf Erden) streitende und die (im Himmel) triumphierende Kirche. 3. e. moderna & e. primitiva (1 sent. 16. 1. 2 ad 2; 4 sent. 8. 1. 4. 3 ad 1; 1 Cant. 1 & 4; 2 Cant. 1, 3 b, 5 & 6 b) = die heutige und die anfängliche oder ursprüngliche Kirche. 4. e. primitiva, → e. moderna. 5. e. secundum statum patriae, → e. caelestis. 6. e. secundum statum viae, ≈ . 7. e. terrena, → e. caelestis. 8. e. triumphans, → e. militans. 9. e. vera, ≈ .
b) Einzelkirche, Kirchengemeinde: bona ecclesiarum usibus pauperum deservire debent, th. II. II. 185. 7 ad 4; in monasterio remanere et ecclesiam dimittere, ib. 189. 3 ad 1; sicut episcopi suarum ecclesiarum, ib. III. 8. 6 c.
herausführen, herausziehen: movere enim nihil aliud est, quam educere aliquid de potentia (Möglichkeit) in actum (Wirklichkeit), th. I. 2. 3 c; potentia non educit se in actum, sed oportet, quod educatur in actum per aliquid, quod sit in actu, cg. I. 16; vgl. th. I. 65. 4 c; 2 sent. 18. 1. 2 c.
- Educere de potentia materiae= etwas, was im Zustande der bloßen Möglichkeit der Materie (vgl. potentia sub c) existiert, aus diesem Zustande herausziehen und in den der Wirklichkeit versetzen, m. a. W. etwas, was der Materie der bloßen Möglichkeit nach zukommt, an oder aus ihr verwirklichen (vgl. extrahere und reducere sub b): omnis actus (Wirklichkeit) materiae alicuius videtur educi de potentia materiae; cum enim materia sit in potentia ad actum, actus quilibet praeexistit in materia in potentia, th. I. 90. 2 ob. 2; actum extrahi de potentia materiae nihil aliud est, quam aliquid fieri actu, quod prius erat in potentia, ib. ad 2; omnis forma, quae educitur in esse per materiae transmutationem, est forma educta de potentia materiae, cg. II. 86; vgl. th. I. 2. 3 c; 4. 1 ad 2; 84. 3 c; III. 8. 3 c; cg. I. 16; II. 45; verit. 11. 1 c; unit. Insofern die wirkende Ursache die Form, welche sie an der Materie verwirklicht, vorher ebenfalls auf irgendeine Weise, nämlich der Intention nach, in sich trägt, ist auch von einem inducere (← sub a) oder introducere formam (vgl. quodl. 7. 4. 9 ad 4) die Rede.
nach Weise oder im Sinne der hervorbringenden Ursache, des Bewirkens: Deitas dicitur esse omnium effective, th. I. 3. 8 ad 1; vivificare effective simpliciter perfectionis est, ib. 51. 1 ad 3; causa diminutionis eius sit peccatum vel effective vel meritorie (←), ib. II. II. 24. 10 c; vgl. ib. 110. 1 c; 123. 12 c; III. 50. 2 ad 3; 89. 6 c.
hervorbringend, bewirkend: inquantum est illius sanitatis effectiva, th. I. 16. 6 c; vgl. ib. III. 60. 1 c; quae sunt effectiva in hoc sacramento, ib. III. 76. 1 c; sua autem voluntas est effectiva rerum, cg. III. 95; omne effectivum est propter aliud eligendum, pot. 1. 1 ob. 13; vgl. nom. 5. 3.
Hervorgebrachtes, Verursachtes, Bewirktes, Wirkung, der Gegensatz zu causa (← sub a) und principium (←) .
- Arten des effectus sind: 1. effectus adaequatus (cg. III. 49) = die (ihrer Ursache) vollkommen gleiche Wirkung. 2. e. aequivocus & e. univocus (ib. II. 35) = die gleichnamige und die gleichartige Wirkung, m. a. W. die Wirkung, welche den Namen, aber nicht das Wesen, und diejenige, welche beides mit ihrer Ursache gemeinsam hat. 3. e. alienus sive extraneus & e. proprius (ib. 15, 35 & 43; 1 sent. 3. 4. 2 c; 4 sent. 7. 1. 1. 1 c; 12. 2. 1. 1 e) = die einer Ursache fremde und nur äußerlich mit ihr zusammenhängende und die ihr eigene oder eigentümliche Wirkung. 4. e. casualis sive fortuitus (cg. II. 83; 2 phys. 9 d) = die zufällige Wirkung (omnis effectus procedens ex concursu duarum voluntatum ad invicem non ordinatarum est effectus casualis, sicut patet, cum aliquis, intendens emere, obviat in foro creditori illuc non ex condicto venienti, cg. II. 83; inquantum igitur aliquis effectus ordinem alicuius causae particularis effugit, dicitur esse casuale vel fortuitum respectu causae particularis, sed respectu causae universalis, a cuius ordine subtrahi non potest, dicitur esse provisum, sicut et concursus duorum servorum, licet sit casualis quantum ad eos, est tamen provisus a domino, qui eos scienter sic ad unum locum mittit, ut unus de alio nesciat, th. I. 22. 2 ad 1). 5. e. contingens & e. necessarius (ib. I. II. 10. 4 c; cg. I. 85; II. 30; III. 72; 1 perih. 14 f) = die nichtnotwendige und die notwendige Wirkung. 6. e. convertibilis & e. non convertibilis (1 anal. 23 a, b & e) = die umkehrbare und die nicht umkehrbare Wirkung, m. a. W. die Wirkung, welche sich zu ihrer Ursache so verhält, dass sie dieselbe ebenso immer voraussetzt, wie sie aus derselben immer erfolgt, und diejenige, bei welcher dies nicht der Fall ist. 7. e. deficiens (th. I. 49. 1 ob. 3; cg. III. 10) = die abfallende oder mangelhafte Wirkung. 8. e. determinatus sive distinctus (4 sent. 7. 1. 1. 1 c) = die bestimmte oder unterschiedene Wirkung. 9. e. distinctus, → e. determinatus. 10. e. extraneus, → e. alienus. 11. e. extrinsecus & e. forinsecus (Eph. 3. 3) = die äußere und die innere Wirkung. 12. e. forinsecus, → e. extrinsecus. 13. e. formae (th. I. 42. 1 ad 1) = die Wirkung der (substanziellen) Form eines Dinges (primus autem effectus formae est esse, nam omnis res habet esse secundum suam formam; secundus autem effectus est operatio, nam omne agens agit per suam formam, ib.; vgl. actus formae unter actus sub a). 14. e. formalis (ib. 37. 2 c) = die Wirkung, der Form nach betrachtet. 15. e. fortuitus, → e. casualis. 16. e. immediatus sive proximus (cg. III. 68; 1 sent. 3. 4. 2 c; Eph. 4. 4; 1 anal. 23 a & b) = die unmittelbare oder nächste Wirkung. 17. e. in actu & e. in potentia (cg. II. 21; 2 phys. 6 h) = die Wirkung im Zustande der Wirklichkeit und die im Zustande der Möglichkeit oder die wirkliche und die mögliche Wirkung. 18. e. in potentia, → e. in actu. 19. e. naturalis & e. supernaturalis (th. I. 97. 4 ob. 2; cg. II. 35; III. 70; verit. 27. 3 c) = die natürliche und die übernatürliche Wirkung. 20. e. necessarius, → e. contingens. 21. e. non convertibilis, → e. convertibilis. 22. e. particularis & e. universalis (th. I. 14. 11 c; cg. II. 21; III. 22, 41 & 68) = die besondere und die allgemeine Wirkung. 23. e. per accidens & e. per se (th. I. 116. 1 c; I. II. 20. 5 ad 1; II. II. 95. 5 c; 4 sent. 5. 2. 2. 3 c; pot. 3. 6 ad 6; verit. 28. 2 ad 3; 2 phys. 6 c) = die nach Weise eines nebenbei Seienden eintreffende und die gemäß ihrer selbst und als solche angestrebte Wirkung (aliquid dicitur effectus alicuius per se et per accidens. Per se quidem effectus alicuius est, quod per ipsum ad hoc ordinatum producitur, sicut domus aedificatoris. Per accidens, quod coniungitur ei, quod est effectus per se, sicut si habitatio domus dicatur effectus aedificatoris, 4 sent. 5. 2. 2. 3 c; duplex est effectus per accidens. Unus, ad quem potest terminari actio causae, licet praeter eius intentionem accidat, sicut inventio thesauri, et talis effectus, licet sit huiusmodi causae per accidens, potest esse alterius causae effectus per se . . . Alius effectus per accidens est, ad quem non terminatur actio alicuius agentis, sed ex eo, quod effectui accidit, effectus per accidens nominatur, sicut album accidens domui potest dici effectus per accidens aedificatoris, pot. 3. 6 ad 6). 24. e. per se, → e. per accidens. 25. e. positivus & e. privativus sive privationis sive remotivus (th. III. 62. 6 ad 3; 70. 4 c; 4 sent. 1. 2. 4. 3 c; mal. 2. 11 c) = die hingesetzte und die geraubte oder beseitigte Wirkung, m. a. W. die Wirkung, welche etwas in die Wirklichkeit der Dinge Hingesetztes, und diejenige, welche etwas aus derselben Entferntes ist. 26. e. privationis, → e. positivus. 27. e. privativus, ≈ . 28. e. proprius, → e. alienus. 29. e. proximus, → e. immediatus. 30. e. remotivus, → e. positivus. 31. e. supernaturalis, → e. naturalis. 32. e. universalis, → e. particularis. 33. e. univocus, → e. aequivocus.
- Ad remotionem causae sequitur remotio effectus, → causa sub b. Augmentata causa augmentatur effectus, ≈ . Causa est potior effectu, ≈ . Causis debent proportionaliter respondere effectus (≈), oder: effectus causis suis proportionati sunt (cg. II. 15), oder: effectus suis causis proportionaliter respondent (ib. 21), oder: oportet effectum proportionaliter referre ad causam suam (1 perih. 14 f) = die Wirkungen müssen zu ihren Ursachen im Verhältnis stehen (ut scilicet effectus in actu causis actualibus attribuamus, et effectus in potentia causis, quae sunt in potentia, et similiter effectus particulares causis particularibus, universalibus vero universales, cg. II. 21). Cessante causa cessat effectus, → causa sub b. Contingit aliquid unum commune habere plures causas, secundum quod convenit diversis (2 anal. 18 f), oder: Contingit unius effectus accipi quasi plures causas in diversis (ib. 19 b) = es kann vorkommen, dass bei verschiedenen Dingen mehrere Ursachen eine und dieselbe Wirkung haben (sicut esse vituperabile convenit audaci propter excessum, timido autem propter defectum, ib. 18 f). Crescente causa crescit effectus, → causa sub b. Deficiente causa necesse est effectum deficere, ≈ . Diversorum diversi sunt effectus (2 meteor. 7 e) = verschiedene Ursachen haben auch verschiedene Wirkungen. Effectus assimilatur in forma non quidem instrumento, sed principali agenti (1 gener. 13 b) = die Wirkung wird in Bezug auf ihre Form nicht dem Instrumente, mittels dessen sie hervorgebracht wird, sondern der Hauptursache verähnlicht (sicut domus, quae fit in materia, assimilatur domui, quae est in mente aedificantis, non autem securi aut asciae, et homo generatus assimilatur in specie patri generanti, non autem semini, ib.). Effectus assimilatur in specie non agenti remoto, sed propinquo (ib.) = die Wirkung wird in Bezug auf ihre Art und Wesenheit nicht der entfernten, sondern der nächsten Ursache verähnlicht (ut homo homini, non autem soli, quamvis homo generet hominem et sol, ib.). Effectus assimilatur suae causae (th. I. 3. 3 ob. 2) = die Wirkung wird ihrer Ursache verähnlicht (causa primaria plus dicitur influere, quam secunda, inquantum eius effectus est intimior et permanentior in causato, quam effectus causae secundae; tamen magis assimilatur causae secundae, quia per eam determinatur quodammodo actus primae causae ad hunc effectum, verit. 5. 9 ad 10). Effectus causae secundae reducitur in causam primam (th. I. 49. 2 ob. 2) = die Wirkung einer zweiten Ursache wird (quantum ad id, quod habet entitatis et perfectionis, non autem quantum ad id, quod habet de defectu, ib. ad 2) auf die erste Ursache zurückgeführt, kraft deren jene tätig ist. Effectus causis suis proportionati sunt, ↑: Causis etc. Effectus deficiens non procedit nisi a causa deficiente (ib. 1 ob. 3) = die mangelhafte Wirkung rührt nur von einer mangelhaften Ursache her. Effectus magis denominatur a causa proxima, quam a causa remota (verit. 6. 1 ob. 8) = die Wirkung wird mehr nach ihrer nächsten, als nach ihrer entfernten Ursache benannt. Effectus non est nisi in termino motus (cg. II. 38) = die Wirkung erscheint erst am Ende der auf sie hinzielenden Tätigkeit. Effectus non potest extendi ultra suam causam (ib. I. 43) = die Wirkung kann (in ihrer Vollkommenheit) nicht über ihre Ursache hinausgehen; vgl. ib. 67. Effectus suis causis proportionaliter respondent, ↑: Causis etc. Manente causa manet sive non tollitur effectus, → causa sub b. Multiplicata causa multiplicatur effectus, ≈ . Non potest esse nisi una causa unius effectus in omnibus, ≈ . Omnis effectus convertitur in suum principium sive ad causam, a qua procedit (nom. 1. 3; vgl. ib. 9. 3; th. I. 63. 4 c; II. II. 106. 3 c; 1 sent. 14. 2. 2 c; vgl. nom. 4. 3) = jede Wirkung wendet sich zu ihrer Ursache zurück (ut Platonici dicunt; cuius ratio est, quia unaquaeque res convertitur ad suum bonum, appetendo illud, bonum autem effectus est ex sua causa, nom. 1. 3; vgl. redire). Omnis effectus est posterior sua causa (pot. 3. 13 ob. 5) = jede Wirkung ist später, als ihre Ursache. Omnis effectus in sua causa aliqualiter praeexistit similitudo (cg. I. 49) = von jeder Wirkung existiert vorher auf irgendeine Weise eine Ähnlichkeit in ihrer Ursache (similitudo effectus ad causam agentem attenditur secundum formam effectus, qui praeexistit in agente, cg. II. 46). Posita causa sive causa sufficienti ponitur effectus, → causa sub b. Posita causa sufficienti necesse est effectum poni, ≈ . Posita causa sufficienti nihil aliud requiritur ad effectum inducendum, ≈ . Posita causa sufficienti nihil aliud videtur esse necessarium ad effectum, ≈ . Quidquid est causa causae, oportet esse causam effectus, ≈ . Remota causa removetur effectus, ≈ . Ubi est eadem causa, est idem effectus, ≈ .
wirksam.
- Zu causa efficax → causa sub a; zu ratio e. → ratio sub m.
hervorbringend, bewirkend.
- Zu causa efficiens → causa sub a.
nach Weise oder im Sinne des Hervorbringens, des Bewirkens.
- Zu agere efficienter → agere sub a; zu causare e. → causare.
Hervorbringung, Bewirkung: efficientia, a qua sumitur nomen officii, importat (schließt ein) actionem tendentem in aliud, th. II. II. 183. 3 ad 2; passio Christi operata est nostram salutem per modum meriti, non per modum efficientiae, ib. III. 48. 6 ob. 3; efficientia utrobique est ex parte ipsius Dei, 1 sent. 17. 2. 2 ad 4.
- Zu agere per modum efficientiae → agere sub a; zu operari per modum e. → operari.
abgebildet, gestaltet.
- Zu corpus effigiatum → corpus.
a) Auswahl, Wahl (vgl. eligere), der Gegensatz zu voluntas (← sub d): electio importat (bedeutet) segregationem quandam, 1 sent. 41. 1. 1 c; electio nihil aliud est, quam duobus propositis alterum alteri praeoptare, 2 sent. 24. 1. 2 ob. 4; electio substantialiter (ihrer Wesenheit nach) non est actus rationis, sed voluntatis; perficitur enim electio in motu quodam animae ad bonum, quod eligitur, unde manifeste actus est appetitivae potentiae, th. I. II. 13. 1 c; vgl. ib. I. 83. 3 c; electio non est actus voluntatis absolute, sed in ordine ad intellectum ordinantem, 1 sent. 41. 1. 2 ad 1; electio consequitur sententiam vel iudicium, quod est sicut conclusio syllogismi operativi, unde illud cadit sub electione, quod se habet ut conclusio in syllogismo operabilium, ib. I. II. 13. 3 c; vgl. ib. I. 60. 2 ob. 1; 63. 3 ob. 3; videtur, quod electio consilium consequens semper ex necessitate proveniat, 1 perih. 14 f; electio autem non est de fine, sed de his, quae sunt ad finem, th. I. 82. 1 ad 3; voluntas (Wollen) eius, quod est ad finem, dicitur electio, ib. I. II. 12. 4 ob. 3; electio est eorum, quae sunt ad finem, praesupposito fine, ib. II. II. 11. 1 c; electio enim est eorum, quae sunt ad finem, non autem ultimi finis, cg. IV. 95; electio . . . non est finis ultimi, qui unicuique naturaliter est determinatus, sed tantum eorum, quae sunt ad finem, ad quem per plura media devenire potest, licet quaedam sint convenientiora, quae eliguntur, 1 sent. 41. 1. 1 c; quia in electione fit divisio unius ab altero, electio prohaeresis dicitur, 4 sent. 13. 2. 1 c; vgl. 9 met. 4 e; electio nihil aliud est, quam desiderium eorum, quae sunt in nostra potestate, ex consilio proveniens (ἡ προαίρεσις ἃν έἴη βουλευτικὴ ὄρεξις τῶν ἐφ᾽ ἡμῖν, Aristoteles: Eth. Nic. III. 5, 1113. a. 10-11), 3 eth. 9 d; vgl. ib. 5 a 6 h; verit. 22. 15 a & c.
- Über den Unterschied zwischen electio & intentio → intentio sub b.
- Zu agere per electionem voluntatis → agere sub a; zu ignorantia e. & malae e. → ignorantia sub a; zu iudicium e. → iudicium sub d; zu libertas e. → libertas sub b; zu mutabilis secundum e. → mutabilis; zu operari per e. → operari; zu peccare ex e. → peccare sub b; zu potestas propriae e. → potestas sub c; zu velle per e. → velle sub a.
- Als Arten der electio gehören hierher: 1. electio bona sive recta & e. mala (th. I. II. 56. 4 ad 4; 57. 5 c; 58. 4 c; cg. I. 83; III. 85) = die gute oder richtige und die schlechte Wahl. 2. e. canonica (quodl. 5. 11. 22 c) = die den Satzungen der Kirche entsprechende Wahl. 3. e. de Deo dicta sive divina (1 sent. 41. 1. 1 c & 2 ad 1) = die göttliche Wahl oder Auserwählung (electio enim divina est, qua aliqui ex ordine suae sapientiae ordinantur ad finem beatitudinis, ib.). 4. e. divina, → e. de Deo dicta. 5. e. mala, → e. bona. 6. e. recta, ≈ .
- Electio est appetitus praeconsiliati (th. I. 59. 3 ob. 1; I. II. 14. 1 c; II. II. 47. 1 ad 2; III. 18. 4 ob. 2; 2 sent. 24. 1. 3 c; 6 eth. 2 e & k), die nicht ganz getreue Übersetzung des aristotelischen Textes: ἡ δὲ προαίρεσις ὄρεξις βουλευτική (Eth. Nic. VI. 1139. a. 23) = die Wahl ist das Begehren nach etwas vorher Überlegtem oder das Begehren nach demjenigen, was vorher Gegenstand der Überlegung war (inquantum scilicet appetitus accipit, ut praeconsiliatum est, 6 eth. 2 e; vgl. 3 eth. 9 d); mit Rücksicht hierauf wird die electio auch desiderium consiliabile (→ desiderium sub a) genannt. Electio vel est intellectus appetitivus vel appetitus intellectivus (th. I. 83. 3 c; I. II. 13. 1 c; 2 sent. 24. 1. 3 c; verit. 22. 15 c), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἢ ὀρεκτικὸς νοῦς ἡ προαίρεσις ἢ ὄρεξις διανοητική (Aristoteles: Ibidem, VI. 2, 1139. b. 4-5) = die Wahl ist entweder die begehrende Vernunft oder das vernünftige Begehren; vgl. appetitus sub a. Weshalb die electio beide Namen trägt, erhellt aus Folgendem: in nomine electionis importatur (ist enthalten) aliquid pertinens ad rationem sive intellectum et aliquid pertinens ad voluntatem . . . Quandocumque autem duo concurrunt ad aliquid unum constituendum, unum eorum est ut formale respectu alterius. Unde Gregorius Nyssenus dicit, quod electio neque est appetitus secundum seipsam, neque consilium solum, sed ex his aliquid compositum. Sicut enim dicimus, animal ex anima et corpore compositum esse, neque vero corpus esse secundum seipsum, neque animam solam, sed utrumque, ita et electionem, th. I. II. 13. 1 c; vgl. ib. 14. 1 ad 1; 17. 1 c.
b) göttliche Auserwählung (= electio divina; vgl. sub a): praedestinatio secundum rationem (ihrem Begriffe nach) praesupponit electionem et electio dilectionem . . . Electio autem, inquantum hoc bonum aliquibus prae aliis vult, th. I. 23. 4 c; vgl. ib. 3 c; ad ea, quae ex sola Dei voluntate dependent, sicut praedestinatio, electio, iustificatio et alia huiusmodi, cg. III. 59; vgl. ib. 163; 1 sent. 41. 1. 1 c & 2 c & ad 1.
- Arten der electio in diesem Sinne sind: 1. electio aeterna & e. temporalis (1 sent. 41. 1. 1 c) = die ewige und die zeitliche oder die von Ewigkeit her und die in der Zeit stattfindende Auserwählung. 2. e. gratuita (th. I. II. 98. 4 c) = die aus reiner Gnade hervorgehende Auserwählung. 3. e. praedestinationis aeternae & e. praesentis iustitiae (Eph. 1. 2) = die Auserwählung zur ewigen Vorherbestimmung und die zur gegenwärtigen Gerechtigkeit. 4. e. praesentis iustitiae, → e. praedestinationis aeternae. 5. e. temporalis, → e. aeterna.
auswählend, wählend.
- Zu dilectio electiva → dilectio sub a; zu habitus e. → habitus sub d; zu vis e. → vis sub a.
Almosen: eleemosyna est opus (Tätigkeit), quo datur aliquid indigenti ex compassione propter Deum, th. II. II. 32. 1 c; eleemosyna nomen Graecum est et dicitur ab ἔλεος, quod est miseratio seu misericordia, quae alienam miseriam suam facit, 4 sent. 15. 2. 1. 1 c; eleemosynae nomen aliquando significat ipsam rem datam, et sic non diffinitur hic, aliquando ipsam dationem, et sic accipitur praedicta diffinitio, ib. ad 2.
- Arten der eleemosyna sind: 1. eleemosyna communis sive generalis & e. specialis (ib. 3. 1 ad 5; 5. 1 c) = das allgemeine (quae omnes includit, ib. 3. 1 ad 5) und das besondere Almosen (ab aliis distincta, ib.). 2. e. corporalis & e. spiritualis (th. II. II. 32. 2 ob. 1 & c; 4 sent. 15. 2. 3. 1 c & 2 c; Matth. 25 c) = das leibliche (eleemosyna corporalis ordinatur ad subveniendum necessitati corporis, 4 sent. 15. 2. 3. 1 c) und das geistliche Almosen (eleemosynae spirituales dicuntur, quibus defectibus proximi in spiritualibus subvenitur, ib. 2 c). 3. e. generalis, → e. communis. 4. e. specialis, ≈ . 5. e. spiritualis, → e. corporalis.
aus einem Elemente bestehend, zu einem solchen gehörend (vgl. elementum sub a), synonym mit elementaris (←) .
- Zu forma elementalis → forma sub b.
aus den Elementen der Natur etwas bilden (vgl. elementum sub a): est aliquod elementum vel elementatum, th. I. 71. 1 ad 1; ut patet in elementis et elementatis, cg. II. 30; vgl. ib. III. 20; elementa non sunt extra genus elementatorum, 4 phys. 2 c.
aus einem Elemente bestehend, zu einem solchen gehörend (vgl. elementum sub a), synonym mit elementalis (←) .
a) Element im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Urbestandteil, Anfangsgrund, das aristotelische στοιχεῖον (Aristoteles: Metaph. IV. 3, 1014. a. 26), der Gegensatz zu elementatum (→ elementare): primo ostendit, quomodo elementum proprie dicatur, 5 met. 4 a; quattuor sunt de ratione elementi. Quorum primum est, ut sit causa sicut ex quo, per quod patet, quod elementum ponitur in genere causae materialis. Secundum est, quod sit principium, ex quo aliquid fit primo; cuprum enim est, ex quo fit statua, non tamen est elementum, quia habet aliquam aliam materiam, ex qua fit. Tertium est, quod sit inexistens sive intrinsecum, per quod differt elementum ab omni eo, ex quo fit aliquid sicut ex transeunte, sive sit privatio aut contrarium, sive materia contrarietati et privationi subiecta, quae est materia transiens. Ut cum dicimus, quod homo musicus fit ex homine non musico vel musicum ex non musico. Elementa enim oportet manere in his, quorum sunt elementa. Quartum est, quod habeat aliquam speciem, quae non dividatur in alias species, per quod differt elementum a materia prima, quae nullam speciem habet, et etiam ab omnibus materiis, quae in diversas species resolvi possunt, sicut sanguis et huiusmodi. Propter hoc dicit, quod elementum est ex quo aliquid componitur quantum ad primum; primo quantum ad secundum; inexistente quantum ad tertium; indivisibile specie in aliam speciem quantum ad quartum, ib.; vgl. 1 phys. 1 a & 2 b; 1 cael. pr. & 18 f; 3 cael. 4 a & 8 d & e; 1 gener. pr.; 2 gener. 3 a; 1 meteor. 1 c; 12 met. 2 a; th. I. 85. 8 ob. 1; nom. 8. 2; in quibusdam sacramentis non est elementum, sed elementatum, sicut in extrema unctione est oleum, 4 sent. 1. 1. 1. 5 ob. 2; elementa enim dicuntur illa, quae primo traduntur in grammatica, Hebr. 5. 2.
- Über das Verhältnis von elementum zu causa & principium heißt es: causa est in plus (←), quam elementum. Elementum enim est, ex quo componitur res primo et est in eo, ut dicitur in V. Metaph. (c. 3, 1014. a. 26 sq.), sicut litterae sunt elementa locutionis, non autem syllabae. Causae autem dicuntur, ex quibus aliqua dependent secundum suum esse vel fieri, unde etiam, quae sunt extra rem vel quae sunt in re, ex quibus non componitur res primo, possunt dici causae, non tamen elementa. Principium vero importat (schließt ein) quendam ordinem alicuius processus (Ausgang); unde aliquid potest esse principium, quod non est causa, sicut id, unde incipit motus, est principium motus, non tamen causa, et punctum est principium lineae, non tamen causa, 1 phys. 1 a; vgl. 5 met. 1 a; 12 met. 4 f.
- Zu forma elementi → forma sub b; zu liber e. Euclidis → liber sub a; zu qualitas e. → qualitas; zu virtus e. → virtus sub a.
- Als Arten des elementum gehören hierher: 1. elementum concretius (pot. 4. 2 ad 31) = das zusammengewachsenere oder dichtere Element (multum habens de materia et parum de forma, ib.). 2. e. corporale sive corporeum (cg. IV. 63; 1 cael. 18 f; 3 cael. 8 d, e & g; 1 meteor. 1 a & c) = der körperliche Urbestandteil oder der Urbestandteil, welcher einen Körper bildet (dicit autem elementa corporalia ad differentiam primorum principiorum, scilicet materiae et formae, quae non sunt corpora, sed corporum elementa seu principia, ignis autem et aqua et terra corpora sunt et sunt aliorum corpora elementa, 1 meteor. 1 a). 3. e. corporis (3 cael. 8 d & f-h; 5 met. 4 a) = der Urbestandteil eines Körpers (illa enim dicuntur corporum esse elementa, in quae ultimo resolvuntur omnia corpora mixta, et per consequens ea sunt, ex quibus primo componuntur huiusmodi corpora, 5 met. 4 a). 4. e. demonstrationis (1 anal. 36 e & f; 3 cael. 8 e; 5 met. 4 a) = der Urbestandteil eines Beweises (nihil enim aliud sunt elementa sive principia demonstrationum, quam propositiones immediatae, 1 anal. 36 e; illae enim demonstrationes, quae existunt in tribus terminis tantum, dicuntur esse aliarum elementa; nam ex his componuntur aliae demonstrationes et in eas resolvuntur, 5 met. 4 a). 5. e. extremum & e. medium (1 cael. 3 i & 5 d; 2 cael. 4 h) = das äußerste oder zuäußerst sich befindende (nämlich Feuer und Erde) und das mittlere Element (nämlich Luft und Wasser). 6. e. grossum & e. subtile sive nobile (th. I. 74. 1 ob. 2; 2 sent. 15. 2. 1 c) = das dicke oder grobe (nämlich Wasser und Erde) und das feine oder edle Element (nämlich Feuer und Luft). 7. e. inferius & e. superius (th. I. 91. 1 c; cg. IV. 30) = das (seinem natürlichen Orte nach) untere (nämlich Wasser und Erde) und das obere Element (nämlich Feuer und Luft). 8. e. inordinatum & e. ordinatum (1 cael. 23 b) = das ungeordnete und das geordnete Element. 9. e. leve (cg. IV. 87) = das leichte Element (nämlich Feuer und Luft). 10. e. locutionis sive vocis (1 phys. 1 a; 3 cael. 8 d & e; 5 met. 4 a) = das Element der Sprache oder des Wortes (litterae sunt elementa locutionis, non autem syllabae, 1 phys. 1 a; dicimus enim, ipsas litteras esse elementa vocis, quia ex eis omnis vox componitur et primo, 5 met. 4 a). 11. e. medium, → e. extremum. 12. e. mundi (cg. I. 20; III. 120) = der Urbestandteil der Welt. 13. e. nobile, → e. grossum. 14. e. ordinatum, → e. inordinatum. 15. e. scientiae politicae (1 eth. 2 g) = der Anfangsgrund der Staatswissenschaft. 16. e. subtile, → e. grossum. 17. e. superius, → e. inferius. 18. e. terrestre (th. I. 71. 1 ad 2; 91. 3 ad 2) = das erdartige oder aus Erde bestehende Element. 19. e. vocis, → e. locutionis.
b) Element im weitern Sinne, d. i. Bestandteil eines Dinges im Sinne seiner Materie: elementum accipitur communiter pro quolibet corporali visibili . . . et utimur tali modo loquendi propter verbum Augustini, qui dicit . . . accedit verbum ad elementum et fit sacramentum, 4 sent. 1. 1. 1. 5 ad 2; vgl. th. III. 60. 4 a; 66. 1 ob. 3.
- Arten des elementum in diesem Sinne sind. 1. elementum elementatum & e. simplex (4 sent. 1. 1. 1. 5 ad 2) = die aus zwei oder mehreren Grundstoffen (→ elementum sub a) zusammengesetzte und die einfache oder nur aus einem einzigen solchen Grundstoff bestehende Materie. 2. e. primum (cg. IV. 63 & 80; 1 meteor. 3 g & 4 a & e) = der erste Bestandteil der Welt, unter welchem bald eines von den sog. vier Elementen (ipsumque corpus hominis usque ad prima elementa resolvatur, cg. IV. 80), bald der Sternenhimmel (primum elementum, scilicet caeleste corpus, 1 meteor. 3 g) zu verstehen ist. 3. e. sensibile (th. III. 60. 4 a; 4 sent. 1. 1. 4. 1 ob. 3) = die sinnlich wahrnehmbare Materie. 4. e. simplex, → e. elementatum.
c) Element im uneigentlichen Sinne, d. i. Grundursache, Prinzip: Ostendit, quomodo elementum dicatur transumptive, 5 met. 4 b; transtulerunt quidam hoc nomen elementum ad significandum aliquid, quod est unum et parvum et ad multum utile. Ex hoc enim, quod elementum est indivisibile in diversas species, acceperunt, quod sit unum, ex eo vero, quod est primum, quod sit simplex, ex eo vero, quod ex elementis alia componuntur, acceperunt, quod sit utile ad multa. Unde hanc rationem (Begriff) elementi constituerunt, ut elementum dicerent omne illud, quod est parvum in quantitate et simplex, quasi ex aliis non compositum, et indivisibile in diversa. Hac autem ratione elementi constituta, per transumptionem contingebat eis, ut duos modos elementorum adinvenirent, quorum primus est, ut ea, quae sunt maxime universalia, dicerent elementa. Universale enim est unum secundum rationem, et est simplex, quia eius definitio non componitur ex diversis, et est in multis et sic est ad multum utile, sive sit in omnibus, sicut unum et ens, sive in pluribus, sicut alia genera. Per eandem vero rationem contingebat eis secundo, quod punctum et unitatem dicerent esse principia vel elementa, quia utrumque eorum est unum simplex et ad multa utile, ib.; ponit autem hic large elementa loco principiorum, nam elementum proprie non est nisi causa intrinseca, 12 met. 2 a; determinat in universali et in particulari causas et elementa, per quae salvantur, 5 pol. 7 a; vgl. ib. b-nn.
- Arten des elementum, welche hierher gehören, sind: 1. elementum materiale (4 sent. 1. 1. 4. 1 ob. 3 & 4 ob. 1; 11. 1. 2 c; 14. 1. 1. 1 ad 1) = das nach Weise der Materie sich verhaltende Prinzip (in definitione hac oportet quod materiale elementum accipiatur communiter pro causa sensibili, sive sit materia aliqua res corporalis, sive sit actus aliquis sensibilis, ib. 14. 1. 1. 1 ad 1). 2. e. universale (3 cael. 8 d) = das allgemeine Prinzip eines Dinges (universalia elementa sunt materia et forma, ib.; vgl. 1 phys. 13 a; 5 met. 4 b).
nach Weise oder im Sinne einer Widerlegung (→ elenchus sub a): sed solum elenchice id est contradicendo disputative (←) negantibus ea, 3 met. 5 d; in Graeco habetur elenchice, quod melius transfertur redarguitive, 4 met. 6 f.
a) Widerlegung, Widerlegungsbeweis: elenchus est syllogismus ad contradicendum, 4 met. 6 f; est autem elenchus syllogismus contradictionis, fall. 1.
b) Schrift des Aristoteles über den Widerlegungsbeweis: facit mentionem in I. Elenchorum, 1 perih. 9 c; de qua agit Aristoteles in Libro Elenchorum, 1 anal. 1 a.
hervorlocken, mit Bezug auf die Tätigkeit eines Vermögens, das Gegenteil von imperare (← sub a): hoc enim interest inter elicere actum et imperare, quod habitus vel potentia elicit illum actum, quem producit circa obiectum nullo mediante, sed imperat actum, qui producitur mediante potentia vel habitu inferiori circa obiectum illius potentiae, 3 sent. 27. 2. 4 ad 3.
nach Weise oder im Sinne des Hervorlockens, in Beziehung auf die Tätigkeit eines Vermögens das Gegenteil von imperative (←): qui est proprie unius virtutis elicitive, th. II. II. 32. 1 ad 2; ad eubuliam elicitive, ib. 51. 2 ad 1; actus aliquis elicitive ab illo habitu procedit, ad cuius finem immediate ordinatur, 4 sent. 15. 1. 1. 2 ad 1.
auswählen, wählen, küren (vgl. electio sub a): possumus unum accipere alio recusato, quod est eligere, th. I. 83. 3 c; eligere, quod est actus liberi arbitrii, 2 sent. 24. 1. 3 c; eligere est actus voluntatis, secundum quod ratio proponit ei (sc. voluntati) bonum ut utilius ad finem, verit. 22. 15 c; vgl. cg. III. 85.
- Über den Unterschied zwischen eligere & velle → velle sub b.
Ausströmung, Ausfließung, Ausfluss: emanatio quendam motum nominat, th. I. 77. 6 ob. 3; vgl. ib. ad 3; emanationem totius entis a causa universali, quae est Deus, . . . designamus nomine creationis, ib. 45. 1 c; vgl. ib. 2 ad 1; 44. 2 ad 1; cg. IV. 1 & 11; Vercell. 4; emanatio creaturarum a Deo est sicut exitus artificiatorum ab artifice, 2 sent. 18. 1. 2 c.
- Arten der emanatio sind: 1. emanatio affectus & e. intellectus sive intellectualis sive intelligibilis (th. I. 27. 1 c; 34. 2 c; cg. IV. 42; verit. 4. 2 ob. 7) = der aus dem (übersinnlichen) Begehrungs- und der aus dem übersinnlichen Erkenntnisvermögen sich vollziehende Ausfluss. 2. e. intellectualis, → e. affectus. 3. e. intellectus, ≈ . 4. e. intelligibilis, ≈ . 5. e. simplex (8 phys. 2 a & i) = der einfache oder einfachhinige Ausfluss.
in hervorragender Weise, mit Auszeichnung.
Hervorragung, Auszeichnung.
- Zu praedicare per eminentiam → praedicare sub b; zu praedicatio per e. → praedicatio sub b; zu via e. sive quae est per e. → via sub c.
seiend, Seiendes, wie in der ontologischen, so auch in der logischen Bedeutung dieser Wörter (vgl. esse), der Gegensatz zu nihil und non ens (←): ens dupliciter dicitur. Uno modo, secundum quod significat entitatem (←) rei, prout dividitur per decem praedicamenta (← sub b), et sic convertitur (← sub a) cum re; . . . Alio modo dicitur ens, quod significat veritatem propositionis, quae in compositione consistit, cuius nota est hoc verbum est, et hoc est ens, quo respondetur ad quaestionem an est (→ an), et sic caecitatem dicimus esse in oculo vel quamcumque aliam privationem, th. I. 48. 2 ad 2; vgl. cg. III. 7 & 9; 2 sent. 34. 1. 1 c; 37. 1. 2 ad 3; 5 phys. 2 f; 2 anim. 1 b; 6 met. 2 a; ente 1 a; illud tamen verissime et primo dicitur ens, cuius esse est ipsum quod est, quia eius esse non est receptum, sed per se subsistens, 2 sent. 37. 1. 2 c; ens nihil est aliud, quam quod est, 1 perih. 5 g; vgl. 1 phys. 3 a & 6 a; prima (divisio) est, quod ens dividitur per potentiam et actum (↓) . . . Secunda divisio est, prout ens dividitur secundum decem genera (↓), 3 phys. 1 c; vgl. ib. 2 a & 5 i; 1 phys. 15 a; 5 met. 9 c; 7 met. 1 a.
- Über den Unterschied zwischen ens & res → res.
- Arten des ens im ontologischen Sinne des Wortes sind: 1. ens absolute sive simpliciter & e. hoc sive tale (th. I. 45. 5 ad 1; cg. II. 21 & 22; 6 met. 2 a) = das schlechtweg oder einfachhin Seiende (vgl. e. secundum quid), welches ohne alle und jede nähere Bestimmung gedacht wird, und dieses Seiende oder ein so und so Seiendes; vgl. e. commune. 2. e. absolutum (cg. I. 93) = das unabhängige oder unbedingte Seiende. 3. e. actu sive in actu & e. potentia sive in potentia (th. I. 48. 3 c; III. 10. 3 c; cg. I. 38 & 70; II. 81; III. 20; 1 anal. 3 e; 1 phys. 9 a), das ὂν ἐνεργείᾳ und ὂν δυνάμει des Aristoteles = das wirkliche und das mögliche Seiende, oder das Seiende, welches sich im Zustande der Wirklichkeit, und dasjenige, welches sich in dem der Möglichkeit befindet. 4. e. commune sive universale sive in universali & e. particulare (th. I. 3. 4 ob. 1; 55. 1 c; 79. 2 c & ad 3; cg. II. 54; nom. 5. 2; 1 met. prol.) = das gemeinsame oder allgemeine Seiende oder das Seiende im Allgemeinen (quod est praedicabile de omnibus, th. I. 3. 4 ob. 1; ens commune est, cui non fit additio, de cuius tamen ratione non est, ut ei additio fieri non possit, pot. 7. 2 ad 6) und das besondere Seiende. 5. e. completum sive perfectum & e. incompletum sive imperfectum (th. I. 104. 4 ad 3; cg. II. 58; 1 sent. 19. 5. 1 c; 4 sent. 1. 1. 4. 2 c; 1 gener. 8 b; 5 met. 9 c & 22 c; ente 7 a) = das vollständige oder vollkommene (sicut homo et lapis, 1 sent. 19. 5. 1 c) und das unvollständige oder unvollkommene Seiende (motus autem non est ens completum, sed est via in ens sc. completum, 4 sent. 1. 1. 4. 2 c). 6. e. creatum & e. divinum (th. I. 45. 5 ad 1; cg. II. 22; 2 sent. 2. 2. 2 ad 4) = das geschöpfliche und das göttliche Seiende (quod abstrahitur a materia et motu, 2 sent. 2. 2. 2 ad 4; vgl. 1 cael. 21 f). 7. e. debilissimum (3 phys. 1 c) = das schwächste Seiende; vgl. esse debilissimum unter esse. 8. e. diminutum (4 sent. 1. 1. 4. 2 c) = das verminderte Seiende, welches mit dem e. in anima (↓) der Sache nach identisch ist und deshalb vermindert heißt, weil an ihm die Wirklichkeit des real Seienden, von dem es ein Abbild ist, fehlt. 9. e. divinum, → e. creatum. 10. e. essentialiter sive per essentiam & e. per participationem (th. I. 3. 4 c; 6. 4 c; 61. 1 c; I. II. 3. 7 c; cg. III. 66; 2 anal. 6 b) = das wesenhaft oder durch seine eigene Wesenheit und das durch Teilnahme (an dem Sein) Seiende (in solo enim primo essendi principio, quod est essentialiter ens, ipsum esse et quidditas eius est unum et idem, in omnibus autem aliis, quae sunt entia per participationem, oportet quod sit aliud esse et quidditas entis, 2 anal. 6 b). 11. e. extra animam sive in rebus extra animam sive naturae sive naturale & e. in anima sive in ratione sive rationis (th. I. 16. 3 ad 2; I. II. 8. 1 ad 3; cg. I. 68; nom. 5. 2; 1 sent. 19. 5. 1 c; 2 sent. 2. 2. 2 ad 4; 4 met. 4 b; 6 met. 4 c; 11 met. 8 f) = das außerhalb der Seele oder das in den Dingen und außerhalb der Seele (τὸ ἔξω ὃν des Aristoteles: Metaph. XII. 8, 1065. a. 24) und das in der Seele oder in der Vernunft Seiende, m. a. W. das Natur- und das Gedankending. 12. e. fixum (4 sent. 1. 1. 4. 2 c) = das feste oder andauernde Seiende. 13. e. hoc, → e. absolute. 14. e. immobile & e. mobile (1 phys. 1 a; 2 phys. 10 k; 3 phys. 1 a; 5 phys. 4 g; 6 met. 1 c) = das unbewegliche und das bewegliche Seiende. 15. e. imperfectum, → e. completum. 16. e. in actu, → e. actu. 17. e. in actu simpliciter (th. I. 48. 3 c) = das einfachhin oder schlechtweg wirklich Seiende, der Gegensatz zu e. in actu secundum quid d. i. zu demjenigen, was bloß beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht ein wirklich Seiendes ist. 18. e. in alio & e. per se sive subsistens (th. I. 6. 4 c; cg. I. 25; II. 52 & 95) = das in einem andern und das für sich oder nicht in einem andern Seiende. 19. e. in anima, → e. extra animam. 20. e. incompletum, → e. completum. 21. e. infinitum (4 sent. 5. 1. 3. 3 ad 5) = das unendliche Seiende. 22. e. in potentia, → e. actu. 23. e. in potentia secundum quid & e. in potentia simpliciter (th. I. 48. 3 c) = das beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht (ut corpus diaphanum, quod est subiectum tenebrarum et lucis, ib.) und das einfachhin oder schlechtweg möglich Seiende (sicut materia prima, quae est subiectum formae substantialis, ib.). 24. e. in potentia simpliciter, → e. in potentia secundum quid. 25. e. in ratione, → e. extra animam. 26. e. in rebus, ≈ . 27. e. inseparabile & e. separabile (11 met. 8 f; 12 met. 4 i) = das unabtrennbare und das abtrennbare Seiende. 28. e. in universali, → e. commune. 29. e. maxime sive maximum (th. I. 2. 3 c; 11. 4 c; cg. I. 13, 20 & 80) = das am meisten Seiende. 30. e. mobile, → e. immobile. 31. e. naturae, → e. extra animam. 32. e. naturale, ≈ . 33. e. particulare, → e. commune. 34. e. per accidens sive secundum accidens & e. per se sive secundum se (cg. I. 25; II. 80, 81 & 83; 5 met. 9 a-c; 6 met. 2 d-k & 4 d), das ὂν κατὰ συμβεβηκός und ὂν καθ᾽ αὑτό des Aristoteles = das nebenbei Seiende und das gemäß seiner selbst Seiende, m. a. W. das Seiende welches durch eine ihm nebenbei zukommende Bestimmung, und dasjenige, welches durch die eigene Natur und Wesenheit etwas ist. 35. e. per aliud & e. per se (cg. II. 52) = das durch ein andres und das durch sich selbst Seiende. 36. e. per essentiam, → e. essentialiter. 37. e. perfectum, → e. completum. 38. e. per participationem, → e. essentialiter. 39. e. per se, → e. in alio, e. per accidens & e. per aliud. 40. e. positive dictum sive positivum (2 sent. 34. 1. 2 t, a & ad 4) = das ins Reich der Wirklichkeit hingesetzte oder das in einem solchen Sinne gemeinte Seiende. 41. e. positivum, → e. positive dictum. 42. e. potentia, → e. actu. 43. e. primo sive primum (th. I. 3. 7 c; 9. 1 c; cg. I. 14, 16, 30 & 80) = das zuerst oder erste Seiende, so genannt, weil es an erster Stelle den Namen eines Seienden verdient. 44. e. privatum (cg. II. 41) = das geraubte Seiende oder das Seiende, welches in dem nicht sein sollenden Mangel an etwas besteht. 45. e. rationis, → e. extra animam. 46. e. secundum accidens, → e. per accidens. 47. e. secundum quid & e. simpliciter (th. I. 5. 1 ad 1; I. II. 17. 4 c; III. 10. 3 c; 11. 5 ad 3; 1 gener. 6 c) = das beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht Seiende, worunter bald das e. in potentia (↑), bald das Akzidenz gemeint wird, und das einfachhin oder schlechtweg Seiende (vgl. e. absolute), unter welchem bald das e. actu (↑), bald die Substanz zu verstehen ist (simpliciter ens potest intelligi dupliciter, uno modo, ut significat id, quod est primum inter omnia praedicamenta entis, prout scilicet simpliciter ens dicitur de substantia; alio modo, secundum quod simpliciter ens dicitur ipsum ens universale, quod omnia praedicamenta comprehendit, 1 gener. 6 c). 48. e. secundum se, → e. per accidens. 49. e. separabile, → e. inseparabile. 50. e. signatum (4 sent. 5. 1. 3. 3 ad 5) = das bezeichnete oder bestimmte Seiende. 51. e. simpliciter, → e. absolute & e. secundum quid. 52. e. subsistens, → e. in alio. 53. e. tale, → e. absolute. 54. e. universale, → e. commune. 55. e. universaliter perfectum (cg. I. 38) = das allgemeine oder allseitig vollkommene Seiende.
- Actus et potentia dividunt quodlibet genus entium, → actus sub b. Bonum convertitur cum ente, → convertere sub b. Ens dividitur in sive per sive secundum decem praedicamenta sive genera (th. I. 48. 2 ad 2; cg. III. 9; 3 phys. 1 c & 5 i; 2 anim. 1 b) = das Seiende wird in zehn Kategorien oder höchste Gattungen des Seins eingeteilt. Ens dividitur per contingens et necessarium (cg. III. 72) = das Seiende wird in das Nichtnotwendige und das Notwendige eingeteilt. Ens dividitur per potentiam et actum (3 phys. 1 c; vgl. cg. III. 7) = das Seiende wird durch die Möglichkeit und Wirklichkeit oder in das Mögliche und Wirkliche eingeteilt. Ens et res convertuntur, → convertere sub b. Ens et unum convertuntur, ≈ . Ens et verum convertuntur, ≈ . Ens non importat habitudinem causae, nisi formalis tantum, vel inhaerentis vel exemplaris (th. I. 5. 2 ad 2) = das Seiende trägt nicht den Charakter einer Ursache, oder höchstens den einer formalen Ursache, welche entweder dem betreffenden Dinge schon innewohnt, oder sich zu ihm als Vorbild verhält. Ens non potest esse genus (ib. 3. 5 c; cg. I. 25) = das Seiende kann keine (höchste) Gattung sein. Illud, quod consequitur omne ens, convenit enti, inquantum est ens (cg. I. 72) = was jedes Seiende begleitet, kommt ihm als solchem d. i. gemäß seiner Natur und Wesenheit zu. Potentia et actus sunt de primis differentiis entis, → potentia sub c. Verum cum ente convertitur, → convertere sub b.
Vollendung, Wirklichkeit, substanzielle Form, die ἐντελέχεια des Aristoteles: est enim anima entelechia corporis organici physici, potentia vitam habentis, cg. IV. 44; forma autem est entelechia id est actus (← sub a), 2 anim. 1 b.
abgestumpfter Schluss, so genannt, weil eine seiner Prämissen ἐν θυμῷ d. i. im Sinne geblieben, in Worten nicht ausgedrückt worden ist: enthymema est quidam syllogismus detruncatus, 1 anal. 1 d; in quibus (sc. rhetoricis) persuasio fit per enthymema aut per exemplum, ib.
Seinscharakter, d. i. diejenige Beziehung, nach welcher von einem Dinge ausgesagt werden kann, dass es da ist oder existiert (vgl. ens und esse): cui unumquodque assimilatur secundum suam entitatem, th. I. 16. 6 c; secundum quod significat entitatem rei, ib. 48. 2 ad 2; quantum ad id, quod habet entitatis, ib. 49. 2 ad 2; vgl. pot. 3. 6 ad 20.
verkündbar, in Worten aussprechbar.
- Enuntiabile ist das Urteil oder der Satz, in welchem es ausgesprochen wird, synonym mit enuntiatio (← sub b): idem esse enuntiabile, Christum nasci et esse nasciturum et esse natum, th. I. 14. 15 ad 3; idem est enuntiabile existente eodem praedicato et subiecto et compositione, quodl. 4. 9. 17 ob. 2; enuntiabile enim et est in intellectu et est in voce, th. I. 16. 7 c; visio illa erit non per modum enuntiabilis, ib. II. II. 1. 2 ad 3; vgl. cg. I. 58 & 66; 1 sent. 38. 1. 3 c.
- Arten des enuntiabile im Sinne von Urteil sind: 1. enuntiabile de futuro, e. de praesenti & e. de praeterito (quodl. 4. 9. 17 c) = das Urteil in der Form der Zukunft, das in der Form der Gegenwart und das in der Form der Vergangenheit. 2. e. de praesenti, → e. de futuro. 3. e. de praeterito, ≈ . 4. e. necessarium & e. possibile (cg. I. 82) = das notwendig wahre (z. B. triangulum habere tres angulos aequales duobus rectis, th. I. 12. 7 c) und das möglicherweise oder nicht notwendig wahre Urteil (quando non est necessarius ordo praedicati ad subiectum . . . sicut triangulum habere duo latera aequalia, cg. I. 82). 5. e. possibile, → e. necessarium.
a) Aussprechung, Kundmachung: ipsa autem enuntiatio culpae peccatum est, th. II. II. 76. 4 c.
b) Ausspruch, Urteil, Satz, synonym mit enuntiabile (←): in operibus rationis est considerare ipsum actum rationis, qui est intelligere et ratiocinari, et aliquid per huiusmodi actum constitutum, quod quidem in speculativa ratione . . . secundo (est) enuntiatio, th. I. II. 90. 1 ad 2; enuntiatio est oratio, in qua verum vel falsum est (ἔστι δὲ λόγος . . . ἀποφαντικὸς δὲ οὐ πᾶς, ἀλλ᾽ ἐν ᾧ τὸ ἀληθεύειν ἢ ψεύδεσθαι ὑπάρχει, Aristoteles: De interpr. 4, 16. b. 33-17. a. 3.), 1 perih. 7 a; enuntiationes, quae sunt signa compositionis et divisionis in intellectu, th. I. 58. 4 ob. 3; vgl. ib. 85. 2 ad 3; cg. I. 36 & 59; enuntiatio dupliciter formatur, uno quidem modo ex nomine et verbo, absque aliquo apposito, ut cum dicitur homo est, alio modo, quando aliquid tertium adiacet, ut cum dicitur homo est albus, 2 anal. 1 b; vgl. 2 perih. 2 a; enuntiatio potest dupliciter considerari, vel ut res quaedam, . . . vel ut signum talis rei, 1 sent. 19. 5. 3 ad 5.
- Über das Verhältnis der enuntiatio zur propositio → propositio sub b. In jeder enuntiatio gibt es fünf Momente oder Gesichtspunkte, unter welchem sie betrachtet und eingeteilt werden kann, nämlich: 1. die unitas d. i. die Einheit oder Einheitlichkeit des Satzes (prout scilicet enuntiatio est una simpliciter vel coniunctione una, 1 perih. 13 a). 2. die qualitas d. i. die Beschaffenheit der Kopula oder der Form des Satzes (alia vero fuit divisio enuntiationis in affirmationem et negationem, quae quidem est divisio generis in species, quia sumitur secundum differentiam praedicati, ad quod fertur negatio; praedicatum autem est pars formalis enuntiationis, et ideo huiusmodi divisio dicitur pertinere ad qualitatem enuntiationis, qualitatem dico essentialem, secundum quod differentia significat quale quid, ib. 10 b). 3. die quantitas d. i. der Umfang, in welchem der Subjektsbegriff genommen wird (tertia autem est huiusmodi [sc. enuntiationis] divisio, quae sumitur secundum differentiam subiecti, quod praedicatur de pluribus vel de uno solo, et ideo dicitur pertinere ad quantitatem enuntiationis, nam et quantitas consequitur materiam, ib. 10 b; vgl. ib. c & 13 a). 4. das tempus d. i. die Zeitbestimmung der Kopula (necesse est omnem enuntiationem esse ex verbo vel ex casu verbi; verbum autem est, quod consignificat praesens tempus, casus autem verbi sunt, qui consignificant tempus praeteritum vel futurum, ib. 13 a). 5. die habitudo praedicati ad subiectum d. i. das Verhältnis des Prädikats zum Subjekte, nach welchem bestimmt wird, ob ein Satz in materia necessaria vel naturali sive in m. impossibili sive remota sive in m. possibili sive contingenti gebildet worden ist (ib.).
- Als Arten der enuntiatio gehören hierher: 1. enuntiatio aequipollens (1 cael. 27 a; vgl. 1 perih. 11 a) = der gleich vermögende oder gleichwertige Satz. 2. e. affirmativa & e. negativa (th. I. 58. 4 ob. 3 & ad 3; 1 perih. 8 a & b, 2 perih. 2 c) = der bejahende und der verneinende Satz. 3. e. categorica & e. condicionalis sive hypothetica (1 perih. 1 a & 8 b & d) = der kategorische oder unbedingte und der bedingte oder hypothetische Satz. 4. e. composita & e. simplex (ib. 8 d & g; 2 perih. 2 c) = der zusammengesetzte und der einfache Satz, m. a. W. derjenige Satz, welcher entweder in seinem Subjekte oder in seinem Prädikate nebeneinander mehrere Begriffe enthält (z. B. animal rationale mortale currit, 1 perih. 8 d), und derjenige, welcher est vox significativa de eo, quod est aliquid, quod pertinet ad affirmationem, vel non est aliquid, quod pertinet ad negationem (ib. g; z. B. homo est iustus & homo non est iustus). 5. e. condicionalis, → e. categorica. 6. e. contradictoria, e. contraria & e. subcontraria (th. I. II. 53. 1 c; 1 perih. 10 c, 11 a-c & 12 d; 1 cael. 27 a) = der kontradiktorisch, der konträr und der subkonträr entgegengesetzte Satz, m. a. W. derjenige Satz, welcher sich zu einem andern, wie ein partikulär bejahender zu einem allgemein verneinenden oder wie ein allgemein bejahender zu einem partikulär verneinenden Satze, derjenige, welcher sich zu einem andern, wie ein allgemein bejahender zu einem allgemein verneinenden Satze oder umgekehrt verhält, und derjenige, welcher einem andern Satze deshalb dem Wortlaute nach entgegengesetzt ist, weil sie beide konträr entgegengesetzten Sätzen als deren Teilsätze subalterniert oder untergeordnet sind. 7. e. contraria, → e. contradictoria. 8. e. copulativa (1 perih. 12 h) = der Verbindungssatz d. i. derjenige zusammengesetzte Satz, dessen Subjekt bzw. Prädikat aus mehreren durch Partikel miteinander verbundenen Begriffen besteht, oder die durch Verbindung von zwei oder mehreren ganzen Sätzen gebildet werden (z. B. homo est albus et equus est albus, ib.). 9. e. de futuro, e. de praesenti & e. de praeterito (ib. 8 b & 13 a-h) = der Satz mit der Zeitform der Zukunft, der Satz mit der der Gegenwart und der Satz mit der der Vergangenheit. 10. e. de praedicato finito, e. de praedicato infinito & e. de praedicato privativo sive privativa (2 perih. 2 c) = der Satz mit einem endlichen, der mit einem unendlichen und der mit einem einen Mangel ausdrückenden Prädikate (homo est iustus, homo est non iustus, homo est iniustus, ib.). 11. e. de praedicato infinito, → e. de praedicato finito. 12. e. de praedicato privativo, ≈ . 13. e. de praesenti, → e. de futuro. 14. e. de praeterito, ≈ . 15. e. de subiecto infinito (ib. 2 c) = der Satz mit einem unendlichen Subjekte (z. B. non homo est iustus, non homo non est iustus, ib.). 16. e. disiunctiva (11 met. 10 m) = der Trennungssatz. 17. e. exterior (1 anal. 44 c) = der äußere oder in hörbaren Worten gebildete Satz, welcher dem in Gedanken gebildeten (quod enuntiatur voce per intellectum, ib.) gegenübersteht. 18. e. hypothetica, → e. categorica. 19. e. indefinita sive infinita, e. particularis, e. singularis & e. universalis (1 perih. 10 c & 13 a; 2 perih. 2 c) = der unbestimmte oder unendliche, der partikuläre oder besondere, der singuläre oder Einzel- und der universelle oder allgemeine Satz. 20. e. infinita, → e. indefinita. 21. e. negativa, → e. affirmativa. 22. e. particularis, → e. indefinita. 23. e. plures & e. una (1 perih. 8 b-d, 10 b, 12 e & 13 a; 1 anal. 5 b) = der Vielsatz und der Ein- oder Einzigsatz, m. a. W. der mehrere Urteile und der nur ein einziges Urteil aussprechende Satz (enuntiationes plures sunt vel ex eo, quod plura significant et non unum, . . . vel ex eo, quod absque coniunctione proferuntur . . . enuntiatio est iudicanda una non ex unitate nominis, sed ex unitate significati, etiamsi sint plura nomina, quae unum significent, 1 perih. 8 d). 24. e. privativa, → e. de praedicato infinito. 25. e. prophetica (th. II. II. 173. 3 ad 4) = der prophetische Ausspruch. 26. e. simplex, → e. composita. 27. e. singularis, → e. indefinita. 28. e. subcontraria, → e. contradictoria. 29. e. transposita (2 perih. 2 c) = der versetzte oder umgestellte Satz (z. B. homo est non iustus umgestellt in homo non est iustus, ib.). 30. e. una, → e. plures. 31. e. una absolute sive simplex sive simpliciter & e. una secundum quid sive coniunctione (1 perih. 8 a, d & f, 10 b, 12 e-h & 13 a; 2 perih. 2 c; 1 anal. 5 b) = der unbedingt oder schlechtweg und der beziehungsweise oder durch Verbindung entstandene einheitliche Satz (enuntiatio dicitur vel una absolute, scilicet, quae unum de uno significat, vel una secundum quid, scilicet quae est coniunctione una, 1 perih. 8 d; vel si sit aliqua enuntiatio una, quae multa significat, non erit una simpliciter, sed coniunctione una, et secundum hoc haec enuntiatio animal gressibile bipes est risibile non est una quasi coniunctione una, sicut in prima expositione dicebatur, sed quia unum significat, ib.). 32. e. una coniunctione, → e. una absolute. 33. e. una secundum quid, ≈ . 34. e. una simplex sive simpliciter, ≈ . 35. e. universalis, → e. indefinita.
Geziemung, Billigkeit, d. i. die Tugend, dasjenige zu tun, was recht und billig ist (vgl. epiikes sub a), gleichbedeutend mit aequitas (←): epiikia videtur esse idem cum ea, quae dicitur eugnomosyne (←), th. II. II. 80. 1 ad 5; in his et similibus casibus malum est sequi legem positam, bonum autem est, praetermissis verbis legis sequi id, quod poscit iustitiae ratio et communis utilitas, et ad hoc ordinatur epiikia, quae apud nos dicitur aequitas, ib. 120. 1 c; vgl. ib. 2 c; epiikia, per quam homo praetermissa lege legislatoris intentionem sequitur, 3 sent. 37. 1. 4 c; vgl. ib. 33. 3. 4. 5 ob. 1 & c; ipse habitus, qui dicitur epiikia, est quaedam species iustitiae et non est alius habitus a iustitia legali, 5 eth. 16 k; vgl. ib. a.
a) geziemend, recht und billig, gleichbedeutend mit aequus (← sub c): dicitur autem in Graeco epiikes quasi id, quod est conveniens vel decens, ab ἐπί, quod est supra, et εἰκώς, quod est oboediens, quia videlicet per epiikiam aliquis excellentiori modo oboedit, dum observat intentionem legislatoris, ubi dissonant verba legis, 5 eth. 16 a; vgl. ib. b-h.
b) geziemend handelnd, was recht und billig ist tuend: quis homo sit epiikes, ille scilicet, qui eligit et operatur, quae dicta sunt, 5 eth. 16 i.
Missgunst: epireasmus, id est impedimentum voluntatis implendae (ἔστι γὰρ ὁ ἐπηρεασμὸς ἐμποδισμὸς ταῖς βουλήσεσιν μὴ ἵνα τι αὐτῷ ἀλλ᾽ ἵνα μὴ ἐκείνῳ, Aristoteles: Rhet. II. 2, 1378. b. 18-20), th. I. II. 47. 2 c.
einsiedlerisch.
- Zu religio eremitica → religio sub b; zu vita e. → vita sub c.
Irrtum: ignorantia autem secundum dispositionem (→ ignorantia sub a) est, quando aliquis habet quidem aliquam dispositionem in cognoscendo, sed corruptam, dum scilicet existimat aliquid circa rem, sed falso, dum vel existimat esse, quod non est, vel non esse, quod est, et haec ignorantia idem est, quod error, 1 anal. 27 a; error autem est approbare falsa pro veris, unde addit actum quendam super ignorantiam, potest enim esse ignorantia sine hoc, quod aliquis de ignotis sententiam ferat, et tunc ignorans est et non errans, sed quando iam falsam sententiam fert de his, quae nescit, tunc proprie dicitur errare, mal. 3. 7 c.
- Arten des error sind: error involuntarius & e. voluntarius (th. I. II. 19. 6 c) = der unfreiwillige und der freiwillige oder der in seiner Ursache d. i. in der verschuldeten ignorantia mitgewollte Irrtum.
- Parvus error in principio magnus est in fine (ente pr. a), die Übersetzung des aristotelischen Ausspruchs: τὸ ἐν ἀρχῇ μικρὸν ἐν τῇ τελευτῇ γίνεται παμμέγεθες (De caelo I. 5, 271. b. 12-13) = ein kleiner Irrtum, im Anfang begangen, wird am Ende sehr groß (et huius causa est, quia principium, etsi sit modicum magnitudine, est tamen magnum virtute, sicut ex modico semine producitur magna arbor; et inde est, quod illud, quod est modicum in principio, in fine multiplicatur, quia pertingit ad totum id, ad quod se extendit virtus principii, sive hoc sit verum sive falsum, 1 cael. 9 c); vgl. principium.
sein, im ontologischen, wie auch im logischen Sinne des Wortes (vgl. ens), der Gegensatz sowohl zu non esse, als zu fieri (←): esse dupliciter dicitur, uno modo significat actum essendi (die Wirklichkeit des Seins oder das Dasein; vgl. unten esse actuale); alio modo significat compositionem propositionis (die Kopula eines Satzes), quam anima adinvenit coniungens praedicatum subiecto, th. I. 3. 4 ad 2; esse dicitur dupliciter. Uno modo dicitur esse ipsa quidditas vel natura rei, sicut dicitur, quod definitio est oratio significans quid est esse, definitio enim quidditatem rei significat. Alio modo dicitur esse ipse actus essentiae, sicut vivere, quod est esse viventibus (das dem Lebewesen eigentümliche Sein), est animae actus, non actus secundus, qui est operatio, sed actus primus. Tertio modo dicitur esse quod significat veritatem compositionis in propositionibus; secundum quod est dicitur copula, 1 sent. 33. 1. 1 ad 1; esse dupliciter dicitur, . . . Uno modo, secundum quod est copula verbalis significans compositionem cuiuslibet enuntiationis, quam anima facit, unde hoc esse non est aliquid in rerum natura, sed tantum in actu animae componentis et dividentis, et sic esse attribuitur omni ei, de quo potest propositio formari, sive sit ens, sive privatio entis, dicimus enim caecitatem esse. Alio modo esse dicitur actus (Wirklichkeit) entis, inquantum est ens, id est quo denominatur aliquid ens actu in rerum natura, et sic esse non attribuitur, nisi rebus ipsis, quae in decem generibus (← sub b) continentur, unde ens a tali esse dictum per decem genera dividitur, quodl. 9. 2. 3 c; vgl. cg. I. 12; pot. 7. 2 ad 1; hoc verbum est consignificat compositionem, quia non eam principaliter significat, sed ex consequenti. Significat enim primo illud, quod cadit in intellectu per modum actualitatis absolute; nam est simpliciter dictum significat in actu esse; et ideo significat per modum verbi. Quia vero actualitas, quam principaliter significat hoc verbum est, est communiter actualitas omnis formae, vel actus substantialis vel accidentalis, inde est, quod, cum volumus significare quamcumque formam vel actum actualiter inesse alicui subiecto, significamus illud per hoc verbum est, vel simpliciter vel secundum quid, simpliciter quidem secundum praesens tempus, secundum quid autem secundum alia tempora. Et ideo ex consequenti hoc verbum est significat compositionem, 1 perih. 5 g; vgl. ib. 3 d. Speziell über das esse im Sinne der Logik heißt es: hoc verbum est quandoque in enuntiatione praedicatur secundum se, ut cum dicitur Socrates est, per quod nihil aliud intendimus significare, quam quod Socrates sit in rerum natura. Quandoque vero non praedicatur per se, quasi principale praedicatum, sed quasi coniunctum principali praedicato ad connectendum ipsum subiecto, sicut, cum dicitur Socrates est albus, non est intentio loquentis, ut asserat, Socratem esse in rerum natura, sed ut attribuat ei albedinem mediante hoc verbo est. Et ideo in talibus est praedicatur ut adiacens principali praedicato; et dicitur esse tertium, non quia sit tertium praedicatum, sed quia est tertia dictio posita in enuntiatione, quae simul cum nomine praedicato facit unum praedicatum, ut sic enuntiatio dividatur in duas partes, et non in tres, 2 perih. 2 a; vgl. ib. b.
- Zu esse in minus → minor sub c; zu e. in plus → plus. Und was speziell das esse im ontologischen Sinne des Wortes (= existere, ←) betrifft, so heißt es: ipsum esse est perfectissimum omnium, comparatur enim ad omnia ut actus (Wirklichkeit); nihil enim habet actualitatem (←), nisi inquantum est. Unde ipsum esse est actualitas omnium rerum et etiam ipsarum formarum; unde non comparatur ad alia sicut recipiens ad receptum, sed magis ut receptum ad recipiens. Cum enim dico esse hominis vel equi vel cuiuscumque alterius, ipsum esse consideratur ut formale (nach Weise der Form sich verhaltend) et receptum, non autem ut illud, cui competit esse, th. I. 4. 1 ad 3; vgl. ib. 3. 4 c; 50. 2 ad 3; illud autem, quod est maxime formale omnium, est ipsum esse, ib. 7. 1 c; esse autem est illud, quod est magis intimum cuilibet, et quod profundius omnibus inest, cum sit formale respectu omnium, quae in re sunt, ib. 8. 1 c; esse est actualitas substantiae vel essentiae, ib. 54. 1 c; ipsum enim esse est, quo aliquid est, ib. 75. 5 ad 4; esse est aliquid fixum et quietum in ente, cg. I. 20; unumquodque est per suum esse, ib. 22; esse actum quendam nominat (benennt), ib.; vgl. ib. 38; omnis res est per hoc, quod habet esse, ib. 22; ipsum esse est actus ultimus, qui participabilis est ab omnibus, ipsum autem nihil participat, qu. anim. 6 ad 2.
- Über das Verhältnis von esse zu essentia → essentia sub a und qui.
- Zu analogia secundum esse → analogia; zu causa e., e. hoc & e. simpliciter → causa sub b; zu debitum e. → debitus sub a; zu gradus e. → gradus sub a; zu idem secundum e. → idem; zu modus e. → modus sub b; zu necessitas e. → necessitas sub a; zu possibilitas e. sive ad e. et non e. → possibilitas; zu potentia ad e. → potentia sub a; zu potestas e. → potestas sub a; zu principium e. et primum e. → principium; zu prius in e. sive secundum ordinem in e. → prior sub a; zu quaestio de e. simpliciter → quaestio; zu relatio secundum e. → relatio; zu relativum secundum e. → relativus.
- Esse mit dem vorhergehenden oder nachfolgenden Dativ eines Wortes ist die Nachahmung einer aristotelischen Ausdrucksweise und bezeichnet das einem Dinge eigentümliche Sein, und zwar das Sein des Dinges, welches durch das im Dativ stehende Wort bezeichnet wird, oder die Wesenheit und zwar die abstrakte Wesenheit desselben (vgl. quod quid erat esse sive quod quid est unter qui): in omnibus sequentibus per hoc, quod dicit hoc esse vel huic esse intelligit quod quid erat esse illius rei, sicut homini esse vel hominem esse intelligit id, quod pertinet ad quod quid est homo, 7 met. 3 a. Demnach bezeichnet z. B. aeri esse (11 met. 9 d), das aristotelische τὸ χάλκῳ εἶναι (Metaph. XI. 9, 1065. b. 26), das Wesen des Erzes oder das Erz an sich; alicui potentiae esse (11 met. 9 d), das aristotelische δυνάμει τινί εἶναι (Metaph. XI. 9. 1065. b. 26), das Wesen irgendeiner Möglichkeit zu etwas oder die Möglichkeit an sich; animali esse (2 anal. 3 k), das aristotelische τὸ ζῴῳ εἶναι (Anal. post. II. 4, 91. b. 4-5), die Wesenheit des Tieres oder das Tier an sich; aquae esse (3 anim. 8 b), das aristotelische τὸ ὕδατι εἶναι (De anima III. 4, 429. b. 11), die Wesenheit des Wassers oder das Wasser an sich; carni esse (3 anim. 8 b), das aristotelische τὸ σαρκὶ εἶναι (De anima III. 4, 429. b. 12), die Wesenheit des Fleisches oder das Fleisch an sich; esse circulo & huic circulo (1 cael. 19 b; vgl. τὸ κύκλῳ εἶναι καὶ τῷδε τῷ κύκλῳ, De caelo I. 9, 278. a. 8) = die Wesenheit des Kreises und dieses oder jenes Kreises; homini esse (2 anal. 3 k), das aristotelische τὸ ἀνθρώπῳ εἶναι (Anal. post. II. 4, 91. b. 5), die Wesenheit des Menschen (humanitas, ← sub a) oder den Menschen an sich (per se homo, → homo); infinito esse (3 phys. 7 f & 12 g; 11 met. 10 e), das aristotelische τὸ ἀπείρῳ εἶναι (Phys. III. 5, 204. a. 23; Met. X. 10, 1066. b. 13), die Wesenheit des Unendlichen oder das Unendliche an sich; ipsi nunc esse (4 phys. 18 b) = die Wesenheit des Jetzt oder das Jetzt als solches; magnitudini esse (3 anim. 8 b), das aristotelische τὸ μεγέθει εἶναι (De anima III. 4, 429. b. 10), die Wesenheit der Größe oder die Größe an sich, und esse viventibus (1 sent. 33. 1. 1 ad 1) = das den Lebewesen eigentümliche Sein.
- Arten des esse im ontologischen Sinne sind: 1. esse ab alio sive per aliud & e. per se (th. I. II. 35. 7 c; cg. I. 13; II. 52; ente 5 h) = von einem andern oder durch ein andres und durch sich selbst sein (vgl. e. per accidens). 2. e. absolute sive simpliciter sive simpliciter acceptum & e. secundum quid sive e. aliquid sive aliquo modo sive hoc sive tale sive tantum (th. I. 5. 1 ad 1; 14. 9 c; 45. 5 c; 77. 6 c; I. II. 2. 5 ad 2; III. 17. 2 c; cg. II. 21; verit. 21. 5 c; 1 anal. 3 a; 2 anal. 1 e, f & g) = schlechtweg oder einfachhin oder einfachhin betrachtet und in gewisser Hinsicht oder irgendetwas oder auf irgendeine Weise oder dieses da oder so und so beschaffen oder so und so groß sein. 3. e. absolutum & e. concretum (th. I. 12. 4 ad 3; cg. I. 28; 1 sent. 23. 1. 1 c; 2 sent. 19. 1. 1 c & ad 3 & 4; 4 sent. 5. 1. 3. 1 c; pot. 5. 1 c; ente 5 k, 6 e & 7 a; opp. 1) = das (von etwas) abgelöste oder abgetrennte (non dependens a corpore, 2 sent. 19. 1. 1 c) und das mit etwas verwachsene Sein. 4. e. accidentale sive accidentis & e. substantiale sive substantiae (th. I. 5. 1 ad 1; 9. 2 c; 28. 2 c; 54. 3 ad 3; 76. 4 ad 4; cg. I. 22 & 26; II. 52; III. 20, 42 & 51; 1 sent. 8. 5. 2 c; 2 sent. 40. 1. 4 c; verit. 21. 5 c; quodl. 9. 2. 3 c; 1 phys. 12 b; ente 7 a) = das nicht wesentliche und das wesentliche Sein oder das Sein des Akzidenz und das der Substanz. 5. e. accidentis, → e. accidentale. 6. e. actu sive in actu sive actuale & e. in potentia (th. I. 2. 3 c; 3. 6 c; 5. 1 ad 1; 14. 9 c; 29. 2 ad 5; 77. 6 c; cg. I. 13, 38 & 42; II. 22; mal. 1. 2 c) = in Wirklichkeit und der Möglichkeit nach sein. 7. e. actuale, → e. actu. 8. e. alicuius sive huius (th. I. 38. 1 ad 1) = irgendeines oder dieses da sein (hoc esse huius dicitur multipliciter. Uno modo per modum identitatis, sicut dicit Augustinus, . . . Alio modo dicitur aliquid esse alicuius ut possessio vel servus, . . . Tertio modo dicitur hoc esse huius per originem tantum, ib.). 9. e. aliquid, → e. absolute. 10. e. aliquo modo, ≈ . 11. e. animatum sive vitale (ib. III. 2. 6 ad 2; 17. 2 c) = das Beseelt- oder Lebendig-Sein; vgl. oben e. viventibus. 12. e. causale & e. essentiale (1 sent. 8. 1. 2 c) = das ursächliche und das wesentliche Sein. 13. e. commune sive universale & e. proprium sive particulatum sive determinatum (th. I. 3. 4 ob. 1 & ad 1; 105. 1 ob. 3; cg. I. 26 & 52; II. 16; pot. 6. 6 c; ente 6 c) = das gemeinsame oder allgemeine und das eigentümliche oder besondere oder bestimmte Sein. 14. e. completum sive perfectum & e. incompletum sive imperfectum (th. I. II. 2. 5 ad 2; 5. 6 ad 2; III. 2. 6 ad 2; 62. 3 ad 3 & 4 c; 63. 2 c; cg. II. 91; IV. 40; 1 sent. 8. 5. 1 c; 3 sent. 5. 1. 3 c; 4 sent. 5. 1. 3. 1 c; 2 Cant. 8) = das vollständige oder vollkommene und das unvollständige oder unvollkommene Sein. 15. e. concretum, → e. absolutum. 16. e. corporale & e. spirituale (th. I. 67. 3 ob. 3; 78. 3 c; III. 17. 2 c; 2 sent. 19. 1. 3 ad 1; 4 sent. 44. 2. 1. 3 c & ad 2; virt. 1. 3 ad 2; verit. 3. 1 ad 2; 27. 7 c; 2 Cant. 8) = das körperliche und das geistige oder geistartige (vgl. e. immateriale & e. intentionale) oder geistliche Sein. 17. e. corruptibile & e. incorruptibile (cg. IV. 86; 1 cael. 24 e) = das vergängliche und das unvergängliche Sein. 18. e. creatum sive creaturae & e. Dei sive divinum (th. I. 3. 4 ob. 1; 7. 2 ad 1; 18. 4 ad 2; 54. 2 c; cg. I. 26, 45 & 84; III. 20; 1 sent. 8. 1. 2 c & ad 2) = das geschaffene oder geschöpfliche und das göttliche oder ungeschaffene Sein. 19. e. creaturae, → e. creatum. 20. e. debilissimum (3 phys. 1 c; univ. 2; vgl. pot. 7. 9 c) = das schwächste Sein, unter welchem bald das Sein der Beziehung eines Dinges zu einem andern, bald das e. in anima sive intentionale (↓) zu verstehen ist. 21. e. Dei, → e. creatum. 22. e. dependens & e. non dependens (2 sent. 19. 1. 1 c & ad 6) = das (von etwas) abhängige und das nicht abhängige Sein. 23. e. determinatum, → e. commune. 24. e. discretum & e. unitum (3 sent. 1. 2. 5 ad 1) = das gesonderte und das geeinigte Sein. 25. e. distinctum & e. indistinctum (3 sent. 5. 1. 3 c; ente 6 c) = das unterschiedene oder bestimmte und das nicht unterschiedene oder das unbestimmte Sein. 26. e. divinum, → e. creatum. 27. e. essentiale, → e. causale. 28. e. essentialiter & e. participative (th. I. 55. 1 ob. 3) = der Wesenheit nach und der Teilnahme nach (in etwas) sein. 29. e. ex aliquo, → ex. 30. e. finitum sive limitatum & e. infinitum sive non limitatum (cg. II. 21; 1 sent. 8. 5. 1 a; 3 sent. 13. 1. 2. 2 c; 14. 1. 4 ad 3; ente 6 e) = das endliche oder begrenzte und das unendliche oder unbegrenzte Sein. 31. e. firmum sive fixum sive permanens sive stans & e. fluens sive transiens (th. III. 62. 3 ad 3 & 4 c; 63. 2 c; 66. 1 c; 1 sent. 8. 5. 2 ad 4; 2 sent. 2. 2. 2 ad 4; 4 sent. 1. 1. 4. 2 c; 4 phys. 18 g, 21 a & 23 e; 3 meteor. 6 f; 2 anim. 16 a) = das feste oder beständige und das fließende oder (ex uno in aliud, th. III. 62. 4 c) übergehende Sein. 32. e. fixum, → e. firmum. 33. e. fluens, ≈ . 34. e. formale (cg. I. 26) = das der Form eines Dinges entsprechende Sein. 35. e. gloriae, e. gratiae sive gratuitum & e. naturae sive naturale (th. I. 56. 2 c; 61 pr. & 62 pr.; virt. 1. 3 ob. 2; verit. 27. 5 ad 6) = das Sein der Herrlichkeit im Himmel, das der Gnade und das der Natur (vgl. e. intentionale). 36. e. gratiae, → e. gloriae. 37. e. gratuitum, ≈ . 38. e. hoc, → e. absolute. 39. e. huius, → e. alicuius. 40. e. immateriale & e. materiale (th. I. 18. 4 ad 2; 56. 2 ad 3; cg. II. 51 & 62; III. 51; 2 sent. 19. 1. 3 ad 1; sensu 19 h) = das Sein ohne Materie und das mit Materie oder das durch die Verbindung mit einer Materie nicht bedingte und das durch eine solche bedingte Sein. 41. e. imperfectum, → e. completum. 42. e. in actu, → e. actu. 43. e. in alio sive receptum sive non subsistens & e. in se sive in seipso sive non receptum sive subsistens sive per se subsistens sive separatum subsistens (th. I. 4. 2 c; 7. 2 ad 1; 12. 4 c & ad 3; 44. 1 c; 75. 5 ad 4; cg. I. 22 & 69; II. 52; III. 19; 1 sent. 8. 5. 1 a & c; 2 sent. 37. 1. 2 c; 3 sent. 5. 3. 2 ad 3; pot. 7. 4 c; verit. 21. 5 c; 4 phys. 4 c; 8 phys. 21 c; ente 5 g) = das Sein in einem andern oder das (in etwas) aufgenommene oder das nicht für sich vorkommende Sein und das Sein in sich oder das nicht in einem andern Sein (esse in seipso non significat nisi non esse in alio, 4 phys. 4 g) oder das nicht aufgenommene oder für sich vorkommende oder abgetrennt existierende Sein. 44. e. in anima sive in cognoscente (2 sent. 19. 1. 3 ad 1; verit. 3. 1 ad 2; univ. 2) = das Sein in der Seele oder in dem Erkennenden. 45. e. in aliquo (th. I. 42. 5 ob. 1; 108. 5 c; I. II. 83. 1 c; mal. 4. 3 c; 4 phys. 4 a) = in irgendetwas sein (Ponit ergo octo modos, quibus aliquid in aliquo dicitur esse. Quorum primus est, sicut digitus dicitur esse in manu et universaliter quaecumque alia pars in suo toto. Secundus modus est, prout totum dicitur esse in partibus. Et quia iste modus non est adeo consuetus, sicut primus, ad eius manifestationem subiungit, quod totum non est praeter partes, et sic oportet, ut intelligatur esse in partibus. Tertius modus est, sicut homo dicitur esse in animali vel quaecumque alia species in suo genere. Quartus modus est, sicut genus dicitur esse in speciebus. Et ne iste modus extraneus videatur, rationem innuit, quare hoc dicit; nam genus est pars definitionis speciei et etiam differentia, unde quodammodo et genus et differentia dicuntur esse in specie, sicut partes in toto. Quintus modus est, sicut sanitas dicitur esse in calidis et frigidis, quorum contemperantia (←) constituit sanitatem, et universaliter quaecumque alia forma in materia vel subiecto, sive sit accidentalis sive substantialis. Sextus modus, sicut res Graecorum dicuntur esse in rege Graeciae, et universaliter omne, quod movetur, est in primo motivo. Per hunc etiam modum dicere possum, aliquid esse in me, quia est in potestate mea, ut faciam illud. Septimo modo dicitur aliquid esse in aliquo sicut in quodam optimo diligibili et desiderabili et universaliter sicut in fine. Et per hunc modum dicitur esse cor alicuius in aliqua re, quam desiderat et amat. Octavo modo dicitur esse aliquid in aliquo sicut in vase, et universaliter sicut locatum in loco. Videtur autem praetermittere modum, quo aliquid est in aliquo sicut in tempore, sed hic reducitur ad hunc octavum modum; nam sicut locus est mensura mobilis, ita tempus est mensura motus. Dicit autem, quod secundum hunc octavum modum maxime proprie dicitur esse aliquid in aliquo; unde oportet secundum regulam, quam tradit in IV. (c. 1) et V. (c. 1) Metaphysicorum, quod omnes alii modi reducantur aliquo modo ad hunc modum, quo aliquid est in aliquo sicut in loco, 4 phys. 4 a; in rebus ordinatis tripliciter aliquid esse contingit, scilicet per proprietatem, per excessum et per participationem. Per proprietatem (nach Weise der Eigentlichkeit oder in eigentlicher Weise) autem dicitur esse aliquid in re aliqua, quod adaequatur et proportionatur naturae ipsius, per excessum (nach Weise des Überschießens) autem, quando illud, quod attribuitur alicui, est minus, quam res, cui attribuitur, sed tamen convenit illi rei per quendam excessum, sicut dictum est de omnibus nominibus, quae attribuuntur Deo, per participationem autem, quando illud, quod attribuitur alicui, non plenarie invenitur in eo, sed deficienter, sicut sancti homines participative dicuntur dii, th. I. 108. 5 c; esse in aliquo diversimode convenit spiritualibus et corporalibus, quia corpus est in aliquo ut contentum, sicut vinum est in vase, sed spiritualis substantia est in aliquo ut continens et conservans, 1 sent. 37. 2. 1 c). 46. e. in cognoscente, → e. in anima. 47. e. incompletum, → e. completum. 48. e. incorruptibile, → e. corruptibile. 49. e. indistinctum, → e. distinctum. 50. e. in eo quod quid est (1 anal. 35 c), das aristotelische ἐνυπάρχειν ἐν τῷ τί ἐστι (Anal. post. I. 22, 84. a. 13) = in der Wesenheit eines Dinges (enthalten) sein. 51. e. infinitum, → e. finitum. 52. e. in minus, → minor sub a. 53. e. in numero, → numerus. 54. e. in parte & e. totaliter sive secundum totum suum posse (cg. I. 28; 2 anal. 1 e & f) = teilweise oder einem Teile nach (τὸ ἐπὶ μέρους, Aristoteles: Anal. post. II. 1, 89. b. 39) und gänzlich (τὸ ἁπλῶς, Aristoteles: Ibidem) oder nach seiner ganzen Machtvollkommenheit (verwirklicht) sein. 55. e. in plus, → plus. 56. e. in potentia, → e. actu. 57. e. in se, → e. in alio. 58. e. in seipso, ≈ . 59. e. in seipso non primo sive secundum alterum sive secundum partem sive per partem & e. in seipso primo (4 phys. 4 c-e) = nicht an erster Stelle oder zufolge eines andern oder gemäß einem Teile und an erster Stelle in sich selbst sein. 60. e. in seipso per partem, → e. in seipso non primo. 61. e. in seipso primo, ≈ . 62. e. in seipso primo et per accidens sive secundum accidens & e. in seipso primo et per se (ib. e-g & i) = an erster Stelle und gemäß einem nebenbei Seienden und an erster Stelle und gemäß seiner selbst in sich selbst sein. 63. e. in seipso primo et per se, → e. in seipso et per accidens. 64. e. in seipso secundum alterum, → e. in seipso non primo. 65. e. in seipso secundum partem, ≈ . 66. e. in subiecto (4 phys. 4 a; 7 met. 13 c) = in einem Subjekte oder in etwas als in seinem Subjekte sein; vgl. Aristoteles: Categ. c. 2, 1. a. 20 sqq. 67. e. intellectuale sive intelligibile & e. sensibile (th. I. 13. 7 c; 15. 1 c; 18. 4 ad 2; 56. 2 c & ad 3; cg. I. 47; II. 46, 91 & 98; III. 51) = das übersinnliche und das sinnliche Sein. 68. e. intelligibile, → e. intellectuale. 69. e. intentionale & e. naturae sive naturale sive reale sive rei (th. I. 56. 2 ad 3; 57. 1 ad 2; 58. 6 c; 67. 3 c; 78. 3 c; cg. I. 22; 1 sent. 8. 5. 2 ad 4; 33. 1. 1 ad 1; 4 sent. 44. 2. 1. 3 ad 2; pot. 4. 2 ad 8; verit. 27. 7 c; 2 Cant. 8; 3 meteor. 6 f; sensu 19 h) = das abbildliche oder abgespiegelte und das natürliche (vgl. e. gloriae) oder sachliche Sein, wie es einem in Wirklichkeit existierenden Dinge zukommt. 70. e. limitatum, → e. finitum. 71. e. locale (th. I. 9. 2 c) = das örtliche oder räumliche Sein. 72. e. materiale, → e. immateriale. 73. e. naturae, → e. gloriae & e. intentionale. 74. e. naturale, ≈ . 75. e. non dependens, → e. dependens. 76. e. non limitatum, → e. finitum. 77. e. non receptum, → e. in alio. 78. e. non subsistens, ≈ . 79. e. participatum sive per participationem & e. per essentiam (ib. 75. 5 ad 4; 90. 2 ad 1; I. II. 3. 7 c; 5. 6 ad 2; 17. 6 ob. 2; cg. I. 102; III. 66; verit. 21. 5 c) = das mitgeteilte oder teilgenommene und das wesenhafte Sein. 80. e. participative, → e. essentialiter. 81. e. particulatum, → e. commune. 82. e. per accidens & e. per se (th. I. 3. 6 c; cg. II. 21; pot. 3. 6 ob. 5) = gemäß einem nebenbei Seienden (quod est per accidens, est in paucioribus, pot. 3. 6 ob. 5) und gemäß seiner selbst oder seiner eigenen Natur und Wesenheit sein. 83. e. per aliud, → e. ab alio. 84. e. per essentiam, → e. participatum. 85. e. perfectum, → e. completum. 86. e. permanens, → e. firmum. 87. e. per participationem, → e. participatum. 88. e. perpetuum (cg. II. 32; vgl. ib. 33; 8 phys. 21 c) = das immer währende Sein. 89. e. per se, → e. ab alio & e. per accidens. 90. e. per se subsistens, → e. in alio. 91. e. personale (th. III. 17. 2 c) = das persönliche oder Person-Sein. 92. e. primitivum sive primordiale & e. ultimum sive terminatum (ib. I. 58. 6 c; 1 sent. 8. 5. 2 ad 6; pot. 4. 2 ad 8) = das uranfängliche oder ursprüngliche und das letzte oder beendete oder vollendete Sein. 93. e. primordiale, → e. primitivum. 94. e. primum & e. secundum (cg. I. 84; ente 5 i & 7 a) = das erste oder göttliche und das zweite oder geschöpfliche Sein. 95. e. principale & e. secundarium (unio. 4 c) = das hauptsächliche und das untergeordnete Sein oder das Sein in erster und das in zweiter Linie. 96. e. proprium, → e. commune. 97. e. purum sive tantum (verit. 21. 5 c; ente 5 i & 6 c & d) = das reine Sein oder nur Sein (vgl. e. absolute). 98. e. reale, → e. intentionale. 99. e. receptum, → e. in alio. 100. e. rei, → e. intentionale. 101. e. secundum, → e. primum. 102. e. secundum quid, → e. absolute. 103. e. secundum totum suum posse, → e. in parte. 104. e. sensibile, → e. intellectuale. 105. e. separatum subsistens, → e. in alio. 106. e. similitudinarium (th. I. II. 5. 6 ad 2) = das ähnliche Sein. 107. e. simpliciter, → e. absolute. 108. e. simpliciter acceptum, ≈ . 109. e. specificum (nom. 2. 5; 3 sent. 1. 2. 1 c; spir. 4 c & ad 4; verit. 2. 2 c; 7 phys. 5 c) = das einer Art eigentümliche Sein. 110. e. spirituale, → e. corporale. 111. e. stans, → e. firmum. 112. e. subsistens, → e. in alio. 113. e. substantiae, → e. accidentale. 114. e. substantiale, ≈ . 115. e. superadditum (3 sent. 6. 2. 3 c) = das hinzugefügte Sein. 116. e. tale, → e. absolute. 117. e. tantum, ≈ & → e. purum. 118. e. terminatum, → e. primitivum. 119. e. totaliter, → e. in parte. 120. e. transiens, → e. firmum. 121. e. ultimum, → e. primitivum. 122. e. universale, → e. commune. 123. e. vitale, → e. animatum.
- Agere sequitur ad esse in actu, → agere sub a. Eius est agere, cuius est esse, ≈ . Eo modo aliquid operatur, quo est (th. I. 75. 2 c), oder: modus operandi uniuscuiusque rei sequitur modum essendi ipsius (ib. 89. 1 c), oder: similiter unumquodque habet esse et operationem (ib. 75. 3 c), oder: unumquodque operatur, secundum quod est (cg. II. 79) = die Weise des Wirkens und die des Seins eines jeden Dinges entsprechen sich. Esse consequitur sive sequitur formam (th. I. 9. 2 c; 14. 4 c), oder: esse per se consequitur ad formam (ib. 90. 2 ad 1), oder: Esse consequitur naturam (ib. III. 17. 2 ad 1) = das Sein eines Dinges als solches richtet sich nach der substanziellen Form oder nach der Natur und Wesenheit des Dinges. Esse cuiuslibet rei consistit in indivisione (ib. I. 11. 1 c; vgl. cg. I. 54) = das Sein eines jeden Dinges ist unteilbar. Esse est prius natura, quam agere, → agere sub a. Esse et esse verum convertuntur, → convertere sub b. Esse non convenit formae tantum, nec materiae tantum, sed composito (cg. II. 43) = bei den körperlichen Dingen kommt das Sein weder der Form, noch der Materie für sich allein, sondern vielmehr dem aus beiden Zusammengesetzten zu. Esse per se consequitur ad formam, ↑: Esse consequitur etc. Esse substantiale cuiuslibet rei in indivisibili consistit (th. I. 76. 4 ad 4) = das Wesen eines jeden Dinges besteht in etwas Unteilbarem, so dass ihm weder etwas zugesetzt noch weggenommen werden kann. Illud est unaquaeque res, quod operatur operationes illius rei (ib. 75. 4 c) = dasjenige ist diese oder jene Sache, was die Tätigkeiten der betreffenden Sache verrichtet, unde illud est homo, quod operatur operationes hominis, ib. Illud, quod est ultimum in resolutione, est primum in esse (1 sent. 8. 1. 3 a) = was bei der Auflösung oder dem Vergehen das Letzte ist, das ist im Sein oder beim Werden das Erste. In iis, quae possunt esse et non esse, prius est non esse, quam esse (1 perih. pr.) = bei denjenigen Dingen, welche sein oder nicht sein können, ist das Nicht-Sein früher, als das Sein. Ipsum esse nihil aliud adiunctum habere potest (th. I. 3. 6 c) = dem Sein als solchem kann nichts hinzugefügt werden; vgl. ente 6 c. Modus operandi uniuscuiusque rei sequitur modum essendi ipsius, ↑: Eo modo aliquid etc. Nihil est formalius aut simplicius, quam esse (cg. I. 23; vgl. th. I. 7. 1 c & 8. 1 c) = nichts ist mehr nach Weise der Form sich verhaltend und einfacher, als das Sein. Nulla res habet potestatem supra suum esse (pot. 6. 7 ad 4) = kein Ding hat Macht über sein eigenes Sein, so dass es sich dasselbe nehmen, oder auch nur etwas daran ändern könnte. Omne, quod est in altero, est in eo per modum eius, in quo est (th. I. 55. 1 ob. 3; cg. I. 49) = was in einem andern ist, ist in ihm nach dessen Weise. Omne, quod est per accidens, reducitur ad id, quod est per se (cg. III. 11) = jedes nebenbei Seiende ist auf etwas zurückzuführen, was als solches und gemäß seiner selbst ein Seiendes ist. Omne, quod est per aliud, reducitur ad id, quod est per se (ente 5 i) = was immer durch ein andres ist, ist auf dasjenige zurückzuführen (sicut ad causam primam, ib.), was durch sich selbst ist. Omne, quod incipit esse vel desinit, per motum vel mutationem hoc patitur (cg. I. 15) = alles, was zu sein anfängt oder aufhört, tut dies infolge einer Bewegung oder Veränderung. Quod est per accidens, est posterius eo, quod est per se (ib. III. 15) und umgekehrt: Quod est per se, prius est eo, quod est per accidens (th. I. 3. 6 c) = das nebenbei Seiende ist später, als dasjenige, was gemäß seiner selbst und als solches ist oder existiert, und umgekehrt. Similiter unumquodque habet esse et operationem, ↑: Eo modo aliquid etc. Unumquodque operatur, secundum quod est, ≈ .
a) Wesenheit, Wesen, d. i. dasjenige, wodurch etwas, sei es eine Substanz, sei es ein Akzidenz, das ist, was es ist, synonym mit forma (← sub b), natura (← sub e), quidditas (←), quod quid est, quod quid erat esse (→ quis sub a), species (← sub f) und substantia (← sub h): essentia significat quidditatem, ut est forma totius, 1 sent. 23. 1. 1 c; nomen igitur essentiae non sumitur ab ente secundo modo dicto, aliqua enim dicuntur hoc modo entia, quae essentiam non habent, ut patet in privationibus, sed sumitur essentia ab esse primo modo dicto, ente 1 a; vgl. ib. c; essentia vel natura comprehendit in se illa tantum, quae cadunt in definitione speciei (= Art), sicut humanitas comprehendit in se ea, quae cadunt in definitione hominis, th. I. 3. 3 c; essentia proprie est id, quod significatur per definitionem, definitio autem complectitur principia speciei, non autem principia individualia, unde in rebus compositis ex materia et forma essentia significat non solum formam, nec solum materiam, sed compositum ex materia et forma communi, prout sunt principia speciei, ib. 29. 2 ad 3; vgl. ente 2 c-g & 5 d & e & 7 a; comp. 1. 10; oportet, quod essentia significet aliquod commune omnibus naturis, per quas diversa entia in diversis generibus et speciebus collocantur, sicut humanitas est essentia hominis, et sic de aliis, ente 1 b; essentia proprie et vere est in substantiis, sed in accidentibus est quodammodo et secundum quid, ib. 2 a; vgl. 1 sent. 25. 1. 1 ad 3 & 7.
- Über das Verhältnis von essentia zu esse, dies Wort im ontologischen Sinne verstanden (vgl. existentia), heißt es: impossibile est ergo, quod in Deo sit aliud esse et aliud eius essentia, th. I. 3. 4 c; vgl. ib. III. 3. 3 ad 1; Deus est sua essentia, quidditas seu natura, cg. I. 21; in Deo non est aliud essentia vel quidditas, quam suum esse, ib. 22; divina autem essentia est idem, quod suum esse, 1 sent. 2. 1. 4 ad 1; necesse est, quod Dei essentia non sit aliud, quam esse ipsius, comp. 1. 11; aliquid enim est, sicut Deus, cuius essentia est ipsum suum esse, ente 6 a; vgl. hebd. 1; 1 sent. 2. 1. 1 a; pot. 7. 4 c; quodl. 2. 2. 3 c; 3. 8. 20 c; 2 anal. 6 b; in omni autem creato essentia differt a suo esse et comparatur ad ipsum, sicut potentia ad actum, th. I. 54. 3 c; vgl. ib. 50. 2 ad 3; 75. 5 ad 4; cg. I. 21; II. 52, 53 & 54; est contra rationem facti, quod essentia rei sit ipsum esse eius, th. I. 7. 2 ad 1; in creatura differt essentia rei et esse suum, 1 sent. 2. 1. 4 ad 1; in quocumque enim aliud est essentia et aliud esse eius, oportet, quod aliud sit, quod sit, et aliud, quo aliquid sit, comp. 1. 11; secundo modo invenitur essentia in substantiis creatis intellectualibus, in quibus est aliud esse, quam essentia ipsarum, ente 6 e; vgl. ib. g.
- Über das Verhältnis von essentia zu natura → natura.
- Zu beatitudo per essentiam → beatitudo sub a; zu beatus per e. → beatus sub a; zu bonitas de e. rei, bonitas extra e. rei & bonitas per e. → bonitas sub a; zu bonum per e. → bonus sub b; zu communitas e. → communitas sub a; zu dicere per e. → dicere sub c; zu differre per e. → differre sub b; zu diversitas e. → diversitas; zu divisio e. sive per e. sive secundum e. → divisio; zu ens per e. → ens; zu esse per e. → esse; zu finis quantum ad e. → finis sub a; zu humanus per e. → humanus; zu infinitum e. sive secundum e. → infinitus; zu malum per e. → malus sub b; zu ordo e. → ordo sub a; zu pars e. → pars sub a; zu praedicare per e. → praedicare sub b; zu praedicatio per e. → praedicatio sub b; zu principium e. → principium; zu ratio per e. → ratio sub c; zu rationale per e. → rationalis sub b; zu redire ad e. suam → redire; zu relatus per e. suam → relatus; zu spirituale per e. → spiritualis sub c; zu tale per e. → talis; zu terminus quantum ad e. → terminus sub a; zu totalitas e. → totalitas; zu unio secundum e. → unio; zu unitas e. → unitas; zu veritas per e. → veritas sub a; zu visio per e. → visio sub a; zu voluntas per e. → voluntas sub b.
- Arten der essentia in diesem Sinne sind: 1. essentia communis & e. propria (th. I. 31. 2 ad 4; 1 perih. 10 a) = die allgemeine oder gemeinsame (vgl. ente 1 b) und die eigentümliche oder besondere Wesenheit. 2. e. completa & e. quaedam sive secundum quid (cg. II. 89; ente 7 a) = die vollständige oder vollkommene und eine gewisse Art von Wesenheit oder die beziehungsweise Wesenheit. 3. e. divina (th. I. 2 pr.; trin. 2. 2. 3 c) = die göttliche Wesenheit. 4. e. finita & e. infinita (th. I. 7. 2 ob. 2; 52. 2 c; 1 sent. 43. 1. 2 c) = die begrenzte oder endliche und die unbegrenzte oder unendliche Wesenheit. 5. e. infinita, → e. finita. 6. e. propria, → e. communis. 7. e. quaedam, → e. completa. 8. e. secundum quid, ≈ . 9. e. separata (trin. 2. 2. 3 c) = die (von der Materie) losgetrennte Wesenheit. 10. e. simplex (th. I. 90. 2 ad 1) = die einfache d. i. nicht aus Form und Materie zusammengesetzte Wesenheit. 11. e. visibilis (verit. 8. 3 ad 17) = die sichtbare Wesenheit.
b) Wesen, d. i. dasjenige, was eine Wesenheit (→ essentia sub a) hat: essentia rei vel est res ipsa, vel se habet ad ipsam aliquo modo ut causa, cg. I. 21.; essentia dicitur, cuius actus (Wirklichkeit) est esse, 1 sent. 23. 1. 1 c; si autem sumatur unumquodque ut quod est, sic unum et idem dicetur essentia, inquantum habet esse, ib.
- Als eine besondere Art der essentia gehört hierher die essentia quinta= die fünfte Wesenheit oder der fünfte (einfache) Körper (vgl. corpus quintum) oder das fünfte Element (→ elementum sub a), d. i. dasjenige Element, aus welchem die Himmelskörper bestehen und durch welches die elementaren Bestandteile der irdischen Körper zusammengehalten und geeinigt werden: alia autem est opinio, quod corpora caelestia non sunt de natura quattuor elementorum, sed quinta essentia, quodl. 6. 11. 19 ad 1; hoc autem principium dicit ipsam quintam essentiam, ex quo omnia huiusmodi (sc. sphaerae et stellae) formantur, 1 meteor. 2 a; vgl. 2 sent. 14. 1. 2 c; 4 phys. 10 b; 11 met. 10 i; corpus quintae essentiae non venit in compositionem humani corporis, nisi secundum virtutem tantum, 2 sent. 30. 2. 1 c; vgl. 4 sent. 44. 2. 1. 1 c & 2. 1 c; quinta essentia non venit materialiter in compositionem corporis mixti, cum sit inalterabilis, sed virtualiter tantum, th. I. 76. 7 c; ex natura quintae essentiae, quae est lux, ut dicunt, quam ponunt esse de compositione humani corporis et per eam elementa contraria conciliari in unum, ib. III. 57. 3 c; vgl. ib. I. 76. 7 ob. 3.
a) wesentlich d. i. die Wesenheit betreffend, zu ihr gehörig, aus ihr herstammend, synonym mit substantialis (← sub b), der Gegensatz zu accidentalis (←): si enim naturae aliquid essentiale subtrahitur, cg. II. 15; proprietates naturales vel essentiales id est essentiam animae naturaliter consequentes, spir. 11 c; quidquid convenit alicui inquantum huiusmodi, est ei essentiale, verit. 21. 5 ob. 3.
b) wesenhaft, d. i. die Wesenheit ausmachend, der Gegensatz zu participatus (→ participare sub b) und per participationem (←) .
nach Weise oder im Sinne der Wesenheit, wesentlich, wesenhaft, synonym mit substantialiter (← sub b), der Gegensatz zu accidentaliter und participative (←): quae de aliis dicuntur accidentaliter, sibi conveniunt essentialiter, th. I. 6. 3 c; potest attribui alicui rei dupliciter, uno modo essentialiter, ib. I. II. 62. 1 ad 1; lex essentialiter invenitur in regulante, ib. 91. 6 c; ad vitam contemplativam potest aliquid pertinere dupliciter, uno modo essentialiter, ib. II. II. 180. 2 c; vgl. ib. 186. 2 c; cg. II. 81.
a) gewöhnlich, häufig eintretend, andauernd: et secundum quod (mos) importat diuturnitatem quandam, dicitur febris ethica, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c.
b) sittlich, synonym mit moralis (←): secundum autem quod importat morem secundo modo acceptum, dicitur scientia ethica, quam nos moralem dicimus, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c.
- Ethica sc. scientia sive philosophia (1 anal. 44 i) = die Sittenlehre.
c) Ethica, die Nikomachische Ethik des Aristoteles: in hoc libro, qui dicitur Ethicorum id est Moralium, 1 eth. 1 a.
Wortableitung: Aliud est etymologia nominis et aliud est significatio nominis. Etymologia attenditur (ist gemeint) secundum id, a quo imponitur nomen ad significandum, nominis vero significatio attenditur secundum id, ad quod significandum nomen imponitur; quae quandoque diversa sunt, nomen enim lapidis imponitur a laesione pedis, non tamen hoc significat, alioquin ferrum, cum pedem laedat, lapis esset, th. II. II. 92. 1 ad 2; vgl. ib. 1. 6 ad 3.
Fähigkeit oder Tugend des guten Überlegens, die εὐβουλία des Aristoteles: eubulia enim est habitus, quo bene consiliamur, th. I. II. 57. 6 ob. 1; eubulia autem importat (bedeutet) bonitatem consilii, dicitur enim ab εὐ, quod est bonum, et βουλή, quod est consilium, quasi bona consiliatio vel potius bene consiliativa (←), unde manifestum est, quod eubulia est virtus humana, ib. II. II. 51. 1 c; eubuliam, per quam homo est bene consiliativus, ib. 2 c; ad prudentiam pertinet bene consiliari imperative (←), ad eubuliam autem elicitive (←), ib. ad 1; vgl. ib. 48. 1 c; eubulia est rectitudo consilii ad finem bonum simpliciter per vias congruas et tempore convenienti, 6 eth. 8 p; vgl. ib. a-o.
- Über den Unterschied zwischen eubulia & synesis → synesis.
a) Tugend der Danksagung oder der Dankbarkeit: eucharistia autem est idem, quod bona gratia, quam Tullius ponit, th. II. II. 80. 1 ad 4; vgl. ib. ob. 1 & 4.
b) Altarsakrament: eucharistia est praecipuum sacramentum, th. II. II. 83. 9 c; vgl. ib. 89. 2 c; secundum hoc etiam dicitur eucharistia id est bona gratia, quia gratia Dei vita aeterna, ut dicitur Rom. 6. 23, vel quia realiter continet Christum, qui est plena gratia, ib. III. 73. 4 c; vgl. ib. 65. 1 c; qu. 73-84.
vom Zufall sehr beglückt, großes Glückskind (→ fortuna sub a), das Gegenteil von infortunatus (← sub b): si aliquis sit propinquus magno malo et liberetur ab illo, dicitur eufortunatus, 2 phys. 9 f; vgl. ib. g & 10 c; 11 met. 8 k.
sehr glücklicher Zufall, großes Glück (→ fortuna sub a), das Gegenteil von infortunium (←): eufortunium dicitur, quando sequitur aliquod magnum bonum, 2 phys. 9 f; dicimus esse eufortunium, cum aliquis homo invenit thesaurum, ib. 10 c; si sit magnum bonum, quod fortuito evenit, dicitur eufortunium, 11 met. 8 k.
Fähigkeit oder Tugend des guten oder richtigen Urteilens über außergewöhnliche Dinge, gleichbedeutend mit der γνώμη des Aristoteles (→ gnome): quantum vero ad ea, quae quandoque particulariter agenda occurrunt praeter communes leges, ponitur eugnomosyne quasi bona gnome (←), quae est in talibus directiva, et ideo dicit de ea, quod est voluntaria iustificatio (freiwillige Gerecht-Machung oder außergesetzliches Rechttun; vgl. iustificatio sub a), quia scilicet ex proprio arbitrio id, quod iustum est, homo secundum eam servat, non secundum legem scriptam, th. II. II. 80. 1 ad 4. vgl. epiikia.
Tugend der Gottesfurcht, synonym mit latria (← sub b), religio (← sub a) und theosebia: eusebia vero dicitur quasi bonus cultus, unde est idem, quod religio (← sub a), th. II. II. 80. 1 ad 4; quia tamen specialis honor debetur Deo tanquam primo omnium principio, etiam specialis ratio cultus ei debetur, quae Graeco nomine vocatur eusebia vel theosebia, ib. 81. 1 ad 4; vgl. 3 sent. 9. 1. 1. 1 c.
Fähigkeit oder Tugend des guten Treffens oder Erratens in praktischen Dingen (vgl. ars coniecturalis unter ars sub b), die εὐστοχία des Aristoteles: eustochia est bene coniecturativa de quibuscumque, th. II. II. 49. 4 c; eustochia, cuius laus est in veloci consideratione eius, quod oportet, ib. ad 2; vel etiam eustochia id est bona coniecturatio, 6 eth. 8 a.
gleichbedeutend mit synesis (←): pro eodem accipitur synesis et eusynesia id est bonus sensus (← sub d), 6 eth. 9 d.
Fähigkeit oder Tugend des guten oder angenehmen Neckens oder des Spaß-Machens, die εὐτραπελία des Aristoteles: eutrapelia (est virtus) circa delectationes ludi, th. I. II. 60. 5 ob. 4; vgl. ib. a & c; eutrapeliae, ad quam pertinet bene conviciari, ib. II. II. 72. 2 ob. 1; ad eutrapeliam pertinet dicere aliquod leve convicium non ad dehonorationem vel ad contristationem eius, in quem dicitur, sed magis causa delectationis et ioci, ib. 2 ad 1; Philosophus ponit virtutem eutrapeliae circa ludos, quam nos possumus dicere iucunditatem, ib. 168. 2 a; circa ludos potest esse aliqua virtus, quam Philosophus eutrapeliam nominat, ib. c; eutrapelia vero, quae est circa delectationes, quae sunt in ludis, virt. 1. 12 ad 26; vgl. 4 sent. 16. 4. 2. 1 c; 2 eth. 9 g; 4 eth. 16 a-m; 8 eth. 6 l.
gut oder angenehm neckend, muntere oder erheiternde Späße machend, der Ausdruck εὐτράπελος des Aristoteles: dicitur aliquis eutrapelus a bona conversione, quia scilicet bene convertit aliqua dicta vel facta in solatium, th. II. II. 168. 2 c; illi, qui moderate se habent in ludis, vocantur eutrapeli, quasi bene vertentes, quia scilicet ea, quae dicuntur ac fiunt convenienter, in risum convertunt, 4 eth. 16 d; vgl. ib. e-g; eutrapelus id est virtuose se habens circa ludos, 8 eth. 3 b; vgl. ib. 6 l.
evangelisch, d. i. im Evangelium enthalten, sich auf dasselbe beziehend.
a) Augenscheinlichkeit, Offenkundigkeit, offenbare Richtigkeit: propter evidentiam signorum, th. II. II. 1. 4 ad 2; vgl. ib. 5. 2 ad 1.
b) Einsicht in die Richtigkeit, klare Erkenntnis: ad huius evidentiam considerandum est, th. I. 14. 6 c; vgl. ib. 17. 4 c; ad evidentiam autem praemissae dubitationis considerandum est, cg. III. 109.
aus, heraus aus, von her, vonseiten, von wegen, durch, zufolge, gemäß: haec enim praepositio ex importat (bedeutet) habitudinem (← sub a) quandoque quidem causae materialis, . . . aliquando vero habitudinem causae efficientis, th. I. 39. 8 c; vgl. ib. 45. 1 ob. 3; haec praepositio ex potest designare habitudinem causae finalis, efficientis et formalis, virt. 2. 7 ad 17; vgl. 1 sent. 5. 2. 1 c & 25 exp.; donum non dicitur ex eo, quod actu datur, th. I. 38. 1 ad 4; actio habet speciem ex obiecto, ib. I. II. 18. 2 c; quod se habet ex additione ad alterum, ib. 107. 4 ob. 3; certitudo potest considerari dupliciter, uno modo ex causa certitudinis, alio modo ex parte subiecti, ib. II. II. 4. 8 c; abstinentia ex suo nomine importat subtractionem ciborum, ib. 146. 1 c; prima sumenda est ex condicione humanae naturae, ib. III. 61. 1 c.
- Aliquid esse vel fieri ex aliquo ist in verschiedener Weise möglich, nämlich: 1. proprie et primo d. i. in eigentlicher Weise und an erster Stelle. 2. proprie sed non primo d. i. auf eigentliche Weise, aber nicht an erster Stelle, und 3. non proprie d. i. in uneigentlicher Weise; vgl. 5 met. 21 a. Proprie et primo ist oder wird etwas aus einem andern wieder auf vierfache Weise: Quorum primus (modus) est, secundum quem aliquid dicitur esse ex aliquo ut ex materia. Quod quidem contingit dupliciter. Uno modo, secundum quod accipitur materia primi generis (← sub a), scilicet communis, sicut aqua est materia omnium liquabilium, quae omnia dicuntur esse ex aqua. Alio modo secundum speciem ultimam, scilicet specialissimam (→ species sub f), sicut haec species, quae est statua, dicitur fieri ex aere. Secundo modo dicitur aliquid fieri ut ex primo principio movente, sicut pugna ex convicio, quod est principium movens animum conviciati ad pugnandum. Et sic etiam dicitur, quod domus est ex aedificante et sanitas ex medicina. Tertio modo dicitur fieri ex aliquo, sicut simplex ex composito ex materia et forma. Et hoc est in via resolutionis, sicut dicimus, quod partes fiunt ex toto et versus ex Iliade i. e. ex toto tractatu Homeri de Troia; resolvitur enim Ilias in versus, sicut totum in partes. Et similiter dicitur, quod lapides fiunt ex domo. Ratio autem huius est, quia forma est finis in generatione. Perfectum enim dicitur, quod habet finem, ut supra habitum est. Unde patet, quod perfectum est, quod habet formam. Quando igitur ex toto perfecto fit resolutio partium, est motus quasi a forma ad materiam, sicut e converso, quando partes componuntur, est motus a materia in formam. Et ideo haec praepositio ex, quae principium designat, utrobique competit, et in via compositionis, quia determinat principium materiale, et in via resolutionis, quia significat principium formale. Quarto modo dicitur aliquid fieri ex aliquo sicut species ex parte speciei. Pars autem speciei potest accipi dupliciter, aut secundum rationem, aut secundum rem. Secundum rationem, sicut bipes est pars hominis, quia est pars definitionis eius, quamvis secundum rem non sit pars, quia aliter non praedicaretur de toto; toti enim homini competit habere duos pedes. Secundum rem vero, sicut syllaba est ex elemento id est ex littera sicut ex parte speciei. Hic autem quartus modus differt a primo. Nam dicebatur aliquid esse ex parte materiae, sicut statua ex aere; nam substantia, ex qua est statua, est composita ex sensibili materia tanquam ex parte substantiae. Sed haec species componitur ex parte speciei; sunt enim partium quaedam partes speciei et quaedam partes materiae. Partes quidem speciei dicuntur, a quibus dependet perfectio speciei et sine quibus esse non potest species; unde et tales partes in definitione totius ponuntur, sicut anima et corpus in definitione animalis et angulus in definitione trianguli et littera in definitione syllabae. Partes vero materiae dicuntur, ex quibus species non dependet, sed quodammodo accidunt speciei, sicut accidit statuae, quod fiat ex aere vel ex quacumque materia. Accidit etiam circulo, quod dividatur in duos semicirculos, et angulo recto, quod angulus acutus sit eius pars. Unde huiusmodi partes non ponuntur in definitione totius speciei, sed potius e converso, sicut in septimo huius erit manifestum. Sic ergo patet, quod quaedam dicuntur ex aliquo fieri primo et proprie, ib. Proprie sed non primo ist oder wird sodann etwas aus einem andern ebenfalls auf vierfache Weise: Aliqua vero dicuntur ex aliquo fieri non primo, sed secundum partem. Et hoc secundum quemcumque praedictorum modorum; sicut puer dicitur fieri ex patre sicut principio motivo et matre sicut ex materia, quia quaedam pars patris movet, scilicet sperma, et quaedam pars matris est materia, scilicet menstruum; et plantae fiunt ex terra, non tamen quidem ex toto, sed ex aliqua eius parte, ib. Non proprie endlich ist oder wird etwas aus einem andern in zweifacher Weise: Alio vero modo dicitur fieri aliquid ex aliquo non proprie, scilicet ex hoc ipso, quod importat solum ordinem, et sic aliquid fieri dicitur ex aliquo, post quod fit, sicut nox fit ex die id est post diem et imber ex serenitate id est post serenitatem. Hoc autem dicitur dupliciter. Quandoque enim inter ea, quorum unum dicitur fieri ex altero, attenditur (kommt in Betracht) secundum motum, et non solum secundum tempus, quia vel sunt duo extrema eiusdem motus, ut cum dicitur, quod album fit ex nigro, vel consequuntur aliqua extrema motus, sicut nox et dies consequuntur diversa ubi solis, et similiter hiems et aestas. Unde in quibusdam dicitur hoc fieri post hoc, quia habent transmutationem ad invicem, ut in praedictis patet. Quandoque vero attenditur ordo secundum tempus tantum, sicut dicitur, quod ex aequinoctio fit navigatio id est post aequinoctium. Haec enim duo extrema non sunt duo extrema unius motus, sed ad diversos motus pertinent. Et similiter dicitur, ex Dionysiis fiunt Thargelia, quia fiunt post Dionysia. Haec autem sunt quaedam festa, quae apud gentiles celebrabantur, quorum unum erat prius et aliud posterius, ib.; vgl. 7 met. 6 n.
a) Hervorragen, Vorrang, Vorzug: Deus est supra omnia per excellentiam suae naturae, th. I. 8. 1 ad 1; dum non habet illam excellentiam, quae invenitur in Deo, ib. 12. 4 ad 2; vgl. ib. 13 ob. 1; 91. 3 ad 1; 94. 2 ad 2; II. II. 132. 4 c; cg. I. 102; II. 22; IV. 89; pot. 4. 1 ad 18.
- Als Arten der excellentia gehören hierher: 1. excellentia imaginabilis, e. sensibilis & e. intelligibilis (mal. 8. 3 c & ad 2) = der in der Einbildung vorstellbare, der sinnlich wahrnehmbare und der denkbare Vorzug. 2. e. intelligibilis, → e. imaginabilis. 3. e. propria (th. I. II. 84. 2 c; II. II. 162. 2 c; mal. 8. 3 c) = der eigene Vorzug. 4. e. sensibilis, → e. imaginabilis.
b) Vortrefflichkeit, Herrlichkeit: libellum ab Excellentia vestra mihi exhibitum, Graec. 1 pr.
c) Überschuss, Übermaß, der Gegensatz zu defectus (← sub b): excellentia sensibilium corrumpit sensum, th. I. 75. 3 ad 2; vgl. ib. 88. 1 ob. 3; nisi propter excellentiam obiecti, cg. II. 55; vgl. ib. 62 & 90; reducuntur ad excellentiam et defectum, 1 phys. 8 a; vgl. ib. 11 l; 5 phys. 3 b.
im Sinne des Ausnehmens.
- Zu ponere exceptive → ponere sub a.
ausnehmen.
- Zu actio excepta → actio sub a.
ausschließend.
- Zu dictio exclusiva → dictio sub b.
Ausschließung aus einer Gemeinschaft, insbesondere aus der Gemeinschaft der Kirche, Kirchenbann; est excommunicatio, per quam a sacris arcetur, th. II. II. 99. 4 c; vgl. 4 sent. 18. 2. 1-5.
- Arten der excommunicatio sind: excommunicatio maior & e. minor (th. II. II. 99. 4 ob. 2; 4 sent. 18. 2. 1. 1 c & 4. 1 c) = der größere und der kleinere Kirchenbann (una est minor, quae separat tantum a participatione sacramentorum, sed non a communione fidelium, . . . Alia est maior excommunicatio, et haec separat hominem a sacramentis ecclesiae et a communione fidelium, 4 sent. 18. 2. 4. 1 c).
Ausführung.
- Zu ordo executionis → ordo sub a.
- Quod est primum in intentione, est ultimum in executione, → intentio sub b.
ausführend, synonym mit exequens (←) .
- Zu potentia executiva → potentia sub b; zu virtus e. → virtus sub a & e.
a) Abbild, Abschrift: ut patet ex exemplaribus Graecis et translatione Boethii, cg. II. 61; quae tamen in exemplaribus Graecis dicuntur non haberi et Commentator (← sub b) etiam dicit, quod in quibusdam exemplaribus Arabicis non habentur, 5 phys. 10 i.
b) Vorbild, synonym mit forma (← sub b), idea (←), imago (← sub a) und species (← sub e): illae igitur solae rationes intellectuales in Deo exemplaria dici possunt, ad quarum imitationem vult res in esse producere, nom. 5. 3; exemplar enim est, secundum quod fit aliud, ut sic exemplar imitetur, ib.; exemplar, si proprie accipiatur, importat causalitatem respectu exemplatorum, quia exemplar est, ad cuius imitationem fit aliud, verit. 8. 8 ad 1; vgl. quodl. 8. 1. 2 c; ut sit exemplar eius, cuius dicitur forma, th. I. 15. 1 c; exemplata oportet conformari exemplari, ib. 18. 4 ad 2; exemplar est idem, quod idea, ib. 44. 3 a; vgl. ib. c; III. 56. 1 ad 3; cg. I. 54 & 69; II. 73; III. 19 & 54; IV. 11; 2 phys. 5 b; 1 cael. 19 f & g; 5 met. 2 a.
- Als Arten des exemplar gehören hierher: 1. exemplar effectivum (virt. 2. 3 ad 8) = das (etwas) hervorbringende oder bewirkende Vorbild. 2. e. exemplatum (4 sent. 43. 1. 3. 1 ad 2) = das abgebildete oder nach etwas Anderm hergestellte Vorbild; vgl. nom. 5. 3. 3. e. principale (ib. 4. 1 & 3) = das Hauptvorbild. 4. e. separatum (1 cael. 19 g) = das getrennte oder für sich existierende Vorbild.
- Exemplar potius est, quam exemplatum (th. II. II. 26. 4 c) = das Vorbild ist vorzüglicher, als sein Abbild. Exemplar prius est exemplato (Hebr. 8. 1) = das Vorbild ist früher, als sein Abbild.
a) abbilden, nachbilden: exemplata oportet conformari exemplari secundum rationem formae, non autem secundum modum essendi, th. I. 18. 4 ad 2; exemplatum enim habet similitudinem exemplaris, ib. 44. 3 ob. 1; in infinitum excedit exemplar hoc tale (ein derartiges) exemplatum, ib. 93. 1 c; exemplatum non oportet quod excedat exemplar, ib. II. II. 186. 4 ob. 2; vgl. cg. I. 69; III. 99; pot. 3. 16 ad 10; 1 cael. 19 g.
- Exemplar potius est, quam exemplatum, → exemplar sub b. Exemplar prius est exemplato, ≈ .
b) vorbilden: hierarchia ecclesiastica exemplatur a caelesti, th. I. 108. 4 ob. 3; iustitia humana exemplatur a iustitia divina, 4 sent. 45. 2. 4. 1 a; omnia, quae sunt in rebus creatis, exemplantur a Deo, pot. 7. 4 ob. 5; exemplata non semper repraesentant perfecte exemplar, ib. ad 5; vgl. verit. 1. 4 ad 2 & 6.
a) vorbildlich, synonym mit idealis (←) .
- Zu causa exemplaris → causa sub a; zu forma e. & forma prima e. → forma sub b; zu medium e. → medium sub b; zu principium e. & primum e. → principium; zu similitudo e. → similitudo sub a; zu species e. → species sub f; zu virtus e. → virtus sub d.
b) beispielsartig.
Vorbildlichkeit: exemplaritas tamen eius se extendit, th. III. 56. 1 ad 3; secundum rationem (Beziehung) exemplaritatis mors Christi, ib. ad 4; vgl. ib. 2 c & ad 4; virt. 2. 3 ad 3; quodl. 8. 1. 2 c.
a) vorbildlicherweise, im Sinne der vorbildlichen Ursache: Deitas dicitur esse omnium effective (←) et exemplariter, th. I. 3. 8 ad 1; prout est exemplariter in Deo, ib. I. II. 61. 5 c; non quidem exemplariter aut essentialiter, sed magis effective, ib. II. II. 23. 8 ad 1; est ab ea exemplariter deductum, cg. I. 66; vgl. 1 sent. 3. 1. 3 c.
b) beispielsweise: ideo hic quasi exemplariter exposuit, 2 anim. 1 c.
a) Vorbild, das παράδειγμα des Aristoteles (Phys. II. 3, 194. b. 26): exemplato, quod proprie dicitur exemplum, Hebr. 8. 1; duo posuit pertinentia ad quidditatem rei, scilicet speciem et exemplum, 2 phys. 5 b; propter hoc posuit exemplum vel paradigma, ib.
b) Beispiel: introducuntur tum in exemplum vitae, th. I. 1. 2 ad 2; vgl. ib. 14. 6 c; I. II. 19. 10 c; cg. II. 73; III. 9; 1 gener. 8 b.
c) Analogieschluss, ebenfalls das παράδειγμα des Aristoteles (Anal. prior. II. 24, 68. b. 38): aut per exemplum, non autem per syllogismum vel inductionem completam, 1 anal. 1 d; vel per inductiones vel exemplum, 2 gener. 7 e.
ausführend, synonym mit executivus (←) .
übend, ausübend.
- Zu ars exercitiva → ars sub b; zu disciplina e. → disciplina sub c.
fordernd, erforderlich.
- Zu unio exigitiva → unio.
das Dasein, d. i. das Sein außerhalb des Denkens der Vernunft (vgl. existere), synonym mit subsistentia (← sub a): de existentia eius in rebus, th. I. 7 pr.; vgl. ib. 8 pr. t; quorum non habent existentiam, ib. 17. 1 ad 2.
- Über das Verhältnis zwischen existentia & essentia gilt das Nämliche, wie über das Verhältnis zwischen esse & essentia; vgl. essentia sub a.
- Zu causa existentiae → causa sub d.
da sein, d. i. außerhalb des Denkens der Vernunft sein, das aristotelische ἔξω εἶναι (Metaph. XII. 8, 1065. a. 24), synonym mit esse reale (→ esse) und subsistere (← sub b), der Gegensatz zu esse in anima sive esse intentionale (→ esse): qui erant indocti existentium, id est circa entia naturalia et sensibilia, 1 gener. 3 h; Deus non sic dicitur non existens, quasi nullo modo sit existens, sed quia est supra omne existens, inquantum est suum esse, th. I. 12. 1 ad 3; ut per non existentia intelligamus non ea simpliciter, quae penitus non sunt, sed ea, quae sunt in potentia et non in actu, ib. 5. 2 ad 2.
- Über das Verhältnis zwischen existere & essentia gilt das Nämliche, was über das Verhältnis von esse & essentia gesagt wurde; vgl. essentia sub a.
- Zu actus existendi → actus sub b; zu forma per se e. → forma sub b; zu sapientia e. → sapientia sub a; zu species per se e. → species sub f.
- Arten des existere sind: 1. existere actu (verit. 14. 11 c) = in Wirklichkeit oder im Zustande der Wirklichkeit da sein, nicht im Zustande der Möglichkeit. 2. e. essentialiter & e. radicaliter (4 sent. 45. 2. 2. 1 c) = der Wesenheit nach und der Wurzel oder dem Ansatze nach da sein. 3. e. incommunicabiliter (th. I. 30. 4 ad 2) = auf nicht mitteilbare Weise da sein. 4. e. per se (ib. 75. 2 ad 2; cg. I. 21 & 22) = für sich, nicht in einem andern sein (per se existens quandoque potest dici aliquid, si non sit inhaerens, ut accidens vel ut forma materialis, etiamsi sit pars, sed proprie et per se subsistens dicitur, quod neque est praedicto modo inhaerens, neque est pars, secundum quem modum oculus aut manus non posset dici per se subsistens, th. I. 75. 2 ad 2). 5. e. radicaliter, → e. essentialiter.
- Ubi unum sufficit, aliud superflue existit (ib. 62. 7 ob. 2) = wo eine Ursache ausreicht, ist jede andre überflüssig; vgl. fieri, natura und plus.
Schätzung, Abschätzung, Dafürhalten, Ansicht, Meinung, synonym mit aestimatio (←): ex hac existimatione derivatum videtur, th. I. 51. 1 ad 1; scilicet qualiscumque existimatio levis, ib. 94. 4 c; per experientiam fit homini existimatio, ib. I. II. 40. 5 c; vgl. ib. II. II. 20. 2 c; 56. 1 c; scientia est quaedam species existimationis, 5 phys. 6 b.
- Zu iudicium naturalis existimationis → iudicium sub d.
- Arten der existimatio sind: 1. existimatio intellectualis & e. naturalis (th. I. 76. 5 ad 4; cg. II. 60; 3 anim. 4 l) = die Schätzung der Vernunft und die natürliche Schätzung oder die mit Überlegung und die ohne Überlegung stattfindende Schätzung. 2. e. naturalis, → e. intellectualis. 3. e. practica & e. speculativa (3 sent. 37. 1. 1 ad 1) = die aufs Handeln und die aufs bloße Betrachten oder Erkennen hinzielende Schätzung. 4. e. recta sive vera (th. II. II. 20. 2 c; verit. 24. 10 c) = die richtige oder wahre Schätzung. 5. e. speculativa, → e. practica. 6. e. vera, → e. recta.
frei, frei gemacht, ungehindert: dicitur autem illud expeditum, quod est sine impedimento finem consequendi, 1 Cor. 6. 2.
a) Erfahren, Kennenlernen, synonym mit experimentum (← sub b): quasi experientiam quandam sumens de re, th. I. II. 15. 1 c; peccata puniuntur etiam per experientiam alicuius nocivi, cg. III. 145 t.
b) Erfahrung, ebenfalls synonym mit experimentum (← sub c): experientia autem fit ex multis memoriis, th. I. 54. 5 ob. 2; vgl. ib. ad 2; daemones per experientiam multa cognoscunt, ib. 58. 3 ob. 3; vgl. ib. ad 3; experientia a sensu oritur, ib. 64. 1 ob. 5; vgl. 1 anal. 30 b; propter experientiam virtutis naturae, th. I. 102. 3 c; experientia in operabilibus non solum causat scientiam, ib. I. II. 40. 5 ad 1; per experientiam, quam habemus circa singularia, 1 anal. 30 b; vgl. 7 phys. 6 e & g; 1 gener. 3 h.
- Zu scientia experientiae → scientia sub b.
die Erfahrung betreffend, erfahrungsmäßig.
a) Versuch, Probe: experimento compertum est, th. I. 69. 1 ad 2; hoc experimento cognoscimus, ib. 79. 4 c; vgl. ib. 85. 7 a; tentare est proprie experimentum sumere de aliquo, experimentum autem sumitur de aliquo, ut sciatur aliquid circa ipsum, ib. 114. 2 c; experimento discere possumus, cg. IV. 53; vgl. 8 phys. 3 d.
- Eine Art des experimentum in diesem Sinne ist das experimentum sensibile (3 sent. 3. 5. 1 c) = der sinnfällige Versuch.
b) Erfahren, Kennenlernen, synonym mit experientia (← sub a): per experimentum alicuius nocivi, cg. III. 145; sicut experimentum amoris illius ad nos, ib. IV. 54.
c) Erfahrung, ebenfalls synonym mit experientia (← sub b): ex multis enim memoriis (Erinnerungen) fit unum experimentum et ex multis experimentis fit unum universale, th. I. 58. 3 ob. 3; vgl. 3 sent. 14. 1. 3. 3 c; quorum memoriam et experimentum per sensum accipit, th. I. 117. 1 c; si ergo ratio humana sufficienter experimentum praebet, ib. II. II. 2. 10 ob. 1; vgl. cg. I. 6; experimentum nihil aliud esse videtur, quam accipere aliquid ex multis in memoria retentis, 2 anal. 20 l; experimentum enim est ex collatione plurium singularium in memoria receptorum, 1 met. 1 d; vgl. ib. e.
nach Weise oder im Sinne der Entfaltung, der Auseinanderwickelung, das Gegenteil von implicite (←): explicite autem in aliquo continetur, quod in eo actu existit, verit. 14. 11 c.
entfaltet, auseinander gewickelt, der Gegensatz zu implicitus (←): explicitum (proprie dicitur esse illud), in quo unumquodque ipsorum in se consideratur, verit. 14. 11 c.
nach Weise oder im Sinne der Auslegung, der Erklärung: loquitur expositive, th. I. 31. 3 ad 2.
auslegend, erklärend: haec locutio solus Pater est Deus habet duas expositivas (sc. enuntiationes), th. I. 31. 4 a.
- Zu propositio expositiva → propositio sub b; zu ratio e. ipsius rei nominatae, nominis & significationis nominis → ratio sub h; zu syllogismus e. → syllogismus.
ausdrücklicherweise, der Gegensatz zu interpretative (←): contemnit quidem non expresse, sed interpretative, 4 sent. 9. 1. 3. 4 ad 1; vgl. ib. 38. 1. 3. 2 ad 4.
ausgedrückterweise, ausgeprägterweise: videntes per diligentiam artificum imagines hominum expressive factas, th. II. II. 94. 4 c.
ausdrückend: quia vel est expressivum, Eph. 3. 4.
- Zu verbum expressivum → verbum sub a.
ausgedrückt, ausdrücklich, der Gegensatz zu interpretativus (←) .
Verzückung: extasim pati aliquis dicitur, cum extra se ponitur, quod quidem contingit et secundum vim apprehensivam et secundum vim appetitivam. Secundum quidem vim apprehensivam aliquis dicitur extra se poni, quando ponitur extra cognitionem sibi propriam, vel quia ad superiorem sublimatur; sicut homo, dum elevatur ad comprehendenda aliqua, quae sunt supra sensum et rationem, dicitur extasim pati, inquantum ponitur extra connaturalem apprehensionem rationis et sensus, vel quia ad inferiora deprimitur, puta (z. B.) cum aliquis in furiam vel amentiam cadit, dicitur extasim passus. Secundum appetitivam vero partem dicitur aliquis extasim pati, quando appetitus alicuius in alterum fertur, exiens quodammodo extra seipsum, th. I. II. 28. 3 c; vgl. ib. II. II. 175. 2 c; nom. 4. 10.
der Ausdehnung nach, ausdehnungsweise, der Gegensatz zu intensive (←): universum est perfectius in bonitate, quam intellectualis creatura, extensive et diffusive, th. I. 93. 2 ad 3; beatitudo crescit non intensive, sed extensive, ib. I. II. 4. 5 ad 5; vgl. 2 sent. 29. 1. 3 c.
ausdehnend, ausgedehnt, der Gegensatz zu intensivus (←) .
äußerer, äußerlich, synonym mit extrinsecus (← sub b), der Gegensatz zu interior, intraneus (←) und intrinsecus (← sub b).
herausziehen: actum extrahi de potentia materiae (→ educere) nihil aliud est, quam aliquid fieri actu, quod prius erat in potentia, th. I. 90. 2 ad 2; possumus enim actione intellectus extrahere (= abstrahere) quidditatem rei cuiuslibet habentis quidditatem (←) quae non est sua quidditas, cg. III. 41.
äußerlich, fremd, fremdartig, synonym mit exterior (←) und extrinsecus (← sub b), der Gegensatz zu interior, intraneus (←) und intrinsecus (← sub b).
a) äußerste Grenze, äußerstes Ende, synonym mit extremum (← sub b), finis, terminus (← sub a) und ultimum (←): in cuius extremitate versus pedes ponebantur, th. I. II. 102. 5 ad 10.
b) äußerster Begriff, d. i. einer von den zwei Begriffen, um deren Aussage es sich hauptsächlich in einem Schlusse handelt, synonym mit extremum (← sub c) und terminus (← sub d).
- Als Arten der extremitas gehören hierher: extremitas maior & e. minor (1 anal. 15 e, 20 a, 23 c, 26 a, c & g, 41 f) = der äußerste Begriff mit dem größern und der mit dem kleinern Umfang oder der Ober- und der Unterbegriff eines Schlusses (maior extremitas in conclusione est praedicatum, minor vero extremitas subiectum, ib. 15 e).
a) äußerster, letzter, synonym mit ultimus (←): de sacramento extremae unctionis, cg. IV. 73 t; vgl. 4 sent. 23 div.
b) äußerste Grenze, Endpunkt, Endglied, synonym mit extremitas, finis, terminus (← sub a) und ultimum (←): cum relatio requirat duo extrema, th. I. 13. 7 c; cognoscit extrema compositionis, ib. 86. 1 ob. 1; remoto medio separantur extrema, ib. III. 50. 2 ob. 2; vgl. cg. II. 17, 19, 30, 33, 38 & 98; III. 131/132; 4 sent. 44. 2. 2. 6 ad 3; 1 cael. 16 g; 2 cael. 20 e; 1 meteor. 5 g.
- Als Arten des extremum gehören hierher: 1. extremum ignobilius sive vilius & e. nobilius (opp. 1 & 2) = das unedlere oder wertlosere und das edlere Endglied. 2. e. nobilius, → e. ignobilius. 3. e. relationis (th. I. 13. 7 c; cg. II. 33; pot. 7. 9 ob. 1; 5 phys. 3 c) = das Endglied einer Beziehung. 4. e. vilius, → e. ignobilius.
c) äußerster Begriff, d. i. einer von den zwei Begriffen, um deren Aussage es sich hauptsächlich in einem Schlusse handelt, synonym mit extremitas (← sub b) und terminus (← sub d): oportet in demonstratione eiusdem generis esse media (Mittelbegriffe) et extrema, 1 anal. 15 e; vgl. ib. 26 g; intellectus est quorundam terminorum sive extremorum, 6 eth. 7 n; vgl. ib. 9 i.
äußerlicherweise, von außen, synonym mit extrinsecus (← sub a), der Gegensatz zu intranee, intrinsece (←) und intrinsecus (← sub a): magis extrinsece, quam oporteret fieri, rem considerantes, cg. II. 37.
a) äußerlicherweise, von außen, synonym mit extrinsece (←), der Gegensatz zu intranee, intrinsece (←) und intrinsecus (← sub a): vel sint extrinsecus affixae, th. I. 28 pr.
- Zu relatio extrinsecus affixa → relatio.
b) äußerlich, äußerer, synonym mit exterior (←), der Gegensatz zu interior, intraneus (←) und intrinsecus (← sub b): aliquid ab extrinseco denominari, th. I. 6. 4 c; Dei substantia ab alio extrinseco esset dependens, cg. II. 12; vgl. ib. 29.