Tauglichkeit, Gewandtheit, Fertigkeit, synonym mit habilitatio (←): hoc bonum est habilitas subiecti ad actum, th. I. 48. 4 c; vgl. ib. ad 2; habilitatem ex parte corporis, ib. 76. 6 c; adquiritur quaedam habilitas, ib. 89. 5 c; habilitas dicitur secundum aliquem habitum (← sub e), ib. I. II. 82. 1 a; vgl. cg. III. 105; 4 sent. 44. 2. 3. 1 ad 2.
Geschicklichkeit, Fertigkeit, synonym mit habilitas (←): habitus (← sub e) vel est habilitatio quaedam, cg. I. 56; unctio autem ad habilitationem hominis ad perfectas operationes, ib. IV. 21.
zuständlich seiend, d. i. dasjenige, was den Charakter eines habitus d. i. eines dauernden Zustands angenommen hat, der Gegensatz zu actualis (← sub a) und virtualis (← sub b): memoriam accipit pro habituali animae retentione, th. I. 79. 7 ad 1; quaedam habitualis conformitas, ib. I. II. 56. 4 c.
dem Zustande nach, zuständlicherweise (vgl. habitualis), der Gegensatz zu actualiter (← sub a) und virtualiter (←): in eo existunt habitualiter, th. I. 84. 7 ad 1; quandoque autem sunt in ea habitualiter tantum, ib. I. II. 94. 1 c; vgl. cg. I. 56; habitualiter enim refert in Deum et qui nihil agit nec aliquid actualiter intendit, ut dormiens, virt. 2. 11 ad 3.
verhältnisweise, beziehungsartig.
Verhalten, Verhältnis, Beziehung, synonym mit intentio (← sub c), ratio (← sub m) und relatio (←): important circa Deum habitudinem causae, th. I. 5. 2 ad 1; proportio dicitur dupliciter. Uno modo certa habitudo unius quantitatis ad alteram, ib. 12. 1 ad 4; ablativus iste construitur in habitudine signi, ib. 37. 2 c; vel est aliqua aegritudinalis habitudo ex parte corporis, ib. I. II. 78. 3 c; propter habitudinem ipsius Christi ad genus humanum, ib. III. 7. 1 c; vgl. ib. 8. 2 ad 2; 9. 2 c; cg. I. 12, 42, 70 & 86; II. 33, 37, 74 & 75; III. 143; quae quidem divisio attenditur (kommt in Betracht) secundum habitudinem praedicati ad subiectum, 1 perih. 13 a; gratia . . . est velut habitudo quaedam, sicut sanitas se habet ad corpus, 2 sent. 26. 1. 4 ad 1; vgl. th. I. II. 110. 3 ad 3; verit. 27. 2 ad 7.
- Zu cognoscere secundum habitudinem principii → cognoscere sub b.
- Arten der habitudo sind: 1. habitudo accidentalis (1 cael. 4 a) = die nebensächliche oder unwesentliche Beziehung. 2. h. innaturalis & h. naturalis (cg. I. 82) = die unnatürliche und die natürliche Beziehung. 3. h. naturalis, → h. innaturalis. 4. h. necessaria (ib.) = die notwendige Beziehung. 5. h. realis (pot. 7. 9 ad 5) = die sachliche oder außerhalb des Denkens vorkommende Beziehung. 6. h. relativa (th. I. 13. 7 ad 1) = die etwas Relatives darstellende Beziehung. 7. h. universalis (nom. 5. 3) = die allgemeine Beziehung. 8. h. violenta & h. voluntaria (cg. I. 82) = die gewaltsame und die freiwillige Beziehung. 9. h. voluntaria, → h. violenta.
a) gehabt, angehabt, gehabt werdend, angehabt werdend: habitus autem relationem habentis ad habitum, 5 met. 17 a; est aliquid medium inter habentem et habitum, ib. 20 b.
- Zu bonum habitum → bonus sub c.
b) unmittelbar auf etwas folgend und es berührend, das ἐχόμενον des Aristoteles (vgl. Phys. V. 3, 227. a. 6): sic enim definitur habitum in V. Physicorum, quod scilicet consequenter (← sub b) se habet, cum tangat, 1 anal. 32 c; non est habitum id est consequenter se habens, 2 anal. 11 a; definit quandam speciem eius, quod est consequenter, quae dicitur habitum. Et dicit, quod non omne, quod est consequenter, est habitum, sed quando sic est consequenter, quod tangit, ita quod nihil sit medium, non solum eiusdem generis, sed nec alterius, 5 phys. 5 d; quod sit habitum, id est continuo consequens absque interpolatione, ib. 6 d; possunt quidem motus specie vel genere differentes esse consequenter se habentes et habiti, id est quodammodo se tangentes absque aliqua interpolatione temporis, inquantum tempus est continuum, ib. 7 a; vgl. 6 phys. 7 c & f; 2 cael. 17 c; 1 gener. 5 d; 1 meteor. 4 f; 2 meteor. 7 g.
- Zu medium habitum → medium sub b.
a) Kleidung, Tracht, Gewand: habitus sanctitatis, puta (z. B.) religionis vel clericatus, significat statum, th. II. II. 111. 2 ad 2; in incessu vel habitu, ib. 120. 2 ad 3; habitus vilis et incultus dupliciter potest considerari, ib. 187. 6 c; habitus religionis est duplex, 4 sent. 38. 1. 2. 3 ad 2.
b) Haben, Besitz, synonym mit habere (5 phys. 3 b), eines von den sog. postpraedicamenta (←) des Aristoteles, der Gegensatz zu defectus (← sub a), negatio (← sub b) und privatio (← sub b): hoc nomen habitus ab habendo est sumptum. A quo quidem nomen habitus dupliciter derivatur, uno quidem modo, secundum quod homo vel quaecumque alia res dicitur aliquid habere, th. I. II. 49. 1 c; habere, secundum quod dicitur respectu cuiuscumque, quod habetur, commune est ad diversa genera. Unde Philosophus inter postpraedicamenta ponit, quae scilicet diversa rerum genera consequuntur, sicut sunt opposita et prius et posterius et alia huiusmodi, ib.; accipitur habitus, secundum quod dividitur contra (wird unterschieden im Gegensatze zu) privationem et potentiam, sicut omnis forma et actus potest dici habitus, cg. II. 78; vgl. 3 anim. 10 a; quamvis enim in privatione et habitu et in contrariis immediatis (→ contrarius sub a) non sit medium circa determinatum subiectum, tamen est medium simpliciter, nam lapis neque caecus neque videns est et albedo neque par neque impar est, 1 anal. 5 d; vgl. unten sub c.
- Zu oppositum secundum habitum et privationem → opponere.
- Eine Art des habitus in diesem Sinne ist habitus quiescens (1 gener. 20 c) = der ruhende Habitus (species enim et fines sunt habitus quidam quiescentes, nam habito fine quiescit motor, ib.).
- Contrarietatis principium est oppositio privationis et habitus (10 met. 6 a), oder: prima contrarietas est habitus et privatio (th. I. 48. 1 ad 1), oder: principium contrarietatis est privatio et habitus (ib. 75. 7 c; vgl. 1 phys. 10 e; 1 gener. 8 c), oder: privatio et habitus est prima contrarietas (3 phys. 1 e; 5 phys. 9 a) = der Anfang oder der erste aller konträren Gegensätze ist die Entgegensetzung des Besitzes und Mangels eines Dinges, quia scilicet in omnibus contrariis salvatur, cum semper unum contrariorum sit imperfectum respectu alterius, ut nigrum respectu albi et amarum respectu dulcis, th. I. 48. 1 ad 1. Habitus naturaliter prior est privatione (1 perih. 8 a; vgl. 2 cael. 4 d) = der Besitz eines Dinges ist der Natur nach früher, als der Mangel desselben. Prima contrarietas est habitus et privatio, ↑: Contrarietatis principium etc. Principium contrarietatis est oppositio privationis et habitus, ≈ Privatio et habitus est prima contrarietas, ≈ .
c) Anhaben, ebenfalls synonym mit habere (vgl. 5 met. 20 f), eine von den zehn Kategorien des Aristoteles: habitus, prout est unum de decem praedicamentis (← sub b), th. III. 2. 6 ob. 1; inter ea, quae habentur, talis videtur esse distinctio, quod quaedam sunt, in quibus nihil est medium inter habens et id, quod habetur, sicut inter subiectum et qualitatem et quantitatem nihil est medium. Quaedam vero sunt, in quibus est aliquid medium inter utrumque, sed sola relatio, sicut dicitur aliquis habere socium vel amicum. Quaedam vero sunt, inter quae est aliquid medium, non quidem actio vel passio, sed aliquid per modum actionis vel passionis, prout scilicet unum est ornans vel tegens et aliud ornatum aut tectum, unde Philosophus dicit in V. Metaphys. (c. 20, 1022. b. 4 sq.), quod habitus dicitur tamquam actio quaedam habentis et habiti, sicut est in illis, quae circa nos habemus. Et ideo in his constituitur unum speciale genus rerum, quod dicitur praedicamentum habitus, de quo dicit Philosophus in V. Metaphys. (ib. 6 sqq.), quod inter habentem indumentum et indumentum, quod habetur, est habitus medius, ib.; vgl. ib. ad 2; cum homo dicitur armatus vel vestitus vel calceatus, denominatur ab aliquo extrinseco, quod non habet rationem (Beziehung) neque causae neque mensurae, unde est speciale praedicamentum et dicitur habitus. Sed attendendum est, quod etiam aliis animalibus hoc praedicamentum attribuitur, non secundum quod in sua natura considerantur, sed secundum quod in hominis usum veniunt, ut si dicamus equum phaleratum vel sellatum seu armatum, 3 phys. 5 i; vgl. 5 met. 20 b; 11 met. 12 a.
d) Habitus im eigentlichen Sinne des Wortes (h. proprie et essentialiter dictus, th. I. II. 94. 1 c; h. secundum proprietatem sui nominis, verit. 12. 1 ad 1; h. proprie acceptus, ib. c & ad 1), d. i. zuständliche Eigenschaft, dauerhafte Anlage eines Dinges zu etwas, eine besondere Art der Qualität, der Gegensatz zu dispositio (← sub c): (nomen habitus ab habendo est sumptum) alio modo, secundum quod aliqua res aliquo modo se habet (verhält) in seipsa vel ad aliquid aliud, th. I. II. 49. 1 c; si autem sumatur habere, prout res aliqua dicitur quodam modo se habere in seipsa vel ad aliud, cum iste modus se habendi sit secundum aliquam qualitatem, hoc modo habitus quaedam qualitas est, de quo Philosophus in V. Metaphys. (c. 20, 1022. b. 10 sqq.) dicit, quod habitus dicitur dispositio, secundum quam bene vel male disponitur dispositum, et aut secundum se aut ad aliud, ut sanitas habitus quidam est, ib.; vgl. 5 met. 20 b; habitus quaedam qualitas est, cg. I. 56; habitus . . . est species qualitatis, th. III. 2. 6 ob. 1; habitus ponitur prima species qualitatis, ib. I. II. 49. 2 c; habitus importat (bedeutet) dispositionem quandam in ordine ad naturam rei et ad operationem vel finem eius, secundum quam bene vel male aliquid ad hoc disponitur, ib. 4 c; vgl. ib. 3 c; habitus est quaedam dispositio alicuius subiecti existentis in potentia vel ad formam vel ad operationem, ib. 50. 1 c; vgl. ib. 54. 1 c; 82. 1 c; habitus est qualitas de difficili mobilis, ib. 1 a; habitus est difficile mobilis, sicut scientia, et eo potest homo uti, cum voluerit, et reddit operationem delectabilem, 3 sent. 14. 1. 1 ad 2 s. c.; vgl. cg. II. 60; verit. 12. 1 ob. 1; habitus secundum proprietatem (eigentümliche Bedeutung) sui nominis significat qualitatem quandam, quae est principium actus, informantem et perficientem potentiam, unde oportet, si proprie accipiatur, quod sit superveniens potentiae sicut perfectio perfectibili, 2 sent. 24. 1. 1 c; habitus potentiae alicuius perfectivus est, cg. I. 92; habitus numquam est in potentia activa, sed solum in passiva, pot. 1. 1 ad 4; vgl. th. I. II. 50. 1 c; habitus quodammodo est medium inter potentiam puram et purum actum, th. I. 87. 2 c; vgl. cg. I. 92.
- Über den Unterschied zwischen habitus und dispositio (← sub c) heißt es: dispositio ordinem quendam importat (bedeutet), ut dictum est. Unde non dicitur aliquis disponi per qualitatem, nisi in ordine ad aliquid. Et si addatur bene vel male, quod pertinet ad rationem (Wesen) habitus, oportet quod attendatur ordo ad naturam, quae est finis, th. I. II. 49. 2 ad 1; potest intelligi dispositio proprie dicta condividi contra (mit unterschieden werden im Gegensatze zu) habitum dupliciter. Uno modo, sicut perfectum et imperfectum in eadem specie, ut scilicet dispositio dicatur, retinens nomen commune, quando imperfecte inest, ita quod de facili amittitur, habitus autem, quando perfecte inest, ut non de facili amittatur. Et sic dispositio fit habitus, sicut puer fit vir. Alio modo possunt distingui, sicut diversae species unius generis subalterni, ut dicantur dispositiones illae qualitates primae speciei, quibus convenit secundum propriam rationem, ut de facili amittantur, quia habent causas transmutabiles, ut aegritudo et sanitas, habitus vero dicuntur illae qualitates, quae secundum suam rationem habent, quod non de facili transmutentur, quia habent causas immobiles, sicut scientiae et virtutes. Et secundum hoc dispositio non fit habitus. Et hoc videtur magis consonum intentioni Aristotelis, ib. ad 3; vgl. 3 sent. 23. 1. 1 c; 4 sent. 1. 1. 1 c; mal. 7. 2 ad 4 & 3 ad 4; 7 phys. 5 e.
- Über den Unterschied zwischen habitus und potentia (← sub b) heißt es: habitus autem a potentia in hoc differt, quod per potentiam sumus potentes aliquid facere, per habitum autem non reddimur potentes ad aliquid faciendum, sed habiles vel inhabiles ad id, quod possumus, bene vel male agendum. Per habitum igitur non datur neque tollitur nobis aliquid posse, sed hoc per habitum adquirimus, ut bene vel male aliquid agamus, cg. IV. 77.
- Intensio habitus & remissio h. (th. I. II. 52. 1-3 c; 53. 1-3 c) = die Zunahme (augmentum) und die Abnahme (diminutio) eines Habitus (dupliciter potest intensio et remissio in habitibus et dispositionibus considerari. Uno modo secundum se, prout dicitur maior vel minor sanitas, vel maior vel minor scientia, quae ad plura vel pauciora se extendit. Alio modo secundum participationem subiecti, prout scilicet aequalis scientia vel sanitas magis recipitur in uno, quam in alio, secundum diversam aptitudinem vel ex natura vel ex consuetudine, ib. 52. 1 c). Magnitudo sive quantitas h.(ib. 112. 4 c; II. II. 5. 4 c) = die Größe oder Vollkommenheit eines Habitus (habitus duplicem magnitudinem habere potest, unam ex parte finis vel obiecti, secundum quod dicitur una virtus alia nobilior, inquantum ad maius bonum ordinatur, aliam vero ex parte subiecti, quod magis vel minus participat habitum inhaerentem, ib. I. II. 112. 4 c).
- Zu bonitas ex forma habitus → bonitas sub a; zu cognoscere in h. → cognoscere sub b; zu continuatio h. → continuatio sub b; zu frui sicut h. → frui; zu inchoatio h. → inchoatio sub a; zu intellectus in h. → intellectus sub c; zu intensio h. ↑; zu magnitudo h. ↑; zu quantitas h. ↑; zu radix h. → radix; zu remissio h. ↑; zu scientia in h. → scientia sub a; zu scire in h. → scire sub a; zu substantia h. → substantia sub h; zu voluntas secundum h. → voluntas sub c.
- Als Arten des habitus gehören hierher: 1. habitus activus sive practicus, h. factivus & h. cognitivus sive cognoscitivus sive considerativus sive speculativus (th. I. 79. 13 ob. 3; I. II. 57. 1 c; II. II. 1. 1 c; 3 sent. 23. 1. 4. 1 c; 33. 3. 1. 4 c; verit. 12. 1 ob. 2; 6 eth. 3 d & 1; 4 e & f) = der Habitus zu einem Tun oder Handeln, wodurch kein äußeres Werk zustande kommt, der zum Schaffen oder Hervorbringen eines äußern Werkes und der zu einem Erkennen oder Betrachten. 2. h. adquisitus sive consuetudinalis, h. gratuitus sive infusus & h. innatus sive naturalis (th. I. 83. 2 c; I. II. 32. 5 ob. 3; 51. 1 c, 2 ad 3 & 4 ob. 3; 55. 4 c; cg. III. 155 & 156; 1 sent. 3. 4. 1 ad 7; 3 sent. 23 div.; mal. 4. 2 ob. 5; verit. 10. 9 c; 12. 1 ob. 7; 14. 6 ob. 5) = der (durch Übung) erworbene oder durch Gewohnheit entstandene, der aus Gnade verliehene oder (von Gott) eingegossene und der angeborene oder von Natur aus innewohnende Habitus; vgl. unten h. naturalis. 3. h. animae sive animalis sive spiritualis & h. corporis sive corporalis sive corporeus (th. I. II. 51. 3 c; 53. 1 c; 3 sent. 23. 1. 2 ob. 2; 4 sent. 3. 1. 3 ad 3; 7 phys. 5 e & 6 a; 2 cael. 4 c; 5 eth. 1 d) = der Habitus der Seele und der des Körpers (vgl. th. I. II. 50. 1 c) oder der seelische (animales habitus hic dicuntur ab anima et non ab animalitate, qua scilicet cum aliis animalibus communicamus, 4 sent. 3. 1. 3 ad 3) oder geistige und der körperliche Habitus. 4. h. animalis, → h. animae. 5. h. athleticus (8 pol. 1 x) = der Habitus eines Athleten oder Ringkämpfers (habitus ad robur athletae, ib.). 6. h. bonus & h. malus (th. I. II. 18. 5 a; 74. 2 c; 78. 1 ad 3; cg. III. 8) = der sittlich gute und der sittlich schlechte Habitus. 7. h. cognitivus sive cognoscitivus, → h. activus. 8. h. completus (th. I. II. 27. 3 ad 4) = der vollständige oder vollständig ausgebildete Habitus. 9. h. conclusionum sive scientiae sive scientiarum & h. principiorum sive intellectus (ib. I. 79. 6 c & 9 c; I. II. 50. 4 c; 51. 2 c; 53. 1 c; 54. 2 ad 2; 94. 1 c; cg. II. 73, 75 & 78; 3 sent. 35. 2. 2. 1 c; 4 sent. 50. 1. 2 c; verit. 16. 1 c; 3 anim. 10 a) = der Habitus der Schlussfolgerungen (conclusiones ex principiis deducere, verit. 12. 1 c) und der Habitus der Erkenntnisprinzipien oder der Habitus zur Erkenntnis abgeleiteter und bewiesener Wahrheiten und der Habitus der (unmittelbaren) Vernunfteinsicht. 10. h. considerativus, → h. activus. 11. h. consuetudinalis, → h. adquisitus. 12. h. corporalis sive corporeus, → h. animae. 13. h. corporis, ≈ . 14. h. corruptus & h. generatus (th. I. II. 6. 4 ad 3; 51. 2 ad 3; vgl. ib. 53. 1 c; cg. IV. 22) = der verdorbene oder vergangene und der erzeugte oder entstandene Habitus. 15. h. demonstrativus (6 eth. 3 c & 4 e), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks ἕξις ἀποδεικτική (Eth. Nic. VI. 3, 1139. b. 31-32) = der Habitus der Beweisführung oder der durch Beweisführungen entstandene Habitus d. i. die Wissenschaft (habitus demonstrativus id est ex demonstratione causatus, ib. 3 c). 16. h. divinus sive heroicus (th. III. 7. 2 ob. 2 & ad 2) = der göttliche oder heldenmäßige, weil über das gewöhnliche menschliche Maß hinausgehende Habitus (virtus, quae communem modum hominum excedit et vocari potest heroica seu divina, 7 eth. 1 c). 17. h. electivus sive voluntarius (th. I. II. 58. 1 ad 2 & 4 c; 64. 1 a; II. II. 30. 3 ad 4; 81. 2 ob. 2; III. 85. 1 c; 2 eth. 7 b), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks ἕξις προαιρητική (ib. II. 6, 1106. b. 36) = der Habitus des richtigen Wählens (id est faciens bonam electionem, th. I. II. 58. 4 c) oder des richtigen freien Wollens (omnis virtus in libera voluntate consistit, unde dicitur habitus electivus vel voluntarius, ib. II. II. 81. 2 ob. 2). 18. h. eliciens & h. imperans (4 sent. 38. 2. 2. 2 c) = der (einen Akt) hervorlockende und der (ihn hervorzulocken) gebietende Habitus. 19. h. factivus, → h. activus. 20. h. feralis (8 pol. 1 aa) = der verderbliche oder wilde Habitus. 21. h. generatus, → h. corruptus. 22. h. gratiae sive iustitiae (Rom. 6. 4) = der Habitus der (heilig machenden) Gnade oder der Rechtfertigung. 23. h. gratuitus, → h. adquisitus. 24. h. heroicus, → h. divinus. 25. h. imperans, → h. eliciens. 26. h. infusus, → h. adquisitus. 27. h. innatus, ≈ . 28. h. intellectivus sive intellectualis & h. moralis (th. I. II. 50. 4 ad 1 & 3; 57. 1 c; 74. 2 c; cg. III. 8 & 42; 3 sent. 23. 1. 4. 1 c) = der Habitus der Vernunft oder der übersinnlichen Erkenntnis und der Habitus des sittlichen Handelns. 29. h. intellectus, → h. conclusionum. 30. h. iustitiae, → h. gratiae. 31. h. ligatus & h. solutus (2 sent. 24. 3. 3 ad 3; 7 eth. 3 h) = der gebundene und der losgemachte Habitus (aliquando enim est habitus solutus, ut statim possit exire in actum, cum homo voluerit, aliquando autem est habitus ligatus, ita quod non possit exire in actum, unde quodammodo videtur habere habitum et quodammodo non habere, sicut patet in dormiente vel in maniaco aut inebriato, 7 eth. 3 h). 32. h. malus, → h. bonus. 33. h. moralis, → h. intellectivus. 34. h. naturalis, h. non naturalis & h. supernaturalis (th. I. II. 62. 3 ad 1; 7 met. 5 a) = der natürliche (vgl. h. adquisitus), der nichtnatürliche und der übernatürliche Habitus. 35. h. non naturalis, → h. naturalis. 36. h. operativus (th. I. II. 55. 2 c & 4 c; 3 sent. 23. 1. 4. 1 ad 4) = der Habitus zur Tätigkeit, welcher bald den Gegensatz zum h. factivus (↑) bildet (finis autem virtutis, cum sit habitus operativus, est ipsa operatio, th. I. II. 55. 4 c), bald mit ihm identisch ist (habitus, qui operativi dicuntur, ordinantur ulterius ad exteriorem operationem, quae dicitur factio, secundum quam transit in exteriorem materiam transmutandam, 3 sent. 23. 1. 4. 1 ad 4). 37. h. opinativus (th. I. II. 51. 3 c) = der Habitus, zu meinen d. i. etwas für wahrscheinlich zu halten. 38. h. personalis (mal. 4. 2 ad 6) = der persönliche oder einer Person als solcher zukommende Habitus. 39. h. politicus (verit. 14. 6 ob. 5) = der bürgerliche Habitus oder der Habitus zu einer Tätigkeit des bürgerlichen Lebens. 40. h. practicus, → h. activus. 41. h. principiorum, → h. conclusionum. 42. h. scientiae sive scientiarum, ≈ . 42. h. speculativus, → h. activus. 43. h. virtuosus sive virtutis & h. vitiosus (th. I. II. 51. 2 c; 55. 4 c; 78. 2 a & c; 93. 6 c; cg. IV. 70; 2 sent. 25. 1. 1 ad 5; pot. 3. 6 ad 12; mal. 4. 2 ad 5; verit. 10. 9 c & 11. 1 c) = der tugendhafte und der lasterhafte Habitus oder der Habitus der Tugend und der des Lasters. 44. h. virtutis, → h. virtuosus. 45. h. vitiosus, ≈ .
- Cuius est habitus, eius est actus (th. II. II. 27. 2 ob. 2), oder umgekehrt: eius est habitus, cuius est operatio (ib. I. II. 50. 4 c) = Habitus und Tätigkeit, welche einander entsprechen, haben dasselbe Subjekt. Cuiuslibet habitus mensura quaedam est id, ad quod habitus ordinatur (verit. 10. 9 c) = eine Art von Maß und Norm eines jeden Habitus ist dasjenige, worauf er hingeordnet ist. Eius est habitus, cuius est operatio, ↑: Cuius est habitus etc. Habitus alicuius potentiae distinguuntur specie secundum differentiam eius, quod est per se obiectum potentiae (sensu 1 a), oder: Habitus distinguuntur secundum obiecta (6 eth. 3 d), oder: omnes habitus distinguuntur per obiecta, ex quibus speciem habent (1 gener. pr.) = die Habitus eines Vermögens werden der Art nach unterschieden nach der Verschiedenheit desjenigen, was als solches das Objekt des betreffenden Vermögens ist, oder allgemeiner: die Habitus werden gemäß ihren Objekten unterschieden, und zwar gemäß denjenigen, von denen sie ihre Art und Wesenheit her haben. Habitus in sui ratione non includit indivisibilitatem (th. I. II. 52. 1 c) = der Habitus schließt in seinem Wesen die Unteilbarkeit nicht ein, so dass sie infolgedessen vermehrt und vermindert werden oder zu- und abnehmen können. Habitus per actus cognoscuntur (ib. I. 87. 2 a) = die Habitus werden aus den Tätigkeiten, welche aus ihnen hervorgehen, erkannt. Habitus propter actus sunt (cg. III. 48) = die Habitus sind um der ihnen entsprechenden Tätigkeiten willen da. In repentinis signum interioris habitus praecipue accipi potest (ib. 160) = diejenigen Tätigkeiten, welche plötzlich d. i. ohne weitere Überlegung verrichtet werden, gelten vorzugsweise als ein Erkennungszeichen für die Existenz und das Wesen eines innern Habitus. Materialis diversitas obiecti non diversificat habitum, sed solum formalis (1 anal. 41 d) = nicht die materiale, sondern bloß die formale Verschiedenheit des Objektes begründet eine Verschiedenheit des Habitus. Omnes habitus distinguuntur per obiecta, ex quibus speciem habent, ↑: Habitus alicuius potentiae etc. Quales sunt habitus, tales actus reddunt (3 sent. 34. 2. 2. 2 c) = nach den Habitus und ihrer Beschaffenheit richten sich die ihnen entsprechenden Tätigkeiten.
e) Habitus im weitern Sinne des Wortes, d. i. Eigenschaft, Anlage, Geeignetheit eines Dinges zu etwas, synonym mit dispositio (← sub c), habilitas und habitudo (←): Bernardus large utitur nomine habitus pro habitudine quadam, 2 sent. 24. 1. 1 ad 1.
- Eine Art dieses habitus ist: habitus prophetiae (verit. 12. 1 c; vgl. ib. ad 1) = der Habitus der Weissagung oder der prophetische Habitus (mens prophetae, postquam fuerit semel vel pluries divinitus inspirata, etiam actuali inspiratione cessante remanet habilior, ut iterum inspiretur, et haec habilitas potest dici habitus prophetiae . . . Sed tamen non proprie dici potest habitus, sed magis habilitas vel dispositio quaedam, a qua aliquis nominatur propheta, etiam quando actu non inspiratur, ib. 1 c).
f) Habitus im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. das Objekt des Habitus: alio modo potest dici habitus id, quod habitu tenetur, sicut dicitur fides id, quod fide tenetur, th. I. II. 94. 1 c.
Sonderlehre, Irrlehre, Ketzerei (vgl. haereticus), synonym mit secta (← sub a): haeresis Graece ab electione dicitur, quod scilicet eam sibi unusquisque eligat disciplinam, quam putat esse meliorem, th. II. II. 11. 1 ob. 1; vgl. ib. 1-4 c; 4 sent. 13. 2. 1 c 3 c; haeresis supra errorem addit aliquid et ex parte materiae, quia est error eorum, quae ad finem pertinent, et ex parte errantis, quia importat pertinaciam, quae sola facit haereticum, mal. 8. 1 ad 7.
- Über den Unterschied zwischen haeresis & schisma → schisma.
irrig, ketzerisch, Irrlehrer, Ketzer (vgl. haeresis): haereticus est, qui falsas vel novas opiniones vel gignit vel sequitur, th. II. II. 11. 1 a; haereticus secundum nos dicitur, qui a communi fide, quae catholica dicitur, discedit, contrariae opinioni vehementer inhaerens per electionem, 4 sent. 13. 2. 1 c.
- Über den Unterschied zwischen haereticus & schismaticus → schisma.
Einklang, Übereinstimmung, synonym mit consonantia (← sub a) und convenientia (← sub b): Constat, quod harmonia proprie dicta est consonantia in sonis. Sed isti transumpserunt istud nomen ad omnem debitam proportionem tam in rebus compositis ex diversis partibus, quam in commixtis ex contrariis. Secundum hoc ergo harmonia duo potest dicere, quia vel ipsam compositionem aut commixtionem, vel proportionem illius compositionis seu commixtionis, 1 anim. 9 c; vgl. cg. II. 64; 1 pol. 3 d; ex motu earum (sc. stellarum) accidit quaedam harmonia, id est sonus harmonicus, 2 cael. 14 a.
- Zu passio harmoniae → passio sub a.
herrisch, heldenmäßig.
- Zu habitus heroicus → habitus sub d; zu virtus h. → virtus sub e.
dieser, diese, dieses: in quibusdam praemissorum utimur duplici modo loquendi, scilicet quod hoc fit hoc et ex hoc fit hoc, 1 phys. 12 c; hoc, quod est demonstrativum individualis substantiae, 1 gener. 6 c; vgl. ib. f.
- Haec steht zuweilen elliptisch für haec propositio (← sub b): si haec esset vera, th. I. 31. 3 ob. 3; vgl. ib. 37. 2 c; 39. 4 ad 4 & 5; cg. IV. 11.
- Hoc aliquid, synonym mit hoc signatum (vgl. cg. I. 42 & II. 35) und aliquid monstratum sive demonstratum (→ demonstrare sub a), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks τόδε τι = dieses bestimmte Etwas oder dieses Individuum da: hoc aliquid potest accipi dupliciter, uno modo pro quocumque subsistente (→ subsistere sub c), alio modo pro subsistente completo in natura alicuius speciei (≈). Primo modo excludit inhaerentiam accidentis et formae materialis, secundo modo excludit etiam imperfectionem partis. Unde manus posset dici hoc aliquid primo modo, sed non secundo modo, th. I. 75. 2 ad 1; vgl. 2 sent. 17. 1. 2 ad 1; hoc aliquid proprie dicitur individuum in genere substantiae, qu. anim. 1 c; hoc aliquid id est substantia, 3 phys. 1 c; vgl. 1 gener. 8 c; 10 e & 11 a; sicut hoc aliquid, hoc est sicut aliquod individuum demonstratum, 1 phys. 13 e; vgl. 3 phys. 10 e; hoc aliquid id est aliquid demonstratum, quod est completum in esse et specie, 2 anim. 1 b; est hoc aliquid id est res quaedam per se stans (bestehend), 4 phys. 18 d; fit autem hoc aliquid per formam, ib. 10 e.
- Huiusmodi = der Arten, dergleichen: ira, gaudium et huiusmodi, th. I. 3. 2 ob. 2; vgl. ib. 20. 1 ob. 2; cg. I. 20; II. 30.
heilige Vorsteherschaft, heilige Herrschaft: hierarchia est sacer principatus, . . . in nomine autem principatus duo intelliguntur, scilicet ipse princeps et multitudo ordinata sub principe, th. I. 108. 1 c; vgl. ib. 2 c; 109. 1 ob. 2; comp. 1. 124; hierarchia dicitur quasi sacer principatus a hieron, quod est sacrum, et archon, quod est princeps, 2 sent. 9. 1. 1 c.
- Zu ordo hierarchiae → ordo sub a.
- Arten der hierarchia sind: 1. hierarchia angelica sive angelorum & h. humana sive hominum (th. I. 108. 1 ob. 3, a & c, 2 c & 8 ob. 1; 2 sent. 9. 1. 1 ad 6, 3 ob. 2 & ad 3 & 7 & 6 c) = die englische und die menschliche Hierarchie oder die Hierarchie der Engel und die der Menschen. 2. h. angelorum, → h. angelica. 3. h. caelestis, h. subcaelestis & h. supercaelestis (th. I. 108. 1 c, 2 ad 3 & 8 ob. 1; 2 sent. 9. 1. 1 ad 6 & 3 ob. 4; 4 sent. 24. 2. 1. 2 c) = die himmlische (d. i. die englische), die unterhimmlische (d. i. die menschliche) und die überhimmlische Hierarchie (quae attenditur secundum ordinem naturae in personis divinis, 2 sent. 9. 1. 1 ad 6). 4. h. ecclesiastica sive nostra & h. veteris testamenti (th. I. 108. 2 ob. 3 & ad 3 & 4 ob. 3; 2 sent. 9. 1. 3 ob. 5 & ad 4, 6 c & 8 ad 4; 4 sent. 4. 1. 3. 4 ad 2) = die kirchliche oder unsre Hierarchie und die des Alten Testamentes. 5. h. hominum, → h. angelica. 6. h. humana, ≈ . 7. h. infima sive ultima sive tertia, h. media sive secunda & h. prima (th. I. 108. 1 c, 6 c & 8 ob. 1; 2 sent. 9. 1. 3 ob. 7 & c, 6 ad 4 & 7 ob. 3) = die unterste oder letzte oder dritte, die mittlere oder zweite und die erste Hierarchie, nämlich der Engel. 8. h. media, → h. infima. 9. h. nostra, → h. ecclesiastica. 10. h. prima, → h. infima. 11. h. secunda, ≈ . 12. h. subcaelestis, → h. caelestis. 13. h. supercaelestis, ≈ . 14. h. tertia, → h. infima. 15. h. ultima, ≈ . 16. h. veteris testamenti, → h. ecclesiastica.
hierarchisch d. i. eine heilige Vorsteherschaft oder Herrschaft betreffend, zu ihr gehörend, von ihr ausgehend.
- Zu actio hierarchica → actio sub a; zu actus h. → actus sub a; zu operatio h. → operatio sub b; zu ordo h. → ordo sub a; zu potestas h. → potestas sub c; zu virtus h. → virtus sub a.
Mensch: est enim homo animal rationale, pot. 8. 4 ob. 5; vgl. ib. 9. 2 ad 10; proprium hominis est, esse animal rationale, cg. III. 39; substantia animata sensibilis tantum est definitio animalis, cui si addas et rationale, constituis speciem hominis, 8 met. 3 l; vgl. 1 cael. 25 c; homo est animal rationale mortale, 1 anal. 19 c; vgl. ib. 8 a; cum quaeritur, quid est homo, et respondetur, animal rationale mortale, th. I. 29. 4 ad 2; vgl. ib. 97. 1 ob. 1; quod ipsa anima utens corpore sit homo, cg. II. 57; animal gressibile bipes, quae est definitio hominis, 1 perih. 8 c; homo maxime est mens hominis, th. I. II. 29. 4 c; unusquisque homo proprie dicitur esse id, quod est nobilissimum in eo, 3 sent. 28. 1. 7 ad 4; quod quidem non dicit propter hoc, quod homo sit solus intellectus, sed quia id, quod est in homine principalius, est intellectus, unit.; intellectus est id, quod est principale in homine et quod utitur omnibus potentiis animae et membris corporis tamquam organis; propter hoc Aristoteles subtiliter dixit, quod homo est intellectus maxime, ib.; vgl. 9 eth. 9 g; Aristoteles: Eth. Nic. IX. 8, 1169. a. 2; hoc nomen homo est nomen totius coniuncti; quia tamen intellectiva pars in homine est superior, nuncupamus hominem etiam illam partem superiorem, quae dicitur intellectiva, quia, quae facit homo secundum intellectum, dicitur facere per seipsum, 2 Cant. 1.
- Arten des homo sind: 1. homo abstractus sive separatus sive extra materiam sive communis sive per se homo & h. materialis sive naturalis sive realis sive sensibilis sive singularis (th. I. 6. 4 c; 29. 1 ad 2; 44. 3 ob. 2; 84. 1 c & 4 c; III. 4. 4 ad 2; cg. IV. 43; nom. prol.; spir. 3 c; verit. 4. 6 a; 21. 4 c; unit.; 2 phys. 10 f; 1 gener. 3 h; 2 anim. 12 b; 7 met. 16 e) = der (in Gedanken von dem individuellen Menschen) abgelöste oder losgetrennte oder der allgemeine Mensch oder der Mensch ohne Materie oder der Mensch an und für sich (hominem separatum appellavit per se hominem propter hoc, quod nihil habet nisi quod est humanitas, nom. prol.) und der mit Materie umkleidete (vgl. h. carnalis) oder in der Natur und außerhalb der Gedanken vorkommende oder sinnlich wahrnehmbare oder einzelne Mensch. 2. h. animalis & h. spiritualis (th. I. II. 14. 1 ad 3; 2 sent. 19 exp.; 1 Cor. 2. 3) = der sinnliche oder sinnlichen Lüsten ergebene (vgl. h. carnalis) und der geistige oder geistig gesinnte Mensch. 3. h. apparens sive similitudinarius & h. verus (th. III. 16. 1 c; cg. IV. 30 & 43; 7 phys. 8 g) = der scheinbare und der wirkliche Mensch. 4. h. bestialis (cg. I. 6; 7 eth. 5 b & 6 h; 7 pol. 2 f) = der tierische oder vertierte Mensch (qui vitam pecudum eligit, puta voluptuosam, 7 pol. 2 f). 5. f. bonus simpliciter (mal. 1. 5 c) = der einfachhin oder schlechtweg (sittlich) gute Mensch. 6. h. caelestis & h. terrenus (praec. 3) = der himmlische oder himmlisch gesinnte und der irdische oder irdisch gesinnte Mensch. 7. h. carnalis (th. I. II. 14. 1 ad 3; cg. I. 6; IV. 28) = der fleischliche d. i. der fleischlich gesinnte (vgl. h. abstractus) und der Fleisch und Bein habende Mensch (vgl. h. animalis). 8. h. cholericus & h. phlegmaticus (7 eth. 5 a) = der cholerische und der phlegmatische Mensch oder der Mensch mit cholerischem und der mit phlegmatischem Temperament. 9. h. communis, → h. abstractus. 10. h. Deus sive dominus sive dominicus & h. purus (th. I. 12. 11 c; III. 16. 3 c; 19. 1 c; 28. 1 c; 32. 4 ad 1; cg. IV. 36 & 43; nom. 2. 5) = der Gottmensch oder der Mensch, welcher Herr per eminentiam ist, und der reine Mensch oder der Mensch, welcher nichts, als Mensch ist. 11. h. dominicus, → h. Deus. 12. h. dominus, ≈ . 13. h. exterior & h. interior (th. I. 75. 4 ad 1; I. II. 87. 1 c; II. II. 25. 7 c; 3 sent. 29. 1. 5 c) = der äußere Mensch, unter welchem bald der einem andern gegenüberstehende Mensch, bald die sinnlich-körperliche Seite oder Natur des Menschen zu verstehen ist, und der innere Mensch d. i. die geistige Seite oder Natur des Menschen. 14. h. extra materiam, → h. abstractus. 15. h. fidelis & h. infidelis (3 sent. 13. 2. 2. 2 c) = der gläubige und der ungläubige Mensch. 16. h. idealis (8 met. 3 b) = der vorbildliche Mensch, synonym mit dem per se homo des Plato; vgl. h. abstractus. 17. h. infidelis, → h. fidelis. 18. h. interior, → h. exterior. 19. h. materialis, → h. abstractus. 20. h. naturalis, ≈ . 21. h. phlegmaticus, → h. cholericus. 22. h. plebeius sive vulgaris (th. II. II. 36. 1 ad 2; hebd. pr.) = der Mensch aus dem Volke oder der gewöhnliche Mensch. 23. h. privatus (th. I. II. 87. 4 ob. 2) = der Privatmensch oder Privatmann. 24. h. purus, → h. Deus. 25. h. realis, → h. abstractus. 26. h. saeculi (mal. 8. 2 ad 17) = der Weltmensch oder der weltlich gesinnte Mensch. 27. h. sensibilis, → h. abstractus. 28. h. separatus, ≈ . 29. h. silvestris (7 eth. 5 b) = der Waldmensch (id est in silvis commorans, ib.). 30. h. similitudinarius, → h. apparens. 31. h. singularis, → h. abstractus. 32. h. solitarius (7 eth. 5 b) = der für sich allein lebende Mensch oder der Einsiedler. 33. h. spiritualis, → h. animalis. 34. h. terrenus, → h. caelestis. 35. h. verus, → h. apparens. 36. h. vulgaris, → h. plebeius.
- Homo est naturaliter sive secundum suam naturam animal domesticum et civile sive politicum sive sociabile sive sociale (1 pol. 1 t & 1 u; th. I. 96. 4 c; I. II. 61. 5 c; 95. 4 c; cg. III. 85, 117 & 128; regim. 1. 1; 1 perih. 2 a), die Übersetzung der Stelle des Aristoteles: ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον (Pol. I. 2. 1253. a. 2-3) = der Mensch ist von Natur aus ein häusliches und staatliches oder geselliges animalisches Wesen. Homo malus est pessimum omnium animalium (Eph. 6. 3) = der sittlich schlechte Mensch ist das schlechteste der animalischen Wesen. Homo naturaliter desiderat beatitudinem → beatitudo sub a.
aus ähnlichen oder gleichartigen Teilen bestehend.
- Zu corpus homoeomerum → corpus; zu totum h. → totus sub a.
von gleicher Gattung, gleichartig.
a) Ehrbarkeit, äußerer Anstand, Anständigkeit, Schicklichkeit: honestas dicitur quasi honoris status, unde ex hoc videtur aliquid dici honestum, quod est honore dignum, th. II. II. 145. 1 c; qui honestate nuptiarum decoratur, ib. 151. 4 c; morum honestas abolita fuisset, ib. III. 1. 6 c; requiritur discretionis tempus de honestate, 4 sent. 25. 2. 1. 2 c; vgl. ib. 2. 3 c; 31. 2. 2 a.
- Zu debitum honestatis → debitus sub a; zu iustitia publicae h. → iustitia sub a.
b) Tugend des äußern Anstands, der Schicklichkeit: honestas, per quam scilicet aliquis amat pulchritudinem temperantiae, th. II. II. 143. 1 c; radicaliter (der Wurzel nach) honestas consistit in interiori electione, significative (dem Zeichen nach) autem in exteriori conversatione, ib. 145. 1 ad 3; honestas, prout speciali quadam ratione temperantiae attribuitur, ponitur pars eius, non quidem subiectiva (→ pars sub a), sed pars integralis (≈) ipsius sicut quaedam eius condicio, ib. 4 c.
c) anständiges Vermögen, Wohlhabenheit: quia secundum vulgarem opinionem excellentia divitiarum facit hominem dignum honore, inde est, quod quandoque nomen honestatis ad exteriorem prosperitatem transfertur, th. II. II. 145. 1 ad 4.
ehrbar, anständig, schicklich: ex hoc videtur aliquid dici honestum, quod est honore dignum, th. II. II. 145. 1 c; honestum proprie loquendo in idem refertur cum virtute, ib.; honestum importat (schließt ein) debitum honoris, ib. ad 3; honestum et decorum idem esse videtur, ib. 2 c; honestum dicitur, secundum quod aliquid habet quandam excellentiam dignam honore propter spiritualem pulchritudinem, ib. 3 c.
öffentliches Ansehen, Ehre: honor enim exhibetur alicui propter aliquam eius excellentiam, th. I. II. 2. 2 c; honor testificationem quandam importat (bedeutet) de excellentia alicuius, ib. II. II. 103. 1 c; vgl. ib. 145. 1 ad 3; III. 25. 1 c; honor est quoddam testimonium de virtute eius, qui honoratur, et ideo sola virtus est debita causa honoris, ib. II. II. 63. 3 c; vgl. ib. 103. 2 c; honor est exhibitio reverentiae in testimonium virtutis, quodl. 10. 6. 12 ob. 3.
- Über den Unterschied zwischen honor, gloria & laus heißt es: Laus distinguitur ab honore dupliciter. Uno modo, quia laus consistit in solis signis verborum, honor autem in quibuscumque exterioribus signis, et secundum hoc laus in honore includitur. Alio modo, quia per exhibitionem honoris testimonium reddimus de excellentia bonitatis alicuius absolute, sed per laudem testificamur de bonitate alicuius in ordine ad finem, sicut laudamus bene operantem propter finem. Honor autem est etiam optimorum, quae non ordinantur ad finem . . . Gloria autem est effectus honoris et laudis, quia ex hoc, quod testificamur de bonitate alicuius, clarescit bonitas eius in notitia plurimorum, et hoc importat nomen gloriae, th. II. II. 103. 1 ad 3; vgl. 1 eth. 18 a-i; Hebr. 2. 2.
- Arten des honor sind: 1. honor duliae & h. latriae (th. II. II. 25. 1 ob. 2 & ad 2; cg. IV. 7) = die Ehre der Unterwerfung und die der Anbetung. 2. h. latriae, → h. duliae. 3. h. mundanus (regim. 1. 8) = die weltliche Ehre.
Menschwerdung: incarnatio et humanatio ex parte assumpti, quod est caro vel natura humana, th. III. 2. 8 ad 3.
a) Menschheit, Menschtum, d. i. das Wesen des Menschen: humanitas comprehendit in se ea, quae cadunt in definitione hominis; his enim homo est homo et hoc significat humanitas, hoc scilicet, quo homo est homo, th. I. 3. 3 c; vgl. cg. IV. 81; comp. 1. 154.
b) Menschenliebe, Menschenfreundlichkeit, der Gegensatz zu inhumanitas (←): beneficentia, quae hic vocatur humanitas, th. II. II. 80. 1 ad 1; vgl. ib. ad 4; secundum quandam humanitatem, ib. 87. 1 c; curam humanitatis impendunt, 4 sent. 45. 2. 3. 3 ad 3.
menschlich, d. i. dem Menschen als solchem zukommend, ihn als solchen betreffend, von ihm als solchem ausgehend (vgl. th. III. 19. 2 c), der Gegensatz zu superhumanus (←) .
- Arten des humanus sind: humanus per essentiam & h. per participationem (3 sent. 26. 1. 5 ad 3) = menschlich der Wesenheit nach und menschlich der Teilnahme nach.
→ umidus.
a) niedrig: profundum et humile sive altum, 5 met. 15 d.
b) niedrig gesinnt, demütig: humilis dicitur quasi humi acclivis id est infimis inhaerens, th. II. II. 161. 1 ad 1; animo humili nihil est mirabilius, quam auditus suae excellentiae, ib. III. 30. 4 ad 1; iustus, qui vere est humilis, 4 sent. 21. 2. 3 ad 2.
a) Erniedrigung, Demütigung: cum aliquis ab alio deicitur, et sic humilitas est poena, th. II. II. 161. 1 ad 1.
b) Selbsterniedrigung: alio modo (humilis dicitur) a principio intrinseco; et hoc potest fieri quandoque quidem bene, puta (nämlich) cum aliquis considerans suum defectum tenet se in infimis secundum suum modum, . . . et hoc modo humilitas ponitur virtus; quandoque autem potest fieri male, puta cum homo honorem suum non intelligens comparat se iumentis insipientibus et similis fit illis, th. II. II. 161. 1 ad 1; humilitas autem quandoque dicit virtutem quandam, . . . quandoque deiectionem, Phil. 4. 2.
c) Demut, der Gegensatz zu superbia (←): motus animi ad aliquam excellentiam, quam moderatur humilitas, th. II. II. 160. 2 c; humilitas est quaedam virtus, ib. 161. 1 c; vgl. ib. 2 c 6 c; 162. 4 ad 4; 19. 9 ob. 4; I. II. 61. 3 ob. 2; cg. III. 132/133, 135/136; 3 sent. 33. 2. 1. 4 ad 3; virtus humilitatis in hoc consistit, ut aliquis infra suos terminos se contineat, ad ea, quae supra se sunt, non se extendens, sed superiori se subiciat, cg. IV. 55; ad humilitatem pertinet, ut homo defectus proprios considerans seipsum non extollat, th. II. II. 35. 1 ad 3; humilitas autem, secundum quod est specialis virtus, praecipue respicit subiectionem hominis ad Deum, propter quem etiam aliis humiliando se subicit, ib. 161. 1 ad 5.
Tugend tiefer Unterwerfung, besondern Dienens: hyperdulia est potissima species duliae communiter sumptae; maxima enim reverentia debetur homini ex affinitate, quam habet ad Deum, th. II. II. 103. 4 ad 2; vgl. ib. III. 25. 2 ad 1 & 5 c; 3 sent. 9. 2. 2 c.
a) Unterlage, Grundlage, synonym mit fundamentum (←), basis (vgl. 3 sent. 23. 2. 1 ad 1), subiectum (← sub b) und substantia (← sub a): lux ex hypostasis coloris, quia in natura lucis omnes colores fundantur, ib.; hypostasis, quae remanet ex cibo et superfluum alimenti, 2 meteor. 2 g; hypostasis alimenti, id est illud, quod subsidet residuum ab eo, quod attrahitur in usum alimenti nutriti, ib. 5 c.
b) Einzelsubstanz: individua substantiae habent aliquod speciale nomen prae aliis, dicuntur enim hypostases vel primae substantiae, th. I. 29. 1 c; hypostasis apud Graecos ex propria significatione nominis habet, quod significat quodcumque individuum substantiae, ib. 2 ad 1; vgl. ib. 39. 1 ad 3; 75. 4 ad 2; III. 2. 3 ad 2; cg. IV. 38 & 41; hoc nomen hypostasis significat substantiam individuam, id est quae non potest de pluribus praedicari, pot. 8. 3 c; vgl. ib. ad 7; 9. 1 c & 2 c; 1 sent. 23. 1. 1 c; 26. 1. 1 c; unio. 2 c.
- Zu differre secundum hypostasim → differre sub b; zu diversitas h. → diversitas; zu unio in h. sive secundum h. → unio; zu unire secundum h. → unire; zu unitas h. → unitas.
c) vernünftige Einzelsubstanz, Person: (hypostasis) ex usu loquendi habet, quod sumatur pro individuo rationalis naturae ratione suae excellentiae, th. I. 29. 2 ad 1; vgl. cg. IV. 38 & 49; pot. 9. 1 ad 2.
- Als Arten der hypostasis gehören hierher: hypostasis creata & h. increata (cg. IV. 49) = die geschaffene und die ungeschaffene Person.
a) der Substanz nach: humana natura unita est Verbo non quidem accidentaliter, neque etiam essentialiter, quasi pertinens ad divinam naturam Verbi, sed substantialiter id est hypostatice, unio. 1 ad 13.
b) der Person nach, synonym mit personaliter (←): cum humana natura coniungatur Filio Dei hypostatice vel personaliter, th. III. 17. 2 c; vgl. unio. 1 c.
die Person betreffend.
bedingt, eine Bedingung enthaltend.
Abbildung, Bild: qui intitulatur de divinis hypotyposibus id est characteribus, nom. prol.; in libro de theologicis hypotyposibus, ib. 1. 3; vgl. ib. 11. 3.