übersinnliche Vorstellung, Vorbild, Begriff, synonym mit exemplar, forma (← sub b), imago (← sub a), ratio (← sub h) und species (← sub e & f.): idea enim Graece, Latine forma dicitur; unde per ideas intelliguntur formae aliarum rerum praeter ipsas res existentes. Forma autem alicuius rei praeter ipsam existens ad duo esse potest, vel ut sit exemplar eius, cuius dicitur forma, vel ut sit principium cognitionis ipsius, secundum quod formae cognoscibilium dicuntur esse in cognoscente, th. I. 15. 1 c; ideas Latine possumus dicere species vel formas, ut verbum ex verbo transferre videamur, verit. 3. 1 c; secundum quod (idea) est principium factionis rerum, exemplar dici potest et ad practicam cognitionem pertinet; secundum autem quod principium cognoscitivum est, proprie dicitur ratio (Begriff) et potest etiam ad scientiam speculativam pertinere, th. I. 15. 3 c; hoc enim significat nomen ideae, ut sit scilicet quaedam forma intellecta ab agente, ad cuius similitudinem exterius opus producere intendit, sicut aedificator in mente sua praeconcipit formam domus, quae est quasi idea domus in materia fiendae, quodl. 4. 1. 1 c; rationes autem rerum, secundum quod sunt in Deo cognoscente, ideae vocantur, th. I. 14 pr.; in divina sapientia sunt rationes omnium rerum, quas supra diximus ideas, id est formas exemplares in mente divina existentes, ib. 44. 3 c; vgl. ib. 76. 3 c; cg. I. 54; II. 83; III. 84; 1 sent. 36. 2. 1 c 3 c; pot. 1. 5 ad 11; verit. 3. 1 c 8 c; 21. 4 c; quodl. 8. 1. 2 c; univ. 1; 1 perih. 2 a; 1 anal. 16 c & 19 f; 2 phys. 5 b; 1 cael. 16 e & 19 f; 1 gener. 3 h; 1 eth. 7 g; 5 eth. 1 g.
- Arten der idea sind: 1. idea indeterminata (verit. 3. 6 c) = die unbestimmte Vorstellung. 2. i. separata (th. I. 6. 4 c; 1 cael. 19 f) = das (von den Naturdingen) getrennte oder getrennt existierende Vorbild. 3. i. simplex (verit. 3. 5 ad 2) = die einfache Vorstellung.
vorbildlich, synonym mit exemplaris (←): respectus ideales sunt ut intellecti a Deo, th. I. 28. 4 ad 3.
ein Vorbild entwerfen, ausdenken: idea dicitur relative ad ideatum, 1 sent. 36. 2. 2 ob. 4; ideam et ideatum non oportet esse similia secundum conformitatem naturae, sed secundum repraesentationem tantum, verit. 3. 5 ad 2; ideatum id est res creata, quodl. 8. 1. 2 a.
Entwerfung, Ausdenkung eines Vorbilds: undecimus modus (generationis) est iuxta ideationem, ut arca exterior (fit) ab ea, quae est in mente, th. I. 42. 2 ob. 1.
derselbe, dieselbe, dasselbe, der Gegensatz zu diversus (←): unum autem in substantia facit idem, nom. 4. 6; vgl. pot. 9. 8 ob. 1; eadem sunt, quorum substantia est una, 5 met. 17 c (ταὐτὰ μὲν γὰρ ὧν μία ἡ οὐσία, Aristoteles: Metaph. IV. 15, 1021. a. 11); vgl. 10 met. 4 d & f; idem etiam et simile et aequale fundantur super unitatem, 3 phys. 1 c; idem enim et diversum non opponuntur ut contradictoria, quorum alterum necesse est verum esse de quolibet ente aut non ente, sed opponuntur ut contraria, quae non verificantur, nisi de ente, 10 met. 4 g; vgl. trin. 1 pr.
- Eiusdem est (cg. I. 1) = der Sache nach ist es dasselbe. Eiusdem rationis est (th. I. 33. 3 ob. 2; cg. II. 51; III. 3 & 21) = dem Begriffe und Wesen nach ist es dasselbe.
- Arten des idem sind: 1. idem definitione (7 phys. 8 h) = der Definition nach dasselbe. 2. i. genere sive in natura generis, i. specie sive in natura speciei sive per speciem suppositi & i. numero sive in numero sive secundum numerum (th. I. 3. 8 c; 28. 1 ad 2; III. 50. 5 c & ad 2; cg. II. 55 & 73; nom. 11. 2; trin. 1 pr.; 4 sent. 44. 1. 1. 2 c; pot. 7. 3 ob. 3; quodl. 11. 6. 6 c; 1 gener. 10 d; 10 met. 4 e) = der Gattung nach, der Art nach und dem Individuum oder der Zahl nach dasselbe. 3. i. materia sive secundum materiam & i. secundum formam (th. III. 50. 5 ad 1 & 2; 10 met. 4 e) = der Materie und der Form nach dasselbe. 4. i. natura sive per naturam suppositi & i. ratione sive per rationem suppositi sive secundum suppositum sive supposito (th. I. 13. 12 c; III. 50. 5 ad 1 & 2; 10 met. 4 e) = der Natur und Wesenheit einer Einzelsubstanz nach und der Einzelsubstanz nach dasselbe. 5. i. in natura generis, → i. genere. 6. i. in natura speciei, ≈ . 7. i. numero, ≈ . 8. i. per naturam suppositi, → i. natura. 9. i. per rationem suppositi, ≈ . 10. i. per speciem suppositi, → i. genere. 11. i. ratione sive secundum rationem & i. re sive secundum rem sive secundum esse (1 anal. 44 h; 3 phys. 5 g; 1 gener. 9 d) = dem Begriffe nach und der Sache oder dem Sein nach dasselbe. 12. i. re, → i. ratione. 13. i. secundum analogiam & i. secundum univocationem (1 sent. 35. 1. 4 ad 2) = der Analogie oder dem Verhältnis nach und der gleichen Benennung nach dasselbe. 14. i. secundum esse, → i. ratione. 15. i. secundum formam, → i. materia. 16. i. secundum materiam, ≈ . 17. i. secundum numerum, → i. genere. 18. i. secundum quid & i. simpliciter sive totaliter (th. I. 28. 1 ad 2; III. 50. 5 c & ad 1; nom. 11. 2; 7 phys. 8 h) = beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder ganz dasselbe. 19. i. secundum rationem, → i. ratione. 20. i. secundum rem, ≈ . 21. i. secundum suppositum, → i. natura. 22. i. secundum univocationem, → i. secundum analogiam. 23. i. simpliciter, → i. secundum quid. 24. i. specie, → i. genere. 25. i. subiecto (th. I. 5. 4 ad 1; 13. 12 c; 1 anal. 44 h; 3 phys. 5 g; 1 gener. 9 d) = der Unterlage oder dem Träger nach, sei es, dass das Wort subiectum in seiner logischen oder in seiner ontologischen Bedeutung genommen wird. 26. i. supposito, → i. natura. 27. i. totaliter, → i. secundum quid.
- Idem eidem idem (th. I. 13. 7 c; 5 phys. 3 c), oder: quodlibet sibi ipsi est idem (5 phys. 3 c) = jedes Ding ist sich selbst gleich. Idem semper facit idem (1 sent. 43. 2. 1 a), oder: Idem eodem modo se habens semper facit idem (8 phys. 21 b; vgl. 2 gener. 10 c) = ein und dasselbe tut immer dasselbe, freilich nur dasjenige, was stets auf die nämliche Weise sich verhält. Quaecumque uni et eidem sunt eadem, sibi invicem sunt eadem (th. I. 28. 3 ob. 1; 36. 4 ob. 6; pot. 7. 6 ob. 3; 1 anal. 43 h; 1 phys. 3 b) = alles, was einem und demselben gleich ist, ist auch unter sich gleich. Quodlibet sibi ipsi est idem, ↑: Idem eidem idem.
Dieselbigkeit, der Gegensatz zu diversitas (←): ibi possumus identitatem dicere, ubi differentia non invenitur, 4 phys. 23 o; eadem est ratio identitatis et diversitatis, et in specie et in definitione, 7 phys. 8 h; ubi est unitas substantiae, non dicitur esse similitudo vel aequalitas, sed identitas tantum, 10 met. 4 f; vgl. th. I. 40. 1 c; cg. I. 36.
- Arten der identitas sind: 1. identitas absoluta (1 sent. 29. 1. 4 ad 3) = die unbedingte Dieselbigkeit. 2. i. naturae (th. I. 27. 2 ad 2; 93. 1 ad 2; cg. IV. 11) = die Dieselbigkeit der Natur und Wesenheit. 3. i. realis sive rei sive secundum rem (th. I. 13. 12 c; 40. 1 ad 1 & 2) = die sachliche Dieselbigkeit oder die Dieselbigkeit der Sache nach. 4. i. rei, → i. realis. 5. i. secundum rem, ≈ .
a) Eigentümlichkeit.
b) Eigentümlichkeit der Sprache, eigentümliche Sprechweise, Sprache: nomina usitata quidem in partibus Galliae, forte ex proprio idiomate alicuius gentis, regim. 3. 22; potuit loqui in idiomate suo, Hebr. prol.; in Graeco idiomate apparet, 5 met. 19 d.
unwissender, ungebildeter Mensch: idiota, non habens scientiam adquisitam, th. I. 84. 3 ob. 3; idiotae et simplices (einfältige), cg. I. 6; quicumque idiota dicere posset, 1 gener. 3 b; quidam idiotae et irrationales, 4 eth. 4 a.
Götzendienst: prima species huius generis est idololatria, quae divinam reverentiam indebite exhibet creaturae, th. II. II. 92. 2 c.
a) Abbild, Bild: cognitionem fieri per idola et defluxiones, th. I. 84. 6 c; vis imaginativa format sibi aliquod idolum rei absentis, ib. 85. 2 ad 3.
b) Götzenbild: ea, quae ad homines pertinent, idolis exhibent, th. II. II. 81. 7 ad 3; vgl. ib. III. 22. 2 ad 2.
Fasten, Nüchternheit, im allgemeinen Sinne dieser Wörter.
- Zu votum ieiunii → votum sub a.
- Arten des ieiunium sind: 1. ieiunium afflictionis sive luctus & i. exsultationis (th. II. II. 147. 5 ob. 3 & ad 3; 4 sent. 15. 3. 2. 2 ad 2) = das Fasten aus Trauer und das aus Freude oder das Buß- und das Jubelfasten (dicitur ieiunium luctus, quod quidem cum amaritudine peccatorum vel praesentis miseriae geritur, ieiunium vero exsultationis, cum ex spirituali iucunditate a carnalibus se abstrahit, quia gustatu spiritu desipit omnis caro iustis, 4 sent. 15. 3. 2. 2 ad 2). 2. i. corporale & i. spirituale (ib. 1. 1 ad 2) = das körperliche und das geistige Fasten; vgl. i. metaphorice dictum. 3. i. ecclesiae & i. naturae (th. II. II. 147. 3 c & 6 ad 2; III. 80. 8 ad 4; 4 sent. 8. 1. 4. 2 ad 2 & 3; 15. 3. 1. 1 c) = das Kirchen- und das Naturfasten (ieiunium naturae est, quo quis ieiunus dicitur ante cibum sumptum illa die, etiam si pluries postea comesturus sit, et quia hoc ieiunium dicitur ex privatione cibi praesumpti, ideo quaelibet cibi sumptio hoc ieiunium tollit; ieiunium autem ecclesiae est, quo dicitur ieiunans secundum modum ab ecclesia institutum ad carnis afflictionem, et hoc ieiunium manet etiam post unicam comestionem, nec solvitur, nisi per secundam sumptionem illorum, quae in cibum et refectionem de se consueverunt assumi, 4 sent. 8. 1. 4. 2 ad 2). 4. i. exsultationis, → i. afflictionis. 5. i. ieiunantis & i. ieiunii (th. II. II. 147. 1 ad 3) = das Fasten des Fastenden und das Fasten der Nüchternheit oder das absichtliche und das tatsächliche Sich-Enthalten von Speis und Trank. 6. i. ieiunii, → i. ieiunantis. 7. i. luctus, → i. afflictionis. 8. i. metaphorice dictum & i. proprie dictum (ib. 2 ad 1) = das uneigentliche und das eigentliche Fasten (ieiunium proprie dictum consistit in abstinendo a cibis, sed metaphorice dictum consistit in abstinendo a quibusdam nocivis, quae maxime sunt peccata, ib.). 9. i. naturae, → i. ecclesiae. 10. i. proprie dictum, → i. metaphorice dictum. 11. i. spirituale, → i. corporale.
a) Nicht-Wissen, Unkenntnis, Unwissenheit im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit nescientia, der Gegensatz zu scientia (← sub b): quandoque autem ignorantia accipitur communiter pro omni nescientia, 4 sent. 49. 2. 5 ad 8.
- Als Arten der ignorantia gehören hierher: 1. ignorantia antecedens sive praecedens sive causans, i. concomitans & i. consequens (th. I. II. 6. 8 c; 19. 6 c; 76. 1 c & 3 c; II. II. 156. 3 ad 1; mal. 3. 8 c; 3 eth. 3 a-h) = die einer Tätigkeit vorangehende oder sie verursachende, die sie begleitende und die auf sie oder aus ihr folgende Unwissenheit. 2. i. causans, → i. antecedens. 3. i. concomitans, ≈ . 4. i. consequens, ≈ . 5. i. directe volita sive voluntaria & i. indirecte volita sive voluntaria (th. I. II. 19. 6 c; mal. 3. 8 c) = die direkt und die indirekt gewollte oder freiwillige Unwissenheit (dico ignorantiam directe voluntariam, in quam actus voluntatis fertur, indirecte autem propter negligentiam ex eo, quod aliquis non vult illud scire, quod scire tenetur, th. I. II. 19. 6 c). 6. i. dispositionis sive secundum dispositionem sive perversae dispositionis & i. negationis sive secundum negationem sive secundum simplicem negationem (mal. 3. 7 c; 2 anim. 11 c; 1 anal. 27 a & 30 a), die aristotelische ἄγνοια κατὰ διάθεσιν und ἄγνοια κατ᾽ ἀπόφασιν (vgl. Anal. post. 1. 16, 79. b. 23-24) = die Unwissenheit infolge einer schlechten Disposition zum Wissen und die der einfachen Verneinung des Wissens (ignorantia quidem secundum negationem est, quando homo omnino nihil scit de re, . . . Ignorantia autem secundum dispositionem est, quando aliquis habet quidem aliquam dispositionem in cognoscendo, sed corruptam, dum scilicet existimat aliquid circa rem, sed falso, dum vel existimat esse, quod non est, vel non esse, quod est. Et haec ignorantia idem est, quod error, 1 anal. 27 a). 7. i. electionis & i. malae electionis (th. I. II. 6. 8 c; 13. 1 ad 3; 1 sent. 46 exp.; 4 sent. 9. 1. 3. 2 ad 1; virt. 1. 6 ad 3) = die Unwissenheit der Wahl und die der schlechten Wahl, von denen die erstere bei demjenigen obwaltet, welcher nicht weiß, was er wählen soll, und die letztere bei dem, welcher bei der Wahl nicht beachtet, was er beachten kann und soll. 8. i. facti & i. iuris (th. II. II. 59. 4 ad 1; III. 80. 4 ad 5; 2 sent. 22. 2. 2 c; verit. 17. 4 ad 5) = die Unwissenheit in Bezug auf eine Tatsache und die in Bezug auf ein Gesetz, m. a. W. die Unkenntnis dieses oder jenes Umstands einer Handlung und die Unkenntnis dessen, was in einem bestimmten Falle Rechtens ist. 9. i. indirecte volita sive voluntaria, → i. directe volita sive voluntaria. 10. i. in non attingendo (1 anal. 27 a; vgl. 9 met. 11 e-g) = die im Nicht-Erreichen oder im Nicht-Erfassen eines Erkenntnisobjektes bestehende Unwissenheit, welche mit der i. negationis sive negative accepta (↓) identisch ist. 11. i. invincibilis & i. vincibilis (th. I. II. 19. 6 ad 3; 74. 1 ad 2; 76. 2 c; 2 sent. 22. 2. 2 c) = die unüberwindliche und die überwindliche Unwissenheit. 12. i. involuntaria & i. voluntaria (th. I. II. 6. 8 c; mal. 3. 7 ad 7 & 8 c) = die unfreiwillige und die freiwillige Unwissenheit. 13. i. iuris, → i. facti. 14. i. iuris in particulari & i. universalium iuris (th. I. II. 6. 8 c; 77. 7 ad 2) = die Unkenntnis eines besondern Gesetzes und die Unkenntnis der allgemeinen gesetzlichen Vorschriften. 15. i. malae electionis, → i. electionis. 16. i. negationis, → i. dispositionis. 17. i. negative accepta & i. privative accepta (ib. 1. 12. 4 ad 2; 2 sent. 22. 2. 1 c) = die Unwissenheit im negativen und die im privativen Sinne des Wortes, m. a. W. die Unkenntnis einer Sache überhaupt und die Unkenntnis dessen, was man wissen sollte. 18. i. negligentiae (mal. 3. 8 c) = die Unwissenheit infolge einer Nachlässigkeit; vgl. i. indirecte volita. 19. i. particularis & i. universalis sive quae est in universali (th. I. II. 77. 7 ad 2; 2 sent. 22. 2. 2 c; 3 eth. 3 c) = die besondere oder teilweise und die allgemeine Unwissenheit. 20. i. per accidens voluntaria & i. per se voluntaria (mal. 3. 8 c) = die nebenbei und die an sich oder als solche frei gewollte Unwissenheit. 21. i. per se voluntaria, → i. per accidens voluntaria. 22. i. perversae dispositionis, → i. dispositionis. 23. i. praecedens, → i. antecedens. 24. i. privative accepta, → i. negative accepta. 25. i. quae est per syllogismum & i. quae non est per syllogismum (th. I. II. 76. 1 c; 1 anal. 27 a & 30 a) = die Unwissenheit, welche die Folge, und diejenige, welche nicht die Folge eines Schlusses ist. 26. i. quae est in universali, → i. particularis. 27. i. quae non est per syllogismum, → i. quae est per syllogismum. 28. i. secundum dispositionem, → i. dispositionis. 29. i. secundum negationem sive simplicem negationem, ≈ . 30. i. universalis, → i. particularis. 31. i. universalium iuris, → i. iuris in particulari. 32. i. vincibilis, → i. invincibilis. 33. i. voluntaria, → i. involuntaria.
b) Unkenntnis, Unwissenheit im eigentlichen und engern Sinne des Wortes, der Gegensatz zu nescientia und scientia (← sub b): ignorantia proprie accepta privationem sonat . . . sic enim ignorantia est nescientia aliquorum, quae sciri debent vel quae necesse est scire, 4 sent. 49. 2. 5 ad 8; ignorantia est privatio scientiae, quae debet haberi pro tempore illo, th. I. 101. 1 ad 2; ignorantia vero importat (bedeutet) scientiae privationem, dum scilicet alicui deest scientia eorum, quae aptus natus (←) est scire, ib. I. II. 76. 2 c.
- Über das Verhältnis von ignorantia & nescientia heißt es: Nescientia enim simplicem negationem scientiae importat. Ignorantia vero quandoque quidem significat scientiae privationem, et tunc ignorantia nihil est aliud, quam carere scientia, quam quis natus est habere; hoc enim est de ratione privationis cuiuslibet, mal. 3. 7 c; vgl. ib. 8. 1 ad 7.
- Arten der ignorantia in diesem Sinne sind: 1. ignorantia affectata sive vitiosa (th. I. II. 6. 8 c; 76. 4 ad 3; III. 47. 5 c & ad 3; 2 sent. 22. 2. 2 c; mal. 3. 3 ob. 5) = die beabsichtigte oder sündhafte Unwissenheit, sicut cum aliquis ignorare vult, vel ut excusationem peccati habeat, vel ut non retrahatur a peccando (th. I. II. 6. 8 c). 2. i. excusans & i. non excusans (ib. 19. 6 c & ad 3) = die (von einer Sünde) entschuldigende und die (von einer solchen) nicht entschuldigende Unwissenheit. 3. i. infidelitatis (ib. 76. 4 ad 3) = die im Unglauben bestehende Unwissenheit. 4. i. non excusans, → i. excusans. 5. i. vitiosa, → i. affectata.
a) Hineintragung: passio est effectus illatioque actionis, 2 sent. 35. 1. 1 ob. 4; vgl. mal. 4. 1 ob. 5.
b) Zufügung: laeditur aliquis . . . per convicii illationem, th. II. II. 61. 3 c.
c) Folgerung: Cuius illationis necessitas ex hoc apparet, 1 anal. 13 a; quantum ad illam illationem, 1 phys. 5 c; vgl. ib. d; 8 phys. 2 b.
folgernd.
- Zu vis illativa → vis sub a.
ungesetzlich, nichtgesetzlich.
ungesetzlich, der Gegensatz zu legitimus (←) .
a) unfrei, abhängig, synonym mit servilis (← sub a) und servus (←), der Gegensatz zu liber (← sub b) und liberalis (← sub a).
b) unfreigebig, karg, filzig, knickerig, synonym mit avarus (←), der Gegensatz zu liberalis (← sub b) und prodigus (←): illiberalis ab eodem movetur, quod accipiat, quando non oportet et ubi non oportet et plus quam oportet, et similiter de aliis circumstantiis; hoc enim facit propter inordinatum appetitum pecuniae congregandae, th. I. II. 72. 9 c; illiberalis sive avarus, ib. II. II. 119. 3 ad 2; vgl. cg. III. 63; tertio (determinat) de illiberali, 4 eth. 1 f; vgl. ib. 5 a-f.
Unfreigebigkeit, Kargheit, Filzigkeit, Knickerigkeit, synonym mit avaritia (← sub b), der Gegensatz zu liberalitas und prodigalitas (←): ad illiberalitatem autem pertinet desistere a benefaciendo, th. I. II. 32. 6 ob. 2; vgl. ib. 72. 8 a; illiberalitati, quam nunc avaritiam dicimus, ib. II. II. 119. 1 a; illiberalitas, quae retinet retinenda et non retinenda, cg. III. 131/132; vgl. ib. 9; 4 eth. 1 c-e & 5 a-f.
unerlaubt, der Gegensatz zu licitus (←): dupliciter enim aliquid dicitur illicitum, uno modo secundum genus operis, sicut homicidium vel furtum, alio modo ex eo, quod ordinatur ad malum finem, sicut cum aliquis dat eleemosynam propter inanem gloriam, th. II. II. 96. 1 ob. 1.
erleuchtend.
- Zu ordo illuminativus → ordo sub c; zu virtus i. → virtus sub a; zu vis i. → vis sub a.
sinnlich vorstellbar.
- Zu bonum imaginabile → bonus sub c; zu forma i. → forma sub b.
einbilden, sinnlich vorstellen.
auf sinnlich vorstellbare Weise: ad videndum imaginarie similitudinem caeli, verit. 13. 5 c.
zur sinnlichen Vorstellung gehörig, sinnlich vorstellend, sinnlich vorstellbar.
a) Einbildung, Vorstellung, synonym mit phantasia, phantasma (← sub b) und theorema (← sub a): ipsa imaginatio vocis verbum dicitur, th. I. 34. 1 c; imaginatio formae sine aestimatione convenientis vel nocivi non movet appetitum sensitivum, ib. I. II. 9. 1 ad 2; facit homini imaginationem propriae sapientiae et excellentiae, ib. 32. 6 ad 3; vgl. cg. I. 72; II. 65; III. 2 & 104; 2 cael. 14 h.
- Als Arten der imaginatio gehören hierher: 1. imaginatio confusa sive indeterminata (3 anim. 16 b) = die verschwommene oder unbestimmte Vorstellung, welche die i. distincta sive determinata d. i. die unterschiedene oder bestimmte Vorstellung zum Gegensatze hat. 2. i. extranea (th. I. II. 53. 3 c) = die fremde oder fremdartige Vorstellung. 3. i. falsa (ib. I. 45. 2 ad 4) = die falsche Vorstellung. 4. i. indeterminata, → i. confusa. 5. i. particularis (ib. I. II. 30. 3 ad 3) = die besondere Vorstellung. 6. i. per intellectum (spir. 9 ad 6; 1 anal. 1 a) = die übersinnliche Vorstellung oder der Begriff.
b) Einbildungskraft, Vorstellungskraft, die übersinnliche wie die sinnliche, synonym mit phantasia (← sub c). Die sinnliche Einbildungskraft ist gemeint, wenn es heißt: imaginatio ex praeconceptis speciebus (Bildern) montis et auri format speciem montis aurei, th. I. 12. 9 ad 2; imaginatio est potentia sensitivae partis (sc. animae), ib. 77. 8 ob. 6; est enim phantasia sive imaginatio quasi thesaurus quidam formarum per sensum acceptarum, ib. 78. 4 c; imaginatio una est virtus omnium sensibilium cognoscitiva, quae tamen sensus percipit per diversas virtutes, 2 cael. 13 a; vgl. th. III. 30. 3 ad 2; cg. I. 63 & 65; II. 73 & 74; 4 sent. 44. 3. 3. 2 ob. 1; verit. 15. 2 ad 7; 3 phys. 13 d. Von der übersinnlichen Einbildungskraft d. i. von der Vernunft ist aber die Rede, wenn gesagt wird: memoria, prout est pars imaginationis ad intellectivam partem (sc. animae) pertinens, 4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 4.
- Über den Unterschied zwischen imaginatio & memoria → memoria sub b.
sinnlich vorstellend: homo sit bene memorativus (←) vel cogitativus (←) vel imaginativus, th. I. II. 50. 3 ad 3.
- Imaginativa sc. potentia sive virtus sive vis (ib. I. 54. 5 ob. 3; 76. 2 ob. 4; 84. 6 ad 2; 85. 7 c; cg. II. 73; 1 perih. 2 a; 3 anim. 6 b) = die sinnliche Einbildungskraft oder das sinnliche Vorstellungsvermögen: in vi imaginativa (oportet) ponere non solum potentiam passivam, sed etiam activam (→ potentia sub b), th. I. 84. 6 ad 2; vis enim imaginativa est apprehensiva similitudinum corporalium, etiam rebus absentibus, quarum sunt similitudines, ib. I. II. 15. 1 c; apprehensio virtutis imaginativae est subita et sine deliberatione, ib. 74. 7 ad 4; vgl. cg. II. 60 & 73.
- Zu potentia imaginativa → potentia sub b; zu virtus i. → virtus sub a; zu vis i. → vis sub a; zu visio i. → visio sub a.
a) Abbild, Nachbild, Bild: imago ab imitando dicitur, th. I. 35. 1 ob. 3; ratio imaginis consistit in imitatione, unde et nomen sumitur; dicitur enim imago quasi imitago, 1 sent. 28. 2. 1 c; imago dicit (besagt) expressam repraesentationem, ib. 3. 4. 4 c; imago est eius rei, ad quam imaginatur, species indifferens (→ species sub f), ib. 28. 2. 1 ob. 1 & c; vgl. ib. 31 exp.; th. I. 35. 1 ob. 2; 93. 1 ob. 3 & ad 3; de ratione imaginis est similitudo. Non tamen quaecumque similitudo sufficit ad rationem imaginis, sed similitudo, quae est in specie (= Art) rei vel saltem in aliquo signo speciei. Signum autem speciei in rebus corporeis maxime videtur esse figura; videmus enim, quod diversorum animalium secundum speciem sunt diversae figurae, non autem diversi colores, unde si depingatur color alicuius rei in pariete, non dicitur esse imago, nisi depingatur figura. Sed neque ipsa similitudo speciei sufficit vel figurae, sed requiritur ad rationem imaginis origo . . . Ad hoc ergo, quod vere aliquid sit imago, requiritur, quod ex alio procedat simile ei in specie vel saltem in signo speciei, th. I. 35. 1 c; imago, quae est expressa rei repraesentatio, secundum figuram potissime attendatur magis, quam secundum colorem vel aliquid aliud, 7 phys. 5 d; vgl. th. I. 93. 1 c 9 c; cg. III. 19; IV. 11; 1 sent. 3. exp. 2; Col. 1. 4.
- Über den Unterschied zwischen imago & vestigium → vestigium.
- Als Arten der imago gehören hierher: 1. imago astronomica (quodl. 12. 9. 13 c) = das astronomische oder Sternbild. 2. i. creationis sive naturae, i. recreationis sive gratiae & i. similitudinis sive gloriae (th. I. 93. 4 c & 9 ob. 3; verit. 27. 6 ob. 5 & ad 5; 29. 1 ob. 12) = das Abbild der Schöpfung oder der Natur, das der Wiederherstellung oder der Gnade und das der Ähnlichkeit oder der Herrlichkeit, m. a. W. das Abbild Gottes, welches jeder Mensch durch seine Erschaffung und zufolge seiner Natur in sich trägt, dasjenige, welches der Gerechte zufolge seiner innern Heiligung durch die Gnade besitzt, und dasjenige, welches den Seligen des Himmels zufolge ihrer der Herrlichkeit Gottes ähnlichen Herrlichkeit innewohnt (imago Dei tripliciter potest considerari in homine. Uno quidem modo, secundum quod homo habet aptitudinem naturalem ad intelligendum et amandum Deum, et haec aptitudo consistit in ipsa natura mentis, quae est communis omnibus hominibus. Alio modo, secundum quod homo actu vel habitu Deum cognoscit et amat, sed tamen imperfecte, et haec est imago per conformitatem gratiae. Tertio modo, secundum quod homo Deum actu cognoscit et amat perfecte, et sic attenditur imago secundum similitudinem gloriae . . . Prima ergo imago invenitur in omnibus hominibus, secunda in iustis tantum, tertia vero solum in beatis, th. I. 93. 4 c). 3. i. deficiens sive imperfecta & i. perfecta (ib. 88. 3 ad 3; 93. 1 c; cg. IV. 7; 1 sent. 3. 3. 1 ad 5; 2 sent. 16. 1. 1 c) = das mangelhafte oder unvollkommene und das vollkommene Abbild (imitatio potest esse dupliciter, aut simul quantum ad speciem et signum speciei, et sic imago hominis est in filio suo, qui ipsum in humana specie et figura imitatur, et haec est perfecta imago; aut quantum ad signum tantum, et non quantum ad veritatem speciei, sicut imago hominis est statua lapidea, et haec est imperfecta imago, 2 sent. 16. 1. 1 c). 4. i. gloriae, → i. creationis. 5. i. gratiae, ≈ . 6. i. imperfecta, → i. deficiens. 7. i. naturae, → i. creationis. 8. i. perfecta, → i. deficiens. 9. i. recreationis, → i. creationis. 10. i. repraesentativa (th. III. 83. 1 c & ad 2; vgl. cg. III. 19) = das darstellende oder stellvertretende Abbild. 11. i. similitudinis, → i. creationis.
b) Götzenbild, Schnitzbild: praecepit fieri imaginem Seraphim, th. I. II. 100. 4 c; fuerunt sculptae imagines Cherubim, ib. 102. 4 ob. 6; vgl. ib. II. II. 94. 1 c; cg. III. 120.
c) Vorbild, synonym mit exemplar, forma (← sub b), idea (←) und species (← sub e): illud autem, ad cuius similitudinem aliquid procedit, proprie dicitur exemplar, improprie vero imago, th. I. 35. 1 ad 1; vgl. ib. 93. 5 ad 4.
unstofflich, d. i. nicht von stofflicher Natur seiend, nicht zum Stoffe gehörig, mit keinem Stoffe verbunden, in keinem Stoffe existierend, der Gegensatz zu materialis (←): oportet enim esse diversum gradum huiusmodi esse immaterialis. Unus enim gradus est, secundum quod in anima sunt res sine propriis materiis, sed tamen secundum singularitatem et condiciones individuales, quae consequuntur materiam, et iste est gradus sensus, qui est susceptivus specierum individualium sine materia, sed tamen in organo corporali; altior autem et perfectissimus immaterialitatis gradus est intellectus, qui recipit species omnino a materia et condicionibus materiae abstractas et absque organo corporali, qu. anim. 13 c; vgl. verit. 23. 1 c; intellectus enim divinus immaterialior est, quam intellectus humanus, th. I. 14. 11 ob. 1; vgl. ib. 50. 2 c; substantiae intelligentes immateriales sunt sicut et incorporeae, cg. II. 50; quanto autem aliquid est immaterialius, tanto est nobilius, ib. 62; si aliquid est incorporeum, oportet esse immateriale, 2 sent. 3. 1. 1 c; vgl. ib. 17. 2. 1 ad 1; substantiae enim incorporeae immateriales sunt, 1 gener. 13 c.
Stofflosigkeit, Freisein von Materie (vgl. immaterialis), synonym mit spiritualitas (← sub a), der Gegensatz zu materialitas (←): immaterialitas alicuius rei est ratio, quod sit cognoscitiva, et secundum modum immaterialitatis est modus cognitionis, th. I. 14. 1 c; vgl. ib. 79. 2 ob. 1; 105. 3 c; cg. I. 36; II. 77; secundum gradum immaterialitatis est gradus cognitionis, verit. 23. 1 c; (virtus sensitiva) quandam immaterialitatem habet, inquantum est susceptiva specierum (Bilder) sensibilium sine materia, sensu 2 b.
auf unstoffliche Weise (vgl. immaterialis), der Gegensatz zu materialiter (← sub b).
auf unmittelbare Weise, ohne Dazwischenkunft eines andern, synonym mit directe (← sub b), der Gegensatz zu mediate (←) oder mediante aliquo (th. I. 90. 3 ob. 1; I. II. 46. 4 ad 1; cg. III. 17): negativae propositiones in eis sunt immediate, cg. I. 71; illud in esse producitur vel mediate, vel immediate, ib. 96; vgl. ib. II. 22.
Unvermitteltheit, Unmittelbarkeit: quod habent de immediatione circa determinatum subiectum, 1 anal. 5 d.
nicht durch etwas Anders vermittelt, nicht abgeleitet, unmittelbar, der Gegensatz zu mediatus (←): quanto suppositum est prius in agendo, tanto virtus eius est immediatior effectui, th. I. 36. 3 ad 4; impossibile est, quod duae causae completae sint immediatae unius et eiusdem rei, ib. 52. 3 c; perfectissima et tamen materiae immediata, ib. 76. 4 ad 3; quod causam non habet, primum et immediatum est, cg. II. 15; in principiis demonstrationum, quorum primum est immediatum, ib. III. 70; vgl. 1 perih. 2 a; 1 anal. 4 n.
- Man unterscheidet immediatus in determinato susceptive & i. omnino sive simpliciter (th. I. II. 18. 8 ad 1; 10 met. 6 d) = in einem bestimmten Subjekte (→ susceptivus) und überhaupt oder einfachhin unmittelbar (oppositio contradictionis omnino est immediata, oppositio vero privationis est immediata in determinato susceptivo, non autem est immediata simpliciter, 10 met. 6 d).
unbeweglich, der Gegensatz zu mobilis (←): Primo enim dicitur immobile illud, quod nullo modo est aptum natum (←) moveri, ut Deus, sicut dicitur invisibile, quod non est natum videri, ut sonus. Secundo modo dicitur immobile, quod difficile est moveri. Et hoc dupliciter, vel quia, postquam incepit moveri, tarde et cum magna difficultate movetur, sicut si quis dicat claudum immobilem; vel quia difficile est, quod incipiat moveri, et per multum tempus oportet ad hoc laborare, sicut si dicamus, quod aliquis mons vel aliquod magnum saxum est immobile. Tertio modo dicitur aliquid immobile, quod natum est moveri et potest de facili moveri, non tamen movetur, quando natum est moveri et ubi natum est moveri et eo modo, quo natum est moveri, 5 phys. 4 g; eorum (sc. immobilium) consideratio . . . pertinet ad aliam priorem philosophiam, quae est metaphysica, 3 cael. 2 b.
unsterblich im engern und weitern Sinne des Wortes: quodammodo immortalis, inquantum poterat non mori, 2 sent. 19. 1. 2 c; vgl. ib. 5 ob. 6; est immortalis, quia vita illa non terminatur morte, 1 cael. 21 f; omne enim, quod est immortale aut incorruptibile, divinum appellabant, 3 phys. 6 g; vgl. 2 cael. 1 b & 4 c.
- Zu caro immortalis → caro sub a; zu vita i. → vita sub a.
Unsterblichkeit im engern und weitern Sinne des Wortes: immortalitas dicit potentiam quandam ad semper vivendum et non moriendum, 2 sent. 19. 1. 5 c; vgl. ib. 2 ad 5 & 4 ad 5; ut immortalitas referatur ad perpetuitatem vitae, sempiternitas autem ad perpetuitatem essendi, 2 cael. 1 a; immortalitas signat vitam indeficientem, ib. 4 c; vgl. cg. II. 79; qu. anim. 14 ob. 1.
- Arten der immortalitas im allgemeinen Sinne des Wortes sind: 1. immortalitas gloriae (th. I. 97. 1 ad 4; I. II. 85. 5 ad 2; vgl. ib. II. II. 18. 2 ad 1) = die Unsterblichkeit in der Herrlichkeit des Himmels. 2. i. naturalis (ib. I. 97. 4 ob. 2) = die natürliche Unsterblichkeit. 3. i. perfecta (ib. 50. 5 ad 1) = die vollkommene Unsterblichkeit. 4. i. spiritualis (2 sent. 19. 1. 5 ob. 2) = die geistartige Unsterblichkeit (qualis est resurgentium, ib.).
Unreinheit, Unreinigkeit, synonym mit impuritas (← sub a), der Gegensatz zu munditia (←) .
- Zu passio immunditiae → passio sub c; zu servitus i. → servitus sub b.
- Arten der immunditia sind: 1. immunditia corporalis sive corporis sive exterior & i. mentis (th. I. II. 102. 5 ad 4 & 5 & 6 ad 1; II. II. 153. 4 ad 1; III. 80. 7 ob. 3; 4 sent. 9. 1. 3. 5 ad 2 & 4. 3 c) = die körperliche oder äußere (per aliquam corruptionem corporis, th. I. II. 102. 5 ad 5) und geistige oder innere Unreinheit. 2. i. corporis, → i. corporalis. 3. i. culpae sive peccati & i. irregularitatis (ib. ad 4; III. 37. 4 ad 3) = die in einer Schuld oder Sünde (per quam polluebatur anima, th. I. II. 102. 6 ad 1) und die in einer Unregelmäßigkeit bestehende Unreinheit. 4. i. exterior, → i. corporalis. 5. i. irregularitatis, → i. culpae. 6. i. luxuriae (ib. II. II. 153. 4 ad 1) = die aus begangener Wollust stammende Unreinheit (quae potest attendi [in Betracht gezogen werden] sive secundum inordinatam emissionem quarumcumque superfluitatum vel specialiter quantum ad emissionem seminis, ib. 148. 6 c; vgl. ib. 70. 4 c). 7. i. mentis, → i. corporalis. 8. i. peccati, → i. culpae.
a) Nichtveränderung, Unverändertheit: potest vocari immutatio id est non mutatio, 5 phys. 9 g; de contrarietate immutationis ad mutationem, ib. k; corruptio recedit ab immutatione vel quiete, quae est in esse, ib.
b) Veränderung d. i. Übergang von einem Sein zu einem andern Sein, synonym mit conversio (← sub b), mutatio (←) und transmutatio (← sub a): fit aliqua immutatio in substantia corporali, cg. III. 99; vgl. ib. 154.
- Als Arten der immutatio gehören hierher: 1. immutatio accidentalis & i. essentialis (mal. 7. 11 c & ad 2) = die nicht wesentliche und die wesentliche Veränderung. 2. i. animalis sive sensibilis sive immaterialis sive spiritualis & i. corporalis sive materialis sive naturalis sc. organi animae (th. I. 78. 3 c & 4 c; I. II. 35. 7 ad 3; 4 sent. 14. 1. 1. 6 ad 2; 44. 2. 1. 3 ob. 2, c & ad 2 & 4 ad 1; qu. anim. 13 c; 2 anim. 14 h) = die seelische oder sinnliche oder unstoffliche oder geistartige und die körperliche oder stoffliche oder die Natur berührende Veränderung eines Organs der Seele (dico autem immutationem naturalem, prout qualitas recipitur in patiente secundum esse naturae, sicut cum aliquid infrigidatur vel calefit aut movetur secundum locum. Immutatio vero spiritualis est, secundum quod species [Wesen] recipitur in organo sensus aut in medio per modum intentionis [Bild] et non per modum naturalis formae. Non enim sic recipitur species in sensu secundum illud esse, quod habet in re sensibili, 2 anim. 14 h). 3. i. corporalis, → i. animalis. 4. i. essentialis, → i. accidentalis. 5. i. immaterialis, → i. animalis. 6. i. materialis, ≈ . 7. i. naturalis, ≈ . 8. i. sensibilis, ≈ . 9. i. spiritualis, ≈ .
verändernd.
- Zu vis immutativa → vis sub a.
untastbar, unbetastbar, der Gegensatz zu palpabilis (←) .
- Zu corpus impalpabile → corpus.
leidensunfähig, synonym mit insensibilis (← sub c), der Gegensatz zu passibilis (←) .
a) Leidensunfähigkeit, der Gegensatz zu passibilitas (← sub a): propter caelestis corporis impassibilitatem, th. I. 91. 1 ad 2; vgl. ib. II. II. 18. 2 ad 1; mutatus est in impassibilitatem et immortalitatem carnis, cg. IV. 55; vgl. ib. 86; dissimilitudo impassibilitatis sensitivi et intellectivi, 3 anim. 7 f.
- Eine Art der impassibilitas ist die impassibilitas gloriae sive gloriosorum (th. I. II. 85. 5 ad 2; 4 sent. 44. 2. 1. 3 ad 1) = die Leidensunfähigkeit in der Herrlichkeit oder der Verherrlichten des Himmels, welche zur i. naturae d. i. zur natürlichen Leidensunfähigkeit den Gegensatz bildet; vgl. ib. II. II. 18. 2 ad 1.
b) Affektlosigkeit, synonym mit insensibilitas (← sub b): impassibilitas dupliciter dicitur, uno modo, secundum quod privat affectiones, quae accidunt contra rationem et mentem perturbant, alio modo, secundum quod excludit omnem affectum, verit. 26. 8 ad 4.
hindernd, verhindernd.
- Zu causa impediens → causa sub b.
gehindert, verhindert.
- Zu causa impedita → causa sub b; zu operatio i. → operatio sub b.
a) befehlen im eigentlichen und engern Sinne des Wortes (vgl. imperativus sub b), in Bezug auf die Tätigkeit eines Vermögens der Gegensatz zu elicere (←): imperare est actus rationis praesupposito tamen actu voluntatis, th. I. II. 17. 1 c; imperare autem est quidem essentialiter actus rationis, imperans enim ordinat eum, cui imperat, ad aliquid agendum intimando vel denuntiando; sic autem ordinare per modum cuiusdam intimationis est rationis. Sed ratio potest aliquid intimare vel denuntiare dupliciter. Uno modo absolute; quae quidem intimatio exprimitur per verbum indicativi modi, sicut si aliquis alicui dicat hoc est tibi faciendum. Aliquando autem ratio intimat aliquid alicui movendo ipsum ad hoc, et talis intimatio exprimitur per verbum imperativi modi, puta (z. B.) cum alicui dicitur fac hoc. Primum autem movens in viribus animae ad exercitium actus est voluntas . . . Cum ergo secundum movens non moveat nisi in virtute primi moventis, sequitur, quod hoc ipsum, quod ratio movet imperando, sit ei ex virtute voluntatis. Unde relinquitur, quod imperare sit actus rationis, praesupposito actu voluntatis, in cuius virtute ratio movet per imperium ad exercitium actus, ib.; imperare nihil aliud est, quam ordinare aliquem ad aliquid agendum cum quadam intimativa motione, ib. 2 c; vgl. 4 sent. 15. 4. 1. 1 ad 3.
- Zu actus imperatus → actus sub a; zu ars imperans → ars sub b; zu caritas i. → caritas; zu habitus i. → habitus sub d; zu motus i. → motus sub b; zu potentia imperans & imperata → potentia sub b; zu principium i. → principium; zu virtus i. → virtus sub e.
b) befehlen im weitern Sinne des Wortes (per quandam interpretationem et aequivalentiam, 4 sent. 15. 4. 1. 1 ad 3; vgl. imperativus sub b): virtutes appetitivae non sunt imperantes libere, th. I. II. 11. 2 c.
befehlsweise, im Sinne des Befehls (→ imperare sub a), der Gegensatz zu permissive (←) und in Bezug auf die Tätigkeit eines Vermögens zu elicitive (←): tenetur non solum permissive, ut primo, sed imperative, Eph. 4. 8; bene consiliari imperative, th. II. II. 51. 2 ad 1; sed imperative a caritate, 4 sent. 15. 1. 1. 2 ad 1.
a) befehlend im eigentlichen Sinne des Wortes (vgl. imperare sub a).
- Zu modus imperativus → modus sub d; zu oratio i. → oratio sub b; zu verbum i. → verbum sub b; zu virtus i. → virtus sub a; zu vis i. → vis sub a.
b) befehlend im weitern Sinne des Wortes (vgl. imperare sub b): in brutis autem animalibus virtus appetitiva non est proprie imperativa, nisi imperativum sumatur large pro motivo, th. I. II. 17. 2 ad 1.
auf unvollkommene Weise, in unvollkommenem Sinne, der Gegensatz zu perfecte (←) .
Unvollkommenheit, der Gegensatz zu perfectio (← sub b): ratio mali in imperfectione consistit, cg. I. 39.
- Arten der imperfectio sind: 1. imperfectio actus (th. I. II. 74. 8 ad 2; II. II. 35. 3 c) = die Unvollkommenheit einer Tätigkeit. 2. i. agentis & i. effectus (ib. I. 66. 1 a) = die Unvollkommenheit einer Ursache und die einer Wirkung. 3. i. effectus, → i. agentis. 4. i. moralis (ib. I. II. 75. 4 ad 2) = die sittliche Unvollkommenheit. 5. i. virtutis (cg. I. 82) = die Unvollkommenheit der Tugend.
unfertig, unvollendet, unvollkommen, synonym mit incompletus (←), der Gegensatz zu completus und perfectus (← sub a): omnia imperfecta sumuntur (werden hergeleitet) a perfectis, th. I. 33. 3 c; imperfectum erit, secundum quod est deficiens ab actu, cg. I. 39; unumquodque imperfectum est, secundum quod est in potentia cum privatione actus, ib. 28; omne, quod est imperfectum, derivatur ab aliquo perfecto, ib. 44; vgl. ib. II. 15.
- Imperfectum est prius, quam perfectum, in fieri (th. I. 65. 3 c) = auf dem Gebiete des Werdens oder dem Entstehen nach ist das Unvollkommene früher, als das Vollkommene. In omnibus generibus contingit aliquid esse dupliciter, vel sicut perfectum, vel sicut imperfectum, → perfectus sub a. Naturali ordine perfectum praecedit imperfectum, ≈ .Omne, quod est imperfectum, sub eodem genere cadit cum perfecto, non quidem sicut species, sed per reductionem (3 phys. 1 d) = jedes Unvollkommene fällt mit dem ihm entsprechenden Vollkommenen unter eine und dieselbe Gattung, zwar nicht als eine Art derselben, sondern durch Zurückführung auf sie. Perfecta naturaliter sunt priora imperfectis, → perfectus sub a. Perfectum est prius imperfecto et natura et tempore, ≈ . Perfectum est prius imperfecto in rerum naturalium ordine, ≈ . Perfectum naturaliter est prius imperfecto, ≈ . Perfectum natura prius est imperfecto, ≈ . Perfectum secundum substantiam prius est imperfecto, ≈ . Veniente perfecto evacuatur imperfectum, quod scilicet ei opponitur, ≈ .
kaiserlich.
a) Befehl im engern und eigentlichen Sinne des Wortes (vgl. imperare sub a): imperium nihil aliud est, quam actus rationis ordinantis cum quadam motione aliquid ad agendum, th. I. II. 17. 5 c; vgl. 1. 21. 2 ad 1; 43. 1 c; 81. 3 ad 2; 3 sent. 13. 1. 1 ad 4; 5 met. 1 a.
- Als Arten des imperium gehören hierher: imperium intellectus & i. voluntatis (cg. II. 73 & III. 78) = der Befehl der Vernunft und der des Willens.
b) Befehl im weitern Sinne des Wortes (vgl. imperare und imperativus sub b): potentiae sensitivae per suum imperium movent organa, quae exequuntur motum, th. I. 18. 3 c.
c) Oberbefehl, kaiserliche Gewalt: Constantinus cessit imperium vicario Christi, regim. 3. 17; vgl. ib. 20.
d) Kaiserreich, Reich.
- Art des imperium in diesem Sinne ist: imperium mundanum (1 Cant. 8) = das weltliche Reich.
ungestüm.
Anlauf, Ungestüm, ungestümer Trieb: aliter invenitur impetus ad opus in brutis animalibus et aliter in hominibus. Homines enim faciunt impetum ad opus per ordinationem rationis, unde habet in eis impetus rationem imperii. In brutis autem fit impetus ad opus per instinctum naturae, quia scilicet appetitus eorum statim apprehenso convenienti vel inconvenienti naturaliter movetur ad prosecutionem vel fugam. Unde ordinantur ab alio ad agendum, non autem ipsa seipsa ordinant ad actionem. Et ideo in eis est impetus, sed non imperium, th. I. II. 17. 2 ad 3; vgl. ib. II. II. 156. 1 ad 2; cg. I. 89; III. 2.
- Arten des impetus sind: 1. impetus naturae sive naturalis (cg. I. 88; III. 85; 2 cael. 18 a) = der ungestüme Naturtrieb. 2. i. naturalis, → i. naturae. 3. i. sensualitatis (th. I. II. 91. 6 c) = der ungestüme Trieb der Sinnlichkeit oder des sinnlichen Begehrungsvermögens.
eingefaltetermaßen, eingewickelterweise, der Gegensatz zu explicite (←): quando aliqua multa virtute (der Kraft oder Möglichkeit nach) continentur in aliquo uno, dicuntur esse in illo implicite, verit. 14. 11 c; quod implicite continebatur in primo symbolo, th. I. 36. 2 ad 2; quaedam in aliis implicite contineantur, ib. II. II. 1. 7 c; implicite sive in potentia, pot. 8. 4 ad 3.
eingefaltet, eingewickelt, der Gegensatz zu explicitus (←): implicitum proprie dicitur esse illud, in quo quasi in uno multa continentur, verit. 14. 11 c; qui malitiam non habet implicitam, 4 sent. 15. 1. 1. 1 c; formam et rationem virtutis implicitam habet, ib.
Unbußfertigkeit, d. i. sowohl das faktische Beharren in der Sünde, als auch der Vorsatz, in derselben zu beharren: ponitur impoenitentia non quidem eo modo, quo dicit permanentiam in peccato usque ad mortem, sicut supra impoenitentia accipiebatur (sic enim non esset speciale peccatum, sed quaedam peccati circumstantia), sed accipitur impoenitentia, secundum quod importat (einschließt) propositum non poenitendi, th. II. II. 14. 2 c; vgl. ib. 1 c; 2 sent. 43. 1. 4 c. Die impoenitentia im letztern Sinne des Wortes wird auch impoenitentia finalis (th. III. 86. 1 ad 3; 2 sent. 43 exp.; mal. 7. 10 ob. 3 & 4) = Unbußfertigkeit bis ans Ende genannt und ist eine von den Sünden gegen den h. Geist; vgl. peccatum in Spiritum sanctum unter peccatum sub b.
a) hineintragen, hineinbringen: secundum quod important circa Deum habitudinem causae, th. I. 5. 2 ad 1; non importatur in creatura potentia ad non esse, ib. 75. 6 ad 2.
b) in sich tragen, in sich begreifen, einschließen, ausdrücken, bedeuten: pulchrum importat rationem (Beziehung) causae formalis, th. I. 5. 4 ob. 1; bonum rationem finis importat, ib. c; vivere et esse non important actum transeuntem in exterius obiectum, ib. 8. 4 ad 6; vgl. ib. 19. 9 ad 1; 37. 2 ad 2; 39. 8 c; cg. I. 30 & 90; II. 10; III. 9; qui importantur per huiusmodi nomina, 1 sent. 2. 1. 3 c.
- Als Arten des importare gehören hierher: importare in obliquo & i. in recto (th. I. 39. 8 c) = etwas in schräger oder schiefer und in gerader Linie m. a. W. etwas indirekt und direkt bedeuten (liber autem vitae in recto quidem importat notitiam, sed in obliquo vitam, ib.).
unmöglich, d. i. dasjenige, was nicht ist und nicht sein kann, der Gegensatz zu necessarius (← sub a & b) und possibilis (← sub a): impossibilia sunt, quae non possunt esse, cg. I. 84; impossibile dicimus, quod necesse est non esse, pot. 1. 3 c; impossibile autem, quod est determinatum solum ad non esse, 1 perih. 14 f; vgl. ib. 13 e; multipliciter dicitur aliquid impossibile, scilicet quod omnino non contingit esse, et quod non de facili potest esse, 6 phys. 13 c; vgl. 7 phys. 2 d; 1 cael. 24 c; possibile et impossibile dicitur non solum propter potentiam vel impotentiam rei, sed et propter veritatem et falsitatem compositionis vel divisionis in propositionibus, unde impossibile dicitur, cuius contrarium est verum de necessitate, 5 met. 14 l.
- Zu demonstratio ad impossibile ducens → demonstratio sub c; zu falsum i. → falsus; zu materia i. → materia sub c; zu processus ad i. → processus sub a; zu propositio de i. → propositio sub b; zu ratio ducens sive deducens ad i. → ratio sub m; zu syllogismus ad i., de i. & ducens ad i. → syllogismus.
- Arten des impossibile sind: 1. impossibile absolute & i. ex suppositione sive suppositis quibusdam sive aliquo posito (th. I. 25. 3 c & 4 ad 1; III. 46. 2 c; 1 sent. 42. 2. 3 c; pot. 1. 4 ad 1; 1 cael. 25 c, 26 b & 29 b) = das unbedingt Unmögliche (dicitur autem . . . impossibile absolute ex habitudine terminorum, . . . quia praedicatum repugnat subiecto, ut hominem esse asinum, th. I. 25. 3 c; vgl. 5 met. 14 l) und das bedingt Unmögliche. 2. i. alicui sive huic sive in ordine ad aliquid & i. simpliciter (th. III. 46. 2 c; cg. I. 84; 1 sent. 42. 2. 3 c & ad 1; pot. 1. 4 ad 1; 1 cael. 25 c & d, 26 b & 29 b) = irgendeinem oder diesem und jenem oder beziehungsweise und einfachhin oder schlechtweg unmöglich. 3. i. aliquo posito, → i. absolute. 4. i. ex se sive per se sive secundum se sive secundum seipsum sive secundum nullam potentiam & i. per respectum ad aliquam potentiam (th. I. 25. 4 ad 1; cg. I. 84; 1 sent. 42. 2. 3 c; pot. 1. 3 c, ad 2, 3, 5 & ad 4 s. c.; 6. 1 ad 11; 1 cael. 25 c & 26 b) = aus oder an sich (vgl. i. per accidens) oder ohne Bezugnahme auf irgendeine Kraft und mit Bezug auf irgendeine Kraft, m. a. W. innerlich und äußerlich unmöglich (huiusmodi enim [sc. secundum se impossibilia] sunt, quae in seipsis repugnantiam habent, ut hominem esse asinum, in quo includitur, rationale esse irrationale, cg. I. 84; impossibile, quod dicitur secundum nullam potentiam, sed secundum seipsum, dicitur ratione discohaerentiae terminorum, pot. 1. 3 c; dicitur magis impossibile, quod est secundum seipsum impossibile, quam quod est simpliciter impossibile, ib. ad 4 s. c.; impossibile vero, quod dicitur secundum aliquam potentiam, potest attendi dupliciter. Uno modo propter defectum ipsius potentiae ex seipsa, quia videlicet ad illum effectum non potest se extendere, utpote quando non potest agens naturale transmutare aliquam materiam. Alio modo ab extrinseco, utpote cum potentia alicuius impeditur vel ligatur, ib. 3 c). 5. i. ex suppositione, → i. absolute. 6. i. huic, → i. alicui. 7. i. in natura sive naturae & i. rationalis philosophiae (1 sent. 42. 2. 3 c; pot. 1. 3 c & ad 3) = das Unmögliche auf dem Gebiete der Natur und das auf dem Gebiete der Logik. 8. i. in ordine ad aliquid, → i. alicui. 9. i. naturae, → i. in natura. 10. i. per accidens & i. per se (th. I. 25. 4 ob. 1 & ad 1; cg. I. 84; 1 sent. 42. 2. 2 ad 2 & 3; pot. 1. 3 ad 5 & 9; 6. 1 ad 11) = das gemäß einem nebenbei Seienden (quasi per aliud adveniens, pot. 1. 3 ad 9) und das gemäß seiner selbst (vgl. i. ex se) oder als solches Unmögliche (licet praeterita non fuisse sit impossibile per accidens, si consideretur id, quod est praeteritum, id est cursus Socratis, tamen, si consideretur praeteritum sub ratione praeteriti, ipsum non fuisse est impossibile non solum per se, sed absolute, contradictionem implicans, th. I. 25. 4 ad 1). 11. i. per respectum ad aliquam potentiam, → i. ex se. 12. i. per se, → i. ex se & i. per accidens. 13. i. rationalis philosophiae, → i. in natura. 14. i. secundum aliquam potentiam, → i. ex se. 15. i. secundum aliquam potentiam activam & i. secundum aliquam potentiam passivam (pot. 1. 3 c; 1 cael. 25 c) = das Unmögliche gemäß einer aktiven und das gemäß einer passiven Kraft. 16. i. secundum aliquam potentiam passivam, → i. secundum aliquam potentiam activam. 17. i. secundum causam inferiorem & i. secundum causam superiorem (1 sent. 42. 2. 3 c; pot. 1. 4 c & ad 1) = das Unmögliche gemäß einer niedern oder untergeordneten und dasjenige gemäß einer höhern oder übergeordneten Ursache. 18. i. secundum causam superiorem, → i. secundum causam inferiorem. 19. i. secundum nullam potentiam, → i. ex se. 20. i. secundum se, ≈ . 21. i. secundum seipsum, ≈ . 22. i. simpliciter, → i. alicui. 23. i. suppositis quibusdam, → i. absolute.
- Ex falso contingenti non sequitur falsum impossibile (cg. I. 13) = aus einem falschen Nichtnotwendigen folgt nichts falsches Unmögliche. Sublato impossibili tollitur necessarium (th. I. 25. 3 ob. 4) = negiert man das Unmögliche, so wird auch das entsprechende Notwendige negiert; nam quod necesse est esse, impossibile est non esse, ib.
Unmöglichkeit, synonym mit impotentia und impotentialitas (←), der Gegensatz zu possibilitas (←), potentia (← sub d), potentialitas (←) und potestas (← sub d).
- Arten der impossibilitas sind: 1. impossibilitas absoluta & i. condicionata (th. I. 23. 3 ad 3) = die unbedingte und die bedingte Unmöglichkeit. 2. i. aestimata (ib. I. II. 40. 4 ad 3) = die gemeinte oder vermeintliche Unmöglichkeit. 3. i. condicionata, → i. absoluta. 4. i. per se (1 sent. 42. 2. 2 ad 3) = die Unmöglichkeit (eines Dinges) durch sich oder in sich.
Unvermögen im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit impossibilitas und impotentialitas (←), der Gegensatz zu possibilitas, potentia, potentialitas (←) und potestas (← sub d): impotentia est privatio potentiae. Ad rationem autem privationis duo requiruntur. Quorum primum est remotio habitus oppositi. Id autem, quod opponitur impotentiae, est potentia; unde cum potentia sit quoddam principium, impotentia erit sublatio quaedam talis principii, qualis dicta est esse potentia. Secundum, quod requiritur, est, quod privatio proprie dicta sit circa determinatum subiectum et determinatum tempus. Improprie autem sumitur absque determinatione subiecti et temporis; non enim caecum proprie dicitur, nisi quod est aptum natum (←) habere visum et quando est natum habere visum. Impotentia autem sic dicta dicit (besagt) remotionem (Verneinung) potentiae aut omnino id est universaliter, ut scilicet omnis remotio potentiae impotentia dicatur, sive sit aptum natum habere, sive non, aut dicitur remotio in eo, quod est aptum natum habere quandocumque, aut solum tum, quando aptum natum est habere. Non enim similiter accipitur impotentia, cum dicimus, puerum non posse generare, et cum virum et eunuchum simul. Puer enim dicitur impotens generare, quia subiectum est aptum ad generandum, non tamen pro illo tempore. Vir autem eunuchus dicitur impotens ad generandum, quia pro illo tempore esset quidem aptus, non tamen potest, quia caret principiis activis generationis; unde hic magis salvatur ratio privationis. Mulus autem vel lapis dicitur impotens ad generandum, quia non potest nec etiam habet aptitudinem in subiecto existente, 5 met. 14 i; omnis autem impotentia et defectus est praeter naturam, 2 cael. 9 a; vgl. ib. b; th. I. 41. 6 ad 2 & 3; 66. 1 ad 1 s. c.; 103. 3 ob. 2; II. II. 62. 8 ad 2; 2 cael. 16 b; somno 2 c; 5 met. 14 i-o; 10 met. 12 a. Die impotentia gehört zur zweiten Art der qualitas (← sub a).
- Arten der impotentia sind: 1. impotentia activa & i. passiva (5 met. 14 k) = das aktive und das passive Unvermögen oder das Unvermögen aut ad agendum et patiendum simpliciter aut ad bene agendum et patiendum (ib.). 2. i. coeundi (4 sent. 34. 1. 1 c, 2 c & 3 c) = das Unvermögen zur copula carnalis. 3. i. naturalis (th. I. II. 110. 3 ob. 3; 7 phys. 5 b) = das natürliche oder von Natur aus vorhandene Unvermögen. 4. i. passiva, → i. activa.
Unmöglichkeit, synonym mit impossibilitas und impotentia (←), der Gegensatz zu possibilitas (←), potentia (← sub d), potentialitas (←) und potestas (← sub d): talis necessitas impotentialitatem non inducit, cg. II. 36.
Unwahrscheinlichkeit, der Gegensatz zu probabilitas (←): animam esse de substantia Dei, manifestam improbabilitatem continet, th. I. 90. 1 c.
nicht hervorgehbar: etiam proprium eius debet poni, quod sit improcessibilis, th. I. 33. 4 ob. 5.
Unklugheit, das Gegenteil von prudentia (← sub a): imprudentia dupliciter accipi potest, uno modo privative, alio modo contrarie, negative autem non proprie dicitur, ita scilicet, quod proprie importet (bedeutet) solam carentiam prudentiae, . . . Privative (im Sinne eines Mangels) quidem imprudentia dicitur, inquantum aliquis caret prudentia, quam quis natus (←) est et debet habere . . . Contrarie (im Sinne eines Gegensatzes) vero accipitur imprudentia, secundum quod ratio contrario modo movetur vel agit prudentiae, puta (z. B.) si recta ratio (← sub f) prudentiae agit consiliando, imprudens consilium spernit, th. II. II. 53. 1 c; vgl. 3 anim. 4 g. Zur imprudentia gehören vier Hauptarten, nämlich: inconsideratio (←), inconstantia (←), negligentia (Nachlässigkeit) und praecipitatio (←) .
Unschamhaftigkeit, der Gegensatz zu pudicitia (←): impudicitia pertinet ad quosdam actus circumstantes actum venereum, sicut sunt oscula, tactus et alia huiusmodi, th. II. II. 154. 1 ad 6. Die impudicitia gehört zu den opera carnis; vgl. caro sub b.
a) Unreinheit im eigentlichen Sinne, d. i. das Nicht-frei-Sein von einer Makel, synonym mit immunditia (←), der Gegensatz zu munditia (←) und puritas (← sub a): impuritas uniuscuiusque rei consistit in hoc, quod rebus vilioribus immiscetur, th. II. II. 7. 2 c; vgl. ib. 81. 8 c.
- Mit Bezug auf die vernünftige Kreatur und speziell in Hinsicht auf die menschliche Seele sind als Arten der impuritas hier anzuführen: 1. impuritas culpae (ib. 7. 2 ad 3) = die Unreinheit, welche in einer Sündenschuld besteht. 2. i. erroris (ib. ad 2) = die Unreinheit infolge eines Irrtums (quae contingit ex hoc, quod intellectus humanus inordinate inhaeret rebus se inferioribus, dum scilicet vult secundum rationes rerum sensibilium metiri divina, ib.). 3. i. intellectus (verit. 13. 3 ad 1) = die Unreinheit der Vernunft (intellectus quodammodo sensibilibus operationibus admiscetur, cum a phantasmatibus accipiat, et ita ex sensibilibus operationibus quodammodo intellectus puritas inquinatur, ib. 4 c; in resurrectione ex coniunctione ad corpus qualicumque nulla erit impuritas intellectus, ib. 3 ad 1). 4. i. peccati (th. II. II. 7. 2 ob. 2; cg. IV. 72 & 91) = die Unreinheit infolge der Sünde.
b) Unreinheit im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. das Nicht-frei-Sein von einer Beimischung: ostendit differentiam delectationum secundum puritatem et impuritatem, 10 eth. 8 c.
ungleich groß, ungleichmäßig, ungleich, der Gegensatz zu aequalis (← sub a & b): non igitur inaequalia praeparat Deus hominibus, th. I. 23. 5 ob. 3.
- Arten des inaequale sind: inaequale excedens & i. excessum (5 met. 17 b) = das ein anders übertreffende Ungleiche oder das Größere und das von einem andern übertroffene Ungleiche oder das Kleinere. Jede dieser beiden Arten hat fünf Unterarten, und zwar das i. excedens: numerus multiplex, superparticularis, superpartiens, multiplex superparticularis, multiplex superpartiens, und das i. excessum: numerus submultiplex, subparticularis, subpartiens, submultiplex subparticularis, submultiplex subpartiens; vgl. numerus.
a) ungleiche Größe, Ungleichheit im Sinne der körperlichen Größe, der Gegensatz zu aequalitas (← sub a): ad mutationem secundum quantitatem sequitur aequalitas vel inaequalitas, 5 phys. 3 c; de inaequalitate corporis Christi ad locum panis, cg. IV. 64.
- Zu proportio inaequalitatis → proportio sub a.
b) ungleiche Größe, Ungleichheit im übertragenen Sinne des Wortes Größe, ebenfalls der Gegensatz zu aequalitas (← sub b): inaequalitas secundum merita vel demerita propriorum actuum, th. I. 23. 5 ob. 3; tolleretur multitudo a rebus, inaequalitate bonitatis sublata, cg. III. 71; per inaequalitatem iustitiae, ib. 110.
unveränderbarerweise: inalterabiliter naturae esse unitae, unio. 1 ad 3.
a) unbeseelt, leblos, der Gegensatz zu animalis und animatus (← sub a): sicut lapides et alia inanimata, 1 cael. 1 a.
b) nicht sensitiv, nicht sinnlich erkennend, der Gegensatz zu animalis, animatus und sensitivus (← sub b): quaedam autem (partes) inanimatae id est non sensitivae, ut pili et ossa, 7 phys. 4 b.
a) leer, ledig, synonym mit vacuus (← sub a), der Gegensatz zu plenus: dicitur terra inanis et vacua, th. I. 66. 1 ad 1; composita ex firmo et inani id est ex pleno et vacuo, 1 phys. 10 a; vgl. pot. 4. 2 ad 31.
b) eitel, vergeblich, synonym mit frustra (←), vacuus (← sub b) und vanus (← sub c), der Gegensatz zu efficax: inane enim dicitur, quod est suo fine privatum, pot. 4. 2 ad 31.
- Zu gloria inanis → gloria sub a; zu signum i. → signum sub a.
- Naturale desiderium non potest esse inane, → desiderium sub a.
a) Anfang, Keim: forma substantialis recipitur imperfecte secundum inchoationem quandam, th. I. 67. 3 ad 1; inchoatio alicuius ordinatur ad consummationem ipsius, ib. I. II. 1. 6 c; vgl. ib. 51. 1 c; ante totius creaturae inchoationem, cg. II. 35; quae pertinent ad inchoationem doctrinae christianae, Hebr. 6. 1.
- Als Arten der inchoatio gehören hierher: 1. inchoatio formae (th. I. 67. 3 ad 1; cg. II. 16; 2 sent. 8. 1. 2 c; 18. 1. 2 c) = der Anfang zu einer Form (prima inchoatio formarum in materia, secundum quod in ea dicuntur esse habilitates quaedam ad formam, est ab opere [Tätigkeit] creatoris, 2 sent. 8. 1. 2 c; materia coadiuvat ad generationem, non agendo, sed inquantum est habilis ad recipiendum talem actionem, quae etiam habilitas appetitus materiae dicitur et inchoatio formae, ib. 18. 1. 2 c). 2. i. habitus (th. I. II. 51. 1 c) = der Anfang zu einem Habitus (inchoatio habitus non pertinet ad habitum, sed magis pertinet ad ipsam rationem potentiarum, ib.). 3. i. naturalis (ib.) = der natürliche oder in der Natur eines Dinges gelegene Anfang. 4. i. virtutis (verit. 11. 1 c) = der Anfang zu einer Tugend (virtutum habitus ante earum consummationem praeexistunt in nobis in quibusdam naturalibus inclinationibus, quae sunt quaedam virtutum inchoationes, ib.).
b) Anfangsgrund, Ursprung, Prinzip, Ursache, die ἀρχή des Aristoteles (vgl. de divin. per somnum c. 2, 463. b. 28), synonym mit principium (←) und causa (← sub b): dissoluta sunt propter alias digniores inchoationes, cg. III. 86; vgl. divin. 1 q.
mit etwas Anderm kein gemeinsames Maß habend.
- Zu quantitas incommensurabilis → quantitas sub a.
nicht mitteilbar, der Gegensatz zu communicabilis (←): commune opponitur incommunicabili, th. I. 30. 4 ob. 2.
- Zu nomen incommunicabile → nomen sub a; zu substantia i. → substantia sub a.
- Arten des incommunicabile sind: incommunicabile ratione sive secundum rationem & i. re sive secundum rem sive secundum rei veritatem (th. I. 13. 9 c & ad 2) = nicht mitteilbar dem Begriffe und nicht mitteilbar der Sache nach.
Nichtmitteilbarkeit, der Gegensatz zu communicabilitas (←): secundum quod importat (bedeutet) incommunicabilitatem, th. I. 29. 3 ad 4.
- Arten der incommunicabilitas sind: incommunicabilitas assumptibilis, i. partis & i. universalis (3 sent. 5. 2. 1 ad 2; vgl. 1 sent. 25. 1. 1 ad 7) = die Nichtmitteilbarkeit des An- oder Aufnehmbaren m. a. W. die Unmöglichkeit des An- oder Aufgenommen-Werdens (zur Person eines andern), die Nichtmitteilbarkeit eines Teiles oder die partikuläre Nichtmitteilbarkeit und die universelle Nichtmitteilbarkeit oder die Nichtmitteilbarkeit dem Ganzen nach.
nichtmitteilbarerweise.
- Zu existere incommunicabiliter → existere.
nicht gehörig zusammengefügt, nicht ganz zutreffend: appellatur autem incompactum illud, quod non est debito modo ordinatum nec est competens, 1 sent. 4. 2. 1 ob. 2.
unvollendet, unfertig, unvollständig, synonym mit imperfectus (←), der Gegensatz zu completus und perfectus (← sub a).
nichtzusammengefasster-, nichtzusammengesetzterweise, synonym mit divise, divisim und divisive, der Gegensatz zu complexe, composite und coniunctim (←) .
nicht ineinander geschlungen, nicht mit einem andern verbunden, nicht zusammengesetzt, synonym mit simplex (← sub a), der Gegensatz zu complexus (←) .
- Zu vox complexa → vox sub b.
- In Bezug auf die Vernunft und ihre Erkenntnis bezeichnet incomplexum den Begriff oder die übersinnliche Vorstellung und bildet den Gegensatz zu complexum = Urteil: in incomplexis non est verum nec falsum, th. I. 17. 2 ob. 3; vgl. 1 sent. 19. 5. 1 ad 7; 3 anim. 11 a & e; utrum obiectum fidei sit aliquid complexum vel incomplexum, th. II. II. 1 pr.; vgl. cg. I. 59; 3 anim. 11 a & f; sive sint incomplexa, sicut ratio entis et unius et huiusmodi, verit. 11. 1 c; intelligit hominem aut bovem aut aliquid huiusmodi incomplexorum, 3 anim. 11 a.
nicht zugleich mit etwas möglich, nicht mit etwas verträglich oder vereinbar, synonym mit incontingens (←), der Gegensatz zu compossibilis (←): incompossibile est huic positioni, th. I. II. 10. 4 ad 3; ad actum illicitum et incompossibilem cum illo, ib. II. II. 79. 3 ad 3; si contraria praeciperent vel incompossibilia, 4 sent. 17. 3. 3. 5 ob. 3; vgl. verit. 6. 4 ad 4; conclusiones falsas esse contrarias ad invicem et incompossibiles sibi, 1 anal. 43 c; illud, quod est incompossibile ei, quod est contingenter, nihil prohibet simpliciter possibile esse, 1 cael. 29 b.
Unüberlegtheit, Unbedachtsamkeit: defectus recti iudicii ad vitium inconsiderationis pertinet, prout scilicet aliquis in recte iudicando deficit ex hoc, quod contemnit vel negligit attendere ea, ex quibus rectum iudicium procedit, th. II. II. 53. 4 c; vgl. ib. 2 c. Die inconsideratio ist eine von den Hauptarten der imprudentia (←) und eine filia der luxuria (←) .
Unbeständigkeit, Wankelmütigkeit: inconstantia importat (bedeutet) recessum quendam a bono proposito definito, th. II. II. 53. 5 c; vgl. ib. 2 c. Die inconstantia ist eine von den Hauptarten der imprudentia (←) und eine filia der luxuria (←) .
sich nicht zusammenhaltend, sich nicht beherrschend, sich nicht enthaltend, unenthaltsam, der Gegensatz zu continens (← sub c): per easdem passiones incontinens inducitur ad eas sequendum per electionem, cg. III. 85; vgl. 7 eth. 1 i, 3 c-o & 4 a-l.
- Arten des incontinens sind: 1. incontinens concupiscentiae & i. irae (th. I. II. 6. 7 ad 2; 73. 5 ob. 3 & ad 3; verit. 25. 2 c; 7 eth. 4 l & 6 a-e) = der aus sinnlicher Begierde und der aus Zorn sich nicht Beherrschende; vgl. incontinentia. 2. i. cum aliqua additione sive particulariter sive secundum quid & i. simpliciter (th. II. II. 155. 2 ad 3; 156. 2 c; 7 eth. 3 c & 4 a & d) = der im Sinne irgendeines Zunamens oder teilweise oder in gewisser Hinsicht und der einfachhin oder schlechtweg Unenthaltsame; vgl. continentia. 3. i. irae, → i. concupiscentiae. 4. i. particulariter, → i. cum aliqua additione. 5. i. per accidens & i. per se (th. I. II. 19. 5 c) = der gemäß einem ihm nebenbei Zukommenden und der gemäß seiner selbst oder zufolge seiner Natur sich nicht enthalten Könnende, m. a. W. der nebenbei Unenthaltsame und der Unenthaltsame als solcher (per se loquendo incontinens est, qui non sequitur rationem rectam, per accidens autem, qui non sequitur etiam rationem falsam, ib.). 6. i. per se, → i. per accidens. 7. i. per similitudinem & i. proprie (ib. II. II. 156. 2 c) = der Unenthaltsame der Ähnlichkeit nach oder der im analogen und der im eigentlichen Sinne des Wortes Unenthaltsame. 8. i. proprie, → i. per similitudinem. 9. i. secundum quid, → i. cum aliqua additione. 10. i. simpliciter, ≈ .
Nichtenthaltung, Unenthaltsamkeit, der Gegensatz zu continentia (← sub c & d): incontinentia, quae scilicet est, quando aliquis rectam aestimationem habet de eo, quod est faciendum vel vitandum, sed propter passionem appetitus in contrarium trahit, 7 eth. 1 a; vgl. ib. i 9 o; th. II. II. qu. 156.
- Arten der incontinentia sind: 1. incontinentia aegritudinalis sive bestialis & i. humana (7 eth. 5 m & 6 a, f & h) = die krankhafte oder tierische und die menschliche Unenthaltsamkeit. 2. i. bestialis, → i. aegritudinalis. 3. i. concupiscentiae & i. irae (th. II. II. 156. 4 c; 7 eth. 6 a & e), die ἀκρασία ἡ τῶν ἐπιθυμιῶν und ἀ. ἡ τοῦ θυμοῦ des Aristoteles (Eth. Nic. VII. 7, 1149. a. 24-25) = die Nichtenthaltung aus sinnlicher Begierde und die aus Zorn. 4. i. cum additione sive secundum quid & i. simpliciter (th. II. II. 156. 2 c; 7 eth. 4 h & l, 5 e, f & m & 6 a) = die im Sinne irgendeines Zunamens oder in gewisser Hinsicht vorhandene und die schlechtweg so genannte Unenthaltsamkeit. 5. i. humana, → i. aegritudinalis. 6. i. irae, → i. concupiscentiae. 7. i. irrefrenata (th. II. II. 156. 1 c; vgl. 7 eth. 7 h-k) = die ungezügelte Unenthaltsamkeit (quando anima passionibus cedit, antequam ratio consilietur . . . vocatur irrefrenata incontinentia vel praevolatio, th. II. II. 156. 1 c). 8. i. proprie attenta sive dicta & i. propter sive secundum similitudinem attenta sive dicta (ib. 2 c; 7 eth. 4 h & l) = die im eigentlichen und die im ähnlichen oder analogen Sinne gemeinte oder bezeichnete Unenthaltsamkeit. 9. i. propter similitudinem, → i. proprie. 10. i. secundum quid, → i. cum additione. 11. i. secundum similitudinem, → i. proprie. 12. i. simpliciter, → i. cum additione.
nicht zugleich mit einem andern verträglich, synonym mit incompossibilis (←): oportet tamen omne, quod fit, ex incontingenti fieri, . . . id est quod non contingit simul esse, 3 sent. 3. 5. 3 ad 3; id autem, ex quo aliquid fit, debet esse incontingens ei, quod fit, . . . quod non contingat simul esse, pot. 3. 1 ad 15; vgl. ib. 2 c; vgl. 1 phys. 10 b.
unumwandelbarer-, unwandelbarerweise: dicuntur inconvertibiliter et inalterabiliter naturae esse unitae, unio. 1 ad 3.
unkörperlich, nicht körperhaft, synonym mit incorporeus (←) und spiritualis (← sub a), der Gegensatz zu corporalis und corporeus (←) .
Unkörperlichkeit, synonym mit spiritualitas (← sub a), der Gegensatz zu corporeitas (←): tum etiam ratione incorporeitatis, 2 sent. 3. 1. 1 c.
unkörperlich, nicht körperhaft, synonym mit incorporalis (←) und spiritualis (← sub a), der Gegensatz zu corporalis und corporeus (←): ponere aliquas creaturas incorporeas, th. I. 50. 1 c; quae enim non visu, sed intellectu conspiciuntur, incorporea sunt, cg. I. 20; si aliquid est incorporeum, oportet esse immateriale, 2 sent. 3. 1. 1 c; corporeum enim et incorporeum sunt differentiae entis completi, verit. 27. 4 ad 5; quod enim est incorporeum, potest quidem tangere corpus sua virtute movendo ipsum, non autem contingitur a corpore, 8 phys. 11 c; substantiae enim incorporeae immateriales sunt, 1 gener. 13 c.
unzerstörbar, unvergänglich im eigentlichen und allgemeinen Sinne des Wortes (vgl. corrumpere), der Gegensatz zu corruptibilis (←): corpora caelestia, quia non habent materiam contrarietati subiectam, incorruptibilia sunt, th. I. 75. 6 c; incorruptibilia enim sunt, cum contrarium non habeant, cg. II. 33; vgl. qu. anim. 14 c; incorruptibilis, tanquam nunquam desinens esse, 1 cael. 19 a; ponit enim tres modos (incorruptibilis). Quorum primus est secundum negationem determinati modi desitionis, secundum scilicet quod incorruptibile dicitur, quod quidem potest desinere sic, quod quandoque sit ens et postmodum non ens, sed hoc sine corruptione; sicut tactus et motus, qui, cum primo sint, posterius non sunt, sed hoc est sine corruptione eorum, quia eorum non est corruptio, sicut nec generatio . . . Secundo modo dicitur aliquid incorruptibile secundum negationem desitionis in communi, et sic dicit, quod illud, quod nunc est ens et est impossibile quod postea non sit vel quandoque non sit futurum, dicitur incorruptibile. Et hic modus incorruptibilitatis non competit alicui rei, quae possit desinere esse per corruptionem . . . Et ideo illud maxime proprie dicitur incorruptibile, quod quidem est ens, sed impossibile est illud corrumpi hoc modo, ut, cum modo sit ens, posterius non sit ens aut contingat non esse, et quamvis nondum sit corruptum, tamen contingat postremo illud non esse; illud enim, quod non hoc modo se habet, dicitur proprie incorruptibile. Tertio modo dicitur aliquid incorruptibile, quod non de facili corrumpitur, quod etiam respondet tertio modo corruptibilis, sicut et secundus secundo et primus primo, ib. 24 f; propriissime dicitur aliquid esse incorruptibile, quod non solum non potest corrumpi, sed nec etiam quocumque modo aliquando esse et postea non esse, ib. 25 b; vgl. ib. 27 f; omne enim, quod est immortale aut incorruptibile, divinum appellabant, 3 phys. 6 g.
- Arten des incorruptibile in des Wortes eigentlicher Bedeutung sind: incorruptibile per donum gratiae, i. secundum gloriam & i. secundum naturam (th. I. 50. 5 c; 97. 1 c & ad 3) = das Unvergängliche zufolge eines Gnadengeschenkes Gottes, das gemäß der himmlischen Verklärung und das gemäß der Natur.
- Incorruptibile est prius corruptibili et natura et tempore (8 phys. 19 e) = das Unvergängliche ist der Natur und der Zeit nach früher, als das Vergängliche.
Unzerstörbarkeit, Unvergänglichkeit (vgl. incorruptibilis), der Gegensatz zu corruptibilitas (←): huius incorruptibilitatis signum accipi potest, th. I. 50. 5 c; vgl. ib. I. II. 85. 6 c; cg. II. 83; IV. 81; 1 cael. 24 f.
- Arten der incorruptibilitas sind: incorruptibilitas corporis gloriosi & i. naturalis (th. I. 66. 2 c; 4 sent. 44. 2. 2. 6 ad 1) = die des verklärten Körpers und die natürliche Unvergänglichkeit.
a) Nichtzerstörung, Unzerstörbarkeit, Unvergänglichkeit, der Gegensatz zu corruptio (← sub a & b): naturalior est homini incorruptio, quam aliis rebus corruptibilibus, th. I. II. 85. 6 c; quae corpori incorruptionem dedit, cg. IV. 81; caelum autem incorruptioni divinae, 1 cael. 7 c; caro Christi floruit flore honestatis et incorruptionis, Ps. 27 g.
- Zu status incorruptionis → status sub c.
b) Unverdorbenheit, Unversehrtheit: non esset difficile, perpetuam incorruptionis moderationem habere, th. II. II. 152. 1 ad 1.
- Als Arten der incorruptio gehören hierher: incorruptio carnis & i. spiritus (ib. ob. 2 & 3; 4 sent. 49. 5. 4. 2 ob. 2) = die körperliche Unversehrtheit oder die Unversehrtheit in Bezug auf das signaculum virginale, gleichbedeutend also mit Jungfrauschaft (→ virginitas), und die geistige Unversehrtheit oder die Sündenlosigkeit.
unerschaffen, ungeschaffen, der Gegensatz zu creatus (→ creare sub a).
Unglaube, synonym mit infidelitas (← sub a), der Gegensatz zu credulitas (← sub a) und fides (← sub b).
nicht sein sollend, ungehörig, der Gegensatz zu debitus (← sub a).
a) unablässiger-, unaufhörlicherweise: quorum est indeficienter recta aestimatio finis, 2 sent. 7. 1. 1 ad 1; actio Dei earum factoris indeficienter permaneat, pot. 5. 1 ad 6; indeficienter est ordo in omnibus, 12 met. 12 c.
b) fehlerloserweise, synonym mit perfecte (←), der Gegensatz zu defective und deficienter (←): cum igitur secundum agens manet sub ordine primi agentis, indeficienter agit, cg. III. 10.
Unablässigkeit, Unaufhörlichkeit, der Gegensatz zu deficientia (← sub a): ad designandam ergo immutabilitatem et indeficientiam aeternitatis, th. I. 10. 1 ad 6; non habet motus indeficientiam ex seipso, cg. I. 27.
unabgegrenzt, unendlich, unbestimmt, synonym mit indeterminatus, infinitus und interminatus (←), der Gegensatz zu determinatus (← sub a), finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a).
auf unabgegrenzte, unbestimmte Weise, der Gegensatz zu determinate und distincte (←): sive (petitio proponatur) indeterminate, th. II. II. 83. 17 c.
Unbegrenztheit, Unbestimmtheit, der Gegensatz zu determinatio (← sub a): sub quadam indeterminatione singulare designat, 1 perih. 10 c.
unabgegrenzt, unbestimmt, synonym mit indefinitus, infinitus und interminatus (←), der Gegensatz zu determinatus (← sub a), finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a): quoddam indeterminatum, id est incompletum et imperfectum, quasi non habens determinatam naturam, 3 phys. 3 d; vgl. 9 eth. 11 d; 10 eth. 3 c.
Unandacht, Mangel an Andacht, der Gegensatz zu devotio (←): secundum hoc indevotio est peccatum, mal. 11. 1 ad 7; quae quidem indevotio quandoque est peccatum veniale . . . quaedam vero indevotio est peccatum mortale, 1 Cor. 11. 7.
ansagend, anzeigend: praeceptum enim est indicativum divinae voluntatis, 1 sent. 47. 1. 4 ob. 1.
- Zu oratio indicativa → oratio sub b.
a) sich nicht unterscheidend, nicht verschieden, synonym mit indistinctus (←), der Gegensatz zu distinctus (→ distinguere): cum sit indifferens ab eo, th. I. 19. 1 ad 2.
- Zu species indifferens → species sub f.
- Als Arten des indifferens gehören hierher: 1. indifferens secundum speciem (5 met. 7 d) = der Art nach nicht verschieden. 2. i. secundum substantiam (10 met. 4 f) = der Substanz nach nicht verschieden.
b) gleichgültig, belanglos: quaedam dispositiones sunt indifferentes ad prophetiam, verit. 12. 4 ad 1.
- Zu actus indifferens ad vitam, → actus sub a.
c) unterschiedslos, unbestimmt, gleichgültig: sed quoddam indifferens, th. II. II. 146. 1 c; oboedire in indifferentibus, quodl. 2. 5. 9 a.
- Zu actio indifferens → actio sub a; zu actus i. → actus sub a.
auf unterschiedslose, unbestimmte, gleichgültige Weise: indifferenter se habet ad bonitatem et malitiam moralem, 2 sent. 40. 1. 5 c; qui iustum patitur indifferenter, 4 sent. 15. 1. 2 c; et hoc indifferenter, sive . . . sive non, quodl. 3. 2. 4 c; tunc semper est ad praeteritum et indifferenter se habet ad propinquum et remotum, sed nunc se habet ad propinquum, sed indifferenter ad praeteritum et futurum, 4 phys. 21 e.
Nichtverschiedenheit: unumquodque, quantum attingit ad rationem imaginis, tantum attingit ad rationem indifferentiae, 1 sent. 28. 2. 1 ad 3.
- Eine Art der indifferentia ist die indifferentia speciei (ib. ad 2) = die Nichtverschiedenheit der Art.
a) in seitlicher Richtung, auf einem Seiten- oder Umwege, synonym mit ex latere (4 sent. 31. 2. 3 c) und oblique (←), der Gegensatz zu directe (← sub a): non significant substantiam divinam directe, sed indirecte, th. I. 13. 7 ad 1; indirecte autem et quasi per quandam reflexionem, ib. 86. 1 c; alio modo indirecte ex hoc, quod non agit, ib. I. II. 6. 3 c; vgl. ib. II. II. 73. 4 c.
b) mittelbarerweise, synonym mit mediate (←), der Gegensatz zu directe (← sub b) und immediate (←): causa alicuius potest dici aliquid dupliciter, uno modo directe, alio modo indirecte, th. I. 114. 3 c.
a) seitlich gehend, auf einem Seiten- oder Umwege befindlich, der Gegensatz zu directus (← sub a).
- Zu actus indirectus → actus sub a; zu causa i. → causa sub b.
b) schief, schräg, ebenfalls der Gegensatz zu directus (← sub b): terrae, per quas nunquam sol pertransit indirectum capitis, sunt intemperatae in calore propter solam vicinitatem solis, th. I. 102. 2 ad 4; vgl. 2 cael. 10 c & e; 2 meteor. 10 b.
lehrunfähig, der Gegensatz zu disciplinabilis (← sub b): tempus est penitus indisciplinabile, quia scilicet per longitudinem temporis accidit oblivio, 4 phys. 22 a.
Nichtunterscheidung, Mangel an Unterscheidung, der Gegensatz zu discretio (← sub c): cum aliqua levi indiscretione committit, th. II. II. 43. 4 c; ex praesumptione seu indiscretione provenire, ib. 97. 3 ad 2; nunquam ibi indiscretio posset accidere, 4 sent. 18. 1. 3. 4 a.
a) nicht geschieden, nicht getrennt, nicht gesondert, der Gegensatz zu discretus (← sub a): sanguis, cum offertur cordi et recipitur in medio thalamo, est indiscretus, somno 6 i.
b) nicht unterschieden, nicht mit einer Unterscheidung verbunden, ebenfalls der Gegensatz zu discretus (← sub b): indiscretum est ieiunium, 4 sent. 15. 3. 1. 2 ad 3.
c) nicht unterscheidend, nicht mit Unterscheidung ausgestattet: quod est indiscretorum, th. II. II. 186. 5 ob. 2.
Mangel einer Vorbereitung, einer Anlage, einer Geeignetheit, der Gegensatz zu dispositio (← sub c): propter indispositionem organi, th. I. 17. 2 c; aut aliquam corporis indispositionem, ib. III. 89. 1 ad 3; per indispositionem organi, 4 sent. 48. 1. 3 ad 5.
auf unterschiedslose oder unbestimmte Weise, synonym mit confuse (←), der Gegensatz zu distincte (←) .
Nichtunterschied, Unterschiedslosigkeit, Unbestimmtheit, synonym mit confusio (← sub c), der Gegensatz zu distinctio (← sub b): unum et multa ponunt quidem in divinis ea, de quibus dicuntur, sed non superaddunt nisi distinctionem et indistinctionem, pot. 9. 7 c.
a) nicht gesondert, nicht geschieden, der Gegensatz zu distinctus (→ distinguere): quod est in se indistinctum, th. I. 29. 4 c.
b) nicht unterschieden, unterschiedslos, nicht bestimmt, synonym mit confusus (←), ebenfalls der Gegensatz zu distinctus (→ distinguere).
eingegeben, eingepflanzt: dupliciter est aliquid inditum homini. Uno modo pertinens ad naturam humanam, . . . Alio modo est aliquid inditum homini quasi naturae superadditum per gratiae donum, th. I. II. 106. 1 ad 2; vgl. cg. III. 122.
einzeldingig, d. i. ein Einzelding betreffend, zu einem solchen gehörend (vgl. individuum), synonym mit individuus (←), der Gegensatz zu universalis (← sub a).
Einzeldingigkeit, d. i. die Beziehung eines Dinges, nach welcher es ein Einzelding ist (vgl. individuum).
- Zu intentio individualitatis → intentio sub c.
nach Weise eines Einzeldinges, im Sinne eines solchen (vgl. individuum): causatum individualiter subsistit, cg. II. 21.
zu einem Einzelding machen, das Sein eines Einzeldings verleihen (vgl. individuum): individuantur per materiam, th. I. 3. 2 ad 3; vgl. ib. 13. 9 c; 29. 1 c; cg. I. 21 & 42.
Herstellung eines Einzeldings als solchen (vgl. individuum): individuatio autem naturae communis in rebus corporalibus et materialibus est ex materia corporali sub determinatis dimensionibus contenta, 2 anim. 12 b; sine materia sensibili signata, quae est individuationis et singularitatis principium, 1 cael. 19 b; vgl. th. I. 3. 2 ob. 3; III. 77. 2 c; cg. I. 44; IV. 41.
Einzelding, d. i. dasjenige, was nicht bloß in sich selbst ungeteilt ist, sondern auch, weil andern nicht mitteilbar, für sich gesondert existiert (vgl. particularis und singularis), der Gegensatz zu species (← sub h): individuum autem est, quod est in se indistinctum, ab aliis vero distinctum, th. I. 29. 4 c; individuum, . . . secundum quod importat (einschließt) incommunicabilitatem, ib. 3 ad 4; est de ratione (es gehört zum Wesen) individui, quod non possit in pluribus esse, ib. III. 77. 2 c; vgl. ib. I. 13. 9 c; cg. II. 39 & 45; 3 sent. 6. 1. 1 c; 4 sent. 12. 1. 1. 3 ad 3; sunt plura, immo infinita individua unius speciei, 1 cael. 19 f; videmus enim in inferioribus corporibus multa individua esse unius speciei propter aliquam impotentiam, vel quia unum individuum non potest semper durare, unde oportet, quod species conservetur per successionem individuorum in eadem specie. Tum etiam, quia unum individuum non sufficit ad perfectam operationem speciei, sicut maxime patet in hominibus, quorum unus iuvatur ab alio in sua operatione, 2 cael. 16 b; vgl. 1 sent. 2. 1. 4 ob. 3; 3 sent. 10. 1. 2. 2 c.
- Arten des individuum sind: 1. individuum completum (cg. IV. 48) = das vollständige oder vollkommene Einzelding, der Gegensatz zu i. incompletum d. i. dem unvollständigen oder unvollkommenen Einzelding, welches nur einen Teil des erstem bildet; vgl. th. III. 16. 12 ad 2. 2. i. corporale sive sensibile & i. spirituale (cg. III. 41; 1 phys. 1 b) = das körperliche oder sinnlich wahrnehmbare und das geistige oder übersinnliche Einzelding. 3. i. demonstratum sive designatum & i. vagum (th. I. 30. 4 c; 4 sent. 11. 1. 3. 1 c; 1 perih. 10 c; 1 phys. 13 e) = das vorgezeigte oder (so und so) bezeichnete oder bestimmte und das unbestimmte Einzelding (quia non determinate significat formam alicuius singularis, sub quadam indeterminatione singulare designat, unde et dicitur individuum vagum, 1 perih. 10 c). 4. i. designatum, → i. demonstratum. 5. i. per se subsistens sive substantiae (th. I. 29. 1 c; 1 sent. 26. 1. 1 ad 3; pot. 9. 2 c; quodl. 9. 2. 2 c) = das für sich existierende oder eine Substanz bildende Einzelding, der Gegensatz zu i. accidentis d. i. zu dem eines Subjekts bedürfenden oder ein Akzidenz bildenden Einzelding (haec albedo est quoddam singulare et particulare et individuum, quodl. 9. 2. 2 c). 6. i. sensibile, → i. corporale. 7. i. spirituale, ≈ . 8. i. substantiae, → i. per se subsistens. 9. i. vagum, → i. demonstratum.
- Individua non cadunt sub consideratione artis (1 meteor. 1 a): Einzeldinge fallen nicht unter die Betrachtung einer Wissenschaft, gehören m. a. W. nicht zum Objekte einer solchen; vgl. th. I. 44. 3 ob. 3; 1 anal. 42 a-e & 44 b. Individua sunt propter speciem (cg. III. 59) = die Individuen sind um ihrer Art willen da.
einzeldingig, d. i. ein Einzelding betreffend, zu einem solchen gehörig (vgl. individuum), synonym mit individualis (←), der Gegensatz zu universalis (← sub a).
unteilbar, synonym mit simplex (← sub a), der Gegensatz zu divisibilis (←): Dicitur autem indivisibile tripliciter . . ., Uno modo, sicut continuum est indivisibile, quia est indivisum in actu, licet sit divisibile in potentia . . . Alio modo dicitur indivisibile secundum speciem, sicut ratio (Wesenheit) hominis est quoddam indivisibile . . . Tertio modo dicitur indivisibile, quod est omnino indivisibile, ut punctus et unitas, quae nec actu nec potentia dividuntur, th. I. 85. 8 c; vgl. 3 anim. 11 b-d; indivisibile est duplex. Unum, quod est terminus continui, ut punctus in permanentibus et momentum in successivis, . . . Aliud autem indivisibile est, quod est extra totum genus continui, et hoc modo substantiae incorporeae, ut Deus, angelus et anima dicuntur esse indivisibiles, th. I. 8. 2 ad 2; vgl. ib. 52. 2 c; cg. I. 66; indivisibile est contrarium divisibili, 2 anal. 5 d; quod vere est unum, scilicet indivisibile, 1 phys. 6 d; ex indivisibilibus non componitur aliquod continuum, 6 phys. 1 b; divisibile enim non potest inesse rei indivisibili omnino, 3 cael. 3 d.
- Als Arten des indivisibile gehören hierher: 1. indivisibile quantitatis sive secundum quantitatem (th. I. 53. 1 ad 1; 4 phys. 2 a) = das Unteilbare der Größe nach. 2. i. secundum dimensionem & i. secundum successionem (1 sent. 37. 2. 1 ad 4) = das Unteilbare der Ausdehnung und das der Aufeinanderfolge nach. 3. i. secundum quantitatem, → i. quantitatis. 4. i. secundum speciem (th. I. 85. 8 c) = das Unteilbare der Wesenheit nach. 5. i. secundum successionem, → i. secundum dimensionem.
- Esse substantiale cuiuslibet rei in indivisibili consistit, → esse. Factum esse est indivisibile, → fieri. Indivisibile est quod quid est ipsius boni (2 anal. 5 d) = das Wesen des Guten ist etwas Unteilbares, m. a. W. es kann nicht vermindert und auch nicht vermehrt werden. Ratio cuiuslibet speciei substantiae consistit in indivisibili, → species sub g.
Unteilbarkeit, Untrennbarkeit, synonym mit simplicitas (← sub a): cogitaverunt indivisibilitatem angeli ad modum indivisibilitatis puncti, th. I. 52. 2 c; ex quo habet omnimodam indivisibilitatem, 4 sent. 27. 1. 3. 1 ad 1.
- Zu participare secundum rationem indivisibilitatis → participare sub b; zu unum i. → unus.
- Habitus in sui ratione non includit indivisibilitatem, → habitus sub d. Ratio unius consistit in indivisibilitate, → ratio sub i.
Nichtteilung, Ungeteiltheit, der Gegensatz zu divisio (←): unum non importat (bedeutet) rationem (Beziehung) perfectionis, sed indivisionis tantum, th. I. 6. 3 ad 1; vgl. ib. 11. 1 c; 30. 3 ad 2; divisio multitudinem causet, indivisio autem unitatem, pot. 9. 7 c; impari vero tribuebant finitatem et identitatem propter suam indivisionem, 1 phys. 10 d; vgl. 3 phys. 6 e; 10 met. 4 b.
ungeteilt, synonym mit unus (←) .
- Arten des indivisum sind: 1. indivisum per accidens & i. per se (1 sent. 24. 1. 1 c) = das gemäß einem nebenbei Seienden (sicut albus et Socrates, quae sunt unum per accidens, ib.) und das gemäß seiner selbst und seiner eigenen Natur Ungeteilte. 2. i. per se, → i. per accidens. 3. i. respectu alicuius & i. simpliciter (ib.) = das in gewisser Beziehung und das einfachhin oder schlechtweg Ungeteilte. 4. i. simpliciter, → i. respectu alicuius.
a) einführen, hineinführen, gleichbedeutend mit introducere (vgl. cg. III. 69): oportet, quod formam inducat, th. I. 46. 1 ad 6; vgl. ib. I. II. 43. 1 ad 1; quod inducitur in animam discipuli, cg. I. 7; vgl. ib. 51; II. 30; 4 sent. 24. 2. 3 c.
- Zu forma inducenda → forma sub b.
b) herbeiführen, anführen, auftreten lassen: si quas inducit contra fidem, th. I. 1. 8 c; vgl. ib. 85. 4 ad 2; testes possunt induci, ib. II. II. 33. 8 ad 3; vgl. ib. 189. 10 ob. 3 & ad 3; Deum loquentem inducit, cg. I. 20; vgl. ib. 39; verbum autem inductum, qu. anim. 14 ad 1.
- Inducere sub disiunctione (8 phys. 9 c) = getrennterweise anführen.
c) hinführen: concludit inducendo quasi ad inconveniens (Ungereimtes), th. I. 19. 9 ad 2; vgl. ib. I. II. 98. 1 c; in fidem rectam inducimur, cg. III. 118; vgl. ib. 121; 4 sent. 23. 2. 1. 3 a.
d) antreiben, bewegen, veranlassen: inducit rationem falsitatis, th. I. 17. 1 ad 4; unus angelus potest inducere alium ad amorem Dei, ib. 106. 2 ad 2; vgl. ib. I. II. 99. 5 c; II. II. 189. 9 ob. 1; mens nostra inducitur huiusmodi propositionem de Deo formare, cg. I. 12; vgl. ib. II. 32.
e) hinaufführen im Sinne eines Beweises, d. i. vom Einzelnen auf das Allgemeine schließen (vgl. inductio sub d), der Gegensatz zu syllogizare (←): qui inducit per singularia ad universale, 2 anal. 4 a; ut patet inducendo per singula, th. I. 3. 1 c; vgl. ib. I. II. 46. 1 ob. 2; 2 anal. 4 a & 6 a; 1 phys. 12 i; 1 gener. 19 d.
a) Einführung, Hineinführung: prima inductio formarum in materia, cg. II. 43.
b) Herbeiführung, Anführung, Beibringung: testium inductio, th. II. II. 33. 8 ob. 1; vgl. ib. c.
c) Antrieb, Veranlassung: quandam inductionem habent et persuasionem, th. I. II. 99. 5 c; vgl. ib. II. II. 189. 9 c.
- Als Arten der inductio gehören hierher: inductio necessaria & i. persuasoria (ib. I. 19. 12 c) = der nötigende Antrieb (quod fit praecipiendo, quod quis vult, et prohibendo contrarium, ib.) und der überredende Antrieb (quod pertinet ad consilium, ib.).
d) Hinaufführung im Sinne eines Beweises, die ἐπαγωγή des Aristoteles (Eth. Nic. VI. 3, 1139. b. 27 sqq.; Anal. post. II. 18, 81. a. 40), d. i. derjenige Beweis, in welcher von einzelnen Dingen auf das ihnen übergeordnete Allgemeine geschlossen wird, der Gegensatz zu syllogismus (←): in inductione autem concluditur universale ex singularibus, quae sunt manifesta ad sensum, 1 anal. 1 c; vgl. ib. 3 a & b, 8 a, 22 e & 30 b; 2 anal. 4 a; 6 eth. 3 c; cg. I. 13; II. 80; III. 37 & 69.
- Zu via inductionis → via sub c.
- Arten der inductio in diesem Sinne sind: inductio completa & i. imperfecta (1 anal. 1 d) = die vollständige und die unvollständige Induktion, m. a. W. diejenige Induktion, in welcher die zu einer Art gehörenden Dinge sämtlich berücksichtigt sind, und diejenige, bei welcher dies nicht der Fall ist.
nach Weise der Induktion (vgl. inductio sub d): primum ostendit dupliciter, scilicet inductive et ratione, 4 phys. 4 e.
a) antreibend, bewegend, veranlassend: si habet sufficiens inductivum ad credendum, th. II. II. 2. 9 ob. 3; quid fuit inductivum mulieris, comp. 1. 190 t; vgl. Eph. 4. 1 & 6. 1.
b) hinaufführend im Sinne eines Beweises, vom Einzelnen aufs Allgemeine schließend, zu einer Induktion gehörig.
a) Nachlass, Erlassung: qui desperant de indulgentia peccatorum, th. II. II. 14. 2 a.
b) Ablass, d. i. Nachlass der Sündenstrafe: nec excommunicare, nec indulgentias facere, th. II. II. 39. 3 c; vgl. 4 sent. 20. 1. 3-5; 45. 2. 3. 2 c; quodl. 2. 8. 16 c.
a) Fleiß, Beflissenheit, Betriebsamkeit: per industriam rationis inventa, th. I. II. 91. 3 c; omnem rationis excedit industriam, cg. I. 9.
b) Geflissentlichkeit, Vorsätzlichkeit, Absichtlichkeit: quos putamus ex industria nobis nocuisse, th. I. II. 47. 2 c.
c) Geschicklichkeit: alia animalia mox habent naturalis industriae usum, th. I. 101. 2 ob. 2; ad industriam artificis pertinet, ib. I. II. 21. 2 ob. 2; est in talibus dinotica, id est naturalis industria, ib. II. II. 47. 13 ad 3; vgl. ib. 14 ob. 1 & ad 1; 49. 1 ad 2; cg. III. 75, 76 & 136/137; 6 eth. 10 l.
- Als eine Art der industria gehört hierher: industria saecularis (th. II. II. 63. 2 c) = die weltliche oder rein menschliche Geschicklichkeit.
inne sein, innewohnen: multa sunt, quae non possunt inesse indivisibilibus, quae tamen necesse est inesse naturalibus corporibus, 3 cael. 3 d.
- Arten des inesse sind: 1. inesse naturaliter (cg. II. 6) = auf natürliche oder naturgemäße Weise innewohnen. 2. i. per accidens & i. per se (th. I. 16. 1 c; 1 perih. 13 a) = nebenbei oder gemäß einem nebenbei Seienden und gemäß seiner selbst und seiner Natur nach innewohnen. 3. i. per se, → i. per accidens. 4. i. primo (1 anal. 11 d) = an erster Stelle innewohnen.
unausrottbar, unvertilgbar: quod homo est inexterminabilis, id est incorruptibilis, qu. anim. 14 a.
unfehlbar, das Wort sowohl auf das Gebiet des Erkennens, als auf das des Begehrens oder Anstrebens bezogen: fides infallibili veritati innitatur, th. I. 1. 8 c; providentiae ordo est infallibilis, ib. 23. 6 c.
Unfehlbarkeit, sowohl im Erkennen, als auch im Begehren oder Anstreben eines Dinges: infallibilitas veritatis secundum certitudinem scientiae circa conclusiones, th. I. 85. 6 c; propter infallibilitatem, quam habet ex certitudine cognitionis, ib. I. II. 40. 2 ad 3; leges humanae non possunt illam infallibilitatem habere, ib. 91. 3 ad 3; habet quandam necessitatem infallibilitatis, ib. II. II. 1. 3 ad 2.
unfehlbarerweise (vgl. infallibilis): infallibiliter subdi potest certae cognitioni, th. I. 14. 13 c; divina providentia disponit evenire infallibiliter et necessario, ib. 22. 4 ad 1; praedestinatio certissime et infallibiliter consequitur suum effectum, ib. 23. 6 c; vgl. ib. II. II. 1. 3 ad 1; 24. 11 c; cg. III. 23 & 94.
a) unterer, tieferer, der Gegensatz zu superior (← sub a): remoto superiori removetur inferius, th. III. 50. 4 a.
b) unterer Körper, Körper der sublunarischen Region (vgl. corpus inferius unter corpus): omnia inferiora dicuntur vivere, th. I. 39. 8 c; in istis inferioribus, ib.; vgl. ib. I. II. 46. 1 c; cg. III. 22 & 149; 7 met. 6 g.
c) untergeordnet, niedriger, geringer, ebenfalls der Gegensatz zu superior (← sub b).
- In superiori semper includitur virtus inferioris, → superior sub c. Perfectiones, quae attribuuntur inferiori per multa, superiori attribuuntur per unum (2 cael. 13 a) = die Vollkommenheiten, welche dem Niedrigen auf Grund vieler Prinzipien zugeschrieben werden, kommen dem Höhern auf Grund eines einzigen zu (sicut imaginatio una est virtus omnium sensibilium cognoscitiva, quae tamen sensus percipit per diversas virtutes, ib.). Semper inferior participat aliquid de perfectione superioris (4 sent. 13. 1. 1. 2 ad 2) = das Niedrigere nimmt immer an der Vollkommenheit des Höhern einigermaßen teil; vgl. natura.
d) Umfangsglied einer Art: singulare hic large accipitur pro quolibet inferiori, 1 anal. 12 b; (universale) comprehendit multa ut partes, scilicet sua inferiora, 1 phys. 1 c; inferiora non praedicantur de suis superioribus, nisi accidentali praedicatione, th. I. 39. 6 ob. 2.
Unterwelt, Hölle: quadruplex est infernus. Unus est infernus damnatorum, in quo sunt tenebrae et quantum ad carentiam divinae visionis et quantum ad carentiam gratiae, et est ibi poena sensibilis, et hic infernus est locus damnatorum. Alius est infernus supra istum, in quo sunt tenebrae et propter carentiam divinae visionis et propter carentiam gratiae, sed non est ibi poena sensibilis, et dicitur limbus puerorum. Alius supra hunc est, in quo sunt tenebrae quantum ad carentiam divinae visionis, sed non quantum ad carentiam gratiae, sed est ibi poena sensus, et dicitur purgatorium. Alius magis supra est, in quo est tenebra quantum ad carentiam divinae visionis, sed non quantum ad carentiam gratiae, neque est ibi poena sensibilis, et hic est infernus sanctorum patrum, 3 sent. 22. 2. 1. 2 c; vgl. th. I. 10. 3 ad 2; 89. 2 a; II. II. 2. 7 ad 2; 25. 11 a; III. 52. 2 ob. 1 & 2; cg. IV. 91; mal. 7. 10 ob. 8.
a) hineintragen, anbringen, antun, zufügen: potest aliquid alteri violentiam inferre, 3 sent. 23. 1. 3. 1 c.
b) folgern, schließen: cum enim ad conclusionem inferendam duae propositiones requirantur, 1 anal. 2 b; vgl. ib. 43 f; 3 phys. 10 g; 1 cael. 19 e.
- Zu causa inferens → causa sub b; zu virtus i. → virtus sub f.
a) ungläubig, in Bezug auf die Religion das Wort verstanden (vgl. infidelitas sub a), der Gegensatz zu fidelis (← sub a): contra irrisiones infidelium, th. I. 1. 9 ad 2; vgl. ib. 32. 1 c; 68. 1 c; cg. IV. 17 & 19.
- Zu homo infidelis → homo.
b) untreu, ebenfalls der Gegensatz zu fidelis (← sub b): infidelis quidem, si non habeat intentionem, th. I. II. 97. 4 c.
a) Unglaube, in Bezug auf die Religion das Wort verstanden, synonym mit incredulitas (←), der Gegensatz zu credulitas (← sub a) und fides (← sub b): fides et infidelitas sunt circa idem, th. II. II. 1. 1 ob. 2; infidelitas enim provenit ex hoc, quod homo ipsam Dei veritatem non credit, ib. 20. 3 c; infidelitas est fornicatio spiritualis, 4 sent. 39. 1. 6 ob. 2; infidelitas dupliciter accipi potest, uno modo secundum puram negationem, ut dicatur infidelis ex hoc solo, quod non habet fidem, alio modo potest intelligi infidelitas secundum contrarietatem ad fidem, qua scilicet aliquis repugnat auditui fidei vel etiam contemnit ipsam, . . . et in hoc proprie perficitur ratio (Wesen) infidelitatis, th. II. II. 10. 1 c.
- Arten der infidelitas in diesem Sinne sind: infidelitas gentilium sive paganorum, i. haereticorum & i. Iudaeorum (ib. 5 c) = der Unglaube der Heiden, der der Irrlehrer oder Ketzer und der der Juden (Cum enim peccatum infidelitatis consistat in renitendo fidei, hoc potest contingere dupliciter, quia aut renititur fidei nondum susceptae, et talis infidelitas est paganorum sive gentilium, aut renititur fidei christianae susceptae, et hoc vel in figura, et sic est infidelitas Iudaeorum, vel in ipsa manifestatione veritatis, et sic est infidelitas haereticorum, ib.).
b) Untreue, ebenfalls der Gegensatz zu fides (← sub d): talis infidelitas non procedit ex tali concupiscentia, th. I. II. 105. 4 ad 9.
ungestaltet, gestaltlos: sicut aes infiguratum convertitur in aes figuratum, pot. 3. 1 ob. 15.
Ungestaltetheit, Gestaltlosigkeit, synonym mit informitas (← sub a), der Gegensatz zu figuratio (←) und formatio (← sub a): infiguratio et informitas et inordinatio sunt opposita, 1 phys. 12 k.
Unendlichkeit (vgl. infinitus), der Gegensatz zu finitas (←): de eius infinitate, th. I. 7 pr.; nihil prohibet infinitatem habere, ib. I. II. 1. 4 c; vgl. ib. III. 10. 3 ad 2; cg. I. 43; II. 81; 3 phys. 6 e.
- Zu via infinitatis → via sub a.
- Arten der infinitas sind: 1. infinitas extensiva & i. intensiva (Vercell. 4) = die extensive und die intensive Unendlichkeit, m. a. W. die Unendlichkeit der Ausdehnung oder Größe und die der Spannung oder Stärke. 2. i. intensiva, → i. extensiva. 3. i. materiae sive materialis (th. I. 7. 1 c; verit. 20. 4 c; 1 anal. 38 c) = die materiale Unendlichkeit oder die Unendlichkeit der Materie nach, welche der i. formalis d. i. der formalen Unendlichkeit oder der Unendlichkeit gemäß der Form gegenübersteht; vgl. finitum formale. 4. i. materialis, → i. materiae. 5. i. multitudinis (th. I. 17. 4 c) = die Unendlichkeit der Vielheit oder Menge. 6. i. secundum aliquid sive quid & i. simpliciter (ib. 54. 2 c; III. 10. 3 ad 2) = die beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und die einfachhin oder schlechtweg obwaltende Unendlichkeit. 7. i. simpliciter, → i. secundum aliquid.
unbegrenzt, unendlich, synonym mit indefinitus, indeterminatus und interminatus (←), der Gegensatz zu determinatus (← sub a), finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a): infinitum dicitur aliquid ex eo, quod non est finitum, th. I. 7. 1 c; infinitum dicitur per remotionem finis, pot. 1. 2 ob. 8; dicitur enim infinitum ex eo, quod non finitur, quodl. 3. 2. 3 c; infinitum est, cuius est semper aliquid extra, 3 phys. 11 a; vgl. ib. b; 1 cael. 29 a; uno modo dicitur infinitum, quod non est natum (←) transiri (nam infinitum idem est, quod intransibile), et hoc est, quia est de genere intransibilium, sicut indivisibilia ut punctus et forma, per quem etiam modum dicitur vox invisibilis. Alio modo dicitur infinitum, quod, quantum est de se, transiri potest, sed eius transitus non potest perfici a nobis, sicut si dicatur profunditas maris esse infinita, vel, si potest perfici, tamen vix et cum difficultate, sicut si dicamus, quod iter usque in Indiam est infinitum. Et utrumque istorum pertinet ad hoc, quod est esse male transibile. Tertio modo dicitur infinitum, quod est natum transiri quasi de genere transibilium existens, quod tamen non habet transitum ad finem, ut si esset aliqua linea non habens terminum vel quaecumque alia quantitas, et sic proprie dicitur infinitum, 3 phys. 7 c; vgl. 11 met. 10 a; hoc omnino et universaliter in omnibus infinitis invenitur, quod infinitum est in semper aliud et aliud accipiendo secundum quandam successionem, ita tamen, quod, quidquid accipitur in actu de infinito, totum sit finitum, 3 phys. 10 e; ad philosophiam naturalem pertinet determinare de infinito, ib. 6 b; infinito enim in magnitudinibus utuntur etiam mathematici in suis demonstrationibus, ib. 7 a.
- Arten des infinitum sind: 1. infinitum ablatione sive divisione sive per divisionem sive secundum divisionem & i. appositione sive per appositionem sive in ultimis (3 phys. 7 c & 10 g-k; 6 phys. 4 a; 7 phys. 2 b; 11 met. 10 b) = das durch Wegnahme oder Teilung und das durch Hinzufügung oder durch Mangel an Endgliedern entstandene Unendliche (dicitur autem tempus et magnitudo esse infinita in ultimis, quia scilicet ultimis caret, 6 phys. 4 a; dicitur enim divisione infinitum, quod in infinitum dividi potest, quod est de ratione continui, ib.). 2. i. actu sive in actu & i. potentia sive i. potentia (th. I. 7. 4 c; III. 10. 3 c; cg. II. 59. & 81; verit. 2. 10 c; 3 phys. 10 c & i & 12 f; 1 gener. 7 c; 11 met. 10 a) = das wirklich und das möglich Unendliche oder das Unendliche im Zustande der Wirklichkeit und das im Zustande der Möglichkeit (dicitur infinitum potentia, quod semper in successione consistit, ut in generatione corporum et in divisione continui, in quibus omnibus est potentia ad infinitum semper uno post aliud accepto, verit. 2. 10 c). 3. i. appositione, → i. ablatione. 4. i. creatum & i. primum (caus. 16) = das geschöpfliche und das erste oder ungeschöpfliche Unendliche. 5. i. divisione, → i. ablatione. 6. i. duratione sive secundum durationem & i. quantitate sive quantitatis sive in quantitate sive secundum quantitatem (th. I. 7. 1 ad 2 & 3 ad 3 & 4; I. II. 87. 4 ob. 3; III. 10. 3 ad 1; cg. I. 43; verit. 2. 9 ad 9; quodl. 3. 2. 3 c; 3 phys. 6 f; 1 cael. 9 a) = das Unendliche der Zeitdauer und das der Größe nach. 7. i. essentiae sive secundum essentiam (th. I. 7. 3 c; III. 10. 3 ad 2; cg. II. 26) = das der Wesenheit nach Unendliche. 8. i. essentialiter & i. participative sive participatum sive participatione sive per participationem sive per adquisitionem (caus. 16) = das wesenhaft Unendliche und das durch Teilnahme an demselben oder durch Erwerbung und Aneignung desselben Unendliche. 9. i. ex parte formae sive secundum formam sive secundum rationem formae sive formale & i. ex parte materiae sive secundum materiam sive secundum rationem materiae sive materiale (th. I. 7. 1 c & 3 ad 3; 12. 1 ad 2; 25. 2 ad 1; 86. 2 ad 1; III. 10. 3 ad 1; quodl. 3. 2. 3 c) = das Unendliche vonseiten der Form und das vonseiten der Materie eines Dinges oder das Unendliche mit Bezug auf die Form und das mit Bezug auf die Materie. 10. i. ex parte materiae, → i. ex parte formae. 11. i. ex parte post (th. I. 10. 5 ob. 4) = das Unendliche vonseiten des Danach oder mit Bezug auf das Nachfolgende. 12. i. extensive & i. intensive (1 sent. 39. 1. 3 c; Vercell. 4) = das Unendliche der Ausdehnung und das der Spannung oder Anstrengung nach. 13. i. formale, → i. ex parte formae. 14. i. ideale (caus. 16) = das vorbildliche Unendliche. 15. i. in actu, → i. actu. 16. i. in directum (2 met. 2 b & 3 a) = das Unendliche in geradeaus gehender Linie. 17. i. in magnitudine sive magnitudine sive secundum magnitudinem & i. multitudine sive multitudinis sive secundum multitudinem sive secundum numerum sive in numero (th. I. 7. 3 c & ad 1 & 4 c; cg. I. 43; II. 59; 3 phys. 6 f, 7 c, 8 a & 10 b; 1 cael. 9 a) = das Unendliche der Größe oder Ausdehnung und das der Menge oder Zahl nach. 18. i. in numero, → i. in magnitudine. 19. i. in potentia, → i. actu. 20. i. in quantitate, → i. duratione. 21. i. intensive, → i. extensive. 22. i. in ultimis, → i. ablatione. 23. i. magnitudine, → i. in magnitudine. 24. i. materiale, → i. ex parte formae. 25. i. multitudine sive multitudinis, → i. in magnitudine. 26. i. negative dictum sive sumptum & i. privative dictum sive sumptum (th. I. 7. 1 c; III. 10. 3 ad 1; cg. I. 43; III. 54; 1 sent. 3. 1. 1 ad 4; 43. 1. 1 c; 4 sent. 49. 2. 1 ad 12; pot. 1. 2 c & ad 5; verit. 2. 2 ad 5 & 9 ad 7; quodl. 10. 2. 4 ad 2) = das Unendliche im Sinne der Verneinung und das im Sinne eines Mangels (infinitum dicitur dupliciter. Uno modo privative, et sic dicitur infinitum, quod natum est habere finem et non habet, . . . Alio modo dicitur infinitum negative, id est quod non habet finem, pot. 1. 2 c). 27. i. omnino sive secundum totum sive simpliciter & i. quo sive secundum quid (th. I. 7. 2 c; 54. 2 c; III. 10. 3 ad 2 & 3; cg. I. 69; II. 52; 1 sent. 43. 1. 1 c; quodl. 3. 2. 3 c; 1 cael. 29 a) = das ganz und gar oder einfachhin oder schlechtweg und das irgendwodurch oder in gewisser Hinsicht Unendliche. 28. i. participatione, → i. essentialiter. 29. i. participative, ≈ . 30. i. participatum, ≈ . 31. i. per accidens & i. per se (verit. 2. 10 c; quodl. 9. 1. 1 c; 1 phys. 3 a) = das gemäß einem nebenbei Seienden und das gemäß seiner selbst und seiner eigenen Natur Unendliche. 32. i. per adquisitionem, → i. essentialiter. 33. i. per appositionem, → i. ablatione. 34. i. per contactum (3 phys. 6 f) = das durch unmittelbare Berührung entstandene Unendliche. 35. i. per divisionem, → i. ablatione. 36. i. per participationem, → i. essentialiter. 37. i. per se, → i. per accidens. 38. i. potentia, → i. actu. 39. i. primum, → i. creatum. 40. i. privative dictum sive sumptum, → i. negative dictum sive sumptum. 41. i. purum (caus. 16) = das reine, mit nichts Endlichem vermischte Unendliche. 42. i. quantitate sive quantitatis, → i. duratione. 43. i. quo, → i. omnino. 44. i. secundum divisionem, → i. ablatione. 45. i. secundum durationem, → i. duratione. 46. i. secundum essentiam, → i. essentiae. 47. i. secundum formam, → i. ex parte formae. 48. i. secundum magnitudinem, → i. in magnitudine. 49. i. secundum materiam, → i. ex parte formae. 50. i. secundum multitudinem, → i. in magnitudine. 51. i. secundum numerum, ≈ . 52. i. secundum quantitatem, → i. duratione. 53. i. secundum quid, → i. omnino. 54. i. secundum rationem formae, → i. ex parte formae. 55. i. secundum rationem materiae, ≈ . 56. i. secundum speciem (2 met. 2 b & 3 a) = das Unendliche der Art nach (ita quod sint infinitae species, ib. 2 b). 57. i. secundum totum, → i. omnino. 58. i. separatum (3 phys. 7 d) = das (a sensibilibus, ib.) abgetrennte oder für sich existierende Unendliche. 59. i. simpliciter, → i. omnino. 60. i. virtualiter (th. I. 75. 5 ad 1) = das der Kraft nach Unendliche (in se omnia praehabens, ib.).
- Impossibile est infinitum pertransire (3 cael. 5 c), oder: infinita non contingit transire (8 phys. 17 c), oder: infinita non est transire sive pertransire (1 anal. 34 i; 4 met. 7 h), oder: infinitum non potest transiri (th. I. 14. 12 ob. 2), oder: non est infinita transire (cg. III. 2), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: τὰ δ᾽ ἄπειρα μὴ ἔστι διελθεῖν (Anal. post. I. 22, 82. b. 38-39; vgl. Phys. III. 4, 204 a. 3; VI. 2, 233. a. 12; Metaph. X. 10, 1066. a. 35) = das Unendliche kann (von dem Menschen) nicht durchschritten werden, weder in Wirklichkeit, noch auch in Gedanken; vgl. unten: Infinitum nec cognosci etc. Infinita cognosci non possunt (3 met. 9 b), oder: Infinita inquantum huiusmodi non sunt scibilia (1 anal. 38 c), oder: infinitorum non est scientia (11 met. 2 a) = das Unendliche als solches ist (für den Menschen) nicht erkennbar oder wissbar; vgl. unten: Infinitum nec cognosci etc. Infinita non contingit transire, ↑: Impossibile est etc. Infinita non est transire sive pertransire, ≈ .Infiniti ad finitum nulla est proportio (8 phys. 3 c) = zwischen dem Unendlichen und dem Endlichen gibt es kein Verhältnis. Infinitorum non est scientia, ↑: Infinita cognosci etc. Infinitum nec cognosci nec transiri potest (verit. 2. 9 c) = das Unendliche kann von dem Menschen weder erkannt noch durchschritten werden (nihilominus tamen, si aliquid moveatur super infinitum non per viam infinitatis suae, transiri poterit; sic quod est infinitum longitudine et latitudine finitum, pertransiri potest latitudine, sed non longitudine, ita etiam, si aliquod infinitum cognoscatur per viam, per quam est infinitum, nullo modo perfecte cognosci potest, si autem cognoscatur per viam finiti, sic perfecte cognosci poterit, ib.). Infinitum non potest transiri, ↑: Impossibile est etc. Non est infinita transire, ≈ .
a) Schwäche, Schwachheit, synonym mit debilitas (← sub a): aegritudines autem alio nomine infirmitates dicuntur, th. I. II. 77. 3 a.
- Als Arten der infirmitas gehören hierher: 1. infirmitas animae (ib. 76 pr.; 77. 3 a & c; 88. 1 c) = die Schwäche der Seele oder der Affekt. 2. i. cordis (ib. 74. 9 ad 2; mal. 7. 5 ad 12) = die Schwäche des Herzens.
b) Schwachheit, Zaghaftigkeit: accepit infirmitatem stricte, secundum quod opponitur fortitudini, th. I. II. 85. 3 ad 4.
einfließen, Einfluss ausüben, einwirken: angelus potest influere in animam humanam, quodl. 3. 3. 7 c; vgl. trin. pr. 1. 3 ob. 2; caus. 1 a & b.
- Zu causa influens → causa sub b; zu forma influxa → forma sub b.
Einfluss, Einwirkung: id quod est in actu, agit in id, quod est in potentia, et huiusmodi actio dicitur influxus, quodl. 3. 3. 7 c; hoc nomen causa importat influxum quendam ad esse causati, 5 met. 1 a.
- Arten des influxus sind: 1. influxus divinus (th. I. II. 113. 3 ad 3; 2 Cant. 5) = der göttliche Einfluss. 2. i. intelligibilis (trin. pr. 1. 3 ob. 2) = der übersinnliche oder geistige Einfluss.
a) beformen, d. i. etwas mit einer Form versehen, synonym mit formare (←): nihil informatur seipso, th. I. 5. 1 ob. 2; informatur sensus similitudine rei sensibilis, ib. 12. 2 ob. 3; vgl. ib. 13. 11 c; forma per seipsam informat materiam, ib. I. II. 110. 1 ad 2; vgl. ib. II. II. 27. 3 c; 4 sent. 15. 1. 2 ad 1; 5 met. 16 e.
b) gestalten, einrichten: ut aliquis mores suos informet secundum regulam, th. II. II. 186. 9 ad 1.
Beformung, d. i. Versehen mit einer Form, synonym mit formatio (← sub a & b): bonum dicitur per informationem (→ bonus sub b), th. I. 5. 1 ad 2; solum informatio quaedam in intellectu nostro, ib. 34. 1 ad 3; omnis informatio materiae vel est a Deo immediate, ib. 110. 2 c; vgl. ib. I. II. 3. 5 ad 1; cg. I. 68; III. 108; esse eius est per creationem, vivere vero et cetera huiusmodi per informationem, pot. 3. 1 c; informatio in moralibus est ex fine, virt. 2. 3 ob. 17; vgl. caus. 18.
- Als eine Art der informatio gehört hierher: informatio intellectus (1 anal. 1 a) = die Beformung der Vernunft oder die übersinnliche Vorstellung (una enim actio intellectus est intelligentia indivisibilium sive incomplexorum, secundum quam concipit, quid est res, et haec operatio a quibusdam dicitur informatio intellectus, ib.; vgl. th. I. 34. 1 ad 3; spir. 9 ad 6).
b) Gestaltung, Einrichtung: totam informationem christianae vitae continet, th. I. II. 108. 3 c; vgl. ib. II. II. 110. 3 ob. 3; III. 68. 6 c.
a) beformend, d. i. etwas mit einer Form versehend, synonym mit formativus (←): bonum ut informativum entis, pot. 8. 4 ad 10.
b) gestaltend, einrichtend: sed etiam sit informativa totius nostri affectus, th. II. II. 83. 9 c.
formlos, ungeformt, ungestaltet, synonym mit deformis (←), das Gegenteil von formatus (→ formare): neutrum genus est informe, masculinum autem est formatum et distinctum, th. I. 31. 2 ad 4; nec naturam angelicam creavit Deus informem, ib. 62. 1 ob. 2; vgl. ib. 66. 4 c; 69. 1 c; 74. 2 c; cg. IV. 44; pot. 4. 1 c.
a) Formlosigkeit, Gestaltlosigkeit, synonym mit deformitas (← sub a) und infiguratio (←), der Gegensatz zu figuratio (←) und formatio (← sub b): nec informitas praecessit in ea formationem tempore, th. I. 62. 1 ob. 2; sicut et formationi (opponitur) informitas, ib. 66. 1 a; vgl. ib. c; 67. 4 c & ad 4; 69. 2 c; pot. 4. 1 c; 1 phys. 12 k.
b) Unförmigkeit, ebenfalls synonym mit deformitas (← sub b), der Gegensatz zu formositas: alii vero sancti accipiunt informitatem, non secundum quod excludit omnem formam, sed secundum quod excludit istam formositatem et decorem, qui nunc apparet in corporea creatura, th. I. 66. 1 c; vgl. ib. 69. 1 c & 2 c.
a) von einem unglücklichen Zufall getroffen, vom Zufall heimgesucht (→ fortuna sub b), der Gegensatz zu fortunatus (← sub b): neque inanimata neque bruta animalia felicia dicimus, sicut nec fortunata aut infortunata, nisi secundum metaphoram, cg. III. 148; quod domus sit . . . infortunata hoc est quod alicui in domo facta accidat . . . male, mal. 1. 3 ad 14; homines extra perfectionem huius scientiae remanentes sint infortunati, 1 met. 3 e; vgl. 9 eth. 10 f.
b) von einem großen Missgeschick getroffen, vom Zufall hart heimgesucht (→ fortuna sub a), der Gegensatz zu eufortunatus (←): quando aliquis parum distat a magno bono, si amittat illud, dicitur infortunatus, 2 phys. 9 f.
sehr unglücklicher Zufall, großer Unglücksfall, hartes Missgeschick (→ fortuna sub a), das Gegenteil von eufortunium (←): infortunium autem (dicitur), quando sequitur aliquod magnum malum, 2 phys. 9 f; vel infortunium (dicimus), cum percutitur a lapide cadente, ib. 10 c; si sit magnum malum (quod fortuito evenit), dicitur infortunium, 11 met. 8 k.
eingegossen, der Gegensatz zu innatus (←) .
nicht erzeugbar, nicht hervorbringbar, nicht entstehbar, das Gegenteil von generabilis (←): cum ipsa sit ingenerabilis, th. III. 2. 1 c; huiusmodi enim ingenerabilia oportet esse, cg. II. 42.
Scharfsinnigkeit, Geistreichigkeit, Erfinderischkeit: est itaque quaedam potentia, id est operativum principium, quam vocant dinoticam (←) quasi ingeniositatem quandam sive industriam, 6 eth. 10 l.
nicht erzeugt, nicht geboren, nicht entstanden, das Gegenteil von genitus (←): hoc nomen ingenitum dicitur tribus modis. Quorum primus est, prout dicitur aliquid ingenitum, quod quidem nunc est, sed prius non erat, ita tamen, quod hoc contingat sine generatione et transmutatione eius, quod esse incipit; sicut aliqui ponunt exemplum de eo, quod est tangi et moveri, dicunt enim, quod tactum et motum non contingit generari. Et hoc probatum est in V. Physic. (c. 2, 225. b. 13 sqq.), quia, cum generatio sit quaedam species motus sive transmutationis, si motus generaretur, sequeretur, quod mutationis esset mutatio. Sic ergo tactus et motus, licet esse incipiant, tamen dicuntur ingenita, quia non generantur nec nata (←) sunt generari. Secundo modo dicitur aliquid esse ingenitum, quod quidem contingit fieri vel non fieri, et tamen nondum est factum; sicut hominem, qui nascetur cras, contingit in futurum fieri vel non fieri, et tamen dicitur ingenitus, quia nondum est natus. Similiter enim et hoc potest dici ingenitum, quasi non genitum, quod contingit generari, quia nondum est generatum, sicut et illud, quod non contingit generari. Tertio modo dicitur aliquid ingenitum, quod omnino impossibile est fieri hoc modo, ut quandoque sit et quandoque non sit, sive per generationem, sive quocumque alio modo; et secundum hoc ingenita dicuntur, quae non possunt esse, vel quae non possunt non esse, 1 cael. 24 c; vgl. ib. 25 b, 27 f & g, 28. & 29; th. I. 33. 4 ob. 2 & ad 1 & 2.
a) Genie, Talent, Erfindungsgabe: velocitas ingenii pertinet ad perfectionem hominis, th. I. II. 4. 5 c; per carnalem affectum eius ingenium obscuratur, ib. 102. 5 ad 10; propter hebetudinem ingenii, ib. II. II. 2. 4 c; propter bonitatem ingenii naturalis, ib. 15. 3 ad 1; vgl. cg. I. 3 & 4; II. 60; IV. 55; 2 sent. 24. 2. 2 ad 5; 4 sent. 49. 2. 5 c; verit. 18. 4 c; mem. 1 a.
b) kluger Einfall, Kunstwerk: idem apparet in motibus horologiorum et omnium ingeniorum humanorum, quae arte fiunt, th. I. II. 13. 2 ad 3.
anhaftend.
- Zu forma inhaerens → forma sub b; zu relatio i. → relatio; zu species concreata i. → species sub e; zu veritas i. → veritas sub a.
Anhaftung: excludit inhaerentiam accidentis, th. I. 75. 2 ad 1; ex inhaerentia ipsius ad subiectum, mal. 7. 10 c; vgl. opp. 1.
Unmenschlichkeit, Hartherzigkeit, das Gegenteil von humanitas (← sub b): inhumanitas autem est idem, quod obduratio contra misericordiam, th. II. II. 118. 8 ad 3; vgl. mal. 13. 3 c. Die inhumanitas ist eine filia d. i. ein Sprössling der avaritia (← sub b).
Ungerechtigkeit im Sinne eines Aktes, ungerechte Handlung, das ἀδίκημα des Aristoteles (Eth. Nic. V. 10, 1135. a. 8), m. a. W. diejenige Handlung, welche aus dem Habitus der iniustitia (← sub a) hervorgeht, der Gegensatz zu iustificatio (← sub b): ad hoc autem obiectum (sc. iniustitiae) comparatur habitus iniustitiae mediante proprio actu, qui vocatur iniustificatio, th. II. II. 59. 2 c; hoc (sc. iniustum) quando aliquis operatur, puta (z. B.) furando, vocatur iniustificatio, quasi executio iniustitiae, sed antequam quis hoc operetur, non vocatur iniustificatio, sed iniustum, 5 eth. 12 k; vgl. ib. 13 a, 14 h & m; duplex est iniustificatio. Una quidem, quae consistit in minus habere de bonis, ad quam refertur plus habere de malis, quod est de eiusdem rationis, et hoc est iniustum pati. Alia autem iniustificatio est, habere magis de bonis et minus de malis, quod est iniustum facere, ib. 10 e.
- Eine Art der iniustificatio ist die iniustificatio particularis (ib. 17 l) = die besondere Ungerechtigkeit.
a) Ungerechtigkeit im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. im Sinne eines Habitus, synonym mit vitium (← sub b), der Gegensatz zu iustitia (← sub a): dicendum est de iniustitia, quod est habitus, a quo homines sunt operativi iniustorum, et faciunt et volunt iniusta, 5 eth. 1 c; iniustitia e contrario est habitus, secundum electionem operativus iniusti, quod quidem contingit in superabundantia vel defectu rerum utilium vel nocivarum, quas accipit praeter debitam proportionem, ib. 10 d; vgl. th. II. II. 59. 1-4; 60. 3 ad 3.
- Als Arten der iniustitia gehören hierher: 1. iniustitia illegalis & i. secundum inaequalitatem quandam ad alterum sive quae dicitur inaequalitas (th. II. II. 59. 1 c; 79. 2 ad 1; 5 eth. 3 i) = die ungesetzliche oder gesetzwidrige Ungerechtigkeit und die Ungerechtigkeit, welche Ungleichheit heißt, weil sie auf ein ungleiches Maß von Gutem und Bösem hinzielt (iniustitia est duplex. Una quidem illegalis, quae opponitur legali iustitiae; et haec quidem secundum essentiam est speciale vitium, inquantum respicit speciale obiectum, scilicet bonum commune, quod contemnit, sed quantum ad intentionem est vitium generale, quia per contemptum boni communis potest homo ad omnia peccata deduci, sicut etiam omnia vitia, inquantum repugnant bono communi, iniustitiae habent rationem, quasi ab iniustitia derivata . . . Alio modo dicitur iniustitia secundum inaequalitatem quandam ad alterum, prout scilicet homo vult habere plus de bonis, puta divitiis et honoribus, et minus de malis, puta laboribus et damnis, et sic iniustitia habet materiam specialem et est particulare vitium iustitiae particulari oppositum, th. II. II. 59. 1 c). 2. i. particularis sive specialis sive quae est particularis malitia & i. quae est omnis sive tota malitia (ib. ad 2; 5 eth. 3 a, b, d & i; 17 l) = die besondere und die allgemeine Ungerechtigkeit, oder die Ungerechtigkeit, welche eine teilweise Schlechtigkeit, und diejenige, welche die ganze Schlechtigkeit ist. 3. i. quae dicitur inaequalitas, → i. illegalis. 4. i. quae est omnis sive tota malitia, → i. particularis. 5. i. quae est particularis malitia, ≈ . 6. i. secundum inaequalitatem quandam ad alterum, → i. illegalis. 7. i. specialis, → i. particularis.
b) Ungerechtigkeit im übertragenen Sinne des Wortes, d. i. der Mangel an Rechtschaffenheit, ebenfalls der Gegensatz zu iustitia (← sub b): quaedam metaphorica iustitia et iniustitia est hominis ad seipsum, inquantum scilicet ratio regit irascibilem et concupiscibilem, th. I. II. 46. 7 ad 2; omne peccatum, secundum quod importat (bedeutet) quandam inordinationem mentis non subditae Deo, iniustitia potest dici, ib. 113. 1 ad 1.
ungerecht, unrecht, der Gegensatz zu iustus (←): iniustus dicitur, qui habet iniustitiae (← sub a) habitum, th. II. II. 59. 2 c; iniustum est aliqua res, quae est contra iustitiam, vel secundum naturam vel secundum ordinationem humanam, sicut furtum, 5 eth. 12 k.
- Arten des iniustus sind: iniustus avarus, i. illegalis & i. inaequalis (5 eth. 1 h-l & 2 a), der ἄδικος πλεονέκτης, ἄ. παράνομος und ἄ. ἄνισος des Aristoteles (Eth. Nic. V. 1, 1129. a. 32-33) = der Ungerechte im Sinne des Geizigen, der Ungerechte, welcher sich gegen ein Gesetz verfehlt, und derjenige, welcher von Gutem und Bösem Ungleiches oder ein ungleiches Maß haben will (dicitur enim [sc. iniustus] tripliciter. Uno modo illegalis, qui scilicet facit contra legem. Alio modo dicitur iniustus avarus, qui vult plus habere de bonis. Tertio modo dicitur iniustus inaequalis, qui scilicet vult minus habere de malis, ib. 1 h).
- Arten des iniustum sind: 1. iniustum commune & i. particulare sive particulariter dictum (ib. 3 b & k; 17 g) = das allgemeine und das besondere Ungerechte oder Unrecht. 2. i. illegale & i. inaequale (ib. 1 h; 3 b, h & i; 4 e & 17 g), das ἄδικον παράνομον und ἄ. ἄνισον des Aristoteles (loc. cit. b. 1) = das gesetzwidrige und das in einem Verlangen nach Ungleichem oder nach einem ungleichen Maß von Gutem und Bösem bestehende Ungerechte oder Unrecht; vgl. iniustitia illegalis unter iniustitia sub a. 3. i. inaequale, → i. illegale. 4. i. particulare sive particulariter dictum, → i. commune. 5. i. per se (ib. 17 b) = das an und für sich Ungerechte oder das Unrechte an und für sich.
Nicht-geboren-werden-, Nicht-geboren-sein-Können: in persona Patris ponitur innascibilitas, th. I. 32. 3 ob. 3; vgl. ib. ob. 4 & c; 40. 3 ad 3; 1 sent. 26. 2. 3 c; 28. 1. 1 c & 2 ad 4.
a) nicht natürlich, das kontradiktorische Gegenteil von naturalis (←) .
b) unnatürlich, widernatürlich, synonym mit praeternaturalis (←), das konträre Gegenteil von naturalis (←): neque tamen innaturale aut contra naturam, th. I. 19. 3 ad 3; est innaturale et violentum cuilibet creaturae, ib. 104. 1 ob. 3; vgl. ib. I. II. 34. 1 c; cg. I. 19 & 82.
eingeboren, angeboren, synonym mit naturalis (←), der Gegensatz zu infusus (←) und adquisitus.
ungeordnet, unordentlich, synonym mit deordinatus (←), der Gegensatz zu ordinatus (←): non est autem possibile, quod aliquid sit simul ordinatum et inordinatum, 1 cael. 23 b.
→ quantus sub a.
Untersuchung, Forschung: nomen autem rationis (sumitur) ab inquisitione et discursu, th. II. II. 49. 5 ad 3; inquisitio pertinet ad rationem, ib. 53. 4 c; ad praedictae veritatis inquisitionem perveniri potest, cg. I. 4.
- Arten der inquisitio sind: 1. inquisitio consiliativa (3 eth. 8 a) = die überlegende Untersuchung. 2. i. contemplativa (cg. I. 4) = die beschauende oder betrachtende Untersuchung. 3. i. studiosa (ib.) = die eifrige oder ernstliche Untersuchung.
nach Weise der Untersuchung oder Forschung, im Sinne derselben, synonym mit inquirendo (4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 3), das Gegenteil von assertive (←) und determinando (ib.): canon ille non loquitur assertive, sed inquisitive, th. III. 82. 8 ad 1.
untersuchend, forschend.
a) nicht sinnlich wahrnehmbar, nicht sinnfällig, der Gegensatz zu sensibilis (← sub a): insensibile vel latens sensum, sensu 18 c; quae sunt nobis insensibiles propter suam parvitatem, 1 phys. 9 c; vgl. 1 gener. 9 b & d; 2 gener. 2 a.
b) sinnlos, Sinn entbehrend, unsinnlich, einem nichtsinnlichen Wesen angehörig, gleichfalls das Gegenteil von sensibilis (← sub b): sicut creaturae insensibiles, th. I. II. 1. 2 ob. 1; vgl. ib. 40. 3 c; II. II. 69. 4 ob. 1; cg. III. 49; 4 sent. 48. 2. 1 ob. 5; verit. 1. 9 c.
c) empfindungslos, gefühllos, abgestumpft, synonym mit impassibilis (←), das aristotelische ἀναίσθητος (Eth. Nic. II. 8, 1108. b. 21): ille, qui abstinet ab omnibus delectationibus praeter rationem rectam, quasi delectationes secundum se abhorrens, est insensibilis, sicut agrestis, th. II. II. 152. 2 ad 2; vgl. cg. III. 136/137.
a) Sinnlosigkeit, Unsinnlichkeit: homini non potest convenire irrationabilitas vel insensibilitas, cg. I. 39.
b) Empfindungslosigkeit, Gefühllosigkeit, Abgestumpftheit, synonym mit impassibilitas (← sub b), die ἀναισθησία des Aristoteles (Eth. Nic. II. 8, 1109. a. 4): intemperantiam et insensibilitatem, th. I. II. 54. 3 ob. 3; contra insensibilitatem passer vivus, ib. 102. 5 ad 7; insensibilitas virtuti temperantiae opponitur, ib. II. II. 142. 1 a; hoc pertinet ad vitium insensibilitatis, ib. c; ab omnibus venereorum delectationibus abstinere praeter rationem vitii insensibilitatis est, cg. III. 136/137; vgl. virt. 1. 13 ad 6; somno 3 h.
unabtrennbar, untrennbar.
- Zu accidens inseparabile → accidens sub b; zu ens i. → ens.
Einhauchung, Eingebung: inspiratio autem significat quandam motionem ab exteriori, th. I. II. 68. 1 c; inspiratio quandoque fit cum abstractione a sensibus, quandoque non, verit. 12. 9 c.
- Arten der inspiratio sind: 1. inspiratio actualis (ib. 1 c) = die in Wirklichkeit stattfindende Eingebung. 2. i. divina sive supernaturalis (th. I. II. 68. 1 c; cg. I. 4; verit. 12. 1 c; 2 Cant. 6 a) = die göttliche oder übernatürliche Eingebung. 3. i. exterior & i. interior sive interna (1 Cant. 4 & 5; 2 Cant. 5) = die äußere und innere Eingebung. 4. i. interior sive interna, → i. exterior. 5. i. supernaturalis, → i. divina.
augenblicklich, Augenblick, synonym mit nunc (←): non est proportio instantis ad tempus, quia instans non est pars temporis, 1 cael. 12 r; vgl. 3 cael. 4 d; quidam dixerunt, motum localem angeli esse in instanti, th. I. 53. 3 c; inter quaelibet duo instantia esse tempus medium, ib. 63. 6 ad 4; in instanti absque successione, ib. I. II. 113. 7 c; vgl. ib. III. 75. 7 ob. 1; quando materia iam perfecte disposita est ad formam, eam recipit in instanti, cg. II. 19; idem instans est principium futuri et finis praeteriti, ib. 36; nullus autem motus localis cuiuscumque corporis potest esse subitus sive in instanti, 2 anim. 14 h.
- Arten des instans sind: 1. instans nunc (th. I. 46. 1 ad 7) = der Augenblick des Jetzt. 2. i. signatum (pot. 5. 5 ob. 10) = der bezeichnete oder bestimmte Augenblick.
augenblicklich, plötzlich, synonym mit momentaneus und subitus (←), der Gegensatz zu successivus (←) .
- Zu actio instantanea → actio sub a; zu motus i. → motus sub b; zu mutatio i. → mutatio.
a) Anstand, Einwendung: ferendo instantiam, per quam ostenditur defectus in forma syllogizandi, 1 anal. 22 e; vgl. th. I. 14. 13 ad 3; 29. 4 c; 52. 3 c; cg. I. 13; 8 phys. 9 g.
- Als Arten der instantia gehören hierher: 1. instantia propria (2 cael. 22 i) = die eigene oder eigentümliche Einwendung (id est conveniens generi, de quo inquiritur, ib.). 2. i. rationabilis & i. sophistica (ib.) = die vernünftige und die sophistische Einwendung. 3. i. realis (ib.) = die sachliche Einwendung. 4. i. sophistica, → i. rationabilis. 5. i. universalis (1 anal. 22 e) = die allgemeine oder durch ein allgemeines Urteil ausgedrückte Einwendung.
b) Drängen: per orationis instantiam, cg. III. 96.
Anstoß, Antrieb: ex instinctu alicuius exterioris moventis, th. I. II. 9. 4 c; causa autem operationum brutorum animalium est instinctus quidam, ib. II. II. 95. 7 c; quae causantur ex instinctu cogitationum nostrarum, Eph. 2. 1.
- Zu iudicare ex naturali instinctu → iudicare sub c; zu operari naturali i. → operari; zu velle naturali i. → velle.
- Arten des instinctus sind: 1. instinctus daemonis sive diaboli (cg. III. 120; mal. 3. 4 c) = der Antrieb des Teufels. 2. i. diaboli, → i. daemonis. 3. i. divinus (th. I. II. 68. 2 c) = der göttliche Antrieb. 4. i. interior (ib. II. II. 93. 1 ad 2; quodl. 2. 4. 6 ad 3) = der innere Antrieb. 5. i. naturae sive naturalis (th. I. 19. 10 c; 78. 4 c; 83. 1 c; I. II. 12. 5 c; 15. 2 c; 40. 3 ad 1; 46. 4 ad 2; cg. III. 75, 117, 119, 123 & 131/132; 2 sent. 20. 2. 2 ad 5) = der Antrieb der Natur oder der natürliche Antrieb. 6. i. naturalis, → i. naturae.
werkzeuglich, der Gegensatz zu principalis (←) .
- Zu agens instrumentale → agens; zu causa i. → causa sub b; zu creans i. → creare sub a; zu virtus i. → virtus sub a.
nach Weise eines Werkzeugs, im Sinne eines solchen, synonym mit ministerialiter (←), der Gegensatz zu auctoritative und principaliter (←): gratia est in sacramentis novae legis instrumentaliter, th. I. 43. 6 ad 4; vgl. ib. 45. 5 c; III. 8. 1 ad 1; cg. I. 13.
Werkzeug, synonym mit organum (←), der Gegensatz zu agens principale (→ agens), causa principalis (→ causa sub b) und movens principale (siehe 8 phys. 9 d): hoc enim dicimus instrumentum, quo agens operatur, 1 perih. 6 d; est enim ratio instrumenti, quod sit movens motum, cg. II. 21; instrumentum dupliciter dicitur. Uno modo proprie, quando scilicet aliquid ita ab altero movetur, quod non confertur ei a movente aliquod principium talis motus, sicut serra movetur a carpentario . . . Alio modo dicitur instrumentum magis communiter, quidquid est movens ab alio motum, sive sit in ipso principium sui motus, sive non, verit. 24. 1 c; instrumentum autem agit, inquantum est motum, 2 cael. 19 b; instrumentum enim non agit in virtute propriae formae, sed inquantum movetur a principali agente, quod per suam formam agit, 1 gener. 13 b; instrumentum non solum servit ad exequendam operationem agentis, sed ad ostendendum virtutem ipsius, 4 sent. 44. 1. 2. 1 ad 1; omne autem instrumentum oportet definiri ex suo fine, qui est usus instrumenti, 1 perih. 7 a.
- Zu frui sicut instrumento → frui.
- Arten des instrumentum sind: 1. instrumentum animatum & i. inanimatum (th. III. 7. 1 ad 3; 18. 1 ad 2; cg. III. 79; 2 sent. 13. 1. 1 ad 4; 4 sent. 6. 1. 2. 1 ad 1; 8 eth. 11 l; 1 pol. 2 f), das aristotelische ὄργανον ἔμψυχον und ὄργανον ἄψυχον (Eth. Nic. VIII. 13, 1161. b. 4; Pol. I. 3, 1253. b. 28) = das beseelte oder lebendige (sicut servus, qui movetur ad imperium domini, 3 sent. 13. 1. 1 ad 4) und das unbeseelte oder leblose Werkzeug (sicut securis, ib.). 2. i. assumptum sive exterius sive extrinsecum sive separatum & i. coniunctum sive unitum (th. I. 51. 1 ad 1; III. 62. 5 c; cg. IV. 41; 2 cael. 3 a; 2 anim. 9 l) = das (von einem wirkenden Wesen) angenommene oder (ihm) äußerlich gegenüberstehende oder (von ihm) getrennte und das (mit seiner Substanz) verbundene oder geeinte Werkzeug. 3. i. commune & i. proprium (cg. IV. 41) = das gemeinsame und das eigene Werkzeug. 4. i. coniunctum, → i. assumptum. 5. i. exterius sive extrinsecum, ≈ . 6. i. inanimatum, → i. animatum. 7. i. naturale (1 perih. 6 d) = das natürliche Werkzeug. 8. i. necessarium & i. propter bene esse (3 cael. 7 f) = das notwendige und das vorteilhafte Werkzeug. 9. i. proprium, → i. commune. 10. i. propter bene esse, → i. necessarium. 11. i. rationis (1 perih. 7 a) = das Werkzeug der Vernunft. 12. i. regulans & i. regulatum (2 sent. 18. 2. 3 ad 2; vgl. 2 anim. 8 e) = das regelnde oder ordnende und das geregelte oder geordnete Werkzeug. 13. i. regulatum, → i. regulans. 14. i. separatum, → i. assumptum. 15. i. unitum, ≈ . 16. i. vocale (2 sent. 2. 2. 2 ad 5) = das Stimm- oder Sprachwerkzeug.
- Effectus assimilatur in forma non quidem instrumento, sed principali agenti, → effectus. Non est procedere in infinitum in instrumentis (8 phys. 9 d) = es gibt keine unendliche Reihe werkzeuglicher Ursachen.
ungenügend, nicht hinreichend, der Gegensatz zu sufficiens (←) .
unversehrt, synonym mit integer (vgl. nom. 2 pr.).
- Zu pars integralis → pars sub a.
nach Weise der Unversehrtheit oder Ganzheit, im Sinne derselben: integraliter absque omni diminutione, th. III. 54. 2 c.
etwas in seiner Unversehrtheit darstellen oder herstellen: quia aliqua duo concurrunt ad integrandum aliquid unum, th. I. II. 12. 3 ad 2; homo integratur ex omnibus membris necessariis ad operationem animae, ib. III. 73. 2 c; vgl. cg. I. 48; 2 sent. 15. 3. 1 c; quodl. 9. 2. 3 c.
Unversehrtheit: primo quidem integritas sive perfectio, th. I. 39. 8 c; quod requiritur ad integritatem mali, ib. 49. 3 c; quae ex integritate partium consurgit, ib. 73. 1 c; vgl. ib. ad 2; cg. IV. 41, 45 & 88; duplex est integritas. Una, quae attenditur (kommt in Betracht) secundum perfectionem primam, quae consistit in ipso esse rei, alia, quae attenditur secundum perfectionem secundam, quae consistit in operatione, 4 sent. 26. 2. 4 c; vgl. th. I. 73. 1 c.
- Zu status integritatis naturae → status sub c.
- Arten der integritas sind: 1. integritas carnis sive corporis sive corporalis & i. mentis (th. II. II. 124. 4 ob. 2 & ad 2; 152. 1 c & 5 ad 3; 2 Cor. 11. 1) = die Unversehrtheit des Fleisches oder des Körpers und die des Geistes in Bezug auf die Tugend der Keuschheit. 2. i. corporalis, → i. carnis. 3. i. corporis, ≈ . 4. i. mentis, ≈ . 5. i. naturae & i. personalis (th. II. II. 164. 2 c; III. 31. 5 ad 2; cg. IV. 41) = die Unversehrtheit der Natur und die der Person. 6. i. personalis, → i. naturae. 7. i. speciei (cg. IV. 41) = die Unversehrtheit der Wesenheit. 8. i. virginalis (th. I. 98. 2 ob. 4) = die jungfräuliche Unversehrtheit.
a) übersinnlich, d. i. zum übersinnlichen oder vernünftigen Seelenteile des Menschen gehörend, synonym mit rationalis und intelligibilis (← sub a), der Gegensatz zu sensibilis und sensitivus (← sub b).
b) übersinnlich erkennend, übersinnlicher Erkenntnis fähig, synonym mit intellectualis (← sub b) und rationalis (← sub c), der Gegensatz zu sensibilis (← sub b) und sensitivus (← sub a): ut suprema creatura intellectualis sit totaliter intellectiva, th. I. 54. 5 c; ex hoc convenit alicui substantiae, quod sit intellectiva, quia est immaterialis, ib. 79. 1 ob. 4.
- Intellectivum sc. principium sive genus potentiarum animae (th. I. 3. 5 c; 75. 3 ad 2; 78. 1 a & c; 79. 1 ad 2; cg. II. 58 & 60; 1 anim. 1 e; 2 anim. 4 b & 5 a), die Übersetzung der aristotelischen Ausdrücke νοητικόν (De anima I. 1, 431. b. 2) und διανοητικόν (ib. II. 3, 414. a. 32) = das übersinnlich erkennende Prinzip oder die Art der übersinnlichen Erkenntnisvermögen der menschlichen Seele.
a) übersinnlich, d. i. zum übersinnlichen Teile der menschlichen Substanz gehörig, von übersinnlicher Natur seiend (vgl. intellectus sub a), synonym mit intelligibilis und rationalis (← sub a), der Gegensatz zu sensibilis (← sub a & b), animalis und sensitivus (← sub b).
b) übersinnlich erkennend im weitern Sinne des Wortes, d. i. mit der Vernunft sowohl intuitiv, als diskursiv erkennend (vgl. intellectus sub c), synonym mit intellectivus (← sub a) und rationalis (← sub c), der Gegensatz zu sensibilis und sensitivus (← sub b): sola igitur intellectualia se non solum ad agendum, sed etiam ad iudicandum movent, cg. II. 48; quod autem est penitus a corpore separatum, oportet esse intellectuale, ib. III. 23; substantiae vero rationales sive intellectuales, ib. 110; et intellectuales, inquantum intelligunt, nom. 4. 1; ex hoc enim aliquid intellectuale est, quod immune est a materia, quod ex ipso intelligendi modo percipi potest, comp. 1. 75.
c) übersinnlich erkennend im engern Sinne des Wortes, d. i. mit der Vernunft intuitiv erkennend (vgl. intellectus sub e) ausgerüstet, zu einem solchen Vermögen gehörig, der Gegensatz zu rationalis (← sub d): dicuntur (angeli) intellectuales, quia etiam apud nos ea, quae statim naturaliter apprehenduntur, intelligi dicuntur; unde intellectus dicitur habitus primorum principiorum. Animae vero humanae, quae veritatis notitiam per quendam discursum adquirunt, rationales vocantur, th. I. 58. 3 c; vgl. ib. 59. 1 ad 1; I. II. 5. 1 ob. 1; cg. II. 46; 2 sent. 39. 3. 1 c.
a) Übersinnlichkeit, d. i. übersinnliche oder Vernunfterkenntnisfähigkeit, der Gegensatz zu sensibilitas (←): intellectualitas consequitur immaterialitatem, th. I. 105. 3 c; intellectualitas immunitatem habet a materia, quodl. 9. 4. 6 c; commune ad multos intellectualitatis gradus, th. I. 75. 7 ad 2; vgl. ib. ad 3; intellectus noster non est secundum suam essentiam in actu perfecto intellectualitatis, pot. 2. 1 c.
b) übersinnliche Erkennbarkeit: non autem secundum intellectualitatem, quia forma domus in materia non est intelligibilis, th. III. 23. 2 c.
a) übersinnlicherweise im weitern Sinne des Wortes, d. i. auf eine der Vernunft überhaupt erkennbare Weise, synonym mit intelligibiliter (← sub a), der Gegensatz zu sensibiliter (← sub a): verbum intellectualiter procedens, th. I. 28. 1 ad 4.
b) übersinnlicherweise im engern Sinne des Wortes, d. i. auf eine der intuitiv tätigen Vernunft erkennbare Weise, ebenfalls synonym mit intelligibiliter (← sub b), der Gegensatz zu rationabiliter (←): modus conveniens scientiae divinae est intellectualiter procedere, trin. 2. 2. 1 a; intellectualiter procedere attribuitur divinae scientiae eo, quod in ipsa observatur maxime modus intellectus, ib. ad 3; vgl. ib. ad 3. 1.
- Zu cognoscere intellectualiter → cognoscere sub b.
a) Vernunft, Verstand im Sinne einer Substanz, vernünftige Substanz, der νοῦς oder das λογιστικόν des Aristoteles, synonym mit intelligentia und ratio (← sub a), der Gegensatz zu sensus (← sub a): angelus dicitur intellectus, th. I. 54. 3 ad 1; qui secundum suam naturam est quidam intellectus, ib. 64. 1 c; anima intellectiva quandoque nominatur nomine intellectus quasi a principaliori sua virtute, sicut dicitur in I. de Anima (sc. Aristotelis c. 4, 408. b. 18 sq.), quod intellectus est substantia quaedam, ib. 79. 1 ad 1; angelus dicitur mens vel intellectus, quia tota virtus sua in hoc consistit, ib. ad 3; vgl. ib. 10 c; intellectum, qui spiritus vocatur, ib. III. 6. 2 c; primus autem auctor et motor universi est intellectus, cg. I. 1; praeter solum intellectum proprie dictum, ib. II. 60; de partibus animae solus intellectus est incorruptibilis, 8 phys. 12 a; non loquimur de intellectu, qui omnia movet, 3 anim. 7 c.
- Zu delectatio intellectus sive secundum i. → delectatio.
- Als Arten des intellectus gehören hierher: 1. intellectus caelestis (th. I. 58. 1 c) = die himmlische Vernunft oder der Engel. 2. i. coniunctus & i. immixtus sive separatus (ib. 84. 4 c; I. II. 40. 3 c; cg. I. 20; II. 38. & 56; pot. 6. 6 c; unit.; 3 phys. 6 f; 8 phys. 9 h; 2 cael. 4 c; 3 anim. 7 f & 10 b) = die (mit einem Körper) verbundene und die (mit einem solchen) nicht vermischte oder (von einem solchen) abgetrennte Vernunft. 3. i. divinus (2 cael. 4 c) = die göttliche oder gottähnliche Vernunft (superiores et primi dicuntur intellectus divini propter similitudinem et propinquitatem ad Deum, ib.); vgl. i. divinus sub c. 4. i. immixtus, → i. coniunctus. 5. i. impassibilis & i. passibilis (8 phys. 9 h; 3 anim. 10 b & e) = die leidensunfähige oder den Affekten unzugängliche und die leidensfähige oder den Affekten zugängliche Vernunft. 6. i. passibilis sive i. impassibilis. 7. i. primus & i. secundus (th. I. 12. 2 c; cg. I. 52 & 62; III. 147; 2 cael. 4 c) = die erste und die zweite Vernunft in der ontologischen Ordnung der Vernunfte. 8. i. secundus, → i. primus. 9. i. separatus, → i. coniunctus. 10. i. superior (2 cael. 4 c) = die übergeordnete Vernunft.
- Voluntas proprie in intellectu est (cg. I. 72), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἔν τε τῷ λογιστικῷ ἡ βούλησις γίνεται (De anima III. 9, 432. b. 5; vgl. ratio sub a) = das Wollen findet in dem vernünftigen Teile der menschlichen Seele statt; vgl. th. I. 81. 3 c; III. 18. 2 ad 1; cg. II. 60; III. 85; IV. 19; 3 anim. 14 e.
b) Vernunft, Verstand im Sinne eines Vermögens, und zwar eines Erkenntnisvermögens, aber sowohl eines organischen oder sinnlichen, als eines überorganischen oder übersinnlichen Erkenntnisvermögens, synonym mit ratio und sensus (← sub b): ita tamen, quod sub intellectu phantasia comprehendatur, quae habet aliquid simile intellectui (mit der eigentlichen Vernunft), inquantum movet ad absentiam sensibilium, sicut intellectus, 3 anim. 15 a; vgl. ib. 10 e; circa quod speculatur intellectus vel phantasia, quantum pertinet ad partem sensitivam, mem. 3 e; per solam phantasiam, quae quandoque intellectus vocatur, 7 met. 10 e; hic sensus vocatur intellectus, quia est circa sensibilia vel singularia, 6 eth. 9 i; circa singularia vis cogitativa vocatur intellectus, ib. m; intellectu aliquo modo alia animalia participant per quandam obscuram resonantiam, inquantum sentiunt, 3 sent. 27. 1. 4 ad 3; intellectus sit aliqua potentia animae, th. I. 79. 1 c; intellectus est potentia passiva, ib. 2 c.
- Eine hierher gehörige Art des intellectus ist der intellectus passivus, der παθητικὸς νοῦς des Aristoteles (vgl. De anima III. 5, 430. a. 24-25), d. i. die leidende oder leidensfähige Vernunft, unter welcher bald ein Komplex von mehreren Kräften (intellectus, quem Aristoteles vocat passivum, est ratio particularis, id est vis cogitativa cum memorativa et imaginativa, th. I. II. 51. 3 c; passivus intellectus corruptibilis est, id est pars animae, quae non est sine passionibus, 3 anim. 10 e), bald nur ein einziges Vermögen, aber das eine Mal dieses und das andre Mal jenes zu verstehen ist (phantasiam, quae quandoque intellectus vocatur secundum illud in III. de Anima intellectus passivus corruptibilis est, 7 met. 10 c; vgl. 1 perih. 2 a; 3 anim. 10 e; intellectum, quem Aristoteles vocat passivum, qui est ipsa vis cogitativa, quae est propria hominis, loco cuius alia animalia habent quandam existimationem naturalem, cg. II. 60; vgl. ib. 73; 6 eth. 1 k & 9 i & m; intellectus passivus secundum quosdam dicitur appetitus sensitivus, in quo sunt animae passiones, . . . Secundum alios autem intellectus passivus dicitur virtus cogitativa, quae nominatur ratio particularis, th. I. 79. 2 ad 2).
c) Vernunft, Verstand im Sinne eines übersinnlichen Erkenntnisvermögens, synonym mit ratio (← sub c), der Gegensatz zu sensus (← sub c): intellectus sive ratio, th. I. 81. 3 c; vgl. 1 perih. 7 b & 14 f; intellectus est propria et principalis virtus animae intellectivae, cg. II. 86; hoc nomen intellectus quandoque significat . . . ipsam intellectivam potentiam, verit. 17. 1 c; potest accipi intellectus communiter, secundum quod ad omnes operationes se extendit, ib. 1. 12 c; de intellectu, quo anima intelligit, 3 anim. 7 c; duplex est operatio intellectus, una quidem, quae dicitur indivisibilium intelligentia, per quam scilicet intellectus apprehendit essentiam uniuscuiusque rei in seipsa; alia est operatio intellectus, scilicet componentis et dividentis. Additur autem et tertia operatio, scilicet ratiocinandi, secundum quod ratio procedit a notis ad inquisitionem ignotorum, 1 perih. 1 a; vgl. ib. 3 b, 5 g & 7 a; 1 anal. 1 a; obiectum proprium intellectus est quod quid est (vgl. quis sub a), 1 perih. 10 a; vgl. 1 gener. 8 c; 3 anim. 8 b & c.
- Als Arten des intellectus gehören hierher: 1. intellectus abstrahens sive depurans sive agens & i. possibilis sive potentialis (th. I. 14. 2 ad 3; 44. 3 ad 3; 54. 4 a & ad 2; 79. 2 c 7 c; 85. 1 ad 4; 87. 1 c; cg. I. 65; II. 38, 73, 76 & 78; 1 sent. 17. 1. 4 c; 2 sent. 17. 2. 1 c; spir. 3 c; unit.; 2 anal. 20 l; 3 anim. 10 a; univ. 1), der νοῦς ποιητικός und νοῦς δυνάμει des Aristoteles = die abstrahierende oder reinigende oder tätige (vgl. unten i. activus) und die mögliche Vernunft, zwei voneinander verschiedene Vermögen, von denen das Eine abstrahierende oder reinigende Vernunft genannt wird, weil es aus den phantasmata d. i. den sinnlichen Vorstellungen der Dinge die species intelligibiles d. i. die übersinnlichen Erkenntnisbilder derselben herauszieht (quia intellectus illud, quod intelligit, abstrahit a sensu, oportet, quod lapis prius cognoscatur a virtute imaginativa sive phantastica, quae abstractior est reliquis virtutibus sensitivis, univ. 2), indem es die letztern von den condiciones individuales reinigt (→ abstrahere sub a), und tätige oder wirkende Vernunft, weil sie mit Hilfe der von ihr erleuchteten phantasmata die species intelligibiles der Dinge in dem intellectus possibilis bewirkt oder erzeugt (intellectus agens est principale agens, quod agit rerum similitudines in intellectu possibili; phantasmata autem, quae a rebus exterioribus accipiuntur, sunt quasi agentia instrumentalia. Intellectus enim possibilis comparatur ad res, quarum notitiam recipit, sicut patiens, quod cooperatur agenti, quodl. 8. 2. 3 c; vgl. ib. 3. 9. 21 c; th. I. 84. 6 c; 85. 1 ad 3 & 4; cg. II. 76 & 77; spir. 9 c & 10 c; verit. 10. 6 ad 7 & 8; 26. 2 ad 2; log. 1), und das Andre mögliche Vernunft heißt, weil es zu den in ihm zu erzeugenden übersinnlichen Erkenntnisbildern der Dinge vor dem Einwirken des intellectus agens sich bloß in dem Zustande der Möglichkeit zur Aufnahme dieser Bilder befindet (necesse est ponere aliquam virtutem, per quam simus intelligentes in potentia, quae quidem in sua essentia et natura non habeat aliquam de naturis rerum sensibilium, quas intelligere possumus, sed sit in potentia ad omnia, et propter hoc vocatur possibilis intellectus, spir. 9 c), einer Schreibtafel gleich, auf welche zwar etwas geschrieben werden kann, in Wirklichkeit aber noch nichts geschrieben steht (vgl. Arist. De anima III. 4, 429. b. 31 sq.). 2. i. activus sive operativus sive practicus & i. contemplativus sive speculativus sive theoricus (th. I. 14. 16 c; 19. 4 ad 4; 79. 11 c; II. II. 179. 2 c; cg. I. 72; II. 92; III. 44 & 47; trin. 2. 1. 1 c; 2 sent. 38. 1. 3 c; 3 sent. 2. 3. 2 c; verit. 3. 2 c & 3 c; 2 cael. 13 a; 3 anim. 12 f & 15 b), der νοῦς πρακτικὸς καὶ θεωρητικός des Aristoteles = die tätige (vgl. oben i. agens) oder wirkende oder handelnde und die betrachtende oder beschauende Vernunft, m. a. W. die Vernunft nach ihrer auf das Handeln und Wirken und die nach ihrer bloß auf das Erkennen und Betrachten hinzielenden Richtung. 3. i. acutus sive perspicax (th. II. II. 8. 6 ad 1; verit. 12. 5 ad 7) = der scharfe oder durchdringende Verstand (dicitur . . . intellectus acutus, quando potest penetrare ad intima eorum, quae proponuntur, th. II. II. 8. 6 ad 1). 4. i. adeptus sive in actu, i. habitualis sive in habitu & i. in potentia (ib. I. 79. 10 c; cg. III. 42 & 43; 2 sent. 17. 2. 1 c) = die ihr Objekt erfasst habende oder in der Tätigkeit begriffene oder in den Zustand der Wirklichkeit übergegangene, die mit einer zuständlichen Anlage versehene und die im Zustande der Möglichkeit zu etwas sich befindende Vernunft. 5. i. aeternus sive divinus, i. angelicus & i. animae sive hominis sive humanus (th. I. 10. 3 ad 3; 12. 4 c; 16. 1 ad 2; 55. 3 ad 1; III. 76. 7 c; cg. I. 3 & 51 t; II. 44; 2 sent. 3. 3. 1 c; 4 phys. 23 e; 8 phys. 2 i) = die ewige oder göttliche Vernunft (vgl. i. divinus sub a), die des Engels und die der menschlichen Seele oder des Menschen. 6. i. agens, → i. abstrahens. 7. i. angelicus, → i. aeternus. 8. i. animae, ≈ . 9. i. beatus (th. III. 76. 7 c) = die Vernunft der Seligen im Himmel (vel angeli vel hominis, ib.). 10. i. captivatus (verit. 14. 1 c) = die gefangen genommene Vernunft (intellectus credentis dicitur esse captivatus, quia tenetur terminis alienis, non propriis, ib.). 11. i. contemplativus, → i. activus. 12. i. creatus & i. increatus (th. I. 12. 1 c & 4 c; cg. III. 54; 2 sent. 23. 2. 1 ad 3) = die geschaffene und die ungeschaffene Vernunft. 13. i. deiformis (2 sent. 7. 1. 2 c; 23. 2. 1 ad 3) = die gottähnliche Vernunft. 14. i. depurans, → i. abstrahens. 15. i. discursivus sive ratiocinativus (2 sent. 23. 2. 1 ad 3; pot. 9. 9 ad 1; mal. 7. 9 c) = die folgernde oder schließende Vernunft (→ intellectus discursivus sub d). 16. i. divinus, → i. aeternus. 17. i. habitualis, → i. adeptus. 18. i. hominis, → i. aeternus. 19. i. humanus, ≈ . 20. i. hylealis sive materialis (qu. anim. 6 ob. 11 & ad 11) = die nach Weise der Materie sich verhaltende Vernunft (intellectus hylealis, id est materialis, nominatur a quibusdam intellectus possibilis, non quia sit forma materialis, sed quia habet similitudinem cum materia, inquantum est in potentia ad formas intelligibiles, sicut materia ad formas sensibiles, ib. ad 11). 21. i. in actu, → i. adeptus. 22. i. increatus, → i. creatus. 23. i. inferior & i. infimus (th. I. 58. 3 c; cg. III. 80) = die untere oder niedere und die unterste oder niederste Vernunft (qui infimum gradum tenet in substantiis intellectualibus, cg. II. 98). 24. i. infimus, → i. inferior. 25. i. in habitu, → i. adeptus. 26. i. in potentia, ≈ . 27. i. inquisitivus (pot. 9. 9 ad 1) = die forschende oder untersuchende Vernunft. 28. i. materialis, → i. hylealis. 29. i. obumbratus (2 sent. 7. 1. 2 c; 16. 1. 3 c; vgl. ib. 23. 2. 1 ad 3) = die umschattete oder verdunkelte Vernunft. 30. i. operativus, → i. activus. 31. i. perspicax, → i. acutus. 32. i. possibilis, → i. abstrahens. 33. i. potentialis, ≈ . 34. i. practicus, → i. activus. 35. i. ratiocinativus, → i. discursivus. 36. i. simplex (th. I. 81. 3 c; cg. I. 65) = die einfache (→ intellectus simplex sub i) Vernunft (Gottes und des Engels), einfach deshalb genannt, weil sie nur eine einzige Art von Tätigkeit entfaltet, und zwar die vorstellende oder intuitive, während die menschliche Vernunft daneben auch noch die diskursive oder schließende Tätigkeit verrichtet und darum auch nicht bloß intellectus, sondern auch ratio genannt wird (vgl. th. I. 58. 3 c & 4 c; 59. 1 ad 1; 79. 8 c; I. II. 5. 1 ob. 1; II. II. 83. 10 ad 2; 1 anal. 1 a). 37. i. speculativus, → i. activus. 38. i. supernaturalis (th. III. 76. 7 c) = die übernatürliche Vernunft. 39. i. theoricus, → i. activus. 40. i. velatus (3 anim. 6 d) = die (ex aliqua passione vel infirmitate vel in somno, ib.) verschleierte Vernunft.
- Actio intellectus consistit in hoc, quod ratio rei intellectae est in intelligente (th. I. 82. 3 c), oder: intellectus est in actu per hoc, quod res intellecta est in intellectu secundum suam similitudinem (ib. 27. 4 c) = die Tätigkeit der Vernunft besteht darin oder die Vernunft befindet sich im Zustand der Wirklichkeit dadurch, dass die erkannte Sache oder vielmehr die Wesenheit derselben ihrem Bilde nach in den Erkennenden und zwar in seine Vernunft aufgenommen ist; vgl. cg. I. 48; 2 anim. 12 b. Intellectum in actu non est aliquid ab intellectu intelligente actu, sed idem (1 sent. 35. 1. 1 ad 3), oder: intellectus est quodammodo ipsa intelligibilia (3 anim. 13 a), oder: intellectus et intelligibile in actu sunt unum (1 met. prol.), oder: intellectus in actu et intelligibile in actu sunt unum (cg. II. 55), oder: intelligibile in actu et intellectus in actu sunt unum (comp. 1. 75), oder: intellectus in actu dicitur esse sive est intellectum in actu (th. I. 55. 1 ad 2), oder: intellectus in actu fit intellectum in actu (ib. 12. 9 ob. 1; I. II. 28. 1 ob. 3), oder: intellectus in actu quodammodo est intellectum in actu (ib. I. 84. 4 ob. 1), oder: intellectus in actu est intelligibile in actu (ib. 12. 2 ob. 3), oder: intelligibile in actu est intellectus in actu (ib. 14. 2 c), oder: intellectus in actu est res intellecta (3 anim. 12 g), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ὁ νοῦς ἐστιν, ὁ κατ᾽ ἐνέργειαν, τὰ πράγματα (De anima III. 7, 431. b. 17) = die im Zustande der Wirklichkeit befindliche oder in Wirklichkeit erkennende Vernunft (sc. intellectus possibilis, ↑) ist mit dem übersinnlich Erkennbaren, welches seinem Abbilde (species intelligibilis) nach in die Vernunft aufgenommen und dadurch in Wirklichkeit übersinnlich Erkanntes ist, sachlich eins, bloß ein einziges ens und umgekehrt, insofern nämlich sowohl die Materie dieses ens, der intellectus possibilis, als auch dessen Form, die species intelligibilis der zu erkennenden Sache, nur dadurch im Zustande der Wirklichkeit existiert, dass sie beide miteinander verbunden sind (intellectus in actu dicitur esse intellectum in actu, non quod substantia intellectus sit ipsa similitudo, per quam intelligit, sed quia illa similitudo est forma eius, th. I. 55. 1 ad 2; vgl. 1 sent. 35. 1. 1 ad 3; scientia sub a & sensus sub c). Intellectus est in actu per hoc, quod res intellecta est in intellectu secundum suam similitudinem, ↑: Actus intellectus consistit etc. Intellectus est naturaliter universalium apprehensivus (cg. II. 48), oder: intellectus est universalium et non singulorum (ib. I. 44; vgl. th. I. 64. 2 c; 2 anim. 12 b) = die Vernunft hat das Allgemeine und nicht das Einzelne zum Objekte; vgl. ratio sub c und scientia sub a. Intellectus est quodammodo ipsa intelligibilia, ↑: Intellectum in actu etc. Intellectus est universalium et non singularium, ↑: Intellectus est naturaliter etc. Intellectus et intelligibile in actu sunt unum, ↑: Intellectum in actu etc. Intellectus in actu dicitur esse sive est intellectum in actu, ≈ . Intellectus in actu est intelligibile in actu, ≈ . Intellectus in actu est res intellecta, ≈ . Intellectus in actu et intelligibile in actu sunt unum, ≈ . Intellectus in actu fit intellectum in actu, ≈ . Intellectus in actu quodammodo est intellectum in actu, ≈ . Intellectus speculativus extensione fit practicus (th. II. II. 4. 2 ad 3) = die spekulative Vernunft wird durch Ausdehnung d. i. durch Beziehung ihres Objektes auf das Gebiet des Tuns und Wirkens zur praktischen; vgl. 3 anim. 15 b. Intelligibile in actu est intellectus in actu, ↑: Intellectum in actu etc. Intelligibile in actu et intellectus in actu sunt unum, ≈ .
d) Vernunfttätigkeit, Vernunfterkenntnis, ebenfalls synonym mit intelligentia (← sub b) und ratio (← sub d).
- Arten des intellectus in diesem Sinne sind: 1. intellectus appetitivi sive appetitivus (th. I. 83. 3 c; I. II. 13. 1 c; 14. 1 ad 1; verit. 22. 15 c; 6 eth. 2 i), der ὀρεκτικὸς νοῦς nach Aristoteles (Eth. Nic. VI. 2, 1139. b. 4) = der Vernunftakt des begehrenden Prinzips oder in seiner Hinordnung auf dasselbe (intellectus appetitivi, id est intellectus in ordine ad appetitivum, verit. 22. 15 c), m. a. W. die Wahl des Willens (so genannt, quod habet in se aliquid voluntatis et aliquid rationis, ib.); vgl. electio sub a. 2. i. cognoscens quod quid est sive cognoscitivus quidditatem rei sive quidditatem rei apprehendens, i. componens et dividens & i. discursivus sive ratiocinans sive ratiocinando discurrens (th. I. 16. 2 c; 18. 2 c; 58. 4 c; I. II. 89. 4 c; cg. I. 57-59; II. 76; III. 108) = der das Wesen eines Dinges erfassende oder begrifflich vorstellende, der durch die Aussage etwas zusammensetzende und trennende oder der urteilende und der folgernde oder schließende Vernunftakt (→ intellectus discursivus sub c). 3. i. cognoscitivus quidditatem rei, → i. cognoscens quod quid est. 4. i. componens, ≈ . 5. i. discursivus, ≈ . 6. i. dividens, ≈ . 7. i. quidditatem rei apprehendens, ≈ . 8. i. ratiocinans sive ratiocinando discurrens, ≈ .
e) Vernunft, Verstand im Sinne eines übersinnlichen intuitiven Erkenntnisvermögens oder eines geistigen Anschauungsvermögens, synonym mit oculus intellectualis sive spiritualis (→ oculus), der Gegensatz zu ratio (← sub e): nomen intellectus sumitur ex hoc, quod intima rei cognoscit, est enim intelligere quasi intus legere, verit. 1. 12 c; dicitur autem intellectus ex eo, quod intus legit intuendo essentiam rei, 6 eth. 5 a; intellectus enim nomen sumitur ab intima penetratione veritatis, th. II. II. 49. 5 ad 3; intellectus et ratio differunt quantum ad modum cognoscendi, quia scilicet intellectus cognoscit simplici intuitu, ratio vero discurrendo de uno in aliud, ib. I. 59. 1 ad 1; pertinet ad intellectum in universalibus iudicium absolutum de primis principiis, ad rationem autem pertinet discursus a principiis in conclusiones, 6 eth. 9 m; sunt autem rationis tres actus, quorum primi duo sunt rationis, secundum quod est intellectus quidam. Una enim actio intellectus est intelligentia indivisibilium sive incomplexorum, secundum quam concipit, quid est res . . . Secunda vero operatio intellectus est compositio vel divisio intellectus, in qua est iam verum vel falsum, 1 anal. 1 a; vgl. 1 perih. 1 a; th. II. II. 49. 2 ad 1; 1 sent. 5. 1 ad 7; verit. 14. 1 c; 3 anim. 11 a-e.
f) Vernunfteinsicht im Sinne eines Habitus, Habitus der unmittelbaren Einsicht, und zwar in die obersten Erkenntnisprinzipien, daher auch intellectus principiorum und von Aristoteles (Eth. Nic. VI. 6, 1141. a. 7-8) νοῦς τῶν ἀρχῶν genannt, der Gegensatz einerseits zu ars (← sub b), prudentia, sapientia & scientia (→ scientia sub a) und anderseits zu ratio (← sub f) und synteresis (←): non causaretur ab intellectu principiorum, th. I. 19. 5 c; intellectus dicitur habitus primorum principiorum, ib. 58. 3 c; prima autem principia speculabilium nobis naturaliter indita non pertinent ad aliquam specialem potentiam, sed ad quendam specialem habitum, qui dicitur intellectus principiorum, ib. 79. 12 c; vgl. ib. I. II. 15. 3 ad 1; II. II. 1. 4 c; 5. 4 ad 3; cg. III. 37 & 43; 3 sent. 35. 2. 2. 1 c; verit. 16. 1 c & 17. 1 c; 1 anal. 44 c; accipitur autem hic intellectus non pro ipsa intellectiva potentia, sed pro habitu quodam, quo homo ex virtute luminis intellectus agentis naturaliter cognoscit principia indemonstrabilia. Et satis congruit nomen. Huiusmodi enim principia statim cognoscuntur cognitis terminis; cognito enim, quid est totum et quid est pars, statim scitur, quod omne totum est maius sua parte. Dicitur autem intellectus ex eo, quod intus legit intuendo essentiam rei, 6 eth. 5 a.
- Zu donum intellectus → donum sub b; zu habitus i. → habitus sub d.
g) Vernunfteinsicht, Einsicht, d. i. unmittelbare Vernunfterkenntnis, synonym mit intelligentia (← sub c), der Gegensatz zu ratio (← sub g) und scientia (← sub a): nomen intellectus quandam intimam cognitionem importat (bedeutet), dicitur enim intelligere quasi intus legere, th. II. II. 8. 1 c; intellectus non sumitur hic pro potentia intellectiva, sed prout importat quandam rectam aestimationem alicuius extremi principii, ib. 49. 2 c; vgl. ib. ad 1; intellectus videtur nominare simplicem apprehensionem, 3 sent. 2. 2. 3 c; intellectus enim simplicem acceptionem et absolutam cognitionem designare videtur, verit. 15. 1 c; scientia est conclusionum et intellectus principiorum, 1 anal. 7 d; intellectus autem est absoluta et simplex acceptio principii per se noti, ib. 36 h; intellectus importat certitudinem cognitionis absque demonstratione, non propter defectum demonstrationis, sed quia id, de quo certitudo habetur, est indemonstrabile et per se notum, 1 anal. 44 c; vgl. ib. i; intellectus hic accipitur pro certa apprehensione eorum, quae absque inquisitione nobis innotescunt, sicut prima principia, 3 anim. 5 b; visio dicitur actus potentiae visivae in ordine ad visibilia, et per hunc modum intellectus dicitur respectu primorum principiorum, quae per se et primo comparantur ad intellectivam potentiam, 3 eth. 10 a.
h) Verständnis, intellektuelle Auffassung, synonym mit intelligentia (← sub d): ad cuius intellectum sciendum est, th. I. 3. 3 c; secundum intellectum Augustini, ib. 58. 7 ad 1; verbum illud Philosophi universaliter verum est in omni intellectu, ib. 87. 1 ad 3; hunc intellectum ipsis verbis consonum esse non posse, cg. I. 26; huiusmodi autem intellectum sumere oportet, ib. IV. 13; ex hoc pendet totus intellectus eorum, quae in I. Libro dicuntur, 1 sent. 2. 1. 3 c; ad huius igitur tertiae divisionis intellectum considerandum est, 3 phys. 1 c.
- Arten des intellectus, welche hierher gehören, sind: 1. intellectus affirmativus & i. negativus (th. I. 13. 12 ob. 3; 4 phys. 4 g) = das bejahende und das verneinende Verständnis oder die intellektuelle Auffassung im bejahenden oder verneinenden Sinne. 2. i. falsus sive perversus & i. verus sive rectus (th. I. 13. 12 ob. 3 & ad 3; I. II. 108. 3 ad 1; cg. I. 26; 1 perih. 3 b) = das falsche oder verkehrte und das wahre oder richtige Verständnis. 3. i. negativus, → i. affirmativus. 4. i. perversus, → i. falsus. 5. i. rectus, ≈ . 6. i. verus, ≈ .
i) Vernunftvorstellung, übersinnliche Vorstellung, synonym mit ratio (← sub h): voces sunt signa intellectuum, th. I. 13. 1 c; compositio intellectuum est in intellectu (Vernunft), ib. 17. 3 a; in intellectu substantiae individuae, ib. 29. 4 ad 3; de intellectu huius hominis est, ib. 33. 2 c; ante intellectum corporeitatis, ib. 76. 6 ad 1; sit intellectus substantiae ipsius, cg. I. 3; si ens sit de intellectu eorum, ib. 25; per intellectum enim unius eorum intelligitur aliud, ib. II. 55; quidditatem, cuius intellectus est unus apud omnes, ib. III. 41; hoc nomen intellectus quandoque significat rem intellectam, sicut nomina dicuntur significare intellectus, verit. 17. 1 c; est iam quaedam compositio intellectuum, id est rerum intellectarum, 3 anim. 11 a; intellectus (Vernunft) multa incomplexa prius separata componit et facit ex eis unum intellectum, ib.
- Zu modus intellectus → modus sub b; zu veritas i. → veritas sub a.
- Als Arten des intellectus sind hier anzuführen: 1. intellectus complexorum sive compositus & i. incomplexorum sive incomplexus sive simplex (th. I. 16. 2 ob. 2; cg. I. 59; verit. 3. 2 ob. 9; 1 perih. 1 a & 6 a; vgl. 3 anim. 11 a) = die Vernunftvorstellung des (durch die Aussage) Zusammengesetzten oder die zusammengesetzte übersinnliche Vorstellung und die Vernunftvorstellung des Nicht-Zusammengesetzten oder die einfache (→ intellectus simplex sub c) übersinnliche Vorstellung, m. a. W. das Urteil und der Begriff. 2. i. compositus, → i. complexorum. 3. i. incomplexorum, ≈ . 4. i. incomplexus, ≈ . 5. i. mathematicus & i. naturalis (verit. 2. 6 ad 1) = die mathematische und die naturwissenschaftliche Vorstellung der Vernunft oder der mathematische und naturwissenschaftliche Begriff. 6. i. naturae speciei (th. I. 13. 9 c) = die übersinnliche Vorstellung oder der Begriff einer Artsnatur. 7. i. naturalis, → i. mathematicus. 8. i. principalis (ib. 19. 11 c) = die hauptsächliche Vernunftvorstellung oder der Hauptbegriff. 9. i. simplex, → i. complexorum.
k) Bedeutung, Sinn, synonym mit ratio (← sub q), sensus (← sub h), significatio (← sub a), virtus (← sub i) und vis (← sub d): quod est de intellectu termini (Ausdruck), th. I. 31. 4 ob. 3; haec propositio potest habere multiplicem intellectum, ib. c; quantum ad aliquem intellectum, ib. I. II. 100. 5 ad 3; si tamen iste intellectus illius auctoritatis (Beweisstelle), ib. II. II. 45. 2 ad 2; tradere intellectum sacrae Scripturae, 4 sent. 24. 1. 3. 2 ad 3.
- Arten des intellectus in diesem Sinne sind: intellectus figuralis sive mysticus & i. litteralis (th. I. II. 102. 2 s. c.) = die vorbildliche oder mystische und die buchstäbliche Bedeutung.
a) Intelligenz im Sinne einer vernünftigen Substanz, synonym mit intellectus und ratio (← sub a), der Gegensatz zu sensus (← sub a): in quibusdam tamen libris de Arabico translatis substantiae separatae, quas nos angelos dicimus, intelligentiae vocantur, forte propter hoc, quod huiusmodi substantiae semper actu intelligunt, th. I. 79. 10 c; vgl. ib. 65. 4 c; cg. I. 52; III. 66; aliquando enim apprehenditur ipsa essentia per seipsam, non quod ad eam ingrediatur intellectus ex ipsis, quae circumvolvuntur ipsi essentiae, et hic est modus apprehendendi a substantiis separatis, unde intelligentiae dicuntur, 3 sent. 35. 2. 2. 1 c; omnis enim intelligentia est substantia, 1 anal. 27 e; intellectuum separatorum, qui apud nos consueverunt intelligentiae vocari, 2 cael. 4 c.
- Zu speculum intelligentiarum → speculum sub a.
- Arten der intelligentia in diesem Sinne sind: 1. intelligentia agens (th. I. 84. 4 c; cg. II. 74; III. 69; verit. 11. 1 c) = die tätige Intelligenz, wie sie von Avicenna gelehrt wurde. 2. i. prima & i. secunda (th. I. 47. 1 c; cg. II. 42; IV. 6) = die erste und die zweite Intelligenz, ebenfalls nach der Lehre Avicennas (Deus, intelligendo se produxit intelligentiam primam, th. I. 47. 1 c; prima intelligentia, inquantum intelligit causam primam, produxit secundam intelligentiam, ib.). 3. i. secunda, → i. prima.
- Intelligentiae sunt finitae superius et infinitae inferius (ente 6 e; th. I. 50. 2 ad 4; caus. 16) = die geistigen Substanzen sind nach oben hin d. i. ihrem esse oder ihrer essentia nach betrachtet endlich (inquantum esse eius non est absolutum subsistens, sed limitatur ad naturam aliquam, cui advenit, th. I. 50. 2 ad 4; inquantum scilicet recipit esse a suo superiori, ib.), nach unten hin aber, d. i. mit Rücksicht auf die Materie betrachtet, sind sie unendlich (inquantum non recipitur in aliqua materia, ib.).
b) Vernunfttätigkeit, Vernunfterkenntnis, ebenfalls synonym mit intellectus und ratio (← sub d): cum transmutabilitate intelligentiarum et affectionum, th. I. 10. 5 c; hoc est per intelligentiam et affectionem, ib. 12. 10 ob. 2; et intelligentia praesentium, ib. 22. 1 c; intelligentiae sive intellectualis operationis, cg. I. 60; secundum intelligentiae modum, cg. II. 13; nisi reminisci aequivoce sumatur pro intelligentia eorum, quae quis prius novit, ib. 81; est igitur in intellectu substantiae separatae quaedam intelligentiarum successio, ib. 101; directe intelligentiae nostrae causae esse non possint, ib. III. 84; per significationem vocis suam intelligentiam pandit, ib. 87.
- Zu notitia simplicis intelligentiae → notitia sub b; zu puritas i. → puritas sub a; zu relatio secundum rationem i. tantum → relatio; zu scientia simplicis i. → scientia sub b.
- Als Arten der intelligentia gehören hierher: 1. intelligentia actualis (th. I. 93. 7 ad 3 & 4) = die in Wirklichkeit stattfindende Vernunfterkenntnis. 2. i. incomplexorum sive indivisibilium (1 sent. 19. 5. 1 ad 7; spir. 9 ad 6; 1 perih. 1 a & 3 b; 1 anal. 1 a; 3 anim. 11 b; 4 met. 6 c), die aristotelische τῶν ἀδιαιρέτων νόησις (De anima III. 6, 430. a. 26) = die Vernunfterkenntnis oder die übersinnliche Erkenntnis des Nicht-Zusammengesetzten oder Unteilbaren, m. a. W. der Wesenheiten der Dinge. 3. i. indivisibilium, → i. incomplexorum. 4. i. simplex (th. I. 14. 14 c; 58. 4 a; 108. 5 c; II. II. 1. 2 ad 3; cg. I. 59) = die einfache Vernunfterkenntnis, welche in der bloßen übersinnlichen Vorstellung eines Dinges besteht (simplex intelligentia est sine compositione et divisione, th. I. 58. 4 a).
c) Vernunfteinsicht, Einsicht, d. i. unmittelbare Vernunfterkenntnis, synonym mit intellectus (← sub g): quae primo quidem simpliciter aliquid apprehendit, et hic actus dicitur intelligentia, th. I. 79. 10 ad 3; secundum quod cognoscit principia, dicitur habere intelligentiam, ib. 14. 1 ad 2.
- Zu oculus intelligentiae → oculus.
d) Verständnis, intellektuelle Auffassung, synonym mit intellectus (← sub h): ad huius igitur intelligentiam veritatis, cg. III. 51; ad intelligentiam huius partis duo quaeruntur, 1 sent. 3. 3 pr.; ad huius autem intelligentiam sciendum est, 1 meteor. 4 c.
a) übersinnlich erkennen, mit der Vernunft erkennen, denken: dicitur enim intelligere quasi intus legere, th. II. II. 8. 1 c; vgl. verit. 1. 12 c; intelligere importat (bedeutet) solam habitudinem intelligentis ad rem intellectam, in qua nulla ratio (Beziehung) originis importatur (eingeschlossen wird), sed solum informatio (← sub a) quaedam in intellectu nostro, prout intellectus noster fit in actu per formam rei intellectae, th. I. 34. 1 ad 3; intelligeretur esse, antequam haberet esse, cg. I. 22; linea non potest intelligi sine puncto, ib. II. 33; significat enim ipsum intelligere apprehensionem eius, quod intelligitur per intellectum, ib. IV. 11; si enim definiamus intellectum, definietur per suum actum, qui est intelligere, 1 sent. 3. 4. 3 c; intellectus enim habet iudicare, et hoc dicitur sapere, et apprehendere, et hoc dicitur intelligere, 3 anim. 4 f; vgl. ib. 7 a; intelligere aliquod tripliciter dicimur. Uno modo, sicut intelligimus intellectu, qui est virtus, a qua egreditur talis operatio; unde et ipse intellectus intelligere dicitur, et ipsum intelligere intellectus fit intelligere nostrum. Alio modo, sicut specie intelligibili, qua quidem dicimur intelligere, non quasi ipsa intelligat, sed quia vis intellectiva perficitur per eam in actu, sicut vis visiva per speciem coloris. Tertio modo sicut medio, per cuius cognitionem devenimus in cognitionem alterius, cg. III. 42; intelligere contingit per hoc, quod intellectum in actu fit unum cum intellectu in actu (vgl. intellectus sub c), ib. II. 98; ipsum enim intelligere non perficitur, nisi aliquid in mente intelligentis concipiatur, quod dicitur verbum; non enim dicimur intelligere, sed cogitare ad intelligendum, antequam conceptio aliqua in mente nostra stabiliatur, pot. 9. 9 c; vgl. cg. II. 49; perfectus enim modus intelligendi est, ut intelligantur ea, quae sunt secundum naturam suam intelligibilia; quod autem non intelligantur nisi ea, quae non sunt secundum se intelligibilia, sed fiunt intelligibilia per intellectum, est imperfectus modus intelligendi, cg. II. 91.
- In Bezug auf das intelligere ist zu unterscheiden id quo sive id ut quo intelligitur & id quod sive id ut quod intelligitur (th. I. 15. 2 ad 2; 85. 2 c; cg. II. 98; 3 anim. 8 c) = dasjenige, wodurch, und dasjenige, was übersinnlich erkannt wird, m. a. W. die species intelligibilis (→ species sub e) und das Erkenntnisobjekt. Id, quod intelligitur, ist ein Zweifaches, das primum sive principale intellectum und das secundum sive secundarium sive accessorium intellectum (th. I. 14. 4 ob. 2; pot. 7. 9 c; 8. 2 c) = das erste oder hauptsächliche und das zweite oder untergeordnete oder nebensächliche übersinnlich Erkannte (prima enim intellecta sunt res extra animam, in quae primo intellectus intelligendo fertur, secunda autem intellecta dicuntur intentiones [← sub c] consequentes modum intelligendi, hoc enim secundo intellectus intelligit, inquantum reflectitur supra seipsum, intelligens se intelligere et modum, quo intelligit, pot. 7. 9 c).
- Als Arten des intelligere gehören hierher: 1. intelligere actualiter (verit. 8. 14 ad 6) = in Wirklichkeit erkennen. 2. i. componendo et dividendo, i. discurrendo sive ratiocinando & i. quod quid est (th. I. 58. 4 c; 85 pr.; qu. anim. 7 ob. 8) = zusammensetzend und trennend oder urteilend, folgernd oder schließend und das Wesen eines Dinges erfassend oder begrifflich erkennen. 3. i. cum discursu & i. sine discursu (qu. anim. 7 ob. 3, 4, 5 & 8) = mittels Folgerung und ohne eine solche erkennen. 4. i. demonstrative (cg. I. 8) = auf Grund eines mit Notwendigkeit schließenden Beweises erkennen. 5. i. discurrendo, → i. componendo et dividendo. 6. i. divisim (th. I. 14. 14 c) = getrennterweise (= seorsum, ib.) erkennen. 7. i. ex consequenti & i. primo (quodl. 7. 1. 2 c) = nachher und zuerst erkennen. 8. i. formaliter per aliquid (th. I. 88. 1 c) = durch etwas, was sich nach Weise der Form verhält, erkennen. 9. i. immaterialiter (ib. 13. 12 ad 3) = auf unstoffliche Weise erkennen. 10. i. per modum necessitatis (ib. 84. 1 c) = mit Notwendigkeit erkennen. 11. i. primo, → i. ex consequenti. 12. i. principaliter (quodl. 7. 1. 2 c) = hauptsächlicherweise erkennen. 13. i. quod quid est, → i. componendo et dividendo. 14. i. ratiocinando, ≈ . 15. i. sine discursu, → i. cum discursu. 16. i. universaliter (th. I. 84. 1 c) = auf allgemeine Weise erkennen.
- Anima intellectiva non potest intelligere sine phantasmatibus (cg. II. 80), oder: Anima non potest intelligere sine phantasmate (3 anim. 12 c; vgl. ib. 10 e), oder: nequaquam sine phantasmate intelligit anima (cg. II. 73), oder: nihil sine phantasmate intelligit anima (th. I. 75. 6 ob. 3; 84. 7 a), oder: quamdiu est anima in corpore, non potest intelligere sine phantasmate (cg. II. 81), oder: ratione naturali sine phantasmate nihil intelligit anima (th. I. 12. 12 ob. 2), oder: intelligere nostrum non est sine phantasmate (1 perih. 2 a), oder: non contingit intelligere sine phantasmate (th. I. 75. 2 ob. 3; mem. 2 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: οὐδέποτε νοεῖ ἄνευ φαντάσματος ἡ ψυχή (De anima III. 7, 431. a. 16-17) bzw. der andern: νοεῖν οὐκ ἔστιν ἄνευ φαντάσματος (de Mem. et rem. 1, 449. b. 31-450. a. 1.) = hienieden (secundum praesentis vitae statum sive in statu praesentis vitae, mal. 16. 11 c) kann die menschliche Seele mit ihrer natürlichen Vernunft ohne Phantasiebilder nichts erkennen, weil sie nämlich alle ihre Begriffe durch Abstraktion aus den Phantasmen gewinnt und auch jeden derselben, wenn sie ihn erneuern will, mit einem reproduzierten Phantasma verbinden, ihn in ein solches gewissermaßen einkleiden muss. Intelligere nostrum est pati quoddam (th. I. 79. 2 a & c; cg. II. 60; 7 phys. 6 g; 3 anim. 9 a; vgl. 1 perih. 2 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: τὸ νοεῖν πάσχειν τί ἐστιν (De anima III. 4, 429. b. 24-25) = das übersinnliche Erkennen ist eine Art von Leiden; vgl. 3 anim. 7 b. Intelligere nostrum non est sine phantasmate, ↑: Anima intellectiva non potest etc. Nequaquam sine phantasmate intelligit anima, ≈ . Nihil sine phantasmate intelligit anima, ≈ . Non contingit intelligere sine phantasmate, ≈ . Quamdiu est anima in corpore, non potest intelligere sine phantasmate, ≈ . Ratione naturali sine phantasmate nihil intelligit anima, ≈ .
b) mit der Vernunft unmittelbar erkennen, einsehen, der Gegensatz zu discurrere (← sub b) und ratiocinari (←): apud nos ea, quae statim naturaliter apprehenduntur, intelligi dicuntur, th. I. 58. 3 c; intelligere importat (bedeutet) simplicem acceptionem alicuius rei, unde intelligi dicuntur proprie principia, quae sine collatione per seipsa cognoscuntur, ib. 83. 4 c; intelligere nominat simplicem actum intellectus. Simplex autem actus potentiae est in id, quod est secundum se obiectum potentiae, ib. I. II. 8. 2 c; intelligere proprie est eorum, quae secundum se cognoscuntur, scilicet principiorum, ib.; non enim intelligunt, neque ratiocinantur, cg. II. 82; intelligere autem dicit (besagt) intueri, 1 sent. 3. 4. 1 ad 5; intelligere nihil aliud dicit, quam intuitum, qui nihil aliud est, quam praesentia intelligibilis ad intellectum quocumque modo, ib. 5 c; ex hoc enim aliquis intelligere dicitur, quod interius in ipsa rei essentia veritatem quodammodo legit, verit. 15. 1 c; angelus non cognoscit veritatem per discursum rationis, sed simplici intuitu, quod est proprie intelligere, spir. 2 ad 12.
c) verstehen, auffassen, begreifen: datur intelligi (es wird zu verstehen gegeben), th. I. 39. 4 ad 3; intelligere autem est cum quadam approbatione diiudicatis inhaerere, ib. 79. 9 ad 4; nisi intelligatur, quod aliquid sit sibi causa essendi secundum esse accidentale, cg. I. 22; quod quidem intelligendum est, quodl. 7. 1. 2 c; intelligere refertur ad definitiones, 1 phys. 1 a.
- Arten des intelligere in diesem Sinne sind: 1. intelligere affirmative, i. negative & i. privative(2 sent. 29. 1. 1 ad 4; 40. 1. 5 ad 7) = etwas im Sinne einer Bejahung, in dem einer Verneinung und in dem eines nicht sein sollenden Mangels verstehen. 2. i. causaliter & i. consecutive (th. II. II. 97. 2 ad 1) = etwas im Sinne einer Ursache und in dem einer Folge verstehen. 3. i. collective sive composite & i. distributive sive divise (ib. I. 13. 12 ad 3; cg. II. 25; 2 sent. 40. 1. 5 ad 7) = etwas nach Weise der Sammlung oder Zusammensetzung und etwas nach Weise der Zerteilung oder Trennung verstehen. 4. i. composite, → i. collective. 5. i. consecutive, → i. causaliter. 6. i. distributive, → i. collective. 7. i. divise, ≈ . 8. i. metaphorice & i. proprie (2 sent. 11. 1. 5 ad 1; quodl. 10. 4. 8 ad 2) = etwas in übertragenem und etwas in eigentlichem Sinne verstehen. 9. i. negative, → i. affirmative. 10. i. privative, ≈ . 11. i. proprie, → i. metaphorice.
a) übersinnlich, vernünftig, d. i. zum übersinnlichen oder vernünftigen Seelenteile gehörend, synonym mit intellectualis und rationalis (← sub a), der Gegensatz zu sensibilis (← sub a).
b) übersinnlich erkennbar, durch die Vernunft erkennbar, der Gegensatz zu sensibilis (← sub c): licet melius sit, quod intelligantur (aufgefasst werden) intelligibiles, inquantum intelliguntur, nom. 4. 1; intelligibile autem est in intellectu tripliciter, primo quidem habitualiter vel secundum memoriam, ut Augustinus dicit, secundo autem ut in actu consideratum vel conceptum, tertio ut ad aliud relatum, th. I. 107. 1 c; nullum intelligibilium illius rei facultatem humanae rationis excedet, cg. I. 3; res materialis intelligibilis efficitur per hoc, quod a materia et a materialibus condicionibus separatur, ib. 47; est enim proprium obiectum intellectus ens intelligibile, ib. II. 98; per hoc autem aliquid fit intelligibile in actu, quod aliqualiter abstrahitur a materia, 1 phys. 1 a; vgl. 1 sent. 35. 1. 1 ad 3.
- Arten des intelligibile in diesem Sinne sind: 1. intelligibile actu sive in actu & i. in potentia (th. I. 12. 2 ob. 3; 14. 2 c; 79. 4 c; 84. 4 ob. 1; cg. II. 50 & 55; 1 sent. 35. 1. 1 ad 3; comp. 1. 75; 1 met. prol.) = das Intelligibele im Zustande der Wirklichkeit und das im Zustande der Möglichkeit. 2. i. altissimum sive summum sive divinum (cg. I. 3, 100 & 102) = das dem Range nach höchste oder das göttliche Intelligibele d. i. Gott. 3. i. divinum, → i. altissimum. 4. i. excellens sive maximum sive maxime sive valde & i. minus sive infimum (th. I. 75. 3 ad 2; cg. I. 69; III. 48; 1 sent. 3. 1. 1 a & ad 5; 3 anim. 7 f) = das (seiner Natur nach) hervorragende oder am meisten und das weniger oder geringste Intelligibele. 5. i. incomplexum (3 anim. 11 e; vgl. ib. a) = das nichtzusammengesetzte Intelligibele oder der Begriff. 6. i. in actu, → i. actu. 7. i. infimum, → i. excellens. 8. i. in potentia, → i. actu. 9. i. maxime sive maximum, → i. excellens. 10. i. minus, ≈ . 11. i. optimum, → i. perfectissimum (cg. III. 25) = das beste oder vollkommenste Intelligibele, nämlich Gott. 12. i. perfectissimum, → i. optimum. 13. i. per se sive secundum se sive secundum naturam suam (ib. II. 91 & 98) = das an und für sich oder seiner Natur nach Intelligibele. 14. i. primum (th. I. 5. 2 c; 16. 6 ad 1; cg. I. 62; III. 54; 1 sent. 3. 1. 1 a) = das erste Intelligibele, sei es an sich und dem Range nach, sei es mit Bezug auf unsere Erkenntnis das erste. 15. i. secundum naturam suam, → i. per se. 16. i. secundum se, ≈ . 17. i. speculatum (qu. anim. 16 c) = das erspähte oder ins Auge gefasste oder erkannte Intelligibele. 18. i. universalius (1 phys. 1 e) = das allgemeinere Intelligibele. 19. i. valde, → i. excellens.
- Intellectus est quodammodo ipsa intelligibilia, → intellectus sub c. Intellectus in actu est intelligibile in actu, ≈ . Intellectus in actu et intelligibile in actu sunt unum, ≈ . Intelligibile in actu est intellectus in actu, ≈ . Intelligibile in actu et intellectus in actu sunt unum, ≈ .
c) vorstellbar, sei es durch die Vernunft, sei es durch die Phantasie (quae quandoque intellectus vocatur, 7 met. 10 c).
- Zu materia intelligibilis, materia i. communis & individualis → materia sub c.
Übersinnlichkeit, Erkennbarkeit für die Vernunft, der Gegensatz zu sensibilitas (←): quod repugnat intelligibilitati, est materialitas, cg. II. 75; habent intelligibilitatem in potentia, ib. 77.
a) übersinnlicherweise im weitern Sinne des Wortes, d. i. auf eine der Vernunft überhaupt erkennbare Weise, synonym mit intellectualiter (← sub a), der Gegensatz zu sensibiliter (← sub a): ad videndum aliquid intelligibiliter, th. I. 12. 11 ad 3; in intellectu autem . . . nihil existit, nisi intelligibiliter, ib. 79. 6 c; est intelligibiliter in mente artificis, cg. II. 46; oportet, quod recipiatur in eo per modum ipsius, scilicet intelligibiliter, ib. 55.
b) übersinnlicherweise im engern Sinne des Wortes, d. i. auf eine der intuitiv tätigen Vernunft erkennbare Weise, ebenfalls synonym mit intellectualiter (← sub b), der Gegensatz zu rationabiliter (←): et in divinis intelligibiliter, trin. 2. 2 pr.; non sit conveniens modus divinae scientiae intelligibiliter procedere, ib. 1 a.
Unmäßigkeit, der Gegensatz zu temperantia (← sub d): per intemperantiam autem male, th. I. 83. 2 c; vgl. ib. I. II. 35. 4 c; 54. 3 ob. 3; 72. 8 c; peccatum enim intemperantiae est peccatum superfluae concupiscentiae, ib. II. II. 142. 2 c; vgl. ib. 3 c & 4 c.
a) nicht gemäßigt, unmäßig, der Gegensatz zu temperatus (← sub d): non potest dici temperatum, nec materialiter nec formaliter, et similiter neque intemperatum, th. II. II. 59. 2 ad 3.
b) nicht Maß haltend, unmäßig, ebenfalls der Gegensatz zu temperatus (← sub e): frui re voluptuosa est finis intemperati, th. I. II. 3. 1 c; actio intemperati est finis eius, ib. 15. 3 ob. 2; vgl. cg. III. 85; 7 eth. 3 c & 4 f & g.
a) spannen, steigern, anstrengen, der Gegensatz zu remittere (← sub a): nihil prohibet, illud intendi vel remitti, th. I. 20. 3 ad 2; dispositiones in infinitum multiplicari et intendi non possunt, ib. 48. 4 c; quanto mens intenditur in suo actu, ib. II. II. 173. 3 ad 2; motus violentus in principio intenditur, cg. I. 42; vgl. ib. 89 & 91; privationes enim non intenduntur, ib. III. 9.
- Zu motus intensus → motus sub a; zu passio i. → passio sub c.
b) anstreben, beabsichtigen, auf etwas abzielen: eius est intendere finem, cuius est agere propter finem, cum intendere nihil sit, nisi in aliud tendere, th. I. II. 12. 5 ob. 3; vgl. ib. c; intendere enim dicitur quasi in aliud tendere, 2 sent. 38. 1. 3 c; intendere vero (est actus voluntatis), secundum quod ratio proponit ei (sc. voluntati) bonum ut finem consequendum ex eo, quod est ad finem, verit. 22. 15 c; vgl. ib. 13 c; per verba illa non intendit excludere, th. I. 19. 4 ad 1; videtur, quod bruta animalia intendant finem, ib. I. II. 12. 5 ob. 1; vgl. ib. 19. 8 ob. 1; qui intenditur a primo auctore, cg. I. 1; vgl. ib. 42; III. 9 & 21; verit. 22. 13 ad 7.
- Über den Unterschied zwischen intendere & velle → velle sub b.
c) meinen, behaupten: ut ibi intenditur, th. I. II. 35. 7 a; ut prima ratio intendebat, cg. I. 11.
mit Spannung, mit Steigerung, mit Anstrengung, mit Stärke, mit Innigkeit, synonym mit intensive (←): alia ex intensione actus, quia intense vult vel agit, th. I. II. 19. 8 c; aliquis non ita intense vult medicinam sumere, ib.
Spannung, Steigerung, Anstrengung, Stärke, Innigkeit, der Gegensatz zu remissio (← sub a): secundum intensionem et remissionem, th. I. 4. 3 ad 1; procedit de intensione amoris, ib. 20. 3 ad 2; secundum intensionem conversionis in Deum, ib. 62. 6 c; vgl. ib. II. II. 173. 3 ad 2; si enim intensio et remissio naturae mutabilis est, cg. I. 91; ex aliqua indebita intensione fiat, ib. III. 130; intensio, secundum quam aliquid dicitur magis et minus, non solum causatur per recessum a contrario, sed etiam per accessum ad terminum, 4 sent. 49. 2. 4 ad 3; esset intensio id est augmentum velocitatis, 2 cael. 8 c; vgl. ib. 9 a.
- Zu intensio formae → forma sub b; zu i. habitus → habitus sub d; zu i. intentionis → intentio sub b.
mit Spannung, mit Steigerung, mit Anstrengung, mit Stärke, mit Innigkeit, nach Weise der Spannung u. s. w., im Sinne einer solchen, synonym mit intense (←), der Gegensatz zu extensive (←): sed intensive et collective similitudo divinae perfectionis, th. I. 93. 2 ad 3; beatitudo crescit non intensive, ib. I. II. 4. 5 ad 5; excessus potest considerari dupliciter, vel intensive vel extensive, 2 sent. 29. 1. 3 c.
nach Weise der Spannung, der Steigerung, der Anstrengung, der Stärke, der Innigkeit seiend, der Gegensatz zu extensivus (←) .
a) Aufmerksamkeit: quando intentio animae vehementer trahitur ad operationem unius potentiae, th. I. II. 37. 1 c; vgl. ib. 38. 2 c; 77. 1 c; vis cognoscitiva non cognoscit aliquid actu, nisi adsit intentio, cg. I. 55; ad actum cuiuslibet cognoscitivae potentiae requiritur intentio, verit. 13. 3 c.
b) Anstrebung, Absicht, Vorhaben: secundo vero (potentia intellectiva) id, quod apprehendit, ordinat ad aliquid aliud cognoscendum vel operandum, et hic vocatur intentio, th. I. 79. 10 ad 3; intentio, sicut ipsum nomen sonat, significat in aliquid tendere, ib. I. II. 12. 1 c; intentio sumitur pro actu mentis, qui est intendere, verit. 21. 3 ad 5; intentio est virtutis appetitivae actus, mal. 16. 11 ad 3; intentio est actus voluntatis, verit. 22. 13 c; vgl. ib. ad 7; nomen intentio nominat actum voluntatis, praesupposita ordinatione rationis ordinantis aliquid in finem, th. I. II. 12. 1 ad 3; quamvis autem cuiuslibet horum appetituum intentio communis sit, per prius (nach Weise des Frühern) tamen in voluntate invenitur, quae ab intellectu coniuncto in finem dirigitur, 2 sent. 38. 1. 3 c; intentio primo et per se actum voluntatis nominat, secundum quod in ea est vis intellectus ordinantis, ib.; vgl. cg. I. 2 t & 6; II. 58; III. 3, 4 & 24; etsi (intentio) semper sit finis, non tamen oportet, quod semper sit ultimi finis, th. I. II. 12. 2 c; vgl. ib. 3 c; vgl. cg. III. 6; intentio dicitur esse de fine, non secundum quod voluntas in finem absolute fertur, sed secundum quod ex eo, quod est ad finem, in finem tendit, unde intentio in ratione sua ordinem quendam unius ad alterum importat (einschließt), 2 sent. 38. 1. 3 c.
- Über den Unterschied zwischen intentio & electio heißt es: intentio est actus voluntatis in ordine ad rationem ordinantem ea, quae sunt ad finem, in finem ipsum, sed electio est actus voluntatis in ordine ad rationem comparantem ea, quae sunt in finem, ad invicem, verit. 22. 13 ad 16.
- Zu bonitas intentionis → bonitas sub a; zu finis i. → finis sub a & b; zu ordo i. & i. naturae → ordo sub a; zu quantitas i. → quantitas sub b; zu rectitudo in i. → rectitudo sub c.
- Als Arten der intentio gehören hierher: 1. intentio absoluta (cg. III. 6) = die unbedingte oder beziehungslose Absicht. 2. i. actualis & i. habitualis (th. III. 64. 8 ad 3; 2 sent. 40. 1. 5 ad 6; 4 sent. 6. 1. 2. 1 ad 4) = die tätliche und die zuständliche Absicht oder die Absicht im Sinne eines Aktes und die im Sinne eines Zustandes. 3. i. animalis (verit. 22. 13 ad 7) = die sinnliche Absicht oder die Absicht eines sinnbegabten Wesens. 4. i. bona & i. prava (quodl. 5. 11. 22 c & 23 c) = die gute und die schlechte Absicht. 5. i. carnalis (th. II. II. 100. 5 ob. 2; III. 69. 6 ob. 4; quodl. 5. 11. 23 c) = die fleischliche oder von der Rücksicht auf Körperliches eingegebene Absicht (sicut carnalis videtur esse intentio, si quis alicui det beneficium ecclesiasticum pro suscepto servitio, ita etiam si quis det intuitu consanguinitatis, th. II. II. 100. 5 ob. 2.). 6. i. consequens & i. praecedens (ib. I. II. 19. 7 c) = die (einer Handlung) nachfolgende und die (ihr) vorausgehende Absicht. 7. i. corrupta (ib. II. II. 154. 4 c) = die verdorbene oder verschlechterte Absicht. 8. i. formalis (ib. 104. 2 ad 1) = die nach Weise der Form sich verhaltende Absicht. 9. i. habitualis, → i. actualis. 10. i. mentalis (ib. III. 64. 8 ad 2) = die bloß im Geiste oder in Gedanken existierende Absicht. 11. i. praecedens, → i. consequens. 12. i. prava, → i. bona. 13. i. prima naturae & i. secunda naturae (4 sent. 36. 1. 1 ad 2; verit. 23. 2 c) = die erste und die zweite Absicht der Natur eines Wesens (sic dicimus, de prima intentione naturae esse, quod animal perfectum producatur, sed quod producatur animal imperfectum, est ex secunda intentione naturae, quae, ex quo non potest propter suam indispositionem tradere formam perfectionis, tradit ei id, cuius est capax, verit. 23. 2 c). 14. i. secunda naturae, → i. prima naturae. 15. i. simoniaca (quodl. 5. 11. 23 c) = die eine Simonie oder einen geistlichen Wucher begründende Absicht.
- Quod est primum in intentione, est ultimum in executione (ib. 8. 1. 2 ad 1) = was der Absicht nach das Erste ist, ist das Letzte der Ausführung nach. Ultimum in generatione est primum in intentione, → generatio sub a.
c) Beziehung, synonym mit habitudo (←), ratio (← sub n) und relatio (← ; vgl. pot. 7. 9 c): necessarium est ergo animali, quod percipiat huiusmodi intentiones, quas non percipit sensus exterior, th. I. 78. 4 c; ad apprehendendum autem intentiones, quae per sensum non accipiuntur, ordinatur vis aestimativa, ib.; ponunt quasdam intentiones divinae essentiae superadditas, cg. I. 23; vgl. pot. 7. 6 c; intentionem vel habitudinem alicuius subsistentis ad naturam communem, 1 sent. 25. 1. 3 c; huiusmodi enim intentiones format intellectus, attribuens eas naturae intellectae, 1 perih. 10 b.
- Zu communitas intentionis → communitas sub a; zu nomen i. sive i. significans → nomen sub a.
- Arten der intentio in diesem Sinne sind: 1. intentio communis sive universalis sive universalitatis & i. particularis sive individualis sive individualitatis (th. I. 78. 4 c; 85. 2 ad 2 & 3 ad 1; I. II. 29. 6 c; II. II. 2. 1 c; cg. I. 65; II. 60; qu. anim. 11 ad 14; unio. 2 c; 2 anim. 12 b; princ.) = die gemeinsame oder allgemeine und die besondere oder einzeldingige Beziehung oder die Beziehung der Allgemeinheit und die der Einzeldingigkeit. 2. i. essentialis & i. superaddita (cg. I. 23; pot. 7. 6 c) = die wesentliche und die hinzugefügte oder außerwesentliche Beziehung. 3. i. generis & i. speciei (1 sent. 2. 1. 3 c; 25. 1. 3 c; pot. 7. 9 c; 4 phys. 17 a) = die Beziehung der Gattung und die der Art, m. a. W. die Beziehung eines Dinges, nach welcher es eine Gattung, und diejenige, nach welcher es eine Art ausmacht. 4. i. individualis, → i. communis. 5. i. individualitatis, ≈ . 6. i. logica (th. I. 76. 3 ad 4; 2 sent. 12. 1. 1 ad 1; ente pr. a; vgl. th. I. 30. 4 c; 1 sent. 2. 1. 3 c) = die logische oder für die Logik in Betracht kommende Beziehung (consequens modum intelligendi, pot. 7. 9 c; vgl. th. I. 76. 3 ad 4). 7. i. naturae communis (th. I. 30. 4 c) = die Beziehung der allgemeinen Natur, m. a. W. die Beziehung der Allgemeinheit, welche die Natur eines Dinges an sich trägt. 8. i. necessitatis essendi (cg. I. 42) = die Beziehung der Seinsnotwendigkeit eines Dinges. 9. i. particularis, → i. communis. 10. i. secundae substantiae (pot. 7. 9 c) = die Beziehung der zweiten Substanz, m. a. W. die Beziehung eines Dinges, nach welcher es eine substantia secunda (→ substantia sub a) darstellt. 11. i. speciei, → i. generis. 12. i. superaddita, → i. essentialis. 13. i. universalis, → i. communis. 14. i. universalitatis, ≈ .
d) Ähnlichkeit, Abbild, synonym mit similitudo (← sub b) und species (← sub e): ad operationem autem sensus requiritur immutatio spiritualis, per quam intentio formae sensibilis fiat in organo sensus, th. I. 78. 3 c; sicut intentio coloris, quae est in pupilla, non potest facere album, ib. I. II. 5. 6 ad 2; cognoscit eam secundum intentionem rei, quam in se habet, ib. 22. 2 c; secundum quod recipit intentionem rei, ib. ad 3; non ita, quod coloretur, sed ita, quod recipiat intentionem coloris, ib.; sicut patet de intentionibus colorum, quae sunt in aere, a quibus nullum corpus coloratur, ib. 37. 4 ob. 1; species sive intentio qualitatis et non ipsa qualitas, 4 sent. 44. 2. 1. 3 c; alio modo aliquid recipitur in altero spiritualiter per modum intentionis cuiusdam, sicut similitudo albedinis recipitur in aere et in pupilla, ib. 3. 1. 3 c; alia (est passio), quae sequitur actionem, quae est per modum animae, quando scilicet species agentis recipitur in patiente secundum esse spirituale ut intentio quaedam, secundum quem modum res habet esse in anima, sicut species lapidis recipitur in pupilla, 2 sent. 19. 1. 3 ad 1; species recipitur in organo sensus aut in medio per modum intentionis et non per modum naturalis formae, 2 anim. 14 h.
- Hierher gehörige Arten der intentio sind: 1. intentio animae sive cognitiva (Col. 1. 4; 4 phys. 17 a) = das Abbild (eines Dinges) in der Seele oder das Erkenntnisbild. 2. i. cognitiva, → i. animae. 3. i. intellecta sive intellectus sive intellectualis sive intelligibilis (th. I. 85. 1 ad 4; cg. I. 53; IV. 11 & 26; pot. 7. 6 c; vgl. pot. 9. 5 c) = das von der Vernunft erkannte oder für sie erkennbare Abbild (dico autem intentionem intellectam id, quod intellectus in seipso concipit de re intellecta. Quae quidem in nobis neque est ipsa res, quae intelligitur, neque est ipsa substantia intellectus, sed est quaedam similitudo concepta intellectu de re intellecta, quam voces exteriores significant, unde et ipsa intentio verbum interius nominatur, quod est exteriori verbo significatum, cg. IV. 11; intentio intellecta, cum sit quasi terminus intelligibilis operationis, est aliud a specie intelligibili, quae facit intellectum in actu, quod oportet considerari ut intelligibilis operationis principium, licet utrumque sit rei intellectae similitudo. Per hoc enim, quod species intelligibilis, quae est forma intellectus et intelligendi principium, est similitudo rei exterioris, sequitur, quod intellectus intentionem formet illius rei similem, quia quale est unumquodque talia operatur (→ qualis sub a); et ex hoc, quod intentio intellecta est similis alicui rei, sequitur, quod intellectus formando huiusmodi intentionem rem illam intelligat, ib. I. 53). 4. i. intellectualis, → i. intellecta. 5. i. intellectus, ≈ . 6. i. intelligibilis, ≈ . 7. i. spiritualis (th. I. II. 37. 4 ad 1) = das geistartige Abbild.
e) übersinnliches Erkenntnisbild, Vorstellung der Vernunft, Begriff, synonym mit conceptio intelligibilis (← sub c) und ratio (← sub h & i): intellectus per speciem (Form) rei formatus intelligendo format in seipso quandam intentionem rei intellectae, quae est ratio ipsius, quam significat definitio, cg. I. 53; intentio boni est prior intentione veri, verit. 21. 3 ob. 5; cum autem comparamus intentionem boni et veri, intentio sumitur pro ratione, quam significat definitio, ib. ad 5; logicus, qui considerat intentiones tantum, 1 sent. 19. 5. 2 ad 1.
- Als Arten der intentio sind hier anzuführen: intentio prima & i. secunda (1 sent. 23. 1. 3 c; 26. 1. 1 ad 3; 3 sent. 6. 1. 1. 1 c; log. I. 1; univ. 2; vgl. pot. 7. 6 c) = der erste und der zweite Begriff eines Dinges, d. i. die übersinnliche Vorstellung eines Dinges bei der direkten und die bei der reflexen oder reflexiven Erkenntnis desselben (vgl. th. I. 85. 2 c), m. a. W. die Vorstellung eines Dinges nach seiner allgemeinen Natur und Wesenheit und die Vorstellung eben dieser allgemeinen Natur und Wesenheit nach der Beziehung ihrer Allgemeinheit (prima intentio, quae de lapide est in intellectu, est species lapidis, quae competit lapidi, secundum quod est lapis, et ab ista prima intentione haec vox lapis imposita est ad significandum naturam lapidis, quae est extra animam, univ. 2; quia intellectus reflectitur supra seipsum et supra ea, quae in eo sunt, sive subiective sive obiective, considerat iterum hominem sic a se intellectum sine condicionibus materiae et videt, quod talis natura cum tali universalitate seu abstractione intellecta potest attribui huic et illo individuo et quod realiter est in hoc et illo individuo; ideo format secundam intentionem de tali natura et hanc vocat universale seu praedicabile vel huiusmodi, log. I. 1); vgl. praedicabilis sub b.
abbildlich, abgebildet (vgl. intentio sub d), der Gegensatz zu realis (←) .
- Zu esse intentionale → esse; zu virtus i. → virtus sub a.
Zinsen, synonym mit usura (←): duplex est interesse. Quoddam quidem ex eo, quod aliquid non adest, quia scilicet aliquis non adquisivit, quod adquirere potuisset, et ad hoc interesse non obligatur aliquis. Aliud est interesse ex eo, quod aliquid abest, quia scilicet aliquid subtractum est alicui de hoc, quod habebat, et de tali interesse nascitur obligatio, mal. 13. 4 ob. 14; vgl. ib. ad 14.
innerer, innerlich, synonym mit intraneus (←) und intrinsecus (← sub b), der Gegensatz zu exterior, extraneus (←) und extrinsecus (← sub b).
dazwischen seiend.
- Zu causa intermedia → causa sub b; zu forma i. → forma sub b; zu generatio i. → generatio sub a; zu genus i. → genus sub b.
unbegrenzt, unbestimmt, synonym mit indefinitus, indeterminatus und infinitus (←), der Gegensatz zu determinatus (← sub a), finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a).
a) Verdolmetschung, Auslegung: dicitur autem interpretatio secundum Boethium vox significativa, quae per se aliquid significat, sive sit complexa sive incomplexa, 1 perih. 1 a; nomen et verbum magis interpretationis principia esse videntur, quam interpretationes; ille enim interpretari videtur, qui exponit aliquid esse verum vel falsum. Et ideo sola oratio enuntiativa, in qua verum vel falsum invenitur, interpretatio vocatur, ib.; in manifestis non est opus interpretatione, sed executione, th. II. II. 120. 1 ad 3; interpretatio sermonum potest reduci ad donum prophetiae, ib. 176. 2 ad 4; in petitione exteriori dicitur aliquid esse petitio . . . secundum interpretationem quandam, ut cum aliquis manum porrigit, 4 sent. 15. 4. 1. 1 ad 1.
b) De interpretatione, eine Schrift des Aristoteles: intitulatur ergo liber iste De interpretatione, acsi diceretur De enuntiativa oratione, in qua verum vel falsum invenitur, 1 perih. 1 a.
auslegungsweise, im Sinne der Auslegung, der Gegensatz zu expresse (←): non expresse Deum irridet, sed quasi interpretative, th. II. II. 75. 2 ad 2; contemnit quidem non expresse, sed interpretative, 4 sent. 9. 1. 3. 4 ad 1; sive mulier petat expresse, sive interpretative, ib. 38. 1. 3. 2 ad 4; alio modo dicitur iudicare quasi interpretative; interpretamur enim aliquem facere, qui facienti consentit, ib. 47. 1. 2. 1 c.
a) verdolmetschend, auslegend: oratio est quodammodo interpretativa voluntatis humanae, th. III. 21. 4 c.
- Zu potentia interpretativa → potentia sub b; zu ratio i. → ratio sub h; zu virtus i. → virtus sub a.
b) die Auslegung, dieses oder jenes zu sein, gestattend, der Auslegung nach vorhanden seiend, als dies oder jenes ausgelegt.
kundgebend, kundgegeben.
- Zu motio intimativa → motio.
innerlicher weise, von innen, synonym mit intrinsece und intrinsecus (← sub a), der Gegensatz zu extrinsece (←) und extrinsecus (← sub a): infinitum consequitur motum intranee, 3 phys. 1 b.
innerer, innerlich, synonym mit interior (←) und intrinsecus (← sub b), der Gegensatz zu exterior, extraneus (←) und extrinsecus (← sub b): nihil variat de eo, quod est intraneum rei, 2 sent. 12. 1. 1 ad 5.
innerlicherweise, von innen, synonym mit intranee (←) und intrinsecus (← sub a), der Gegensatz zu extrinsece (←) und extrinsecus (← sub a): magis intrinsece rerum factiones considerantes, cg. II. 37.
a) innerlicherweise, von innen, synonym mit intranee und intrinsece (←), der Gegensatz zu extrinsece (←) und extrinsecus (← sub a): quod intrinsecus latebat, 1 Cant. 4; ad percipiendum intrinsecus inspirationes, 2 Cant. 5; vgl. ib. 6 a.
b) innerer, innerlich, synonym mit interior und intraneus (←), der Gegensatz zu exterior, extraneus (←) und extrinsecus (← sub b): alia huiusmodi adiumenta tam intrinseca quam extrinseca, cg. II. 29; quidquid accipiatur intrinsecum creaturae, habet esse ab alio, ib. 31; si enim esset aliquis color intrinsecus pupillae, unit.
a) Anschauung, Schauen, Blick: intelligere nihil aliud dicit (besagt), quam intuitum, qui nihil aliud est, quam praesentia intelligibilis ad intellectum quocumque modo, 1 sent. 3. 4. 5 c; praesens intuitus Dei fertur in totum tempus, th. I. 14. 9 c; vgl. ib. 13 c; 1 perih. 13 f; uno intuitu apprehendens utrumque, th. I. 19. 5 c; oculus fatigatur ex forti intuitu, ib. I. II. 22. 2 ad 3; cessante discursu figatur eius intuitus in contemplatione unius simplicis veritatis, ib. II. II. 180. 6 ad 2.
- Eine Art dieses intuitus ist: intuitus simplex (ib. 9. 1 ad 1; 180. 6 ad 2; cg. IV. 13) = das einfache Schauen oder Anschauen der Vernunft, einfach genannt, weil es mit keinerlei diskursiven Tätigkeit verbunden ist; vgl. th. I. 14. 7 c.
b) Ansehung, Hinblick, Hinsicht: eius intuitu diliguntur, th. II. II. 23. 1 ad 3; nolebat eum statim sequi intuitu paternae sepulturae, ib. 189. 6 c.
findend, auffindend, erfindend.
- Inventiva sc. pars logicae (1 anal. 1 a; log. IV. 1) = der auffindende Teil der Logik, auffindend genannt, weil er das Auffinden der Wahrheit zum Gegenstande hat, m. a. W. derjenige Teil der Logik, welcher den rationis processus behandelt, in quo ut in pluribus (als in den meisten Fällen) verum concluditur, non tamen necessitatem habens (1 anal. 1 a), nam inventio non semper est cum certitudine (ib.), und welcher in die Dialektik oder Topik, die Rhetorik und Poetik zerfällt (ib.).
Neid: invidia est tristitia de prosperitate alicuius, 1 met. 3 e; pertinet ad invidiam, quae tristatur de bono alieno, inquantum est impeditivum propriae excellentiae, th. I. II. 84. 4 c; vgl. ib. 35. 8 c; I. 63. 2 c; II. II. 36. 1-4; cg. I. 89; mal. 10. 1-3; invidia ponitur vitium capitale, th. II. II. 36. 4 c.
- Zu zelus invidiae → zelus sub a.
- Arten der invidia sind: invidia fratris & i. fraternae gratiae (2 sent. 43. 1. 3 ad 6) = der Neid über den Bruder und der über die Gnade des Bruders (invidia potest esse duplex, quaedam, quae est de prosperitate vel exaltatione hominis, et quaedam, quae est de exaltatione gratiae, sicut quod multi ad Dei gratiam convertuntur vel aliquid huiusmodi, et talis invidia solum est peccatum in Spiritum sanctum, non quidem invidia fratris, sed invidia fraternae gratiae, ib.).
- Filiae invidiae d. i. Sprösslinge des Neides sind diese fünf: afflictio in prosperis proximi (Missgunst), detractio (Ehrabschneidung oder Verkleinerung), exsultatio in adversis proximi (Schadenfreude), odium (←) und susurratio (Ohrenbläserei); vgl. th. II. II. 36. 4 ob. 3 & ad 3; mal. 10. 3 c.
unwillentlicherweise, unfreiwilligerweise, der Gegensatz zu voluntarie (←): si homo involuntarie simpliciter deficiat, th. I. II. 20. 4 c; divitiae involuntarie amittuntur, cg. III. 30; vgl. 3 eth. 1 a.
unwillentlich, unfreiwillig, der Gegensatz zu voluntarius (←): quod est contra voluntatem, dicitur esse involuntarium, th. I. II. 6. 5 c; quamvis involuntarium videatur dici secundum remotionem voluntarii, tamen, si respiciamus ad causas, dicitur aliquid voluntarium per remotionem eorum, quae causant involuntarium, 3 eth. 4 a.
- Über den Unterschied zwischen involuntarium & non voluntarium heißt es: Quandoque enim est voluntati contrarium, et tum proprie dicitur involuntarium, quandoque autem non est contrarium voluntati, sed est praeter voluntatem, inquantum ignoratur, et hoc non dicitur involuntarium, sed non voluntarium, ib. 3 a.
- Arten des involuntarium sind: 1. involuntarium absolute sive simpliciter & i. secundum quid (th. I. 113. 7 c; I. II. 6. 6 ob. 3 & c & 8 c; 4 sent. 29. 1. 1 c; quodl. 5. 5. 10 c; 3 eth. 1-3) = das unbedingt oder einfachhin und das beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht Unfreiwillige. 2. i. per ignorantiam & i. per violentiam (th. I. II. 6. 5 c & 8 c; II. II. 66. 9 c; 3 eth. 1 c) = das Unfreiwillige zufolge einer Unwissenheit und das zufolge einer Gewalt. 3. i. per violentiam, → i. per ignorantiam. 4. i. secundum quid, → i. absolute. 5. i. simpliciter, ≈ .
a) Zorn im eigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit iracundia (← sub a): ira proprie loquendo est passio quaedam appetitus sensitivi, a qua vis irascibilis denominatur, th. II. II. 158. 1 c; vgl. ib. 2 c; 162. 3 c; I. 19. 11 c; 3 sent. 15. 2. 2. 2 c; causatur enim ira ex malo difficili iam iniacente. Ad cuius praesentiam necesse est, quod aut appetitus succumbat, et sic non exit terminos tristitiae, quae est passio concupiscibilis, aut habet motum ad invadendum malum laesivum, quod pertinet ad iram, th. I. II. 23. 3 c; vgl. ib. 46. 1-8; formale quidem in ira est id, quod est ex parte animae appetitivae, quod scilicet ira sit appetitus vindictae, materiale autem id, quod pertinet ad commotionem corporalem, scilicet quod ira sit accensio sanguinis circa cor, mal. 12. 1 c; vgl. ib. 3 ad 7; 4 eth. 13 c.
- Arten der ira sind: 1. ira acuta sive fellea (th. I. II. 42. 5 ob. 2; II. II. 158. 5 a; vgl. ib. I. II. 46. 8 c; 4 eth. 13 h-l) = der Jähzorn. 2. i. bona & i. mala (Eph. 4. 8) = der (sittlich) gute und der (sittlich) böse Zorn (mala quidem, quando inordinate tendit in vindictam, scilicet contra iustitiam, bona vero, quando in vindictam debitam, quando scilicet quis irascitur, quando oportet, cum quibus et quantum oportet, ib.). 3. i. cordis (ib. 10) = der Zorn des Herzens oder der innere Zorn (qui aliquando retinetur et manet solum in corde, ib.). 4. i. fellea, → i. acuta. 5. i. imperfecta sive moderata (praec. 5; mal. 12. 3 ad 4 s. c.) = der unvollkommene oder mäßige Zorn. 6. i. inordinata & i. ordinata (3 sent. 15. 2. 2. 2 c & ad 3) = der ungeordnete und der geordnete Zorn (ira inordinata consistit in vindicta, sed ira ordinata vindictam ad iustitiam ordinat, ut scilicet vindictam non quaerat, sed iustitiam, et tantum puniat, quantum iustitiae ordo permittit, ib. ad 3); vgl. i. bona. 7. i. mala, → i. bona. 8. i. moderata, → i. imperfecta. 9. i. ordinata, → i. inordinata. 10. i. per vitium sive vitiosa & i. per zelum sive virtuosa (th. II. II. 158. 2 c; III. 15. 9 c; 3 sent. 15. 2. 2. 2 c; mal. 12. 3 c, ad 4 s. c. & 5 c) = der Zorn nach Weise des Lasters oder der Sünde und der nach Weise des Eifers oder der sündhafte und der tugendhafte Zorn. 11. i. per zelum, → i. per vitium. 12. i. virtuosa, ≈ . 13. i. vitiosa, ≈ .
- Filiae irae d. i. die Sprösslinge des Zornes sind diese: blasphemia (←), clamor (wirres und wüstes Geschrei), contumelia (←), indignatio (Unmut), rixa (←) und tumor mentis (Aufblähung des Geistes durch Rachegedanken); vgl. th. II. II. 41. 2 c; 158. 7 c; mal. 12. 5 c.
b) Zorn im uneigentlichen Sinne des Wortes: quandoque enim ira ponitur pro habitu vel actu vitii, quod opponitur mansuetudini, quod in IV. Ethic. (c. 11, 1125. b. 29) irascibilitas dicitur, quod contingit ex hoc, quod virtus, ut in II. Ethic. dicitur, quandoque magis opponitur uni extremorum, sicut mansuetudo superfluitati irae magis, quam diminutioni, et ideo oppositum vitium nominatur ira . . . Alio modo dicitur ira voluntas vindicandi aliquod malefactum, et sic ira non est passio proprie loquendo, nec est in irascibili, sed in voluntate, 3 sent. 15. 2. 2. 2 c.
a) Zorn, synonym mit ira (← sub a): de iracundia, quae opponitur mansuetudini, th. II. II. 158 pr.; vgl. ib. 5 t.
b) heftiger Zorn, Zornwut: superabundantia (irae) vocatur iracundia, 4 eth. 13 a.
zürnend, zornmütig.
- Zu potentia irascibilis → potentia sub b; zu vis i. → vis sub a.
- Irascibilis sc. potentia sive vis (th. I. 82. 5 ad 2; I. II. 23. 1 c; 25. 1 a; 46. 7 ad 2; II. II. 162. 3 c; cg. II. 60 & 81; 3 sent. 27. 2. 3 c) = das Vermögen des zornmütigen Strebens im eigentlichen oder engern und uneigentlichen oder weitern Sinne des Wortes, d. i. das sinnliche Begehrungsvermögen, welches das bonum resp. malum arduum zum Objekte hat, und der Wille (irascibilis dupliciter accipi potest. Uno modo proprie, et sic est pars appetitus sensitivi, sicut et ira proprie sumpta est quaedam passio appetitus sensitivi. Alio modo potest accipi irascibilis largius, scilicet ut pertineat etiam ad appetitum intellectivum, cui etiam quandoque attribuitur ira, prout scilicet attribuimus iram Deo et angelis, non quidem secundum passionem, sed secundum iudicium iustitiae iudicantis, th. II. II. 162. 3 c.
- Zu passio irascibilis → passio sub c.
- Arten der irascibilis im eigentlichen Sinne sind: irascibilis brutalis & i. humana (3 sent. 26. 1. 5 ad 3) = das zornmütige Begehrungsvermögen des Tieres und das des Menschen.
Zornmut, Zornmütigkeit: tres sunt irascibilitatis species, th. II. II. 158. 5 a; quandoque enim ira ponitur pro habitu vel actu vitii, quod opponitur mansuetudini, quod in IV. Ethic. (c. 11, 1125. b. 29) irascibilitas dicitur, 3 sent. 15. 2. 2. 2 c.
Kleintuerei, die εἰρωνεία des Aristoteles (Eth. Nic. II. 7, 1108. a. 22), der Gegensatz zu iactantia (Großtuerei): ironia, per quam aliquis de se fingit minora, th. II. II. 113. 1 ob. 1; vgl. ib. 110. 2 c; fictio falsi, quae est in plus, quando scilicet aliquis fingit maiora de se, quam sunt, vocatur iactantia . . . Sed fictio, quae est ad minus, scilicet quando aliquis fingit de se quaedam vilia, vocatur ironia id est irrisio, 2 eth. 9 f; vgl. 4 eth. 10 p; 3 sent. 38. 1. 2 ad 6.
unvernünftig, synonym mit irrationalis (← sub a), der Gegensatz zu rationabilis (←) und rationalis (← sub a): quod est irrationabile, th. I. 89. 1 c; irrationabile est, vel quod est contrarium rationi, vel quod est natum (←) habere rationem et non habet, qu. anim. 14 c.
- Zu pars irrationabilis → pars sub a; zu res i. → res.
Unvernünftigkeit, der Gegensatz zu rationabilitas und rationalitas (←): homini non potest convenire irrationabilitas, cg. I. 39; illusio quaedam videtur et irrationabilitas, ib. III. 106.
a) unvernünftig, synonym mit irrationabilis (←), der Gegensatz zu rationabilis und rationalis (←): creaturas irrationales non amat, th. I. 20. 2 ob. 3; sic etiam attribuimus ei irrationale, inquantum est supra rationem, nom. 7. 3; etsi enim rationale et irrationale sint contrariae differentiae, 1 cael. 8 c.
- Irrationalia magis aguntur ad operandum, quam seipsa agunt, → agere sub d. Omnia irrationalia agunt ex solo naturae impetu (2 cael. 18 a) = alle unvernünftigen Wesen sind zufolge eines bloßen Naturtriebes tätig.
b) undenkbar, nicht vorstellbar, der Gegensatz zu rationalis (← sub e).
- Zu linea irrationalis → linea sub a.
unregelmäßig, der Gegensatz zu regularis (← sub a).
- Zu magnitudo irregularis → magnitudo sub a; zu motus i. → motus sub a.
a) Unregelmäßigkeit im eigentlichen Sinne des Wortes: in quibus motibus inveniatur regularitas et irregularitas, 5 phys. 7 d; circa motus planetarum quaedam anomaliae id est irregularitates apparent, 2 cael. 17 b.
b) Unregelmäßigkeit im übertragenen Sinne des Wortes: si irregularitas sequeretur culpam, th. I. II. 20. 5 ad 4; immunditia nihil aliud erat, quam irregularitas quaedam, ib. 103. 2 c; venialia ibi dicuntur irregularitates sive immunditiae, ib. III. 87. 4 ad 1; irregularitas non incurritur propter peccatum tantum, 4 sent. 25. 2. 2. 2 ad 2; vgl. ib. ad 3 & 3. 1. 1 ad 1.
- Als Art der irregularitas gehört hierher: irregularitas legalis (ib. 33. 2. 2. 3 ad 5) = die Unregelmäßigkeit im Sinne des Gesetzes des Alten Testamentes.
a) urteilen, aburteilen, richten: ad quem pertinet de aliis iudicare, th. I. II. 15. 4 c; nobis commisit iudicare de exterioribus, de interioribus vero sibi retinuit, Matth. 7 a.
- Arten des iudicare in diesem Sinne sind: iudicare absolvendo, i. discutiendo & i. puniendo sive reprehendendo (1 Cor. 11. 7) = freisprechend, untersuchend und strafend oder tadelnd richten.
b) urteilen, beurteilen im logischen Sinne dieser Wörter, d. i. etwas von einem andern in Gedanken oder in Worten aussagen: haec enim duo (sapere et intelligere) intellectivae cognitioni attribuuntur; intellectus enim habet iudicare, et hoc dicitur sapere, et apprehendere, et hoc dicitur intelligere, 3 anim. 4 f; vgl. ib. 12 b; cum enim sapientis sit ordinare et iudicare, th. I. 1. 6 c; Aristoteles: Metaph. I. 2, 982. a. 17 sq.; de sensibilibus per rationem iudicamus, th. I. II. 15. 4 c; unumquodque magis iudicatur secundum id, quod primo et per se competit ei, quam secundum id, quod consequenter (← sub b) se habet, ib. II. II. 117. 6 c; iudicare autem de iudicio suo est solius rationis, quae super actum suum reflectitur, verit. 24. 2 c.
- Zu sensus iudicandi → sensus sub b.
- Als Arten des iudicare gehören hierher: 1. iudicare per modum cognitionis & i. per modum inclinationis (th. I. 1. 6 ad 3) = über etwas urteilen nach Weise der Erkenntnis desselben und nach Weise der Hinneigung zu ihm. 2. i. per modum inclinationis, → i. per modum cognitionis. 3. i. secundum quid & i. simpliciter (ib. II. II. 4. 8 c) = beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder schlechtweg über etwas urteilen. 4. i. simpliciter, → i. secundum quid.
c) urteilen, beurteilen im psychologischen Sinne dieser Wörter, d. i. etwas von einem andern durch irgendein Seelenvermögen unterscheiden: sensus proprius iudicat de sensibili proprio discernendo ipsum ab aliis, quae cadunt sub eodem sensu, sicut discernendo album a nigro vel a viridi, th. I. 78. 4 ad 2; vgl. verit. 11. 1 ad 12 & 3 c; ab intellectu vel phantasia aut sensu . . ., quorum est iudicare, cg. II. 48.
- Hierher rechnen als Arten des iudicare: 1. iudicare ex collatione & i. ex naturali instinctu (th. I. 83. 1 c) = auf Grund einer angestellten Vergleichung und zufolge eines natürlichen Instinktes urteilen. 2. i. ex naturali instinctu, → i. ex collatione. 3. i. iudicio libero sive libere & i. iudicio non libero sive naturali (ib.; cg. II. 48) = mit freiem Urteil oder mit Freiheit (haec sola libere iudicant, quaecumque in iudicando seipsa movent, cg. II. 48) und mit nicht freiem oder mit natürlichem Urteil d. i. zufolge eines natürlichen Instinktes (↑ i. ex naturali instinctu) urteilen. 4. i. iudicio naturali, → i. iudicio libero. 5. i. iudicio non libero, ≈ . 6. i. libere, ≈ . 7. i. secundum sensum (3 anim. 12 b) = mit einem Sinne oder sinnlich urteilen.
urteilend: synesis est iudicativa de agendis secundum communem legem, th. I. II. 57. 6 ad 3; vgl. ib. II. II. 60. 1 ad 1.
- Iudicativa sc. pars logicae (th. II. II. 53. 4 c; 1 anal. 1 a & 35 a; log. IV. 1) = urteilender Teil der Logik d. i. die so genannte Analytik (→ analyticus sub a): pars autem logicae, quae primo deservit processui (sc. ei, qui est necessitatem inducens, in quo non est possibile esse veritatis defectum et per quem scientiae certitudo adquiritur) pars iudicativa dicitur eo, quod iudicium est cum certitudine scientiae, 1 anal. 1 a; analytica id est demonstrativa scientia, quae resolvendo ad principia per se nota iudicativa dicitur, est pars logicae, quae etiam dialecticam sub se continet, ib. 35 a; vgl. trin. 2. 2. 1 c.
Gerichtsstätte, Gerichtshof, Gericht: quando naturale iudicatorium non est ligatum, th. I. 94. 4 c; secundario vero in naturali iudicatorio rationis humanae, ib. I. II. 71. 6 ad 4; nisi ligato naturali iudicatorio sensus, cg. III. 104; sortiuntur naturale iudicatorium rationis, ib. 129; conscientia dicitur esse naturale iudicatorium, verit. 17. 1 ad 5; vgl. ib. 16. 1 ob. 15.
a) Gerichtsverhandlung, Gericht: usque ad diem iudicii differri, th. I. 64. 4 ad 3.
- Zu forum iudicii & exterioris i. → forum sub b.
- Als Arten des iudicium gehören hierher: 1. iudicium civile sive saeculare sive temporale & i. ecclesiae sive ecclesiasticum sive spirituale (th. II. II. 10. 9 c; 11. 4 ob. 1; 4 sent. 19. 1. 3. 1 a; 37. 2. 1 c) = das staatliche oder weltliche oder zeitliche und das kirchliche oder geistliche Gericht. 2. i. commune sive generale sive universale & i. singulare (cg. IV. 96; 4 sent. 43. 1. 5. 2 c; 47. 1. 1 c & ad 1) = das allgemeine (vgl. i. universale sub c) und das besondere Gericht. 3. i. conscientiae & i. publicum sive exterius (th. I. II. 96. 4 ob. 1 & 2; II. II. 67. 2 ad 3; 4 sent. 18. 2. 3. 1 ad 3) = das Gericht des Gewissens (vgl. i. conscientiae sub c) oder das innere und das öffentliche oder äußere (vgl. i. exterius sub b) Gericht. 4. i. Dei sive divinum & i. humanum (th. I. II. 87. 3 ad 1; II. II. 11. 4 ob. 1; 33. 7 ad 1; cg. III. 80, 139/140 & 142; 4 sent. 43. 1. 5. 1 c) = das göttliche und das menschliche (vgl. i. divinum sub b) Gericht. 5. i. divinum, → i. Dei. 6. i. ecclesiae, → i. civile. 7. i. ecclesiasticum, ≈ . 8. i. exterius, → i. conscientiae. 9. i. extremum sive finale sive ultimum (cg. IV. 96; 4 sent. 47. 1. 3. 2 ob. 3; 1 Cor. 11. 7) = das letzte oder Weltgericht. 10. i. finale, → i. extremum. 11. i. generale, → i. commune. 12. i. humanum, → i. Dei. 13. i. publicum, → i. conscientiae. 14. i. singulare, → i. commune. 15. i. spirituale, → i. civile. 16. i. temporale, ≈ . 17. i. ultimum, → i. extremum. 18. i. universale, → i. commune.
b) Gerichtsspruch, richterliches Urteil, synonym mit sententia (← sub b): iudicium importat (bezeichnet) retributionem, respectu cuius meritum vel demeritum dicitur, th. I. II. 21. 4 a; iudicium significat executionem iustitiae, ib. 99. 4 ad 2; iudicium proprie nominat actum iudicis, inquantum iudex est, iudex autem dicitur quasi ius dicens, ius autem est obiectum iustitiae, . . . et ideo iudicium importat secundum primam nominis impositionem definitionem vel determinationem iusti sive iuris, ib. II. II. 60. 1 c; vgl. ib. ad 1 & 5 c; iudicium est actus iustitiae, prout iudex ad aequalitatem iustitiae reducit ea, quae inaequalitatem oppositam facere possunt, ib. 63. 4 c; iudicium non sumitur hic pro executione iustitiae, ib. 89. 3 c; omnis autem retributio, qua diversa redduntur secundum diversitatem meritorum, iudicium requirit, cg. IV. 96; vgl. verit. 8. 1 ad 13.
- Arten des iudicium in diesem Sinne sind: 1. iudicium absolutionis sive purgationis & i. condemnationis sive reprehensionis (1 Cor. 4. 1; Ps. 1 c, 5 g & 34 a) = das Urteil der Freisprechung oder Reinigung und das der Verurteilung oder des Tadels. 2. i. aequum sive iustum & i. iniustum sive perversum (th. II. II. 60. 2 c; Rom. 2. 1; 1 Cor. 4. 1) = das gerechte und das ungerechte Urteil (quando est contra rectitudinem iustitiae, . . . dicitur iudicium perversum vel iniustum, th. II. II. 60. 2 c). 3. i. aquae ferventis, i. ferri candentis & i. ignis (ib. 95. 8 ob. 3 & ad 3) = das (Gottes)urteil des siedenden Wassers, das des glühenden Eisens und das des Feuers. 4. i. condemnationis, → i. absolutionis. 5. i. de personis & i. de rebus (quodl. 12. 22. 34 c) = das Urteil über Personen und das über Sachen. 6. i. de rebus, → i. de personis. 7. i. discretionis & i. discussionis sive examinationis (4 sent. 47. 1. 3. 2 c & 4 c; comp. 1. 243; 1 Cor. 4. 1; Ps. 1 c, 5 g & 34 a) = das Urteil der Unterscheidung oder Entscheidung (vgl. i. discretionis sub c) und das der Untersuchung oder Prüfung. 8. i. discussionis, → i. discretionis. 9. i. divinum & i. hominum sive humanum (Rom. 2. 1; 1 Cor. 4. 1) = das göttliche und das menschliche (vgl. i. divinum sub a) Urteil. 10. i. examinationis, → i. discretionis. 11. i. exterius & i. interius (th. II. II. 60. 3 ad 3) = das äußere (vgl. i. exterius sub a) und das innere Urteil oder das Urteil in Worten und das in Gedanken. 12. i. ferri candentis, → i. aquae ferventis. 13. i. hominum, → i. divinum. 14. i. humanum, ≈ . 15. i. ignis, → i. aquae ferventis. 16. i. illicitum sive vitiosum & i. licitum (ib. 2 c & 3 ad 1) = das unerlaubte oder sündhafte und das erlaubte Urteil. 17. i. iniustum, → i. aequum. 18. i. interius, → i. exterius. 19. i. licitum, → i. illicitum. 20. i. perversum, → aequum. 21. i. purgationis, → i. absolutionis. 22. i. reprehensionis, ≈ . 23. i. retributionis (4 sent. 47. 1. 3. 4 c) = das Urteil der Vergeltung. 24. i. sanguinis (th. II. II. 108. 4 ad 2) = das Bluturteil oder die Verurteilung zum blutigen Tode. 25. i. suspiciosum sive temerarium (ib. 60. 2 c & ad 1; 3 ad 3) = das freventliche Urteil (cum aliquis de his iudicat, quae sunt dubia vel occulta, propter aliquas leves coniecturas, ib. 2 c). 26. i. temerarium, → i. suspiciosum. 27. i. usurpatum (ib.) = das angemaßte Urteil (quando homo iudicat in his, in quibus non habet auctoritatem, ib.). 28. i. vitiosum, → i. illicitum.
c) logisches Urteil, d. i. Aussage eines Begriffs von einem andern, sei es in Gedanken, sei es in Worten: nomen iudicii, quod secundum primam impositionem significat rectam determinationem iustorum, ampliatum est ad significandum rectam determinationem in quibuscumque rebus, tam in speculativis, quam in practicis, th. II. II. 60. 1 ad 1; iudicium pertinet ad intellectum (Vermögen der Vernunfteinsicht), ib. 53. 4 c; vgl. 3 anim. 12 b; iudicium autem de re non sumitur secundum id, quod inest rei per accidens, sed secundum id, quod inest ei per se, th. I. 16. 1 c; iudicium de unaquaque re sumendum est secundum finem, ad quem ordinatur, quodl. 7. 7. 17 c; iudicium est quasi conclusio et determinatio consilii, th. I. 83. 3 ad 2; electio consequitur sententiam vel iudicium, quod est sicut conclusio syllogismi operativi, ib. I. II. 13. 3 c; vgl. ib. 6 ob. 2; oportet, quod post inquisitionem consilii sequatur iudicium de inventis per consilium, 3 eth. 9 b; vgl. ib. 8 b; 1 perih. 1 a & 3 b; 1 anal. 1 a.
- Zu certitudo iudicii → certitudo sub b; zu via i. → via sub a.
- Arten des iudicium, welche hierher rechnen, sind: 1. iudicium absolutum sive simpliciter & i. secundum quid (3 sent. 20. 1. 5. 2 c; 6 eth. 9 m) = das unbedingte oder schlechthin gefällte und das bedingnisweise oder in gewisser Hinsicht abgegebene Urteil (iudicium absolutum est de re, quando consideratur ipsa, secundum quod est actu in rerum natura existens, et hoc est, quando consideratur cum omnibus circumstantiis, quae sunt in ipsa; sed quando consideratur res secundum aliquid, quod est in re, sine consideratione aliorum, illud iudicium non est de re simpliciter, sed secundum quid, 3 sent. 20. 1. 5. 2 c). 2. i. certum (th. II. II. 9. 2 c; 132. 1 c; 1 anal. 1 a) = das sichere oder gewisse Urteil. 3. i. conscientiae & i. synteresis (verit. 17. 1 ad 4) = das Urteil des Gewissens (vgl. i. conscientiae sub a) und das der Synteresis (←), m. a. W. das Urteil, welches in einer Gewissenstätigkeit besteht, und dasjenige, welches aus dem Habitus der Synteresis hervorgeht und ein oberstes Sittengesetz ausspricht. 4. i. de agendis sive operandis (th. I. II. 13. 6 ob. 2; II. II. 153. 5 c; cg. II. 48) = das Urteil über dasjenige, was zu tun ist, oder das praktische Urteil. 5. i. de operandis, → i. de agendis. 6. i. discretionis (th. II. II. 89. 3 c & ad 1 & 7 c; quodl. 5. 13. 27 c) = das Urteil der Unterscheidung; vgl. i. discretionis sub b. 7. i. erroneum sive falsum & i. verum sive rectum (th. II. II. 45. 2 c; 51. 3 ad 1; 60. 1 ad 1; cg. II. 34; 1 perih. 3 b), = das irrige oder falsche (vgl. i. falsum sub d) und das wahre oder richtige Urteil (quod quidem iudicium, si consonet rebus, erit verum, puta cum intellectus iudicat rem esse quod est, vel non esse quod non est; falsum autem, quando dissonat a re, puta cum iudicat non esse quod est, vel esse quod non est, 1 perih. 3 b). 8. i. falsum, → i. erroneum. 9. i. perfectum (th. I. 84. 8 c; I. II. 57. 2 c; vgl. verit. 12. 9 c) = das vollkommene Urteil (iudicium autem perfectum de re aliqua dari non potest, nisi ea omnia, quae ad rem pertinent, cognoscantur, et praecipue si ignoretur id, quod est terminus et finis iudicii, ib. I. 84. 8 c). 10. i. rectum, → i. erroneum. 11. i. secundum quid, → i. absolutum. 12. i. simpliciter, ≈ . 13. i. supernaturale (verit. 12. 9 c) = das übernatürliche Urteil. 14. i. synteresis, → i. conscientiae. 15. i. universale (th. I. II. 57. 2 c) = das allgemeine Urteil; vgl. i. universale sub a. 16. i. verum, → i. erroneum.
d) psychologisches Urteil, d. i. Urteil irgendeines Seelenvermögens, gleichviel, ob es ein Erkenntnisvermögen darstellt, oder nicht, synonym mit sententia (← sub c): electio dicitur quoddam iudicium, th. I. 83. 3 ad 2; duplex est iudicium. Unum, quo iudicamus, qualiter res esse debeat . . . Aliud est, quo iudicatur, qualiter res sit, . . . et tale iudicium est in cognitione, verit. 8. 1 ad 13.
- Zu iudicare iudicio libero & non libero → iudicare sub c; zu libertas i. → libertas sub a.
- Als Arten des iudicium sind hier anzuführen: 1. iudicium a natura determinatum ad unum sive a natura inditum sive naturalis existimationis sive naturale sive non liberum & i. a natura non determinatum ad unum sive liberum (th. I. 59. 3 c; 83. 1 c; cg. II. 47 & 48; III. 129; verit. 24. 1 c) = das von der Natur (eines Wesens) auf Eines hingeordnete oder von der Natur (desselben) eingegebene oder in natürlicher Schätzung bestehende oder unfreie und das von der Natur (eines Wesens) nicht auf Eines hingeordnete oder freie Urteil (ovis enim fugit lupum ex quodam iudicio, quo existimat eum sibi noxium; sed hoc iudicium non est sibi liberum, sed a natura inditum. Sed solum id, quod habet intellectum, potest agere iudicio libero, inquantum cognoscit universalem rationem boni, ex qua potest iudicare, hoc vel illud esse bonum, th. I. 59. 3 c; vgl. ib. 83. 1 c). 2. i. a natura inditum, → i. a natura determinatum ad unum. 3. i. a natura non determinatum ad unum, ≈ . 4. i. cognitionis sive cognitivae & i. electionis sive liberi arbitrii (2 sent. 24. 1. 3 ad 2 & 5; verit. 16. 1 ad 15; 17. 1 ad 4; 24. 2 c) = das in einer Erkenntnis und das in einer Wahl bestehende Urteil oder das Urteil eines Erkenntnisvermögens und das des freien Willens. 5. i. cognitivae, → i. cognitionis. 6. i. electionis, ≈ . 7. i. falsum (cg. II. 34) = das falsche oder unrichtige Urteil; vgl. i. falsum sub c. 8. i. intellectus sive rationis & i. sensus (th. I. 84. 8 c; I. II. 13. 6 ob. 2; verit. 12. 9 c; 24. 2 c; 3 anim. 7 a & 12 b) = das Urteil der Vernunft oder des Verstandes und das eines Sinnes; vgl. cg. II. 34. 9. i. liberi arbitrii, → i. cognitionis. 10. i. liberum, → i. a natura determinatum ad unum. 11. i. naturale, ≈ . 12. i. naturalis existimationis, ≈ . 13. i. non liberum, ≈ . 14. i. rationis, → i. intellectus. 15. i. sensus, ≈ .
Schwur, Eid: assumitur autem divinum nomen ab homine . . . per modum iuramenti ad propria verba confirmanda, th. II. II. 89 pr.; vgl. ib. 1-10; iuramentum habet quandam habitudinem ad res sacras, inquantum scilicet est quaedam contestatio facta per aliquid sacrum, et secundum hoc dicitur, iuramentum esse sacramentum, ib. III. 60. 1 ad 3; vgl. 3 sent. 39. 1. 1 c; Hebr. 6. 4.
- Arten des iuramentum sind: 1. iuramentum assertorium & i. promissorium (th. II. II. 89. 1 c & 7 c; 3 sent. 39. 1. 3. 1 c & 4 ad 4) = der Bekräftigungs- und der Versprechungseid (divinum autem testimonium quandoque inducitur ad assecundum praesentia vel praeterita, et hoc dicitur iuramentum assertorium; quandoque autem inducitur divinum testimonium ad confirmandum aliquid futurum, et hoc dicitur iuramentum promissorium, th. II. II. 89. 1 c). 2. i. fidelitatis (quodl. 1. 8. 15 c). = der Eid der Treue. 3. i. illicitum sive iniustum & i. licitum (th. II. II. 89. 2 ob. 1-3 & c & 3 c; 4 sent. 28. 1. 1 ad 1; quodl. 12. 14. 21 c) = der unerlaubte oder ungerechte und der erlaubte Eid. 4. i. incautum (th. II. II. 89. 3 c) = der unvorsichtige Eid. 5. i. iniustum, → i. illicitum. 6. i. licitum, ≈ . 7. i. mendax sive perversum (ib.; 3 sent. 39. 1. 4 ob. 5) = der lügenhafte oder verkehrte Eid, m. a. W. der Meineid. 8. i. perversum, → i. mendax. 9. i. promissorium, → i. assertorium. 10. i. solemne (3 sent. 39. 1. 5. 1 c) = der feierliche Eid.
Rechtsprechung, Amtsgewalt, richterliche Gewalt, Gerichtsbarkeit: quicumque autem habet iurisdictionem, potest ea, quae sunt iurisdictionis, committere, 4 sent. 17. 3. 3. 5 c; etiam talis iurisdictio, per quam homo excommunicare potest, clavis potest dici, ib. 18. 2. 2. 1 ad 1; cum per iurisdictionem aliquis constituatur in gradu superioritatis respectu eius, in quem habet iurisdictionem, quia est iudex eius, ib. 3. 1 c; actus iurisdictionis non potest aliquis in seipsum exercere, ib. 20. 1. 5. 4 ad 1.
- Zu clavis iurisdictionis → clavis sub b; zu potestas i. → potestas sub c.
- Arten der iurisdictio sind: 1. iurisdictio aequalis & i. superior (ib. 18. 2. 3. 1 c) = die gleiche und die höhere Jurisdiktion. 2. i. limitata (ib. 20. 1. 1. 2 c) = die beschränkte Jurisdiktion. 3. i. ordinaria (th. II. II. 187. 1 c) = die ordentliche oder gewöhnliche Jurisdiktion. 4. i. superior, → i. aequalis.
a) Recht, Gerechtsame, Rechtswissenschaft, Rechtskunde, Gerichtshof, zu Recht Erkanntes, synonym mit iustitia (← sub d) und iustum (←): hoc nomen ius primo impositum est ad significandum ipsam rem iustam, postmodum autem est derivatum ad artem, qua cognoscitur, quid sit iustum, et ulterius ad significandum locum, in quo ius redditur, sicut dicitur aliquis comparere in iure, et ulterius dicitur etiam, quod ius redditur ab eo, ad cuius officium pertinet iustitiam facere, licet etiam id, quod decernit, sit iniquum, th. II. II. 57. 1 ad 1.
- Arten des ius (synonym mit iustum, ←) im Sinne von Recht sind: 1. ius canonicum & i. civile (th. I. II. 95. 4 c; II. II. 10. 12 c; mal. 4. 8 ob. 15; quodl. 2. 4. 7 c; 12. 16. 24 c) = das kirchliche oder Kirchen- und das bürgerliche oder weltliche Recht. 2. i. civile, → i. canonicum. 3. i. commune & i. privatum (th. I. II. 51. 1 c; 60. 3 ad 2; 96. 1 ad 1) = das gemeine oder allgemeine und das Privat- oder besondere Recht. 4. i. divinum & i. humanum (ib. 95. 4 ob. 1; II. II. 10. 10 c & 12 c; 12. 2 c; 57. 2 ad 3; quodl. 2. 4. 7 c & 8 c; 9. 7. 15 c) = das göttliche und das menschliche Recht. 5. i. dominativum sive dominii sive regni & i. paternum sive patriae potestatis (th. I. II. 114. 1 c; II. II. 10. 12 ob. 1; 12. 2 c; 57. 4 ob. 1; orat. 2) = das Recht des Herrn gegenüber seinen Dienern oder des Herrschers gegenüber seinen Untergebenen und das des Vaters gegenüber seinen Kindern. 6. i. dominii, → i. dominativum. 7. i. gentium (th. I. II. 95. 4 ob. 1, c & ad 1; II. II. 12. 2 c; 57. 3 c; quodl. 2. 4. 7 c; 5 eth. 12 b; 1 pol. 4 a) = das Völkerrecht (ad ius gentium pertinent ea, quae derivantur ex lege naturae, sicut conclusiones ex principiis, ut iustae emptiones, venditiones et alia huiusmodi, sine quibus homines ad invicem convivere non possent, quod est de lege naturae, th. I. II. 95. 4 c). 8. i. honorarium & i. praetorium (ib.) = das aus den Verordnungen der Magistratspersonen und das aus den Verordnungen des Prätors hervorfließende Recht. 9. i. humanum, → i. divinum. 10. i. legale sive positivum & i. naturae sive naturale (ib. 71. 6 ad 4; 94. 5 ad 3; 95. 2 ob. 2 & 4 c; 96. 1 ad 1; II. II. 10. 12 c; 57. 2 c; 60. 5 c; III. 68. 10 ad 1; 3 sent. 33. 3. 4. 5 c; 37. 1. 3 c; 4 sent. 15. 3. 1. 4 c; 33. 1. 1 c & ad 4; mal. 13. 4 ob. 6; quodl. 2. 4. 7 c & 8 c; 9. 7. 15 c) = das gesetzliche oder positive und das natürliche oder Naturrecht (ius sive iustum est aliquod opus adaequatum alteri secundum aliquem aequalitatis modum. Dupliciter autem potest alicui homini esse aliquid adaequatum. Uno quidem modo ex ipsa natura rei, puta [z. B.] cum aliquis tantum dat, ut tantumdem recipiat, et hoc vocatur ius naturale. Alio modo aliquid est adaequatum vel commensuratum alteri ex condicto sive ex communi placito, quando scilicet aliquis reputat se contentum, si tantum accipiat. Quod quidem potest fieri dupliciter, uno modo per aliquod privatum condictum, sicut quod firmatur aliquo pacto inter privatas personas, alio modo ex condicto publico, puta cum totus populus consentit, quod aliquid habeatur adaequatum et commensuratum alteri, vel cum hoc ordinat princeps, qui curam populi habet et eius personam gerit, et hoc dicitur ius positivum, th. II. II. 57. 2 c). 11. i. matrimonii (4 sent. 27. 2. 1 c) = das Recht der Ehe. 12. i. militare & i. publicum (th. I. II. 95. 4 ob. 3) = das Militär- und das öffentliche oder Zivilbeamtenrecht (quod consistit in sacerdotibus et magistratibus, ib.). 13. i. naturae, → i. legale. 14. i. naturale, ≈ . 15. i. paternum, → i. dominativum. 16. i. patriae potestatis, ≈ . 17. i. positivum, → i. legale. 18. i. praelationis (ib. II. II. 69. 1 c; quodl. 2. 5. 9 c) = das Recht des Vorstehertums oder des Vorgesetzten. 19. i. praetorium, → i. honorarium. 20. i. privatum, → i. commune. 21. i. publicum, → i. militare. 22. i. regni, → i. dominativum. 23. i. tyrannicum (th. I. II. 105. 1 ob. 5) = das von einem Tyrannen in Anspruch genommene Recht.
b) kanonische Bestimmung, kirchliche Satzung: irregularis habetur secundum iura, quodl. 4. 8. 14 a; vgl. ib. 6. 3. 5 a; 7. 7. 17 ob. 3; 9. 7. 15 c.
a) Gerecht-Machung im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. die Bewirkung der Gerechtigkeit oder die Rechtfertigung und die Verrichtung einer gerechten Handlung oder das Rechttun, das δικαίωμα des Aristoteles (Eth. Nic. V. 10, 1135. a. 9), synonym mit iustitia (← sub c), der Gegensatz zu iniustificatio (←): iustificatio primo et proprie dicitur ipsa factio iustitiae, th. I. II. 100. 12 c; si vero accipiatur iustificatio pro executione iustitiae, ib.; vgl. ib. 2 ad 1; 99. 5 c; 113. 1 c & ad 1; I. 21. 4 ob. 1; 45. 6 ad 3; II. II. 4. 4 ad 3; cg. III. 59; iustificatio est, quando quis operatur iustum, quod est naturale vel ordine legis, sed apud Graecos operatio iusti in communi magis vocatur δικαιοπράγημα id est operatio iusti, iustificatio autem non videtur dici quaelibet operatio iusti, sed solum quando aliquis dirigitur in iustificatione, scilicet reducendo id, quod est iniustum, ad iustitiam, 5 eth. 12 l; iustificatio non dicitur a iustitia legali, quae est omnis virtus, sed a iustitia, quae dicit (besagt) generalem rectitudinem in anima, a qua potius, quam a gratia iustificatio denominatur, verit. 28. 1 ad 2; iustitia potest accipi, prout est in habitu, vel prout est in actu. Et secundum hoc iustificatio dupliciter dicitur, uno quidem modo, secundum quod homo fit iustus adipiscens habitum iustitiae, alio vero modo, secundum quod opera iustitiae operatur, ut secundum hoc iustificatio nihil aliud sit, quam iustitiae executio, th. I. II. 100. 12 c.
- Als Arten der iustificatio gehören hierher: 1. iustificatio impii & i. simpliciter (th. I. II. 113. 1-10; 4 sent. 17. 1. 1-5; verit. 28. 1-8) = die Gerecht-Machung des Gottlosen oder des Sünders und die Gerecht-Machung einfachhin oder schlechtweg (iustificatio simpliciter importat solummodo iustitiae infusionem, sed super hoc addit iustificatio impii remissionem culpae, quae quidem remissio non fit solum per hoc, quod homo desistit a peccato, sed aliquid amplius requiritur, verit. 28. 5 c). 2. i. passive accepta (th. I. II. 113. 1 c) = die Gerecht-Machung im passiven Sinne des Wortes (iustificatio passive accepta importat motum ad iustitiam, sicut et calefactio motum ad calorem, ib.; vgl. 4 sent. 17. 1. 1. 1 c & ad 1). 3. i. simpliciter, → i. impii. 4. i. voluntaria (th. II. II. 80. 1 ad 4) = das freiwillige oder nicht durch Gesetz vorgeschriebene Rechttun.
b) Gerecht-Machung im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Andeutung der Rechtfertigung, Vorbereitung zu derselben: secundario vero et quasi improprie potest dici iustificatio significatio iustitiae vel dispositio ad iustitiam, quibus duobus modis manifestum est, quod praecepta legis (d. i. des Alten Bundes) iustificabant, inquantum scilicet disponebant hominem ad gratiam Christi iustificantem, quam etiam significabant, th. I. II. 100. 12 c.
a) Gerechtigkeit im eigentlichen Sinne des Wortes (= iustitia proprie dicta sive vera, 3 sent. 33. 3. 4. 5 c; 5 eth. 1 a & 17 a), d. i. die Tugend der Gerechtigkeit, der Gegensatz zu iniustitia (← sub a): determinat de iustitia proprie dicta, 5 eth. 1 a; ratio iustitiae consistit in hoc, quod alteri reddatur, quod ei debetur secundum aequalitatem, th. II. II. 80. 1 c; iustitia proprie dicta attendit (beachtet) debitum unius hominis ad alterum, ib. I. II. 100. 2 ad 2; vgl. ib. I. 21. 1 ob. 3; iustitia proprie dicta aequalitatem constituit in acceptationibus et dationibus, 4 sent. 46. 1. 1. 1 c; iustitia est habitus, secundum quem aliquis constanti et perpetua voluntate ius suum unicuique tribuit, th. II. II. 58. 1 c; vgl. cg. II. 28; iustitia est habitus, secundum quem aliquis dicitur operativus secundum electionem iusti, th. II. II. 58. 1 c; iustitia est habitus, secundum quem ille, qui est iustus, dicitur esse operativus iusti, et hoc secundum electionem, 5 eth. 10 c; vgl. Aristoteles: Eth. Nic. V. 9, 1134. a. 1 sq.; omnes videntur velle, quod iustitia sit talis habitus, per quem causantur tria in homine. Primo quidem inclinatio ad opus iustitiae, secundum quam dicitur homo operativus iustorum. Secundum est operatio iusta. Tertium autem est, quod homo velit iusta operari, 5 eth. 1 c; vgl. Aristoteles: loc. cit. 1, 1129. a. 6 sqq.; neque hesperus, id est stella praeclarissima vespertina, neque lucifer, id est stella praeclarissima matutina, ita fulget, sicut iustitia, 5 eth. 2 d; vgl. Aristoteles: loc. cit. 3, 1129. b. 28 sq.
- Als Arten der iustitia gehören hierher: 1. iustitia aequalis sive aequalitatis & i. legalis (th. I. II. 60. 3 ad 2; 61. 5 ob. 4 & ad 4; 113. 1 c; II. II. 58. 5 c 7 c; 3 sent. 33. 2. 5 ad 4; 3. 4. 5 ob. 1 & c; 4 sent. 17. 1. 1. 1 c; verit. 28. 1 c; 5 eth. 2 a & d-h, 3 a-l, 11 k & 17 d) = die auf Gleiches oder auf ein gleiches Maß von Gutem und Bösem hinzielende und die gesetzliche (vgl. i. legalis sub b) oder den Vorschriften des Gesetzes entsprechende Gerechtigkeit; vgl. iustus aequalis unter iustus. 2. i. aequalitatis, → i. aequalis. 3. i. civilis sive politica sive politica simpliciter & i. oeconomica (th. I. 89. 6 ad 3; II. II. 58. 7 ad 3; cg. III. 144; 2 sent. 28. 1. 1 ad 4; verit. 23. 6 ob. 3) = die bürgerliche oder staatliche und die häusliche oder für das Familienleben geltende Gerechtigkeit. 4. i. communis sive generalis sive quae est omnis sive tota virtus & i. particularis sive specialis sive quae est particularis virtus sive pars totius virtutis (th. I. II. 60. 3 ad 1 & 3; 113. 1 c; II. II. 58. 5 c & ad 3; 6 c 8 c; 79. 1 c & 3 c; 1 sent. 2. exp.; 2 sent. 44. 2. 1 c; 3 sent. 33. 3. 4. 5 ob. 1; verit. 28. 4 ad 11; 5 eth. 1 a & c; 3 a-m, 4 a & 16 a) = die allgemeine (vgl. i. generalis sub b) und die besondere Gerechtigkeit oder die Gerechtigkeit, welche die ganze Tugend, und diejenige, welche nur einen Teil der ganzen Tugend ausmacht (iustitia . . . ordinat hominem in comparatione ad alium. Quod quidem potest esse dupliciter, uno modo ad alium singulariter consideratum, alio modo ad alium in communi, secundum scilicet quod ille, qui servit alicui communitati, servit omnibus hominibus, qui sub communitate illa continentur. Ad utrumque ergo se potest habere iustitia secundum propriam rationem. Manifestum est autem, quod omnes, qui sub communitate aliqua continentur, comparantur ad communitatem sicut partes ad totum; pars autem id, quod est, totius est; unde et quodlibet bonum partis est ordinabile in bonum totius. Secundum hoc ergo bonum cuiuslibet virtutis, sive ordinantis aliquem hominem ad seipsum, sive ordinantis ipsum ad aliquas alias personas singulares, est referibile ad bonum commune, ad quod ordinat iustitia. Et secundum hoc actus omnium virtutum possunt ad iustitiam pertinere, secundum quod ordinat hominem ad bonum commune. Et quantum ad hoc iustitia dicitur virtus generalis, th. II. II. 58. 5 c; sive sit particularis iustitia, quae ordinat actum hominis secundum rectitudinem in comparatione ad alium singularem hominem, ib. I. II. 113. 1 c). 5. i. commutativa & i. distributiva (ib. I. 21. 1 c; I. II. 60. 3 ad 3; 61. 3 c; II. II. 61. 1 c; cg. I. 93; III. 142; nom. 8. 4; 3 sent. 33. 3. 4. 5 c; 4 sent. 46. 1. 1. 1 c & ad 4; 5 eth. 4-6, 10 c & 11 d) = die umtauschende oder ausgleichende und die verteilende Gerechtigkeit (duplex est species iustitiae. Una, quae consistit in mutua datione et acceptione, ut puta [wie z. B.] quae consistit in emptione et venditione et aliis huiusmodi communicationibus vel commutationibus [Verkehrsweisen oder Tauschhändel]; et haec dicitur a Philosopho in V. Ethic. [c. 5, 1131. a. 1] iustitia commutativa vel directiva commutationum vel communicationum . . . Alia, quae consistit in distribuendo, et dicitur distributive iustitia, secundum quam aliquis gubernator vel dispensator [Verwalter] dat unicuique secundum suam dignitatem, th. I. 21. 1 c). 6. i. distributiva, → i. commutativa. 7. i. divina & i. humana (ib. 89. 8 c; I. II. 87. 8 ob. 2; II. II. 124. 2 ad 1) = die göttliche (vgl. ib. I. 21. 1 c; 1 sent. 43. 2. 2 ad 4) und die menschliche Gerechtigkeit. 8. i. humana, → i. divina. 9. i. legalis, → i. aequalis. 10. i. oeconomica, → i. civilis. 11. i. particularis, → i. communis. 12. i. politica, → i. civilis. 13. i. praemians & i. puniens sive vindicans sive vindicativa (th. I. 48. 2 ad 3; III. 90. 2 c; cg. III. 71 & 73; 4 sent. 14. 1. 1. 4 ad 4 & 6 c; 15. 1. 1. 2 c) = die belohnende und die bestrafende oder rächende Gerechtigkeit. 14. i. puniens, → i. praemians. 15. i. quae est omnis sive tota virtus, → i. communis. 16. i. quae est pars totius virtutis, ≈ . 17. i. quae est particularis virtus, ≈ . 18. i. regiminis (cg. III. 71; vgl. th. II. II. 58. 6 c) = die Gerechtigkeit der Regierung. 19. i. specialis, → i. communis. 20. i. vindicans sive vindicativa, → i. praemians.
b) Gerechtigkeit im übertragenen Sinne des Wortes (= iustitia metaphorica sive metaphorice dicta, 3 sent. 33. 3. 4. 5 ob. 1 & c; 5 eth. 1 a & 17 a), d. i. sittliche Rechtbeschaffenheit, ebenfalls der Gegensatz zu iniustitia (← sub b): sicut Philosophus dicit in V. Ethic. (c. 15, 1138. b. 5 sq.), quaedam metaphorica iustitia et iniustitia est hominis ad seipsum, inquantum scilicet ratio regit irascibilem et concupiscibilem, th. I. II. 46. 7 ad 2; vgl. ib. 100. 2 ad 2; alio modo dicitur iustitia, prout importat (bedeutet) rectitudinem quandam ordinis in ipsa interiori dispositione hominis, prout scilicet supremum hominis subditur Deo et inferiores vires animae subduntur supremae, scilicet rationi. Et hanc etiam dispositionem vocat Philosophus in V. Ethic. (↑) iustitiam metaphorice dictam, ib. 113. 1 c; metaphorice tamen illa, quae ad alterum proprie dicuntur, accipiuntur in his, quae sunt ad seipsum sicut de iustitia dicit Philosophus in V. Ethic. (↑), in quantum scilicet accipiuntur diversae partes hominis sicut diversae personae, ib. II. II. 106. 3 ad 1; vgl. ib. 30. 1 ad 2; 58. 2 c & ad 1; 3 sent. 33. 3. 4. 1 c & 5 c; verit. 28. 1 c; 5 eth. 1 a & 17 q.
- Zu habitus iustitiae → habitus sub d; zu libertas i. sive a i. → libertas sub a; zu status i. → status sub c; zu vita i. → vita sub a.
- Arten der iustitia in diesem Sinne sind: 1. iustitia adquisita, i. gratiae sive gratuita sive infusa & i. innata sive naturalis (th. I. 100. 1 ad 2; I. II. 100. 12 c; III. 78. 3 c; 2 sent. 20. 2. 3 c; 32. 1. 2 ad 2; 3 sent. 40. 1. 3 c; mal. 16. 2 ad 17; verit. 23. 6 ob. 3; 28. 3 c) = die (durch eigene Übung) erworbene, die (von Gott) aus Gnade verliehene oder eingegossene und die angeborene oder natürliche Gerechtigkeit (adquisita quidem causatur ex operibus, sed infusa causatur ab ipso Deo per eius gratiam, th. I. II. 100. 12 c; iustitia vero naturalis consequitur naturam intellectualem et rationalem, cuius intellectus naturaliter ordinatur ad verum et voluntas ad bonum, mal. 16. 2 ad 17). 2. i. fidei sive generalis (1 sent. 2. exp.) = die Gerechtigkeit aus dem Glauben oder die allgemeine (vgl. i. generalis sub a) Gerechtigkeit (iustitia hic sumitur pro iustitia generali, quae est rectitudo animae in comparatione ad Deum et ad proximum et unius potentiae ad aliam, et dicitur iustitia fidei, quia in iustificatione primus motus est fidei, ib.). 3. i. generalis, → i. fidei. 4. i. gratiae, → i. adquisita. 5. i. gratuita, ≈ . 6. i. infusa, ≈ . 7. i. innata, ≈ . 8. i. legalis & i. moralis (Phil. 3. 2) = die gesetzmäßige (per quam legem non ex amore, sed timore servat, ib.; vgl. i. legalis sub a) und die sittliche oder tugendhafte Gerechtigkeit. 9. i. moralis, → i. legalis. 10. i. naturalis, ≈ . 11. i. originalis (th. I. 100. 1 c & ad 2; I. II. 82. 3 c; 85. 5 c; III. 13. 3 ad 2; cg. IV. 52; 2 sent. 20. 2. 3 c; 32. 1. 2 ad 2; comp. 1. 187; Hebr. 9. 5) = die ursprüngliche Gerechtigkeit (in qua primus homo conditus fuit, th. I. 100. 1 c; originalis iustitia fuit quoddam donum datum humanae naturae, non personae, mal. 4. 4 s. c. 5). 12. i. praesens (th. I. 24. 3 c) = die gegenwärtige oder in der Gegenwart vorhandene Gerechtigkeit. 13. i. publica (pot. 6. 9 ob. 13 & ad 13) = die öffentliche Gerechtigkeit (est ex fide, per quam tota ecclesia iustificatur, ib. ad 13). 14. i. salutaris (th. I. II. 91. 5 ad 2) = die heilsame oder das Heil bewirkende Gerechtigkeit. 15. i. vera (ib. 100. 12 c) = die wahre Gerechtigkeit.
c) Gerechtigkeit im Sinne einer Tätigkeit, d. i. Gerecht-Machung oder gerechtes Tun, synonym mit iustificatio (← sub a): iustitia potest accipi . . ., prout est in actu, th. I. II. 100. 12 c; etiam ipsae caeremoniae iustitiae carnis dicuntur, ib. 103. 2 c; sacramenta veteris legis dicuntur iustitiae carnis, ib. III. 72. 5 ad 3; quod enim iuste fit, interdum iustitia dicitur, cg. IV. 12.
d) Gerechtigkeit im Sinne von Gerechtem, Gerechtsame, Recht, synonym mit ius (← sub a) und iustum (←): inquantum habet de iustitia, intantum habet de virtute legis, th. I. II. 95. 2 c.
- Hier sind als Arten der iustitia anzuführen: 1. iustitia animata & i. inanimata (ib. 1 ob. 2 & ad 2) = die beseelte oder lebendige Gerechtigkeit, d. i. der Richter (vgl. iustum animatum), und die unbeseelte oder leblose Gerechtigkeit (quae legibus continetur, ib. ob. 2). 2. i. inanimata, → i. animata. 3. i. naturalis (ib. II. II. 10. 12 c; III. 68. 10 c; cg. II. 29) = die natürliche Gerechtigkeit.
e) Geziemung, Schicklichkeit: iustitia quandoque dicitur in Deo condecentia suae bonitatis, th. I. 21. 1 ad 3; vgl. 1 sent. 43. 2. 2 ad 4; alio modo (iustitia dicitur) quasi similitudinarie, quae respicit debitum ex parte dantis; aliquid enim decet dantem dare, quod tamen non habet recipiens debitum recipiendi, et sic iustitia est decentia divinae bonitatis, 4 sent. 15. 1. 3. 4 c; large tamen iustitia accepta potest dici in creatione rerum iustitia, inquantum divinam condecet bonitatem, cg. II. 28.
- Eine hierher gehörige Art der iustitia ist die iustitia publicae honestatis (4 sent. 34. 1. 1 c; 41. 1. 1. 4 c & ad 3) = die Schicklichkeit des öffentlichen Anstands.
f) Wahrheit im übertragenen Sinne dieses Wortes, d. i. die Übereinstimmung einer Handlung mit dem ihr als Richtschnur dienenden Willen: iustitia igitur Dei, quae constituit ordinem in rebus conformem rationi sapientiae suae, quae est lex eius, convenienter veritas nominatur, th. I. 21. 2 c; quia voluntas est appetitus rationalis, ideo rectitudo rationis, quae veritas dicitur, voluntati impressa propter propinquitatem ad rationem nomen retinet veritatis, et inde est, quod quandoque iustitia veritas vocatur, ib. II. II. 58. 4 ad 1.
gerecht, recht, synonym mit debitus, ius (← sub a) und iustitia (← sub d), der Gegensatz zu iniustus (←) iustum, quod scilicet, est obiectum iustitiae, 5 eth. 1 a; iustum est medium inter damnum et lucrum, ib. 6 h; vgl. ib. 7 f; in rebus autem humanis dicitur esse aliquid iustum ex eo, quod est rectum secundum regulam rationis, th. I. II. 95. 2 c; vgl. ib. II. II. 57. 1 c; 2 ob. 2 & c; 5 eth. 12 a.
- Arten des iustus im Sinne von gerecht sind: iustus aequalis & i. legalis (5 eth. 1 h & 2 f), der δίκαιος ἴσος und δίκαιος νόμιμος des Aristoteles (Eth. Nic. V. 1, 1129. a. 33-34) = der gleiche oder gleiches Maß von Gutem und Bösem erstrebende und der gesetzmäßige oder den Gesetzen gemäß lebende Gerechte (iustus dicitur dupliciter. Uno modo dicitur iustus legalis, id est ille, qui est observator legis, alio modo dicitur iustus aequalis, qui scilicet vult aequaliter habere de bonis et malis, ib.).
- Arten des iustum im Sinne des Gerechten oder des Rechts sind: 1. iustum aequale & i. legale (th. I. II. 99. 5 c & ad 1; II. II. 80. 1 c; 3 sent. 33. 3. 4. 5 c; 5 eth. 1 h, 2 a, 3 h & i, 4 e, 6 d, 12 a & c; 8 eth. 13 f), das δίκαιον ἴσον und das δίκαιον νόμιμον des Aristoteles (loc. cit.) = das gleiche oder ein gleiches Maß von Gutem und Bösem enthaltende und das dem positiven Gesetze (vgl. unten i. legale) entsprechende Gerechte; vgl. oben iustus aequalis. 2. i. aliqualiter sive secundum quid sive quoddam & i. simpliciter (th. II. II. 57. 4 c; III. 85. 3 c; 4 sent. 14. 1. 1. 5 c; 5 eth. 2 a, 11 c-f & k-m & 8 a) = das irgendwie oder beziehungsweise Gerechte oder eine gewisse Art von Gerechtem und das Gerechte einfachhin oder schlechtweg. 3. i. animatum (th. II. II. 58. 1 ad 5; 5 eth. 6 h), das δίκαιον ἔμψυχον des Aristoteles (loc. cit. 1132. a. 22) = das beseelte oder lebendige Gerechte, d. i. der Richter (nam iudex debet esse quasi quoddam iustum animatum, ut scilicet mens eius totaliter a iustitia possideatur, 5 eth. 6 h). 4. i. apparens, i. similitudinarium & i. verum (mal. 12. 4 c; 5 eth. 17 q) = das scheinbare, das uneigentliche und das wahre Gerechte. 5. i. civile sive politicum sive politicum proprie dictum sive politicum simpliciter & i. oeconomicum (th. II. II. 57. 4 c; 3 sent. 33. 3. 4. 5 ob. 1; 4 sent. 46. 1. 1. 1 ad 4; 5 eth. 11 c-f, 12 a-l & 17 q) = das eigentliche oder schlechtweg bürgerliche oder staatliche und das häusliche oder in der Familie geltende Recht. 6. i. commutativum & i. distributivum (5 eth. 6 c & g, 7 a, 8 b & g) = das den Umtausch oder Tauschhandel und das die Verteilung leitende Recht oder das Gerechte im Umtausch und das bei der Verteilung (vgl. ib. 10 c). 7. i. dispensativum sive dominativum, i. paternum & i. uxorium (th. II. II. 57. 4 c; 3 sent. 33. 3. 4. 5 ob. 1 & c; 4 sent. 14. 1. 1. 5 c; 46. 1. 1. 1 ad 4; 5 eth. 11 d-f & k-m; 17 g) = das Herren- oder Verwalter-, das väterliche und das Mannes- Recht, m. a. W. das Recht, welches einem Herrn oder Verwalter gegenüber seinen Dienern, dasjenige, welches einem Vater gegenüber seinen Kindern, und dasjenige, welches einem Manne gegenüber seiner Frau zusteht. 8. i. distributivum, → i. commutativum. 9. i. dominativum, → i. dispensativum. 10. i. humanum (5 eth. 12 f) = das menschliche Recht. 11. i. legale, → i. aequale. 12. i. legale sive secundum legis positionem & i. naturale sive secundum naturam (th. I. II. 100. 8 ad 1; II. II. 57. 2 c; 60. 5 c; 3 sent. 37. 1. 4 ad 2; 5 eth. 12 a-f & 16 c-h) = das gesetzliche oder durch die Gesetzgebung festgestellte oder in Worten gegebene (alia vero sunt per industriam hominum excogitata, quae dicuntur hic iusta legalia, 5 eth. 12 b) und das natürliche Recht (quod natura menti humanae indidit, ib. a). 13. i. morale (th. I. II. 99. 5 c; II. II. 80. 1 c) = das sittliche Recht (quod aliquis debet ex honestate virtutis, ib. II. II. 80. 1 c). 14. i. naturale, → i. legale. 15. i. oeconomicum, → i. civile. 16. i. particulare sive particulare dictum (5 eth. 3 k & 12 i) = das besondere Recht, m. a. W. dasjenige Recht, welches einzelnen Personen zusteht. 17. i. paternum, → i. dispensativum. 18. i. politicum sive politicum proprie dictum sive politicum simpliciter, → i. civile. 19. i. populare (6 pol. 2 b & m) = das Volksrecht. 20. i. positivum, → i. legale. 21. i. quoddam, → i. aliqualiter. 22. i. secundum dignitatem (5 eth. 4 g; 8 eth. 11 f; 6 pol. 2 b) = das der Würde entsprechende Recht. 23. i. secundum legis positionem, → i. legale. 24. i. secundum naturam, ≈ . 25. i. secundum quid, → i. aliqualiter. 26. i. sententiale (5 eth. 12 c) = das urteilsmäßige Recht (sententialia vero iusta sunt applicationes iustorum legalium ad particularia facta, ib.). 27. i. similitudinarium, → i. apparens. 28. i. simpliciter, → i. aliqualiter. 29. i. verum, → i. apparens. 30. i. vindicativum (th. I. II. 46. 6 c & 7 c; 84. 4 ad 3; mal. 12. 2 c, 3 ad 10 & 4 c) = das rächende oder Strafrecht.