Thomas von Aquin (Joos van Ghent & Pedro Berruguete, Musée du Louvre, Paris)        
CORPUS THOMISTICUM
 
Ludwig Schütz
Thomas-Lexikon
 
C
 
 
3. Auflage von Enrique Alarcón vorbereitet
Pamplona, Universität von Navarra, 2006




B Inhaltsverzeichnis D


cadere



a) fallen, niederfallen: in guttis successive cadentibus, 8 phys. 12 e; non cadet inferius extra vas, 2 cael. 24 a.

b) auffallen, auftreffen: in quemcumque enim cadit delectatio, th. I. 63. 2 ob. 1; idem autem actus cadit super obiectum, ib. I. II. 12. 4 c; cadit ibi dupliciter ratio meriti, ib. 21. 3 c; possit etiam in perfectos cadere, ib. II. II. 43. 5 ob. 1.

c) hineinfallen, geraten: non cadunt in cognitionem hominis, th. II. II. 6. 1 c; in peiores occupationes cadunt, cg. III. 133/134.

d) darunterfallen, gehören: cadunt sub una potentia, th. I. 1. 3 ad 2; cadunt in definitione speciei, ib. 3. 3 c; potest nec in apprehensione cadere, ib. 13. 9 c; sub una et eadem intentione cadere, cg. I. 55; in scientia cadunt, ib. 70.

e) dazwischen fallen: cadit medium inter intellectum et rem intellectam, th. I. 54. 1 ob. 3; inter vespere et mane cadit nox, ib. 58. 6 ob. 2; dispositio accidentalis cadat media inter corpus et animam, ib. 76. 6 c.

f) abfallen, abtrünnig werden: quod cadit a veritate sapientiae, th. I. 58. 5 ob. 3.

g) in Sünde fallen, sündigen: non enim permittit Deus aliquos cadere, quin alios erigat, th. I. 23. 6 ad 1; quot angeli ceciderunt, ib. 7 c; utrum supremus inter cadentes fuerit, ib. 63 pr.; ad malum in cadentibus, ib. II. II. 24. 3 ad 3.




caecitas



Blindheit.




caelestis, e



himmlisch.




caelum



Himmel im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes: cum caelum tripliciter dicatur, quandoque ipsa ultima sphaera, quandoque totum corpus, quod circulariter movetur, quandoque autem ipsum universum, 1 cael. pr.; vgl. ib. 20 b; caelum tripliciter dicitur in Scripturis. Quandoque enim dicitur proprie et naturaliter; et sic dicitur caelum corpus aliquod sublime et luminosum actu vel potentia (in Wirklichkeit oder der Möglichkeit nach) et incorruptibile per naturam . . . Secundo dicitur caelum per participationem alicuius proprietatis caelestis corporis, scilicet sublimitatis et luminositatis actu vel potentia . . . Tertio dicitur caelum metaphorice; et sic quandoque ipsa sancta Trinitas dicitur caelum propter eius spiritualem sublimitatem et lucem; quandoque etiam spiritualia bona, in quibus est sanctorum remuneratio, propter eorum eminentiam caeli nominantur; . . . quandoque vero tria genera supernaturalium visionum, scilicet corporalis, imaginariae et intellectualis, tres caeli nominantur, th. I. 68. 4 c; per caelum etiam intelligitur angelica natura, 2 sent. 1. 1. 6 ad 7.




calor



Wärme: calor est qualitas activa consequens formam substantialem ignis, th. I. 67. 3 c; calor, qui est principium calefactionis, non est corpus, sed quidam corporis actus, ib. 75. 1 c; calor proprie loquendo non agit, sed est medium, quo agitur, verit. 20. 1 ad 3; vgl. cg. II. 62; 2 cael. 10 c & d; 2 anim. 8 e & 9 l.




campsorius, a, um



sich auf den Geldwechsel beziehend.




canon



a) Regel, Richtschnur, Satzung, Vorschrift: canon ille non loquitur assertive (←), th. III. 82. 8 ad 1; poenae satisfactoriae in canonibus determinatae, 4 sent. 18. 1. 3. 4 c; obligatur ex canonum statutis, ib. 20. 1. 3. 1 c.

b) Inbegriff, Verzeichnis: nulli libri ab eo scripti habentur in canone scripturae (der hh. Schriften), th. III. 42. 4 a.

c) Verzeichnis der hh. Schriften: omnia, quae in canone dicuntur, 4 sent. 27. 3. 3 ob. 2.




canonicus, a, um



a) der kirchlichen Satzung entsprechend, zu ihr gehörig: secundum computationem canonicam et legalem, 4 sent. 40. 1. 2 c; vgl. offic. 1; usur. 13.

b) zum Inbegriff oder Verzeichnis der hh. Schriften gehörig.

c) Kanoniker, Stiftsherr, Chorherr, Domherr.




capacitas



Fassungskraft, Aufnahmefähigkeit, Empfänglichkeit: secundum capacitatem suorum naturalium, th. I. 62 pr.; finitur ad capacitatem participantis, ib. 75. 5 ad 4; excedit totam corporis capacitatem, ib. 76. 8 ad 4; secundum materiae capacitatem, ib. 85. 7 c; comparatur ad capacitatem naturalem, ib. II. II. 24. 3 ob. 2; non dat capacitatem vitae aeternae, ib. 25. 3 ad 2; secundum capacitatem gloriae, ib. 44. 7 c; duplex capacitas attendi potest (kann gemeint werden) in humana natura, una quidem secundum ordinem potentiae (Möglichkeit) naturalis, quae a Deo semper impletur, qui dat unicuique rei secundum suam capacitatem naturalem, alia vero secundum ordinem divinae potentiae (Macht), cui omnis creatura oboedit ad nutum, ib. III. 1. 3 ad 3; intellectus divinus sua capacitate substantiam suam adaequat, cg. I. 3; veritas fidei christianae humanae rationis capacitatem excedat, ib. 7; vgl. 2 sent. 11. 2. 1 ad 4.




capitalis, e



a) den Kopf betreffend: capitale dicitur a capite (←), th. I. II. 84. 3 c.

b) hauptartig, nach Weise des Hauptes sich verhaltend.

c) hauptstückartig: vel capitales accipiuntur secundum combinationem, 2 phys. 6 a.




capitulatim



der Hauptsache nach, summarisch, das aristotelische ἐν κεφαλαίῳ (De anima III. 10, 433. b. 21), synonym mit summarie und summatim (←): sed si reducantur capitulatim sive in quadam summa, 2 phys. 6 a; quando capitulatim id est quodam compendio comprehenduntur, 5 met. 3 b.




capitulum



a) Hauptstück, Hauptabschnitt: ut patet per capitulum inductum, quodl. 3. 5. 11 ad 2; iam in praecedenti capitulo, 7 met. 6 a.

b) zusammenfassender Abschnitt: capitulum est brevis complexio, continens multa, et dicitur a capite, quia, sicut in capite virtute et quasi summarie continentur omnia, quae sunt in corpore, sic in capitulo illa, quae dicenda sunt, Hebr. 8. 1; breviter et sub quodam capitulo sive compendio; 1 met. 11 a; vgl. 4 phys. 12 f.

c) Hauptversammlung einer Körperschaft: in capitulo agitur quasi forum iudiciale magis, quam poenitentiale, unde etiam non sacerdotes capitulum tenent, 4 sent. 20. 1. 5. 2 ad 2; religiosus praelatus in capitulo praeest sicut iudex ecclesiasticus in foro iudiciali, quodl. 1. 8. 16 c; vgl. th. II. II. 33. 7 ad 4.




caput



Haupt im eigentlichen und übertragenen Sinne des Wortes: caput autem proprie quidem est quoddam membrum animalis, quod est principium et directivum totius animalis; unde metaphorice omne principium caput vocatur, et etiam homines, qui alios dirigunt et gubernant, capita aliorum dicuntur, th. I. II. 84. 3 c.




cardinalis, e



türangelartig, vornehmlich, hauptsächlich: virtus aliqua dicitur cardinalis, quasi principalis, quia super eam aliae virtutes firmantur, sicut ostium in cardine, virt. 1. 12 ad 24.




caritas



Liebe zu Gott als dem hauptsächlichen Objekte unsrer übernatürlichen Glückseligkeit: caritas autem addit supra amorem perfectionem quandam amoris, inquantum id, quod amatur, magni pretii aestimatur, ut ipsum nomen designat, th. I. II. 26. 3 c; caritas non solum significat amorem Dei, sed etiam amicitiam quandam ad ipsum, quae quidem super amorem addit mutuam redamationem cum quadam mutua communicatione, ib. 65. 5 c; caritas non est qualiscumque amor Dei, sed amor Dei, quo diligitur ut beatitudinis obiectum, ad quod ordinamur per fidem et spem, ib. ad 1; vgl. ib. II. II. 23. 4 c; virt. 2. 8 c; 4. 3 c; caritas autem utroque modo (sc. per modum habitus et actus) accipi potest, th. I. II. 26. 3 c; vgl. unten caritas actualis. Im Sinne eines Habitus verstanden ist die caritas eine Tugend, und zwar eine theologische Tugend (ib. 62. 3 c; II. II. 23. 3 c ­ 6 c; 58. 6 c; 3 sent. 27. 2. 2 c; virt. 2. 2 c ­ 5 c), in der Bedeutung eines Aktes aufgefasst ist sie eine fructus Spiritus sancti (vgl. fructus sub b). Über das gegenseitige Verhältnis von caritas, amor & dilectiodilectio sub a.




carnalis, e



a) fleischlich im eigentlichen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu spiritualis (← sub a).

b) fleischlich im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. auf das Fleisch sich beziehend oder hinzielend, vom Fleische eingegeben oder beherrscht, fleischlich gesinnt, fleischlichen Begierden folgend, ebenfalls der Gegensatz zu spiritualis (← sub c): anima per affectum erit carnalis, cg. IV. 89; carnales enim habent infirmitatem peccati in interioribus, ratio enim et voluntas in ipsis subditae sunt peccato, Hebr. 5. 1.




caro



a) Fleisch im eigentlichen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu spiritus (←): caro et sanguis ibi non accipitur pro natura carnis et sanguinis, th. III. 54. 2 ad 1; caro de ratione sui non dicit (besagt) aliquod ordinatum in cibum, sed quandam rem naturae, 4 sent. 11. 2. 1. 2 ad 2; caro et sanguis secundum substantiam, 1 Cor. 15. 7.

b) Fleisch im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. fleischliche Richtung, fleischliche Gesinnung des Menschen, ebenfalls der Gegensatz zu spiritus (←): caro sumitur ibi pro homine, qui, dum secundum se vivit, secundum carnem vivere dicitur, th. I. II. 72. 2 ad 1; vgl. ib. III. 54. 2 ad 1; caro et sanguis id est carni et sanguini operam dantes, scilicet homines dediti vitiis et voluptatibus, 1 Cor. 15. 7.




castitas



a) Keuschheit im allgemeinen Sinne des Wortes: nomen castitas sumitur ex hoc, quod per rationem concupiscentia castigatur, quae ad modum pueri est refrenanda, th. II. II. 151. 1 c; vgl. ib. 2 ad 2; castitas . . . dicitur a castigando, nam illum dicimus bene castigatum, qui in omnibus ordinate se habet, Gal. 5. 6; vgl. Hebr. 12. 2; 3 eth. 22 g.

b) Keuschheit im engern und eigentlichen Sinne des Wortes (vgl. pudicitia), der Gegensatz zu luxuria (←): castitas consistit quidem in anima sicut in subiecto, sed materiam habet in corpore. Pertinet enim ad castitatem, ut secundum iudicium rationis et electionem voluntatis aliquis moderate utatur corporalibus membris, th. II. II. 151. 1 ad 1; in omnibus enim accipitur . . . castitas pro integritate mentis, 2 Cor. 11. 1; castitas, inquantum est quidem secundum rationem operans, habet rationem virtutis, inquantum autem habet delectationem in suo actu, connumeratur inter fructus, virt. 1. 4 ad 4.




casualis, e



zufällig im weitern und engern Sinne des Wortes; vgl. casus sub c. Im weitern Sinne ist casualis synonym mit fortuitus (←) und der Gegensatz zu provisus & per se volitus sive intentus (vgl. th. I. 116. 1 c; II. II. 64. 8 c; cg. III. 6): inquantum igitur aliquis effectus ordinem alicuius causae particularis effugit, dicitur esse casuale vel fortuitum respectu causae particularis, sed respectu causae universalis, a cuius ordine subtrahi non potest, dicitur esse provisum, th. I. 22. 2 ad 1; vgl. ib. 103. 5 ad 1; si duo servi alicuius domini mittantur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante, concursus duorum servorum, si ad ipsos servos referatur, casualis est, quia accidit praeter utriusque intentionem, si autem referatur ad dominum, qui hoc praeordinavit, non est casuale, sed per se intentum, ib. 116. 1 c; vgl. ib. II. II. 64. 8 c; cg. II. 83; comp. 1. 137; 1 perih. 14 f; esset autem casuale, si sequeretur ut in paucioribus (als in den selteneren Fällen), cg. III. 6; casualia enim sunt, quae ex causis per accidens (→ causa sub b) oriuntur, mal. 2. 5 ad 6. Casualis im engern Sinne des Wortes ist der Gegensatz zu fortuitus (←): ea, quae accidunt semper vel frequenter, non sunt casualia neque fortuita, cg. III. 3; vgl. ib. 6.




casualiter



zufälligerweise, synonym mit fortuito (←) und der Gegensatz dazu (→ casualis): ex materia enim nihil determinatum provenire potest, nisi casualiter, eo quod materia ad multa possibilis est, ex quibus si unum tantum proveniat, hoc ut in paucioribus (→ ut) contingens necesse est esse; huiusmodi autem est, quod casualiter evenit et praecipue sublata intentione agentis, cg. II. 40; ex concursu autem duarum vel plurium causarum contingit aliquid casualiter evenire, dum finis non intentus ex concursu alicuius causae provenit, ib. III. 74; vel casualiter accidunt id est praeter intentionem causarum inferiorum, 2 phys. 10 i; vgl. ib. 13 a; ea, quae casualiter fiunt, sunt praeter naturae ordinem, 2 cael. 11 d.




casus



a) Fall, Niederfall: transitus enim superiorum ad inferiora casus dici potest, nom. 8. 5; scandalum, quod est spiritualis casus, th. II. II. 43. 2 ob. 3; imaginatur casum ex timore, cg. III. 103; de casu fulminum, 1 meteor. 1 f.

b) Vorfall, Vorkommnis: privare aliquem vita in nullo casu pertinet, th. II. II. 65. 1 ad 2; vgl. ib. 88. 10 c; cum (in) aliquo speciali casu praeter communem ordinem, cg. III. 80; vgl. ib. 125.

c) Zufall im weitern und engern Sinne des Wortes, das aristotelische αὐτόματον, synonym mit per se vanum (← sub c): casus, qui in Graeco dicitur automatum, 2 phys. 10 f. Im weitern Sinne ist casus auch synonym mit fortuna (← sub a) und bezeichnet jede partikuläre Ursache, welche und insofern sie etwas hervorbringt, worauf sie nicht hingeordnet war, was also mit ihrem Wirken oder mit ihrer Wirkung bloß so nebenbei verbunden ist und deshalb auch nur in seltenen Fällen vorkommt: quod provenit ex alicuius agentis actione praeter intentionem ipsius, dicitur a casu vel fortuna accidere, cg. III. 3; casus non solum est in hominibus, qui voluntarie agunt, sed etiam in aliis animalibus et etiam in rebus inanimatis, 2 phys. 10 d; casus est in plus (←), quam fortuna, quia omne, quod est a fortuna, est a casu, sed non convertitur (← sub b), ib. a. In seinem engern Sinne genommen, ist casus der Gegensatz zu fortuna (← sub a) und bezeichnet das (blinde) Ungefähr d. i. eine vernunftlose partikuläre Ursache, welche und insofern sie etwas hervorbringt, worauf sie von Natur aus nicht hingeordnet war, was also mit ihrem Wirken oder mit ihrer Wirkung bloß so nebenbei verbunden ist und deshalb auch nur in seltenen Fällen vorkommt: quae hic aguntur per accidens, sive a casu sive a fortuna, th. I. 116. 1 c; casus est causa agens praeter intentionem, ib. II. II. 64. 8 c; sic enim non essent semper aut in pluribus (sc. Fällen), sed raro, horum enim est casus, cg. I. 44; casus enim non contingit nisi in possibilibus aliter se habere, quae enim sunt ex necessitate et semper, non dicimus esse a casu, ib. II. 39; in his enim, quae in minori parte accidunt, dicuntur esse fortuna et casus, ib. III. 74; casus nihil aliud est, quam natura agens praeter intentionem, 1 sent. 43. 2. 1 c; ea, quae sunt a casu, non sunt semper, neque etiam ut frequenter, 2 cael. 7 b; casus non contingit in his, quae sunt a natura, sed ea, quae casualiter fiunt, sunt praeter naturae ordinem, ib. 11 d.

d) Unfall, Missgeschick: errores et dubitationes et casus vani, cg. I. 102.

e) Fall im Sinne der Grammatik, Beugungsfall, Biegungsform: vel est casus ablativi, th. I. 39. 4 ad 4; vgl. ib. II. II. 1. 6 c; quin dicatur in aliquo casu, verit. 4. 5 ad 2.

f) Abfall, Abtrünnigkeit: sicut peccatum est casus a iustitia, ita mors est casus a vita, th. III. 53. 1 ad 1; sed magis est casus a natura, mal. 1. 1 ad 10; timendum esset de casu futuro, quodl. 4. 12. 23 ad 8.

g) Abfall von Gott, Sündenfall: casus quorundam ostendit, th. I. 62. 1 a; specialiter casus Iudaeorum, ib. III. 46. 6 c; casus et confirmatio angelorum, 2 sent. 4. 1. 2 c.




categorematice



kategorematischerweise, im Sinne einer Kategorie (vgl. praedicamentum sub b), das Gegenteil von syncategorematice (←) .




categorematicus, a, um



kategorematisch d. i. eine Kategorie (vgl. praedicamentum sub b) betreffend, der Gegensatz zu syncategorematicus (←) .




categoricus, a, um



a) aussagend, unbedingt aussagend, synonym mit praedicativus (← sub a), der Gegensatz zu condicionalis (← sub a): vocatur apud Graecos propositio categorica id est praedicativa, 1 perih. 8 b.

b) bejahend aussagend, bejahend, synonym mit praedicativus (← sub b), der Gegensatz zu negativus (←): alio autem modo dividitur (sc. demonstratio) in categoricam et privativam id est affirmativam et negativam, 1 anal. 37 a.




cathedra



Stuhl, Sitz im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes.




causa



a) Ursache im weitern Sinne des Wortes, die αἰτία oder das αἴτιον des Aristoteles, d. i. dasjenige, was auf eine positive Weise zum Dasein eines andern beiträgt, synonym mit principium (←), der Gegensatz auf der einen Seite zu privatio (← sub c) und auf der andern zu effectus (←): ly propter importat (bedeutet) habitudinem alicuius causae, th. II. II. 27. 3 c; illud est proprie causa alicuius, sine quo esse non potest, ib. III. 86. 6 a; causa est, ad quam de necessitate sequitur aliquid, ib. I. II. 75. 1 ob. 2; proprie causa dicitur, ad quam ex necessitate sequitur aliquid, mal. 3. 3 ad 3; vgl. ib. c; cum causa sit, ad quam sequitur esse alterius, 2 phys. 10 k; causa est, ad quam de necessitate sequitur aliquid, 5 met. 1 a; hoc vero nomen causa importat influxum quendam ad esse causati, ib.; omnis causa vel est materia vel forma vel agens vel finis, cg. III. 10; vgl. th. I. 105. 5 c; 2 phys. 10 k; somno 4 a; 5 met. 3 a.

b) wirkende oder hervorbringende Ursache (= causa agens sive efficiens, ↑ sub a): etsi peccatum habeat causam, th. I. II. 75. 1 ad 2; si omnem effectum ponimus habere aliquam causam, cg. III. 94; vgl. 2 sent. 36. 1. 1 ad 2; 5 met. 1 a; 6 met. 3 a.

c) Zweckursache, Beweggrund, Grund (= causa finalis, ↑ sub a), synonym mit ratio (← sub l): de causis caeremonialium praeceptorum, th. I. II. 102 pr.

d) Grund im logischen Sinne des Wortes.

e) Sache, Angelegenheit, synonym mit res (←): accipere (← sub d) personam differt contra accipere causam; accipere enim causam est iudicium formare ex aliquo, quod facit (← sub c) ad causam, quodl. 10. 6. 12 c.

f) Sache in gerichtlichem Sinne, Gerichtssache, Rechtssache, Rechtshandel: videtur, quod in tali causa non sit procedendum per testes, 4 sent. 41. 1. 5. 3 ob. 1.




causalis, e



ursächlich: haec praepositio per designat in causali aliquam causam seu principium illius actus, th. I. 36. 3 c; ut cum scilicet causale, cui adiungitur, est causa actionis, secundum quod exit ab agente. . . . aliquando vero causale est causa actionis, secundum quod terminatur ad factum, Hebr. 1. 1.




causalitas



a) Ursächlichkeit, ursächlicher Charakter, d. i. diejenige Seinsbeziehung eines Dinges, nach welcher es Ursache von etwas ist: cuius causalitas prima est, th. I. 5. 2 ad 1; alius discursus est secundum causalitatem, ib. 14. 7 c; causalitas primi agentis, ib. 22. 2 c; ad quae pertingit sua causalitas, cg. I. 65; sic remanet causalitas in causa prima, ib. 68; causalitas alicuius causae, ib. III. 49; secundum rationem (Beziehung) causalitatis, 1 sent. 8. 1. 3 ad 2.

b) Ursache, synonym mit causa (← sub b): per modum eminentiae et causalitatis, th. I. 13. 8 ad 2; quantum ad universalem causalitatem, ib. 14. 6 c; de causalitate resurrectionis Christi, ib. III. 56 pr.; causalitates enim entis absolute reducuntur in primam causam universalem, causalitas vero aliorum, quae ad esse superadduntur vel quibus esse specificatur, pertinet ad causas secundas, pot. 3. 1 c.




causaliter



nach Weise der wirkenden Ursache, im Sinne derselben, der Ursache nach (= secundum causam; vgl. pot. 7. 9 ad 4): productae sunt plantae in actu (Wirklichkeit), sed causaliter tantum, th. I. 69. 2 c; non solum materialiter, sed etiam causaliter, ib. 73. 1 ad 3.




causare



verursachen, bewirken, eine Wirkung hervorbringen: in causando autem primum invenitur, th. I. 5. 4 c; esse autem est causatum primum, cg. II. 21; propter hoc enim dicitur aliquid causatum, quod habet causam sui esse, 2 anal. 7 b.




causativus, a, um



verursachend, bewirkend, hervorbringend: ratio vero practica est non solum apprehensiva, sed etiam causativa, th. II. II. 83. 1 c.




certitudinalis, e



sicher, gewiss, synonym mit certus (← sub a).




certitudinaliter
(vgl. certitudo & certus)



mit Gewissheit oder Sicherheit, unfehlbarerweise: praedestinationis effectus certitudinaliter impletur, th. I. 23. 8 c; lapis certitudinaliter tendit deorsum, ib. I. II. 40. 2 ad 3; natura certitudinaliter operatur, ib. II. II. 18. 4 c; ex causa necessaria certitudinaliter sequitur effectus, cg. I. 67; vgl. 1 sent. 4. 1. 1 c; 3 sent. 27. 1. 3 ad 1; 4 sent. 22. 2. 2. 3 c; quodl. 11. 3. 3 c.




certitudo
(vgl. certus)



a) Gewissheit, Sicherheit im Allgemeinen: certitudo primo et principaliter est in cognitione, sed per similitudinem et participative (der Teilnahme nach) est in omnibus operibus naturae et virtutis, 3 sent. 26. 2. 4 ad 1; certitudo invenitur in aliquo dupliciter, scilicet essentialiter (dem Wesen nach) et participative. Essentialiter quidem invenitur in vi cognoscitiva, participative autem in omni eo, quod a vi cognoscitiva movetur infallibiliter ad finem suum. Secundum quem modum dicitur, quod natura certitudinaliter operatur, tamquam mota ab intellectu divino certitudinaliter movente unumquodque ad suum finem. Et per hunc etiam modum virtutes morales certius arte dicuntur operari, inquantum per modum naturae moventur a ratione ad suos actus; et sic etiam spes certitudinaliter tendit in suum finem, quasi participans certitudinem a fide, quae est in vi cognoscitiva, th. II. II. 18. 4 c.

b) Gewissheit, Sicherheit der Erkenntnis: certitudo enim pertinet ad dignitatem scientiae, th. I. 1. 5 ob. 1; certitudo est proprietas cognitivae virtutis, ib. I. II. 40. 2 ob. 3; certitudo nihil aliud est, quam determinatio intellectus ad unum, 3 sent. 23. 2. 2. 3 c; certitudo proprie dicitur firmitas adhaesionis virtutis cognitivae in suum cognoscibile, ib. 26. 2. 4 c; quod aliquid per certitudinem sciatur, est ex lumine rationis divinitus interius indito, quo in nobis loquitur Deus, verit. 11. 1 ad 13; vgl. ib. ad 17; certitudo potest considerari dupliciter. Uno modo ex (vonseiten) causa certitudinis, et sic dicitur esse certius illud, quod habet certiorem causam. Alio modo potest considerari certitudo ex parte subiecti, et sic dicitur esse certius, quod plenius consequitur intellectus hominis, th. II. II. 4. 8 c; tanto autem maior est certitudo, quanto est fortius, quod determinationem (intellectus ad unum) causat, 3 sent. 23. 2. 2. 3 c; ad hominem disciplinatum id est bene instructum pertinet, ut tantum certitudinis quaerat in unaquaque materia, quantum natura rei patitur. Non enim potest esse tanta certitudo in materia variabili et contingenti, sicut in materia necessaria, semper eodem modo se habente. Et ideo auditor bene disciplinatus non debet maiorem certitudinem requirere, nec minori esse contentus, quam sit conveniens rei, de qua agitur, 1 eth. 3 b; vgl. th. II. II. 70. 2 c; 4 sent. 9. 1. 5. 2 ad 2; trin. 2 pr.

c) Gewissheit, Sicherheit in der Anstrebung und Erreichung eines Zieles: certitudo attribuitur motui non solum appetitus sensitivi, sed etiam appetitus naturalis, sicut dicitur, quod lapis certitudinaliter tendit deorsum, et hoc propter infallibilitatem, quam habet ex certitudine cognitionis, quae praecedit motum appetitus sensitivi vel etiam naturalis, th. I. II. 40. 2 ad 3; omnis operatio et motus cuiuscumque tendentis in finem est ex cognitione dirigente vel coniuncta, sicut in agentibus per voluntatem, vel remota, sicut in agentibus per naturam. Quia vero non tenderent determinate in finem suum, nisi ab aliqua cognitione praecedente in ipsum ordinaretur, inde est, quod opus naturae est simile operi artis, inquantum per determinata media tendit in suum finem, Et hoc habet ex determinatione divinae sapientiae instituentis naturam. Et ideo nomina, quae ad cognitionem pertinent, ad naturales operationes transferuntur, sicut dicitur, quod natura sagaciter operatur et infallibiliter; et sic etiam dicitur certitudo in natura tendente in finem, 3 sent. 26. 2. 4 c; vgl. 4 sent. 22. 2. 2. 3 c; verit. 6. 3 c; quodl. 11. 3. 3 c.

d) genaue Bestimmtheit, feste Begrenzung: per formam significatur perfectio vel certitudo uniuscuiusque rei, ente 1 c; certitudo mensurationis duarum quantitatum, 2 sent. 24. 3. 6 ad 3; tolleretur certitudo prolis, mal. 15. 1 c.




certus, a, um
(vgl. certitudo)



a) gewiss, sicher sowohl in Bezug auf die Erkenntnis eines Dinges, als in Bezug auf die Anstrebung und Erreichung eines Zieles: praecognitio infallibiliter certa, cg. III. 154; certus divinae providentiae ordo, th. I. 22. 4 ad 2; ordo praedestinationis est certus, ib. 23. 6 c; virtus est certior arte, verit. 10. 10 ad 9.

b) genau bestimmt, fest begrenzt: ut ex causis certis proveniant, th. I. 19. 5 ad 2; quod numerus praedestinatorum non sit certus, ib. 23. 7 ob. 1; ad aliquam certam personam videatur pertinere, ib. 39. 8 c.




character



a) Schriftzeichen, Schriftzug: adiungantur vel characteres aliqui vel aliqua nomina, th. II. II. 96. 2 ad 1; utuntur quibusdam characteribus et figuris determinatis, cg. III. 105; character enim signum est, in quo datur intelligi, quod figuris huiusmodi non utuntur, nisi ut signis exhibitis alicui intellectuali naturae, ib.

b) eingedrücktes Zeichen, aufgeprägtes Merkmal: iuxta characterem seu impressionem a sigillo, th. I. 42. 2 ob. 1; character proprie est signaculum quoddam, quo aliquid insignitur ut ordinatum in aliquem finem, sicut charactere insignitur denarius ad usum commutationum (← sub b), et milites charactere insigniuntur quasi ad militiam deputati, ib. III. 63. 3 c; vgl. ib. 1 ad 2 & 4 c; est enim character signum distinctivum et configurativum, 4 sent. 4. 1. 1 c; vgl. ib. 7. 2. 1. 1 c; artic. 2.




cholera



Galle, einer von den Säften des animalischen Körpers, auf deren bald so bald anders gearteten Mischung die sog. Temperamente (vgl. complexio sub b) beruhen; vgl. th. I. II. 46. 5 c.




cholericus, a, um



die Galle betreffend, zu ihr gehörig, von ihr abhängig.




cinis



a) Asche: in cineres non potest aliquid resolvi, nisi per combustionem, 4 sent. 43. 1. 4. 2 ob. 2; vgl. 2 meteor. 6 b.

b) Überrest eines verwesten Menschen: per cineres intelliguntur omnes reliquiae, quae remanent humano corpore resoluto, duplici ratione. Primo quia mos erat apud antiquos, corpora mortuorum comburere et cineres conservare, unde inolevit modus loquendi, ut ea, in quae corpus humanum resolvitur, cineres dicantur. Secundo propter causam resolutionis, quae est incendium fomitis, quo corpus humanum radicitus est infectum, unde ad purgationem huius infectionis oportet usque ad prima componentia corpus humanum resolvi; quod autem per incendium resolvitur, dicitur in cineres resolvi, et ideo ea, in quae corpus humanum dissolvitur, cineres dicuntur, 4 sent. 43. 1. 4. 2 ad 2.




circa



um, um ­ herum, betreffs u. s. w.




circularis, e



kreisförmig, sich im Kreise bewegend.




circulariter



kreisförmigerweise, kreis laufartigerweise.




circulus



a) Kreis, Kreisbahn, Kreislauf im buchstäblichen Sinne: alia erit circulus, et alia triangulus, 4 phys. 23 o; aliquis circulus est minor et tardior, 2 cael. 11 f.

b) Kreis, Kreisbahn, Kreislauf im bildlichen Sinne: erit circulus in definitione, th. I. 11. 2 ob. 4; appetitivus motus circulo agitur, ib. I. II. 26, 2 c; propter circulum inventum in causis et causatis, cg. III. 14; ponit circulum quendam in actibus animae, verit. 1. 2 c; nec sequitur ex eius positione circulus, pot. 9. 7 c; eorum, quae fiunt in tempore, est quidam circulus, 4 phys. 23 n.

c) Sphäre, Region, synonym mit globus und orbis (←): paradisus pertingit usque ad lunarem circulum, th. I. 102. 1 ob. 1; relinquitur, quod circuli id est sphaerae moveantur, 2 cael. 11 f; ex comparatione stellarum ad circulos seu orbes, ib. 12 a; per motum circulorum sive sphaerarum, ib. 13 a; infixa in huiusmodi circulis, ib. 17 b.




circumscribere



a) umschreiben, umgrenzen: locus dicitur circumscribere locatum ex eo, quod in circuitu describit figuram locati, 4 sent. 10. 1. 3. 1 c.

b) abgrenzen, ausscheiden: circumscribatur per intellectum aliquid a Deo, th. III. 3. 3 c; aliis circumscriptis, ib. ad 1; etiam circumscriptis per intellectum personalitatibus, ib. ad 2; etiam circumscripta omni Dei actione, pot. 5. 1 ob. 1.

c) umschreiben, mit andern Worten wiedergeben: ita circumscribitur bonum finale hominis, quod est felicitas; et vocat circumscriptionem notificationem alicuius per aliqua communia, quae ambiunt quidem ipsam rem, non tamen adhuc per ea in speciali declaratur natura illius rei, 1 eth. 11 a.




circumscriptive



nach Weise oder im Sinne einer Umgrenzung, bei welcher die Teile der Umgrenzung mit denen des Umgrenzten so korrespondieren, dass letztere durch erstere gemessen werden, der Gegensatz zu definitive (←): Christus . . . non est in hoc sacramento circumscriptive, quia non est ibi secundum commensurationem propriae quantitatis, th. III. 76. 5 ad 1; vgl. 4 sent. 10. 1. 3. 1 c.




circumstantia



a) Umstand, Verumständung im Allgemeinen, der Gegensatz zu substantia (← sub i): nomen circumstantiae ab his, quae in loco sunt, derivatur ad actus humanos. Dicitur autem in localibus aliquid circumstare, quod est quidem extrinsecum a re, tamen attingit ipsam vel appropinquat ei secundum locum. Et ideo, quaecumque condiciones sunt extra substantiam actus et tamen attingunt aliquo modo actum humanum, circumstantiae dicuntur, th. I. II. 7. 1 c.

b) Umstand einer menschlichen Handlung: circumstantia dicitur, quod extra substantiam actus existens, aliquo modo attingit ipsum, th. I. II. 7. 3 c; vgl. ib. ad 2; dicitur autem circumstantia, quod circumstat actum, quasi extrinsecus extra actus substantiam consideratum, mal. 2. 6 c; circumstantiae sunt extra actionem, inquantum non sunt de essentia actionis, sunt tamen in ipsa actione velut quaedam accidentia eius, sicut et accidentia, quae sunt in substantiis naturalibus, sunt extra essentias earum, ib. 18. 3 ad 1; vgl. mal. 2. 4 ad 9 & 6 ad 9. Der Umstände einer menschlichen Handlung gibt es sieben, welche in dem Memorialverse angedeutet sind: Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando; vgl. th. I. II. 7. 3 c; 4 sent. 16. 3. 1. 2 c; mal. 2. 4 ad 9, 6 c & ad 9; 3 eth. 3 d.




civilis, e



a) bürgerlich, den Bürger betreffend, einem solchen entsprechend, synonym mit politicus (← sub a).

b) staatlich, gesellschaftlich, synonym mit politicus (← sub b) und socialis (←) .




claritas



a) Helle, Helligkeit: sicut nec claritas aeris cum obscuritate eius, th. I. II. 67. 5 ad 2; paulatim augetur eius claritas vel obscuritas, 2 cael. 16 b.

b) Klarheit, Deutlichkeit, synonym mit limpiditas (←): claritas intelligentiae, th. II. II. 172. 1 c; maiorem claritatem dictorum, 4 meteor. 10 b.

c) Lichtschein, Glanz: et iterum claritas, th. I. 39. 8 c; perfectionis alicuius, puta (z. B.) claritatis, ib. 94. 3 c; claritas illa causabitur ex redundantia gloriae animae in corpus, 4 sent. 44. 2. 4. 1 c.

d) Ruhm, Ansehen, guter Ruf: obscuratur hominis claritas ex vitiosa origine, 4 sent. 25. 2. 2. 3 c; propter impedimentum claritatis personae, ib. 4 c.




clavis



a) Schlüssel im allgemeinen Sinne des Wortes: in corporalibus dicitur clavis instrumentum, quo ostium aperitur, 4 sent. 18. 1. 1. 1 c; vgl. ib. 19. 1. 3. 1 ad 2; nomen clavis aequivoce dicitur de instrumento, quo clauduntur ostia, et de quodam cooperculo, quod cooperit arteriam, quae est in collo animalium, 5 eth. 1 g.

b) Schlüssel im geistigen Verständnis des Wortes, d. i. die Gewalt, Sündenschuld und Sündenstrafe zu erlassen oder zu belassen, gleichbedeutend mit potestas oder virtus oder vis clavium (←): regni autem ostium nobis clauditur per peccatum, et quantum ad maculam et quantum ad reatum poenae, et ideo potestas, qua tale obstaculum regni removetur, dicitur clavis, 4 sent. 18. 1. 1. 1 c; vgl. cg. IV. 74.




clementia



Milde, Gelindheit, der Gegensatz zu crudelitas (vgl. th. II. II. 159. 2 ad 1): clementia est lenitas superioris adversus inferiorem in constituendis poenis, ib. 157. 1 ob. 1; vgl. cg. I. 4.




coactio



Zwang, äußere Gewalt, gleichbedeutend mit violentia (← sub a) und vis (← sub c), das Gegenteil von libertas (← sub b): coactio enim nihil aliud est, quam violentiae cuiusdam inductio, verit. 22. 5 c; vgl. th. I. II. 100. 9 c; II. II. 33. 6 c; cg. III. 138/139 & 148.




coactivus, a, um



zwingend, mit äußerer Gewalt nötigend: quod homini datur divinitus ad felicitatem consequendam, non est coactivum, cg. III. 148.




coaeternitas



gleiche Ewigkeit: repraesentatio connaturalitatis et coaeternitatis divinarum personarum, th. I. 93. 6 ad 4




coaevus, a, um



gleich ewig mit etwas: sit suo principio coaevum secundum durationem, th. I. 42. 3 ad 2.




coaptatio



Anpassung, Zusammenstimmung: coaptatio appetitus sensitivi vel voluntatis ad aliquod bonum est complacentia boni, th. I. II. 26. 1 c; vgl. ib. 2 c; coaptationem aliquarum partium distinctarum, ib. II. II. 1. 6 c.




coessentialis, e



gleich wesentlich mit etwas: procedens non esset coessentiale suo principio, cg. IV. 26.




cogere



zwingen, nötigen.




cogitare
(vgl. cogitatio)



a) denken im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes: cogitare tripliciter sumi potest. Uno modo communiter pro qualicumque actuali consideratione intellectus. . . . Alio modo dicitur cogitare magis proprie consideratio intellectus, quae est cum quadam inquisitione, antequam perveniatur ad perfectionem intellectus per certitudinem visionis. . . . Tertio modo (sumitur cogitare) pro actu virtutis cogitativae (→ cogitativus), th. II. II. 2. 1 c; intellectus et imaginatio nostra aliquid maius Deo cogitare possunt, cg. I. 20.

b) denken im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. hin und her denken, überdenken, überlegen: dicitur enim cogitare quasi coagitare vel simul agitare, th. II. II. 2. 1 ob. 1; cogitare autem est considerare rem secundum partes et proprietates suas, unde cogitare dicitur quasi coagitare, 1 sent. 3. 4. 5 c; dicitur enim cogitare quasi coagitare id est discurrere et conferre unum cum altero, verit. 14. 1 ob. 2.




cogitatio
(vgl. cogitare)



a) Denken oder Gedanke im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes: cogitatio secundum Richardum de sancto Victore videtur pertinere ad multorum inspectionem, ex quibus aliquis colligere intendit unam simplicem veritatem. Unde sub cogitatione comprehendi possunt et perceptiones sensuum ad cognoscendum aliquos effectus, et imaginationes et discursus rationis circa diversa signa vel quaecumque perducentia in cognitione veritatis intentae, th. II. II. 180. 3 ad 1; dispositio, quae fit per cogitationem ad intelligendum, cg. II. 76; quod per cogitationem disponantur phantasmata, ib.; vgl. mal. 3. 3 ob. 7.

b) Denken oder Gedanke im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Nachdenken, Überlegung: cogitatio enim proprie in inquisitione veritatis consistit, th. I. 34. 1 ad 2; dum vero (potentia intellectiva) persistit in inquisitione illius, quod intendit, vocatur (ex)cogitatio, ib. 79. 10 ad 3; cogitatio proprie dicitur motus animi deliberantis, nondum perfecti per plenam visionem veritatis, ib. II. II. 2. 1 c; vgl. ib. ob. 1; cogitatio quandam inquisitionem importat (bedeutet); dicitur enim cogitare quasi coagitare id est discurrere et conferre unum cum altero, verit. 14. 1 ob. 2; vgl. ib. 4. 1 ad 1; mal. 16. 8 c; Ioan. 1. 1.




cogitativus, a, um



denkend, urteilend, sowohl im weitern, als im engern Sinne dieser Wörter (vgl. cogitatio): homo sit bene memorativus (←) vel cogitativus, th. I. II. 50. 3 ad 3.




cognitio
(vgl. cognoscere)



a) Erkenntnis im weitern und allgemeinen Sinne des Wortes.

b) Erkenntnis im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. psychologische Erkenntnis (= cognitio notitiae, → sub a): res cognita dicitur esse cognitionis obiectum, secundum quod est extra cognoscentem in se ipsa subsistens, verit. 14. 8 ad 5; praecipuum in cognitione alicuius rei est scire quid est, cg. III. 50.




cognitivus, a, um



a) erkennend, synonym mit cognoscitivus (←) .

b) zur Erkenntnis gehörend, sie betreffend.




cognoscere
(vgl. cognitio)



a) erkennen im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes.

b) erkennen im psychologischen Sinne des Wortes: non arbitramur nos aliquid cognoscere, si substantiam eius non cognoscimus, cg. III. 50.

c) erkennen im richterlichen Sinne, d. i. über etwas befinden oder entscheiden: ad iudiciariam autem potestatem duo requiruntur, scilicet auctoritas cognoscendi de culpa et potestas absolvendi vel condemnandi, cg. IV. 72.

d) erkennen im fleischlichen Sinne, d. i. die copula carnalis ausüben (→ cognoscere carnaliter oben sub a): potest cognoscere suam sponsam, th. II. II. 154. 7 ob. 4; quae est a viro cognita, ib. III. 28. 1 ob. 3; postquam a secundo cognosceretur, cg. III. 123; quod una femina a pluribus maribus non cognoscatur, ib. 124; si aliquis cognoscat mulierem coniugatam, mal. 2. 6 a; vgl. 4 sent. 31. 2. 3 ob. 1-4.




cognoscibilis, e



erkennbar: unumquodque cognoscibile est, inquantum est ens, 1 phys. 1 b.




cognoscibilitas



Erkennbarkeit: sicut deficit aliquid ab entitate, ita deficit a cognoscibilitate, th. I. 89. 7 ad 3; unumquodque quantum habet de esse, tantum habet de cognoscibilitate, cg. I. 71.




cognoscitivus, a, um



erkennend, synonym mit cognitivus (← sub a): non est cognoscitivus nisi existentium, th. I. 12. 1 ob. 3; vgl. ib. 14. 1 c; 65. 3 ad 2; intellectus divinus singularium est cognoscitivus, cg. I. 63; vgl. ib. 69.




cointelligere



miterkennen, mitverstehen: quae cointelligitur relationi maternitatis, th. III. 35. 5 c; quae cointelligitur reali relationi, ib.; vgl. ib. ad 2.




collatio



a) Zusammentragung, Sammlung: in Collationibus autem Patrum (eine Schrift Kassians), th. II. II. 83. 17 c; sicut in Collationibus Patrum legitur, ib. 154. 5 c; vgl. quodl. 4. 12. 24 c.

b) Zusammenstellung, Vergleichung: non enim indigent collatione et discursu alterius, th. I. 63. 5 c; per collationem quandam huiusmodi intentiones adinvenit, ib. 78. 4 c; vgl. 4 phys. 23 d.

c) Übertragung, Mitteilung, Erteilung, Spendung: omnis collatio boni, th. I. 23. 1 ad 3; in collatione gratiae et gloriae, ib. 4 ad 1; per collationem determinatae virtutis, ib. 70. 1 ad 1; in collatione sacramentorum, ib. III. 64. 1 ob. 2; ordinum collatio, cg. IV. 76.




collativus, a, um



vergleichend: est enim collativa intentionum individualium, th. I. 78. 4 c; appetitus enim, quamvis non sit collativus, ib. 83. 3 ad 3.




collective



nach Weise oder im Sinne der Sammlung, der Zusammenfassung (= in sensu collectivo), synonym mit composite und coniunctim (←), das Gegenteil von distributive, divise, divisim und divisive (←): collective similitudo divinae perfectionis magis invenitur, th. I. 93. 2 ad 3; sic ly (←) omnis accipitur quasi collective, ut intelligatur, quod in omnibus motibus irregularibus ista tria inveniuntur, non autem in unoquoque eorum, 2 cael. 8 c.




collectivus, a, um



sammelnd, zusammenfassend.




commensurare



ins Verhältnis bringen, anpassen: concurrunt calor et frigus commensurata, th. I. II. 12. 3 ad 2; necesse est commensurari fini, ib. II. II. 118. 1 c; haec enim anima est commensurata huic corpori, cg. II. 81.




commensuratio



Ins-Verhältnis-Bringen, Anpassung, Verhältnis: determinatio seu commensuratio principiorum, th. I. 5. 5 c; dispositiones vel commensurationes sanitatis, ib. I. II. 52. 1 c; importat (bedeutet) commensurationem alicuius communis ad singula, ib. 97. 4 c; vgl. ib. II. II. 6. 2 c; secundum diversam commensurationem animarum ad corpora, cg. II. 81; vgl. ib. III. 6; propria perfectio uniuscuiusque rei in quadam commensuratione consistit, hebd. 1; sanitas enim, quae est quaedam virtus corporis, est quaedam commensuratio calidorum et frigidorum, 7 phys. 5 e.




commentator



a) Ausleger, Erklärer: quidam enim commentator, 2 sent. 9. 1. 8 c.

b) der Ausleger oder Erklärer per eminentiam, d. i. der Erklärer der aristotelischen Schriften, unter welchem der arabische Philosoph Averrhoes zu verstehen ist: ut patet per Commentatorem, th. I. 3. 5 ob. 2; vgl. ib. 13. 9 ob. 1; cg. I. 20; II. 61; 1 sent. 3. 1. 4 ad 1; 35. 1. 4 ob. 5.




commissio



a) Anvertrauung, Übertragung, Auftrag: ex commissione possunt exequi, th. II. II. 177. 2 c; vel alteri ab episcopo commissionem habenti, 4 sent. 17. 3. 3. 5 ad 4.

b) Begehung, Verübung: in eadem specie peccati invenitur omissio et commissio, th. I. II. 72. 6 a.




commixtio



a) Vermischung, Zusammensetzung, synonym mit complexio (← sub a), compositio und mixtio (←), der Gegensatz zu divisio und resolutio (← sub a): secundum commixtionem aliquam elementorum, th. I. 70. 3 c; ex commixtione utriusque quaedam communis species resultat, cg. IV. 35; in qua quidem commixtione tria inveniuntur, nom. 8. 2.

b) fleischliche Verbindung, Beischlaf: concupiscentia uxoris alienae ad commixtionem, th. I. II. 100. 4 c; violaretur per commixtionem virilem, ib. III. 28. 3 c; virginitas . . . opponitur virili commixtioni, pot. 1. 3 ad 6 c; vgl. Graec. 2. 3; Eph. 4. 4.




communicabilis, e



mitteilbar, der Gegensatz zu incommunicabilis (←): illud est communicabile alicui, quod non dicit (besagt) defectum in communicante nec in eo, cui communicatur, verit. 20. 5 ob. 5.




communicabilitas



Mitteilbarkeit, der Gegensatz zu incommunicabilitas (←): communicabilitas essentiae divinae, th. I. 31. 2 c.




communicare
(vgl. communicatio)



a) mitteilen, teilnehmen lassen, gemeinsam machen: per revelationem communicatum, th. I. 1. 6 c; multis communicari potest, ib. 11. 3 c; vgl. ib. 13. 9 ob. 1; cg. II. 68 & 87; III. 151; 4 sent. 5. 1. 3. 1 c.

b) teilnehmen, sich beteiligen, gemeinsam haben, übereinstimmen: communicant in una ratione formali, th. I. 1. 3 c; communicant in quidditate, ib. 3. 5 c; qui communicat huic mysterio, ib. III. 83. 4 ad 4; vgl. ib. I. 4. 3 c; 60. 4 ad 3; 84. 2 ad 3; cg. II. 62, 68 & 82; III. 37; IV. 11; 3 sent. 34. 1. 3 c & ad 6; virt. 2. 7 ob. 9; 1 anal. 43 d.

c) Gemeinschaft haben, umgehen, verkehren: ne aliis communicent, th. II. II. 10. 9 c; non sunt prohibendi infidelibus communicare, ib.; cum idololatris sit communicandum, ib. 94 pr.; quibus ad invicem communicamus, 3 sent. 33. 2. 1. 4 c; tali excommunicato licet communicare, 4 sent. 18. 2. 4. 1 c; vgl. quodl. 10. 7. 15 c.




communicatio
(vgl. communicare)



a) Mitteilung, Teilnehmen-Lassung, Gemeinsam-Machung, synonym mit communio (← sub b) communicatio enim perfectionum, th. I. 21. 3 c; unus modus communicationis illius naturae, ib. 27. 3 ob. 2; communicatio divinae naturae est etiam intelligentiae communicatio, cg. IV. 8; nec talis communicatio vitae a quocumque alio impediri potest, ib. 85; divina bonitas est primum principium communicationis totius, 4 sent. 46. 1. 1. 2 c.

b) Teilnehmung, Übereinstimmung: convenientiam vel communicationem in forma, th. I. 4. 3 c; redamationem et communicationem in operibus vitae, ib. 20. 2 ad 3; spiritualium et corporalium non potest esse communicatio in materia, cg. IV. 84.

c) Gemeinschaft, Umgang, Verkehr, ebenfalls synonym mit communio (← sub a), communitas, congregatio (← sub b) und conversatio (← sub a): directiva commutationum vel communicationum, th. I. 21. 1 c; ordinentur ad communicationem cum Deo, ib. I. II. 100. 2 c; communicatio hominum ad invicem, ib. 105. 2 c; communicatio vel conversatio cum Deo, ib. II. II. 23. 1 ad 1; nulla communicatio est mortuorum ad vivos, 4 sent. 45. 1. 1. 2 ob. 4; vgl. ib. ad 4.




communicativus, a, um



mitteilend, teilnehmen lassend, synonym mit diffusivus (←): facile communicativus est, th. I. II. 105. 2 ad 1; sit communicativus et plurium retributivus, ib. II. II. 129. 4 ad 2; magis igitur homo est communicativus alteri, quam quodcumque aliud animal, quod gregale videtur, regim. 1. 1.




communio



a) Gemeinschaft, Verkehr, synonym mit communicatio (← sub c), communitas, congregatio (← sub b) und conversatio (← sub a): communio alicuius personae interdicitur fidelibus, th. II. II. 10. 9 c.

b) Mitteilung, Teilnehmen-Lassung, Gemeinsam-Machung, ebenfalls synonym mit communicatio (← sub a): beneficentia autem et communio pertinent ad caritatem, th. II. II. 85. 3 ob. 2.

c) Altarsakrament, Eucharistie: dicitur communio, quia communicamus per ipsam Christo et quia participamus eius carne et divinitate, et quia communicamus et unimur ad invicem per ipsam, th. III. 73. 4 c; dicitur communio vel synaxis, quod idem est, inquantum scilicet homo congregatur ad unum et ad seipsum et ad alios ei, quod est maxime unum, coniunctus, 4 sent. 8. 1. 1. 3 c.




communis, e
(vgl. communitas)



a) gemeinschaftlich, gemeinsam, das Gegenteil von proprius (←): non possit esse commune tribus personis, th. I. 30. 4 ob. 1; in divinis est accipere commune et proprium, quamvis non sit accipere universale et particulare, 1 sent. 13. 1. 3 c.

b) allgemein, gewöhnlich, synonym mit generalis (← sub b) und universalis (← sub a), der Gegensatz zu particularis und specialis (←): primo de appetitivo in communi, th. I. 80 pr.; scilicet ex communibus et probabilibus, 3 phys. 8 a.




communitas
(vgl. communis)



a) Gemeinschaft, Gemeinschaftlichkeit, Gemeinsamkeit: iste modus communitatis medius est, th. I. 13. 5 c; qualis autem sit communitas, ib. 30. 4 c.

b) Gemeinschaft, gemeinschaftlicher Verkehr, Verkehr, Umgang, synonym mit communicatio (← sub c), communio (← sub a), congregatio (← sub b) und conversatio (← sub a).

c) Gemeinschaft, Gemeinwesen, Gemeinde: est enim communitas quoddam totum, 1 pol. 1 b; omnis communitas est instituta gratia alicuius boni, ib. a; qui regit communitatem, th. I. II. 21. 4 c.

d) Allgemeinheit, synonym mit universalitas (← sub a): ratione suae communitatis accidit, th. I. 11. 2 ad 1; ex ipsa communitate eius, ib. 36. 1 c; in quadam communitate et confusione, ib. 89. 1 c; in sua communitate accipiuntur, cg. I. 93; vgl. ib. II. 21; III. 80.




commutatio



a) Umänderung, Umwandlung: commutatio est quaedam dispensatio, 4 sent. 38. 1. 4. 4 a; inter commutationem et dispensationem hoc interest, quod, quando votum commutatur, vovens absolvitur ab uno et ligatur ad aliud, sed quando in voto dispensatur, simpliciter a voto absolvitur sine hoc, quod ad aliud ligetur, ib. 3 c; vgl. th. II. II. 88. 10 c.

b) Umtauschung, Tausch, Tauschhandel: commutatio proprie est, quando ex mutuis operibus fit aliquid alicui debitum, sicut ex hoc, quod unus laboravit in vinea alterius, alter constituitur sibi debitor in tanto, quantum valet labor eius, 3 sent. 33. 3. 4. 5 ad 2; communicationibus vel commutationibus, th. I. 21. 1 c; in diversis generibus commutationum, ib. I. II. 60. 3 ob. 3; pecunia est inventa propter commutationes faciendas, 1 pol. 7 b.

c) Verhalten beim Tauschhandel.




commutativus, a, um



umtauschend, austauschend.




comparare



a) ins Verhältnis bringen, sich zu etwas verhaltend machen, hinordnen, in Beziehung setzen, hinbeziehen auf etwas: localis enim distantia per se comparatur ad sensum, cg. II. 96; nisi unum eorum comparetur ad alterum, ib. III. 43; et comparatur ad esse, ib. 66; minister autem comparatur ad dominum, ib. IV. 74; comparatur autem ad locum, trin. 1. 2. 3 c.

b) vergleichen: cum comparat ratio hominem animali, th. I. 28. 1 c; si comparemus intellectum, ib. III. 6. 2 c; potest comparari ad intellectum, cg. III. 51; comparat suprema ad infima, ib. 84.

c) bereiten, verschaffen: sicut coena comparata ex multis ferculis, 3 pol. 14 f.




comparatio



a) Verhältnis, Beziehung, Hinordnung: dona perficiunt vires animae in comparatione ad Spiritum sanctum moventem, th. I. II. 68. 8 c; velle est per comparationem volentis ad volitum, cg. I. 79; comparatio substantiae separatae ad omnia phantasmata, quae sunt in quibuscumque hominibus, est una, sicut comparatio solis est una ad omnes colores, ib. II. 76; sicut est comparatio corporis caelestis ad corpus elementare, ib. III. 69; invenitur enim duplex comparatio corporis ad locum, trin. 1. 2. 3 c.

b) Vergleichung, Vergleich: sed per comparationem ad corporalia, th. I. 5. 5 ad 5; summum dicitur in comparatione aliorum, ib. 6. 2 ob. 2; debitum iustitiae inveniri ex comparatione posterioris creaturae ad priorem, cg. II. 29; est quasi nihil in comparatione ad illam distantiam, ib. III. 57; vgl. 7 phys. 7 f-h.




comparative



im Sinne eines Vergleiches, vergleichungsweise.




comparativus, a, um



vergleichend: comparativum supponit positivum, 3 cael. 3 f; positivum posuit pro comparativo, 1 Cor. 7. 8.




comparticipare



mitteilnehmen: sicut et, qui altari deserviunt, cum altari comparticipant, cg. III. 132/133.




compassio



a) natürlicher Zug zu etwas, Sympathie für etwas: compassio sive connaturalitas ad res divinas fit per caritatem, th. II. II. 45. 2 c.

b) Mitleid, synonym mit misericordia (←): mitigentur per compassionem amicorum, th. I. II. 38. 3 t; compassio dici debet, id est simul passio, nom. 2. 4; misericordia vel compassio, 4 sent. 50. 2. 4. 2 c.




complantatus, a, um



mitgepflanzt, eingepflanzt.




complementum



Vervollständigung, Vollständigkeit, Vollendung, Vollkommenheit, Abschluss: requiritur ad complementum, cg. I. 42; unum est complementum alterius, ib. II. 53; dat complementum operi, ib. 88; per remotionem complementi, 4 sent. 49. 2. 1 ad 12.




completio



Vollendung, Fertigstellung, gleichbedeutend mit consummatio (← sub c) und perfectio (← sub a): ad completionem universi requiruntur, th. I. 23. 5 ad 3; completio divinorum operum, ib. 73. 1 ob. 3; quantum ad propriae naturae bonitatem sive completionem, cg. I. 43; completio autem universi exigit, ib. 85.




completive



nach Weise oder im Sinne des Vollendens, des Fertigstellens, des Abschließens: distinguuntur in angelis completive quidem, th. I. 108. 4 c; ad has completive reducuntur, ib. I. II. 25. 4 c; omne bonum completive superveniens potest dici finis, ib. 33. 4 c; totum autem completive est prius partibus, 3 sent. 2. 2. 1. 3 c; vgl. mal. 2. 3 c; verit. 15. 2 ad 1.




completivus, a, um



vollendend, fertigstellend, abschließend, synonym mit perfectivus (←): bonum perfectum et completivum sui ipsius, th. I. II. 1. 5 c; quia sunt completivae et finales, ib. 25. 4 c; formale et completivum sacramenti, ib. III. 84. 7 c; omne completivum forma dicitur, 4 sent. 1. 1. 3 ad 1; omne completivum quodammodo formale est respectu eius, quod completur, ib. 3. 1. 1. 1 c.




completorius, a, um



zur Vollendung gehörig.




completus, a, um



a) vollendet, fertig gestellt, vollständig, synonym mit perfectus (← sub a), der Gegensatz zu incompletus und imperfectus (←): magis ad completam designationem rei appropinquat, cg. I. 14; ratio enim animalis completa est, ib. 42; cum divina substantia sit quid completum in esse, ib. 73; quod sit rerum ordo completus, ib. II. 30; secundum suam essentiam completam, ib. 89.

b) erfüllt, in Erfüllung gebracht: promissio Domini de Spiritu sancto dando non fuit completa in apostolis, th. I. II. 106. 4 ad 2; vgl. fid. 1.




complexe



nach Weise oder im Sinne der Zusammenfassung oder Zusammensetzung, synonym mit composite und coniunctim (←), das Gegenteil von divise, divisim, divisive und incomplexe (←) .




complexio



a) Zusammenfügung, Zusammensetzung, synonym mit commixtio und compositio (← sub a), der Gegensatz zu divisio (←) und resolutio (← sub a): neque est complexio opinionis et sensus, ita quod essentialiter componatur ex utroque, 3 anim. 5 m; intellectus humanus cognoscit secundum quandam complexionem, th. II. II. 1. 2 c; definitio includit quandam complexionem vel partium definitionis ad invicem, cg. I. 59; vgl. ib. II. 90; nulla autem esset complexio, pot. 7. 5 ob. 12.

b) Zusammensetzung eines animalischen Körpers, zumal mit Rücksicht auf die in ihm vorkommenden Hauptflüssigkeiten oder -säfte: complexio cum sit quoddam constitutum ex contrariis qualitatibus quasi medium inter eas, cg. II. 63; quae est ex complexione, th. I. II. 46. 5 c; propter fragilitatem complexionis, ib. II. II. 138. 1 ad 1; habet quandam debilem complexionem, ib. 156. 1 ad 1; considerat etiam dispositiones corporum, puta complexiones, 4 pol. 1 a.




complexionatus, a, um



zusammengefügt, zusammengesetzt: requirit organum aequaliter complexionatum, th. I. 76. 5 ad 2; et melius complexionati, ib. 96. 3 c; secundum corpus erat optime complexionatus, ib. III. 46. 6 c; diversa complexionata conveniunt in calefaciendo, pot. 7. 2 c; inquantum est medie complexionatum, verit. 22. 1 ad 8.




complexus, a, um



mit etwas verschlungen, zusammengefügt, zusammengesetzt, das Gegenteil von incomplexus (←) und simplex (← sub a): simplex et complexum, 2 phys. 6 e; anima omniquaque complexa, 2 cael. 1 k.




componere



a) zusammensetzen, verbinden, das Gegenteil von dividere (← sub a) und resolvere: Deus non est compositus ex materia et forma, th. I. 3. 2 a; vel potest intelligi de dicto, et sic est composita et vera, ib. 14. 13 ad 3; hoc facit componendo et dividendo, ib. 16. 2 c; enuntiationes format componendo et dividendo, cg. I. 36; de dicto intellectam et compositam esse veram, ib. 67.

b) zurechtlegen, einrichten: quia composuit motum suum quasi volentis longius ire, th. II. II. 111. 1 ad 1.

c) erdichten, ersinnen: sermonem fabularem composuerunt, 2 cael. 1 g; componere fabulam, 2 meteor. 4 c; quae componit ad persuadendum, 1 Cor. 2. 1.




composite



nach Weise oder im Sinne der Zusammensetzung, der Zusammenfassung (= in sensu composito; vgl. sensus sub g), synonym mit collective, complexe und coniunctim (←), das Gegenteil von distributive, divise, divisim, divisive und simpliciter (←): in effectu invenitur composite et multipliciter, cg. II. 45.




compositio



a) Zusammensetzung, Verbindung, synonym mit commixtio und complexio (← sub a), der Gegensatz zu discretio (← sub b), divisio (←), resolutio und simplicitas (← sub a): omnis compositio indiget aliquo componente; si enim compositio est, ex pluribus est, quae autem secundum se sunt plura, in unum non conveniunt, nisi ab aliquo componente uniantur, cg. I. 18; in substantiis autem compositis ex materia et forma est duplex compositio actus et potentiae, prima quidem ipsius substantiae, quae componitur ex materia et forma, secunda vero ex ipsa substantia iam composita et esse, quae etiam potest dici ex eo quod est et esse, vel ex eo quod est et quo est, ib. II. 54; aliquid venire in compositionem alicuius contingit dupliciter, aut per essentiam suam per modum principii materialis vel formalis . . . alio autem modo venit aliquid in compositionem alicuius per effectum virtutis suae, 2 sent. 17. 3. 1 c; compositio autem vel divisio operatio quaedam intellectus est, cg. I. 58; in compositione et divisione semper noster intellectus adiungit tempus praeteritum vel futurum, ib. II. 96.

b) Zurechtlegung, Einrichtung: compositio exteriorum motuum pertinet ad decorem honestatis, th. II. II. 168. 1 a; secundum compositionem id est secundum conventionem, 5 eth. 9 c.




compositivus, a, um



zusammensetzend, synthetisch, der Gegensatz zu resolutorius (← sub a).




compossibilis, e



zugleich mit etwas möglich, mit etwas verträglich oder vereinbar: ordinem compossibilem esse respectu alicuius tripliciter, verit. 6. 3 c; tamen non est compossibile, 1 cael. 29 b; est compossibile posito, ib.




comprehendere



a) umfassen, in sich befassen, einbegreifen: illud proprie dicitur comprehendi ab aliquo, quod ab eo includitur; dicitur enim aliquis aliquid comprehendere, quando simul ex omnibus partibus apprehendere potest, quod est undique inclusum habere, verit. 8. 2 c; comprehendere dicitur quasi simul prendere id est capere, et ideo illud proprie comprehenditur, quod simul capitur id est cum omnibus, quae eius sunt, 4 sent. 49. 2. 3 c; vgl. th. I. 1. 3 c; 13. 5 c; 14. 3 ad 1; III. 45. 1 ad 2; cg. I. 40; II. 78; Eph. 3. 5; Phil. 3. 2.

b) begreifen, verstehen: illud comprehenditur, quod perfecte cognoscitur, th. I. 12. 7 c; tunc enim dicitur aliquid comprehendi, quando pervenitur ad finem cognitionis ipsius, ib. 14. 3 c; vgl. cg. I. 8; res comprehenditur, cuius definitio cognoscitur, si tamen ipsa definitio comprehendatur, verit. 8. 2 ad 4; illa enim comprehendere dicimur, quae perfecte cognoscimus, quantum cognoscibilia sunt, decret. 1; vgl. nom. 1. 1; 3 sent. 14. 1. 2. 1 c; 4 sent. 49. 2. 3 ob. 3 & 5.

c) ergreifen, erreichen, festhalten, besitzen (vgl. comprehensor sub b): qui enim attingit aliquem, quando iam tenet ipsum, comprehendere eum dicitur, th. I. 12. 7 ad 1; ecclesia secundum statum patriae (← sub b) est congregatio comprehendentium (nämlich das letzte Ziel), ib. III. 8. 4 ad 2; vgl. Eph. 3. 5; Phil. 3. 2.




comprehensio



a) Umfassung, Einbegreifung, Einschließung: comprehensio dicitur stricte et proprie, secundum quod aliquid includitur in comprehendente, th. I. 12. 7 ad 1; comprehensio dicitur dupliciter. Uno modo inclusio comprehensi in comprehendente, ib. I. II. 4. 3 ad 1; de ratione comprehensionis sunt duo; unum est, quod fines eius rei apprehendantur vel contineantur, . . . aliud est de ratione eius, scilicet nihil comprehensi esse extra comprehensorem, 1 sent. 43. 1. 1 ad 4; est duplex modus comprehensionis, scilicet secundum quantitatem dimensivam et virtualem, secundum dimensivam quidem, ut dolium comprehendit vinum, secundum virtualem autem, ut materia dicitur comprehendere formam, quando nil materiae remanet imperfectum a forma, verit. 8. 2 c.

b) Begreifung, Verständnis: ad summum modum visionis, qui est comprehensio, th. I. 62. 9 c; comprehensio importat (bedeutet) plenitudinem cognitionis ex parte rei cognitae, ut scilicet tantum cognoscatur res, quantum cognosci potest, ib. II. II. 28. 3 ad 3; cg. II. 98.

c) Ergreifung, Festhaltung, Besitz: alio modo comprehensio largius sumitur, secundum quod comprehensio insecutioni opponitur, th. I. 12. 7 ad 1; alio modo comprehensio nihil aliud nominat, quam tentionem alicuius rei iam praesentialiter habitae, sicut aliquis consequens aliquem dicitur eum comprehendere, quando iam tenet eum, ib. I. II. 4. 3 ad 1.

d) Besitz Gottes (vgl. comprehensor sub b): comprehensio est una de tribus dotibus (←) animae, quae respondet spei, sicut visio fidei et fruitio caritati, th. I. 12. 7 ad 1; loco spei plenam comprehensionem, ib. I. II. 65. 5 ad 3; comprehensio non est aliqua operatio praeter visionem, sed quaedam habitudo ad finem iam habitum, ib. 4. 3 ad 3; comprehensio nihil est aliud, quam in praesentia Deum habere et in seipso tenere. 4 sent. 49. 4. 5. 1 c.




comprehensivus, a, um



umfassend, in sich begreifend: ut sua essentia sit immaterialiter comprehensiva omnium, th. I. 84. 2 c.




comprehensor



a) Begreifender: ipse est apprehensor et comprehensor sui, verit. 2. 2 c.

b) Ergreifender, Besitzer, insbesondere der Besitzer Gottes oder der himmlischen Glückseligkeit, der Gegensatz zu viator (← sub b) comprehensor dicitur aliquis ex hoc, quod iam beatitudinem obtinet secundum illud Sic currite, ut comprehendatis, th. III. 15. 10 c; angeli non sunt viatores, sed comprehensores, ib. I. 62. 9 a; Christus, qui solus fuit viator et comprehensor, ib. ad 3; vgl. ib. 65. 5 ob. 3; 113. 4 ad 1; comp. 1. 237.




concausa



Mitursache, synonym mit causa secundaria (→ causa sub b): sed materiae concausam, th. I. 15. 3 ad 3; sed concausa aliquo modo, cg. II. 62; ignis quodammodo concausa est, 2 anim. 8 e; est tamen quaedam concausa, 5 met. 6 a.




conceptio



a) Empfängnis im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit conceptus (← sub a): conceptio proprie dicitur generatio alicuius intra uterum, 4 sent. 14. 1. 2. 1 ad 2; vgl. 3 sent. 8. 1. 1 ad 6; scilicet conceptione et partu, th. I. 27. 2 ad 2; in principio suae conceptionis, ib. 43. 6 ad 3; vgl. ib. III. 31 pr. & 32 pr.; cg. II. 83; IV. 33.

b) Empfängnis im weitern Sinne des Wortes: in intellectu nostro utimur nomine conceptionis, secundum quod in verbo nostri intellectus invenitur similitudo rei intellectae, licet non inveniatur naturae identitas, th. I. 27. 2 ad 2.

c) Auffassung, Vorstellung: ipsa conceptio sapientis, th. I. 34. 1 ad 2; ratio potest habere diversas conceptiones boni, ib. I. II. 17. 1 ad 2; quae (sc. animalia) per quasdam voces suas conceptiones invicem sibi manifestant, 1 perih. 2 a; etiam bruta animalia habent determinatas conceptiones, 4 met. 9 a.

d) übersinnliche Auffassung, übersinnliche Vorstellung, Begriff, Gedanke, synonym mit conceptus (← sub b), intentio (← sub d) und ratio (← sub h & i): omnium haec est de felicitate conceptio, cg. III. 48; a principio conceptiones magistri, ib. 152; rationi hominis vel conceptioni hominis respondet res extra animam, pot. 7. 6 c; sicut conceptio chimaerae, 1 sent. 2. 1. 3 c; conceptio autem animae duobus modis se habet. Uno modo ut repraesentatio rei tantum, sicut est in omnibus cognitionibus acceptis a rebus, . . . Alio modo conceptio animae non est repraesentativa rei, sed magis praesignativa, sicut exemplar factivum, sicut patet in scientia practica, quae est causa rei, 4 sent. 8. 2. 1. 4 ad 1.




conceptus



a) Empfängnis, Leibesfrucht, synonym mit conceptio (← sub a): dedit conceptum Rebeccae, th. I. 23. 8 a.

b) Auffassung, Vorstellung, Gedanke, synonym mit conceptio (← sub c & d).




concipere



a) empfangen durch leibliche oder geistige Zeugung: homo ille, qui concipiebatur, th. III. 32. 1 c; conceptum et natum esse, cg. IV. 5; qua concipitur forma operis, th. I. 19. 4 ad 4; intelligendo concipit verbum, ib.; vgl. ib. II. II. 181. 3 c; similitudo concepta in intellectu de re intellecta, cg. IV. 11.

b) auffassen, vorstellen, begreifen: nullus intellectus potest illud concipere, th. I. 25. 3 c; mente concipere non possumus, cg. I. 11; vgl. ib. 1; III. 49 & 147.




concludere



a) zusammenschließen, einschließen: omnes causae particulares concludantur sub universali causa, th. I. 22. 2 ad 1; omne malum sub ordine alicuius boni concluditur, cg. III. 140/141; vgl. meteor. 15 i & k.

b) abschließen, endigen: tertio petitionem concludit, th. III. 83. 4 c; sed concluditur circulo, cg. IV. 26; ut quadam circulatione perfectio rerum concludatur, ib. 55.

c) schließen, folgern: concludit inducendo (← sub e) quasi ad inconveniens, th. I. 19. 9 ad 2; obiectio in contrarium facta non recte concludit, cg. I. 65; sicut tertia ratio concludebat, ib. III. 26.

d) beweisen, dartun: quae sunt in contrarium, concludunt, th. I. 13. 5 ad 3; ex effectibus causas concludere, cg. I. 12.




conclusio



a) Schluss, Abschluss: iudicium est quasi conclusio et determinatio consilii, th. I. 83. 3 ad 2; conclusio etiam syllogismi, qui fit in operabilibus, ad rationem pertinet, ib. I. II. 13. 1 ad 2; vgl. ib. 3 c & 76. 1 c; I. 86. 1 ad 2.

b) Schlussfolgerung, Schlussfolge, d. i. das aus zwei andern Urteilen abgeleitete Urteil: conclusio ex aliquibus principiis infertur, 1 anal. 2 a; subiectum et praedicatum conclusionis sunt maior et minor extremitas (← sub b) in praemissis, ib. 3 d; propositiones quidem quantum ad terminos sunt materia conclusionis, . . . quantum autem ad vim illativam ipsarum reducuntur ad hoc genus causae (sc. efficientis), 2 phys. 5 d; vgl. 5 met. 3 a.




concomitanter



nach Weise oder im Sinne der Begleitung, der Gegensatz zu antecedenter und consequenter (← sub a): quasi concomitanter, th. I. II. 4. 8 ad 3; uno modo concomitanter, ib. 6. 8 c.




concomitantia



a) Begleitung: propter concomitantiam ad corpus, 4 sent. 11. 3. 4. 2 ad 1.

b) Mitwirkung: est conservativus specierum praeter concomitantiam organi corporalis, th. I. 79. 6 ad 1.




concomitari



begleiten.




concordia



Eintracht, der Gegensatz zu discordia (←): concordia enim proprie sumpta est ad alterum, inquantum scilicet diversorum cordium voluntates simul in unum consensum conveniunt, th. II. II. 29. 1 c; concordia . . . etiam in (interiori) affectu consistit, sed respectu eorum, quae sunt personae, 9 eth. 5 a; concordia videtur ad genus amicitiae pertinere, ib. 6 a; vgl. ib. 4 a & 5 a; concordia attenditur (kommt in Betracht) circa ea, quae habent aliquam magnitudinem, . . . quae possint convenire utrique concordantium vel etiam omnibus, sive hominibus sive civibus unius civitatis, ib. 6 d; concordia parvae res crescunt, et per discordiam maximae dilabuntur, th. II. II. 37. 2 ad 3.




concrete



nach Weise der Besonderung, im Sinne derselben (vgl. concretio sub c), synonym mit concretive (←), in concretione und in concreto (← sub c), das Gegenteil von abstracte, abstractive und in abstracto (←) .




concretio



a) Zusammenwachsung, Verdichtung, synonym mit condensatio, congregatio (← sub a) und inspissatio, das Gegenteil von disgregatio (←) und rarefactio: quaedam fiunt ex illis per concretionem sive per inspissationem, 1 met. 12 d.

b) Zusammenwachsung, Verwachsung mit etwas, der Gegensatz zu discretio (← sub a): concretio est diversorum in unum reductorum, th. I. 60. 3 ob. 2; secundum concretionem sui ad subiectum, ib. I. II. 53. 2 ob. 3; esse suum est in concretione ad materiam, pot. 3. 11 ad 11; vgl. unit.; maior est concretio formae ad materiam, quam virtutis ad organum, qu. anim. 2 ob. 3.

c) Besonderung, d. i. Verwachsung der allgemeinen Wesenheit eines Dinges mit seinen besondern oder individuellen Bestimmungen, das Gegenteil von abstractio (← sub c) und separatio (vgl. sensu 1 a): habens autem formam invenitur quidem subsistens, sed non simplex, immo concretionem habens, unde intellectus noster, quidquid significat ut subsistens, in concretione significat, cg. I. 30; quia ratio rei absoluta sine concretione non potest inveniri nisi in substantia immateriali, verit. 23. 1 c; demum processit per modum concretionis sive applicationis principiorum communium ad quaedam determinata mobilia, sensu 1 a.




concretive



nach Weise der Besonderung, im Sinne derselben (vgl. concretio sub c), synonym mit concrete (←) .




concretivus, a, um



a) zusammenwachsen machend, zusammenfügend, synonym mit congregativus und unitivus (←), der Gegensatz zu discretivus (← sub a) und disgregativus (←) .

b) besonders machend, etwas besonders Gemachtes ausdrückend, synonym mit concretus (← sub d).




concretus, a, um



a) zusammengewachsen, verdichtet: concretus et inspissatus fuerit, 1 meteor. 8 c.

b) zusammengewachsen, verwachsen mit etwas, der Gegensatz zu discretus (← sub a): concreta dicuntur, quae simpliciter unum sunt effecta, 3 sent. 27. 1. 1 ad 5; concernendo intentiones particulares et materiae concretas, 2 sent. 24. 2. 1 ad 1; quasi materiae obligatum et concretum, verit. 23. 1 c; posuerunt universalia nobis innata et concreta, univ. 1.

c) besonders gemacht, besondert, d. i. mit besondern oder individuellen Bestimmungen verwachsen (vgl. concretio sub c), der Gegensatz zu abstractus (←) .

d) etwas besonders Gemachtes oder Individuelles ausdrückend, synonym mit concretivus (← sub b).




concupiscentia



a) Begehren, Begierde, Verlangen im weitern Sinne des Wortes, synonym mit appetitus (← sub a) und cupiditas (←): voluntas (Wollen) sub concupiscentia comprehenditur, secundum quod concupiscentia largo modo sumitur pro omni appetitu, th. I. II. 71. 6 ob. 2; vgl. ib. 73. 6 ad 2; I. 60. 3 c; 82. 5 ad 1; mal. 2. 3 ad 5; concupiscentia est appetitus boni delectabilis, th. I. II. 30. 1 c.

b) sinnliches Begehren, sinnliche Begierde: bonum secundum sensum est bonum totius coniuncti. Talis autem delectationis appetitus videtur esse concupiscentia, quae simul pertineat et ad animam et ad corpus, ut ipsum nomen concupiscentiae sonat. Unde concupiscentia proprie loquendo est in appetitu sensitivo et in vi concupiscibili, quae ab ea denominatur, th. I. II. 30. 1 c; amor, concupiscentia et huiusmodi . . . accipiuntur quandoque quidem, secundum quod sunt quaedam passiones, cum quadam scilicet concitatione animi provenientes, et sic communiter accipiuntur; et hoc modo sunt solum in appetitu sensitivo, ib. I. 82. 5 ad 1; concupiscentia . . . est eadem passio cum desiderio, ib. I. II. 25. 2 ob. 1; vgl. ib. 23. 4 c; concupiscentia est passio differens specie et ab amore et a delectatione, ib. 30. 2 c.

c) ungeordnetes Begehren, sündhafte Begierde, böse Begierlichkeit: ex actu naturae, qui est carnis propagatio, relinquitur quaedam dispositio inclinans ad malum in ipsa natura generati, quae concupiscentia vel fomes (← sub b) dicitur, 2 sent. 32. 1. 1 c; vgl. th. III. 27. 3 c; mal. 4. 2 ad 12.




concupiscibilis, e



a) begehrbar, begehrlich: vel opinabilia aut etiam concupiscibilia, 9 met. 3 h.

b) begierlich, begehrend: haec (est) circa concupiscibile (= passiones concupiscibilis), cg. I. 92.




concurrere



zusammenlaufen, zusammentreffen, zusammenwirken: aliqua duo concurrunt ad integrandum aliquid unum, th. I. II. 12. 3 ad 2; vgl. ib. II. II. 104. 2 ad 1; oportet unam alteri quandoque concurrere, cg. III. 74; plures causae concurrunt ad unius rei constitutionem, 5 met. 3 b; vgl. 7 met. 9 a.




concursus



Zusammenlauf, Zusammentreffen, Mitwirkung: concursus duorum servorum, th. I. 116. 1 c; contingit autem aliquem effectum ex concursu diversarum causarum produci, ib. I. II. 46. 1 c; vgl. cg. III. 74.




condicio



a) Gründung, Einrichtung, synonym mit creatio (← sub b) und institutio (vgl. verit. 14. 10 ad 2): ante mundi condicionem, cg. IV. 6; homo ex natura condicionis suae, verit. 14. 10 ob. 2; vgl. ib. 18. 4 ob. 2.

b) Lage, Stand, Verhältnis, Rang: condicio personae, in quam peccatur, th. I. II. 73. 9 ob. 1; condicio personae in distributiva iustitia attenditur (kommt in Betracht), ib. II. II. 61. 2 ad 3; quod repugnat condicioni eius, cg. III. 127; vgl. ib. 132/133 & 134/135.

c) Beschaffenheit, Eigenschaft: secundum condicionem causae proximae effectus habet contingentiam vel necessitatem, th. I. 25. 3 ad 4; oportet eius condiciones investigare, cg. I. 14; dicit cum condicione certitudinis, 1 sent. 35 exp.

d) Bedingung: et sub condicione, th. I. 12. 3 ad 2; non quidem absolute, sed sub condicione vel suppositione, cg. II. 25.




condicionalis, e



bedingungsartig, bedingungsweise, synonym mit condicionatus (←), der Gegensatz zu absolutus (← sub b) und categoricus (← sub a).




condicionatus, a, um



bedingt, synonym mit condicionalis (←), der Gegensatz zu absolutus (← sub b).




condignativus, a, um



sich geziemend, sich gebührend, synonym mit condignus und dignativus (←) .




condignitas



Würdigkeit, Gebühr, der Gegensatz zu congruitas (←): non potest ibi esse condignitas propter maximam inaequalitatem, th. I. II. 114. 3 c.




condignus, a, um



würdig, sich geziemend, sich gehörend, synonym mit condignativus (←) und debitus (← sub a), der Gegensatz zu congruus (←): punit citra condignum, th. I. 21. 4 ad 1; videtur esse merces condigna, ib. I. II. 114. 3 a; condignum infinitae bonitati Dei, ib. II. II. 28. 3 c; condignum importat (schließt ein) aequalitatem dignitatis, 2 sent. 27. 1. 3 ob. 2.




condividere



mit was anderm teilen, neben was anderm unterscheiden, nebenordnen: quasi condivisum toti societati angelorum, th. I. 108. 8 c; condividitur rationi, ib. I. II. 31. 7 c; condivisa aliis passionibus, ib. 46. 1 c; vgl. ib. 57. 2 ob. 1; II. II. 1. 1 ob. 3; 47. 5 a.




conferre



a) zusammentragen.

b) beitragen zu etwas, synonym mit facere (← sub c): confert ad debitum rationis usum, th. I. II. 33. 3 ob. 1; vgl. ib. 37. 1 ad 2; 12 met. 12 x.

c) zusammenstellen, vergleichen: conferre unum alteri est proprius et connaturalis actus rationis, th. I. II. 32. 8 c.

d) übertragen, urteilen, spenden: per aliquam consecrationem confertur, th. II. II. 39. 3 c; propter culpam quamcumque conferentis, ib.; vgl. ib. 4 ad 1; III. 64. 9 ad 3.




confesse



zugestandenermaßen, zustimmenderweise, übereinstimmenderweise, das aristotelische ὁμολόγως (Eth. Nic. VI. 2, 1139. a. 30)veritas confesse se habens, id est concorditer ad appetitum rectum, 6 eth. 2 f.




confessio



a) Bekenntnis im Allgemeinen: veritas, quae est in confessionibus in iudicio faciendis, verit. 1. 5 ad 13.

b) Sündenbekenntnis, Beichte: contritio, confessio et satisfactio ponuntur partes poenitentiae, th. III. 90. 2 c; confessio est quoddam sacramentale, quodl. 1. 6. 10 c; vgl. 4 sent. 17. 3; cg. IV. 72.




confessus, a, um



eingestanden, offenbar, ausgemacht: videre confessa, id est ea, quae sunt omnibus manifesta, 1 gener. 3 h; confessa autem de felicitate, 1 eth. 12 b; vgl. ib. 4 b.




configurare



a) gleich gestalten, gleichförmig machen: oportet nos ei configurari, th. III. 49. 3 ad 2; quod configuratur alicui, constituitur ex actione eius, cui configuratur, cg. II. 88; omnis materia suae formae configuratur, ib. 89; nihil autem configuratur alicui, nisi per eius proprium characterem, pot. 10. 4 c.

b) mitversinnbilden: quae in hoc sacramento configuratur, cg. IV. 69.




configuratio



Gleichgestaltung, Gleichförmigkeit: fiat configuratio ad sepulturam Christi, th. III. 66. 8 ob. 1; accipit hanc configurationem ex impressione sigilli, cg. II. 88; signatio enim ad similitudinem configurationis pertinere videtur, ib. IV. 21.




configurativus, a, um



gleich gestaltend, gleichförmig machend.




confirmatio



a) Befestigung, Stärkung: liberum arbitrium ante confirmationem, th. I. 95. 1 ad 3; quaedam confirmatio voluntatis ad meliora, ib. II. II. 189. 2 ad 3; casus et confirmatio angelorum, 2 sent. 4. 1. 2 c; fomes enim confirmationi opponitur, 3 sent. 3. 1. 2. 3 ad 3.

b) Bekräftigung, Bestätigung: iuramentum ad confirmationem ordinatur, confirmatio autem in scibilibus per rationem fit, th. II. II. 89. 1 c.

c) Sakrament der Firmung: ad idem etiam ordinatur quodammodo confirmatio, th. III. 63. 6 c; fortitudini confirmatio, ib. 65. 1 c; vgl. ib. 72. 1-12; cg. IV. 60.




conformis, e



gleichförmig, der Gegensatz zu difformis (←): tertio ponitur uniformitas conformis angelis, th. II. II. 180. 6 ad 2.




conformitas



Gleichförmigkeit, synonym mit uniformitas (←), das Gegenteil von difformitas (←): habet rationem (Beziehung) extremi unius, quod est conformitas, th. I. II. 64. 1 ad 1; conformitas ponit convenientiam duorum in forma una, 1 sent. 48. 1. 1 ob. 3; vgl. ib. c; 7 met. 6 f.




confuse



verschwommenerweise, unbestimmterweise, synonym mit indistincte (←), der Gegensatz zu distincte (←) und ordinate: non confuse, sed ordinate tenenda est, 1 Cant. 2.




confusibilis, e



beschämend: per peccatum contra naturam propriae naturae confusibilem perversitatem (Umkehrung) patiatur, th. II. II. 94. 3 ad 3.




confusio



a) Vermischung, Gemenge, der Gegensatz zu discretio (← sub b), distinctio (← sub a) und mixtio vera (→ mixtio): quae miscentur mixtione iam perfecta, non manent actu (in Wirklichkeit), sed virtute (der Kraft oder Möglichkeit nach) tantum; nam si actu manerent, non esset mixtio, sed confusio tantum, cg. II. 56; propter confusionem quattuor elementorum, 2 gener. 10 e.

b) Verwirrung, Wirrwar, Durcheinander, der Gegensatz zu distinctio und ordo (← sub a): eorundem frequens repetitio et fastidium et confusionem generabat, th. I. prol.; multiplicitas enim sensuum in una scriptura parit confusionem, ib. I. 10 ob. 1; ubicumque est pluralitas sine ordine, ibi est confusio, ib. 42. 3 a; distinctioni autem opponitur confusio, ib. 66. 1 a; confusio opponitur ordini partium, 4 sent. 10. 1. 3. 3 ad 2; et sic confusioni succedit distinctio, 1 phys. 8 a; factum est chaos, quasi quaedam confusio, 4 phys. 1 h; vgl. 12 met. 6 f.

c) Unbestimmtheit, Verschwommenheit, synonym mit indistinctio (←), der Gegensatz zu distinctio (← sub b): sciuntur res indistincte sub quadam confusione, th. I. 85. 3 c; in quadam communitate et confusione, ib. 89. 1 c; ad evitandam confusionem dominii, ib. 98. 1 ob. 3; nisi sciremus quodammodo de eis quid est sub quadam confusione, trin. 2. 2. 3 c.

d) Bestürzung, Beschämung: per quandam confusionem et erubescentia, th. II. II. 75. 1 ad 2; quae ad confusionem induceret, ib. 164. 2 ad 8; confusionem pati non recusavit, ib. III. 46. 10 ad 1; inde retrahatur propter confusionem aliquam, cg. IV. 60; ad confusionem illorum, praec. 4.




confusus, a, um



a) zusammengegossen, vermengt: praeexistere simul sicut in aliquo uno confuso et commixto ex multis, 1 phys. 9 a.

b) verschwommen, unbestimmt, synonym mit indistinctus (←), der Gegensatz zu distinctus (→ distinguere): confusa non debent exponi composita, sed indistincta, 1 phys. 1 b; confusa sunt primo nobis nota, quam distincta, ib.




congregatio



a) Zusammenscharung, Vereinigung, synonym mit concretio (← sub a), condensatio & inspissatio, der Gegensatz zu discretio (← sub a), disgregatio (←) und rarefactio: congregatio, quae pertinet ad attractionem, 7 phys. 3 g; congregatio et disgregatio corporum, 8 phys. 14 c; vgl. 3 cael. 8 d; 1 gener. 1 d & 2 b.

b) Schar, Verein, Vereinigung, synonym mit communicatio (← sub c), communio (← sub a) und communitas (← sub b): effectus ex congregatione multarum causarum productus, th. I. II. 46. 1 c; cum quis orat pro congregatione sua, 4 sent. 20. 1. 4. 1 c; cum ecclesia sit congregatio fidelium, ib.




congregativus, a, um



sammelnd, zusammenfügend, synonym mit concretivus (← sub a) und unitivus (←), der Gegensatz zu disgregativus (←): quod autem est congregativum, est activum, 4 meteor. 1 a; album et nigrum, quae dividuntur per congregativum et disgregativum, 5 met. 12 k; vgl. 10 met. 9 f; ente 7 l; → differre sub c.




congruentia



Übereinstimmung, Angemessenheit, Passendheit, Geziemung, gleichbedeutend mit congruitas (←): ex congruentia suae significationis, th. I. 29. 4 c; sed per congruentiam quandam, ib. 102. 2 ad 2; secundum quandam congruentiam et decorem, ib. I. II. 4. 7 ad 3; vgl. ib. II. II. 64. 4 ad 1; III. 80. 7 c; secundum propriae naturae congruentiam, cg. II. 68; vgl. ib. 72; III. 85 & 113; IV. 1, 55 & 97; pot. 6. 9 ad 2.




congruitas



Übereinstimmung, Angemessenheit, Passendheit, Geziemung, synonym mit congruentia (←): non propter necessitatem, sed propter congruitatem, th. I. 66. 3 ad 3; dispositio etiam ordinum, quam Gregorius ponit, congruitatem habet, ib. 108. 6 c; est ibi congruitas propter quandam aequalitatem proportionis, ib. I. II. 114. 3 c; vgl. ib. III. 4. 1 ob. 2 & c; 7 phys. 6 g.




congruus, a, um



übereinstimmend, angemessen, passend, geziemend, der Gegensatz zu condignus (←) und debitus (← sub a): ordo congruus familiae, th. I. 21. 1 c; per elementorum congruas qualitates, cg. III. 22; nullum sibi congruum nutrimentum, ib.; congruo exemplo usus est, ib. 45; sicut congruum et incongruum in grammatica, 5 met. 12 g.




coniecturalis, e



zur Mutmaßung oder Vermutung gehörend, mutmaßend oder vermutend.




coniecturaliter



mutmaßlicher- oder vermutungsweise.




coniugalis, e



ehelich.




coniugatio



a) Paarung, Verbindung, synonym mit connexio (←): secundum tres coniugationes, scilicet uxoris et viri, patris et filii, domini et servi, th. II. II. 58. 7 ad 3; coniugatio est rerum actu existentium, ib. III. 75. 2 ob. 1; coniugatio, quae est secundum diametrum, 5 eth. 8 h; in aliis animalibus est coniugatio inter marem et feminam, 8 eth. 12 t; de aliis duabus coniugationibus domesticis, 1 pol. 10 a.

b) Paar: in concupiscibili (← sub b) sunt tres coniugationes passionum, scilicet amor et odium, desiderium et fuga, gaudium et tristitia. Similiter in irascibili (←) sunt tres, scilicet spes et desperatio, timor et audacia, et ira, cui nulla passio opponitur, th. I. II. 23. 4 c; solum reliquae quattuor coniugationes erunt possibiles, scilicet calidum et siccum, calidum et humidum, frigidum et humidum, frigidum et siccum, 2 gener. 3 a.




coniunctim



nach Weise oder im Sinne der Verbindung, der Zusammenfassung, synonym mit collective, complexe und composite (←), der Gegensatz zu distributive, divise, divisim, divisive und disiunctim (←): quia sine ratione est et coniunctim et divisim, 3 pol. 9 a.




coniunctus, a, um



zusammengefügt, vereinigt, verbunden, der Gegensatz zu separatus (←) .




connaturalis, e



a) mit einem andern von gleicher Natur seiend: ut ostendatur connaturalis Patri, dicitur Filius, th. I. 34. 2 ad 3.

b) mit der Natur eines Dinges übereinstimmend, naturgemäß, synonym mit naturalis (← sub a): cognoscere est nobis connaturale, th. I. 12. 4 c; est ei connaturale, ut magis particulariter veritatem accipiat, ib. 106. 1 c; gravitas, quae est principium motus ad locum connaturalem, ib. I. II. 26. 2 c; extra suam condicionem essentialem vel connaturalem dispositionem, cg. I. 89; vgl. ib. II. 21 & 77; III. 54, 119 & 130; IV. 1.




connaturalitas



a) gleiche Natur: utrobique deficit repraesentatio connaturalitatis et coaeternitatis, th. I. 93. 6 ad 4.

b) natürliche Verwandtschaft oder Übereinstimmung mit etwas, natürliche Hinneigung zu etwas hin, natürlicher Zug nach etwas hin: propter connaturalitatem intellectus nostri ad res compositas, th. I. 13. 1 ad 3; aptitudinem seu connaturalitatem ad bonum, ib. I. II. 23. 4 c; amor est quaedam unio vel connaturalitas amantis ad amatum, ib. 32. 3 ad 3; propter connaturalitatem intellectus nostri ad res corporeas, ib. 52. 1 c; tum etiam propter connaturalitatem huius concupiscentiae, ib. II. II. 153. 4 c; propter connaturalitatem intellectus nostri ad phantasmata, cg. III. 47; connaturalitas attenditur secundum formam substantialem, 1 gener. 11 b; amor importat quandam connaturalitatem appetitus ad bonum amatum, 2 eth. 5 b.




connaturaliter



auf eine mit der Natur eines Dinges Übereinstimmende Weise, naturgemäß, synonym mit naturaliter (← sub a): a rebus sensibilibus connaturaliter sibi scientiam capiens, cg. IV. 1.




connexio



Verknüpfung, Verbindung, Zusammenhang, synonym mit coniugatio (← sub a): connexio autem importat unitatem aliquorum duorum, th. I. 39. 8 c; quorumcumque enim ratio consistit in distinctione, eorum non est aliqua connexio, quia connexio distinctioni opponitur, 2 sent. 9. 1. 6 ob. 1; vgl. ib. 10. 1. 2 c; qua unitur Deo per connexionem amoris, 4 sent. 49. 4. 3 c; domus habet tres connexiones, sine quibus non est perfecta, scilicet viri et mulieris, patris et filii, domini et servi, Eph. 5. 8; vgl. ib. 6. 1 & 2.




connexus, a, um



miteinander verknüpft, verbunden, zusammenhängend: omnia esse connexa propter Spiritum sanctum, th. I. 39. 8 c; omnes sunt connexi ad invicem, 2 sent. 9. 1. 6 c; humanitas Christi et maternitas Virginis adeo sibi connexae sunt, 3 sent. 4. 2. 2 c.




consanguinitas



Blutsverwandtschaft: consanguinitas est vinculum ab eodem stipite descendentium carnali propagatione coarctatum, 4 sent. 40. 1. 1 ob. 1; vgl. ib. c & ad 1; consanguinitas, ut dictum est, est quaedam propinquitas in naturali communicatione fundata secundum actum generationis, qua natura propagatur, ib. 2 c; vgl. ib. ad 1.




conscientia



a) Mitwissen: conscientia enim secundum proprietatem (eigentliche Bedeutung) vocabuli importat (bedeutet) ordinem scientiae ad aliquid, nam conscientia dicitur cum alio scientia. Applicatio autem scientiae ad aliquid fit per aliquem actum. Unde ex ista ratione (Bedeutung) nominis patet, quod conscientia sit actus, th. I. 79. 13 c; nomen enim conscientiae significat applicationem scientiae ad aliquid, unde conscire dicitur quasi simul scire, verit. 17. 1 c; conscientia, sicut ipsum nomen sonat, importat applicationem scientiae vel notitiae humanae ad aliquem proprium actum, quodl. 3. 12. 26 c; vgl. 2 sent. 24. 2. 4 c; conscientia nominat ipsum actum, qui est applicatio cuiuscumque habitus vel cuiuscumque notitiae ad aliquem actum particularem. Applicatur autem aliqua notitia ad aliquem actum dupliciter, uno modo, secundum quod consideratur, an actus sit vel fuerit, alio modo, secundum quod consideratur, an actus sit rectus vel non, verit. 17. 1 c; vgl. th. I. 79. 13 c; I. II. 19. 5 a.

b) Bewusstsein: Et secundum quidem primum modum applicationis (vgl. sub a) dicimur habere conscientiam alicuius actus, inquantum scimus illum actum esse factum vel non factum, sicut est in communi usu loquendi, quando dicitur, hoc non esse factum de conscientia mea, id est nescio vel nescivi, an hoc factum sit vel fuerit, verit. 17. 1 c; sed sciendum, quod in prima applicatione, qua applicatur scientia ad actum, ut sciatur, an factum sit, est applicatio ad actum particularem notitiae sensitivae, ut (nämlich) memoriae, per quam eius, quod factum est, recordamur, vel sensus, per quem hunc particularem actum, quem nunc agimus, percipimus, ib.; vgl. th. I. 79. 13 c; quicumque autem habet conscientiam peccati, th. III. 79. 3 c; vgl. ib. ad 2; 80. 4 ob. 5; huius offensae homo conscientiam habens, cg. IV. 54; vgl. ib. 77; 1 sent. 17. 1. 5 ad 3; 3 sent. 23. 1. 2 ad 3.

c) Gewissen: Secundum vero alium modum applicationis (vgl. sub a), quo notitia applicatur ad actum, ut sciatur, an actus sit rectus vel non, duplex est via. Una, secundum quod per habitum scientiae dirigimur in aliquid faciendum vel non faciendum. Alio modo, secundum quod actus, postquam factus est, examinatur ad habitum scientiae, an sit rectus vel non rectus. Et haec duplex via in operativis distinguitur secundum duplicem viam, quae est in speculativis, scilicet viam, quae est inveniendi et iudicandi. Illa enim via, qua per scientiam inspicimus, quid agendum est, quasi consiliantes, est similis inventioni, per quam ex principiis investigamus conclusiones. Illa autem via, per quam ea, quae iam facta sunt, examinamus et discutimus, an recta sint, est sicut via iudicii, per quam conclusiones in principia resolvuntur. Secundum autem utrumque applicationis modum nomine conscientiae utimur. Secundum enim quod applicatur scientia ad actum ut dirigens ipsum, secundum hoc dicitur conscientia instigare vel inducere vel ligare, secundum vero quod applicatur scientia ad actum per modum examinationis eorum, quae iam acta sunt, sic dicitur conscientia accusare vel remordere, quando id, quod factum est, invenitur discordare a scientia, ad quam examinatur, defendere autem vel excusare, quando invenitur id, quod factum est, processisse secundum formam scientiae, verit. 17. 1 c; vgl. th. I. 79. 13 c, ad 1 & 3; 2 sent. 24. 2. 4 c.

d) Gewissenssache, Gewissensfall: istud quidem secundum usum loquentium esse videtur, ut conscientia quandoque pro re conscita accipiatur, ut cum dicitur dicam tibi conscientiam meam, id est quod in conscientia mea est, verit. 17. 1 c; vgl. 2 sent. 24. 2. 4 c.




consecutive



nach Weise oder im Sinne einer Folge, einer Folgerung, der Gegensatz zu causaliter (←) .




consecutivus, a, um



die Folge ziehend, folgernd: ly (←) ad hoc est consecutivum et non finalem causam designans, 1 sent. 5 exp.




consensus



a) Zustimmung, Beipflichtung im weitern Sinne: voluntas tendit in id, quod est ratione iudicatum. Unde consensus potest attribui et voluntati et rationi, th. I. II. 74. 7 ad 1; vgl. ib. 7 c; 15. 4 c; voluntas in ratione est (vgl. ratio sub a). Unde cum Augustinus attribuit consensum rationi, accipit rationem, secundum quod in ea concluditur voluntas, ib. 15. 1 ad 1.

b) Zustimmung, Beipflichtung des Willens, Einwilligung: consensus proprie loquendo . . . importat (bedeutet) applicationem appetitivi motus ad aliquid agendum, th. I. II. 15. 2 c; vgl. ib. 3 c; per delectationem tracta fuit voluntas ad consensum peccati, cg. III. 158; haec violentia seu coactio potest esse in consensu, qui est actus voluntatis, 4 sent. 29. 1. 1 c.




consentaneus, a, um



mit etwas übereinstimmend, zu etwas passend.




consentire



a) zustimmen, beipflichten im weitern Sinne: nos propter tam debiles rationes veritati fidei consentire, cg. I. 9.

b) einwilligen: consentire importat (bedeutet) applicationem sensus ad aliquid. Est autem proprium sensus, quod cognoscitivus est rerum praesentium . . . Et quia actus appetitivae virtutis est quaedam inclinatio ad rem ipsam, secundum quandam similitudinem ipsa applicatio appetitivae virtutis ad rem, secundum quod ei inhaeret, accepit nomen sensus, quasi experientiam quandam sumens de re, cui inhaeret, inquantum complacet sibi in ea . . . Et secundum hoc consentire est actus appetitivae virtutis, th. I. II. 15. 1 c; vgl. ib. II. II. 10. 11 ob. 1.




consequens
(vgl. consequi)



a) nachfolgend, folgend, der Gegensatz zu antecedens (← sub a): relationes consequentes actionem intellectus, th. I. 13. 7 ad 3; sed consequentem commixtionem elementorum, cg. II. 62.

b) Nachsatz eines Bedingungssatzes, ebenfalls der Gegensatz zu antecedens (← sub b): cuius antecedens et consequens est impossibile (vgl. ebend.), th. I. 25. 3 ad 2; non autem consequens, cg. II. 28; vgl. ib. III. 94; 1 cael. 9 g.

c) folgerichtig, Folge: et sic consequens est, 2 perih. 2 d.




consequenter



a) nachträglicherweise, nachher, danach, darauf, der Gegensatz zu antecedenter und concomitanter (←): important vel principaliter vel consequenter, th. I. 13. 7 ad 1; sensitivae partis primo et rationis consequenter, ib. I. II. 75. 2 ad 1; consequenter autem competit hominibus, ib. II. II. 76. 1 c; consequenter autem, quod delectetur, mal. 8. 3 ad 7; consequenter ponit epistolarem narrationem, Phil. 1. 1; vgl. Hebr. 1. 4; et hoc probat consequenter, 1 perih. 13 c.

b) in unmittelbarer Folge nach etwas oder aus etwas: das ἐφεξῆς des Aristoteles (vgl. Phys. V. 3, 226. b. 34; VI. 1. 231. a. 23): ad hoc, quod aliquid dicatur esse consequenter ad alterum, duo requiruntur. Quorum unum est, quod sit post aliquod principium quodam ordine, vel secundum positionem, sicut in iis, quae habent ordinem in loco, vel secundum speciem (= Art), sicut dualitas est post unitatem, vel quocumque alio modo aliqua determinate ordinentur, sicut secundum virtutem, secundum dignitatem, secundum cognitionem et huiusmodi. Aliud, quod requiritur, est, quod inter id, quod est consequenter, et id, cui est consequenter, non sit aliquod medium de numero eorum, quae sunt in eodem genere, sicut linea consequenter se habet ad lineam, si nulla linea sit in medio, et similiter est de unitate ad unitatem et de domo ad domum. Sed nihil prohibet ad hoc, quod aliquid sit alteri consequenter, quin aliquid sit medium inter ea alterius generis, sicut si aliquod animal sit medium inter duas domus. Quare autem dixerit et cuius est consequenter et quod est post primum, manifestat subdens, quod omne, quod dicitur consequenter, est consequenter respectu alicuius, et non tanquam prius, sed tanquam posterius. Non enim dicitur, quod unum sit consequenter duobus, neque nova luna secundae, sed e converso, 5 phys. 5 d; consequenter autem sint, quorum nihil est medium sui generis, 6 phys. 1 a; vel sint consequenter ad invicem, ita quod immediate sibi succedant, ib. 5 d; vgl. 8 phys. 14 e; multitudo etiam secundum rationem consequenter se habet ad unum, th. I. 11. 2 ad 4; vgl. ib. II. II. 2. 10 c; 76. 1 c; dicuntur autem consequenter se habentia, quorum nihil est medium eiusdem generis, sicut duo milites in acie vel duo clerici in choro, 2 anal. 11 a; tempus non componitur ex instantibus consequenter se habentibus, th. III. 75. 7 ad 1; vgl. 5 phys. 5 g; oporteret, quod puncti essent contigui vel consequenter se habentes in linea, 1 gener. 5 c; aliqua sunt consequenter se habentia, ex quibus non fit unum vel continuitate vel contactu, sicut in exercitu dicitur prima acies et secunda acies, 12 met. 1 b.

c) infolgedessen, folglich: oportet, quod consequenter ponatur, cg. III. 150.




consequentia



a) Folge: per quandam consequentiam, ad peccatum, th. I. II. 88. 3 c; per quandam consequentiam erant caeremonialia, ib. 101. 4 ad 4; diminuit tamen fomitem ex quadam consequentia, ib. III. 79. 6 ad 3; dilatatur quadam consequentia naturali, cg. II. 88; vgl. 7 phys. 5 e; 2 meteor. 1 f; mem. 5 b.

b) logische Abfolge, Folgerung: in illis, quae se habent secundum additionem unius ad alterum, est consequentia in contrario, non consequentia in ipso, sicut patet in homine et animali; sicut enim se habet homo ad animal, ita se habet non animal ad non homo, 3 sent. 30. 1. 3 ad 7; vgl. ib. 33. 2. 5 ad 5; probat per auctoritatem rationabilitatem consequentiae, Hebr. 8. 1; cuius consequentiae ratio patet, 1 perih. 13 e; vgl. 2 perih. 2 c & e; 1 gener. 5 c.




consequi
(vgl. consequens)



a) folgen auf etwas, nachfolgen, begleiten: inquantum consequitur ad aliquod bonum, th. I. 19. 9 c; consequitur autem intentio voluntatem (Wollen), ib. I. II. 19. 7 c; veritas consequitur intellectum nostrum, cg. I. 59; quod consequitur omne ens, convenit enti, ib. 72; voluntas consequitur intellectum, ib. 75; vgl. ib. 81.

b) folgen aus etwas, die Folge von etwas sein, sich aus etwas ergeben: quaedam ad ipsam ex necessitate consequuntur, th. I. 5. 5 c; ratio aeternitatis consequitur immutabilitatem, ib. 10. 2 c; quod sanitas consequatur, cg. II. 29; unum enim consequitur ad ens, ib. 58; unum enim et ens se consequuntur, ib. 73; consequuntur etiam civilem vitam quaedam bona, ib. III. 63; erat enim proverbium, ut ea, quae se consequuntur, dicerentur sibi continuari sicut linum lino, 3 phys. 11 d.

c) erreichen, erlangen: ut consequantur id, quod est optimum, th. I. 2. 3 c; in igne consequatur formam substantialem, ib. 5. 4 c; eam iam actu consecutus est, cg. I. 102; perfectam Dei similitudinem non possunt consequi, ib. II. 45; consequitur suam ultimam perfectionem, ib. III. 64.

d) erreicht werden, erfolgen: ad hoc quod sanitas consequatur, cg. II. 29; malum non consequitur ex intentione alicuius agentis, ib. III. 4.




conservare



a) erhalten: dupliciter aliquid rem aliquam in esse conservat, uno modo indirecte et per accidens (→ per sub a) per hoc, quod removet vel impedit actionem corrumpentis, alio modo directe et per se (→ per sub a), quia ab eo dependet esse alterius, sicut a causa dependet esse effectus, th. I. 104. 2 c.

b) aufbewahren: ad conservandum autem eas vis memorativa, th. I. 78. 4 c.




conservatio



a) Erhaltung: ad conservationem speciei, th. I. 18. 3 ad 3; creaturae indigent divina conservatione, ib. 104. 1 c; conservatio rei non est nisi continuatio esse ipsius, cg. III. 65; quaelibet res naturalis conservationem sui esse appetit, pot. 5. 1 ob. 13.

b) Aufbewahrung: ad harum autem formarum retentionem aut conservationem, th. I. 78. 4 c; tertio vero conservatio ipsius, ib. II. II. 16. 2 c; conservatio autem fit per memoriam, ib.; ad aliud principium pertinet receptio et conservatio, mem. 2 d.




conservative



nach Weise oder im Sinne der Erhaltung: singula seipsa amant contentive, id est conservative, th. I. II. 28. 5 a.




conservativus, a, um



a) erhaltend, der Gegensatz zu corruptivus (←): res creata invenitur esse alterius conservativa, th. I. 104. 2 c; vgl. 2 cael. 14 f.

b) aufbewahrend: sicca autem et dura (sunt) bene conservativa, mem. 2 d.




considerare



ins Auge fassen, in Betracht ziehen, betrachten, erwägen (vgl. consideratio), synonym mit deliberare (←): consideravimus namque huius doctrinae novitios, th. I. prol.; et ulterius, cum fit considerans, ib. 54. 4 c; prout est in sola consideratione intellectus (vgl. contemplatio nuda under contemplatio), ib. III. 2. 5 ad 2; considerare id est operatio intellectus, quae est in componendo et dividendo, 1 anim. 10 d.




consideratio



Betrachtung, Erwägung (vgl. considerare), synonym mit deliberatio (←): consideratio importat (bedeutet) actum intellectus veritatem rei intuentis, th. II. II. 53. 4 c; quamvis secundum Philosophum omnis operatio intellectus consideratio dicitur, ib. 189. 3 ad 1; operatio intellectualis, quae est ipsa consideratio, cg. I. 56; actus scientiae, qui est consideratio, 7 phys. 6 f; consideratio est actus potentiae intellectivae, ib.; consideratio est usus scientiae, 2 anim. 1 e.




considerativus, a, um



betrachtend, erwägend, synonym mit contemplativus (←) .




consignificare



mitbezeichnen, mitausdrücken (→ significare cum): verba vero et participia consignificantia tempus, th. I. 13. 1 ad 3; quantum ad modum significandi et consignificandi, ib. 11 ad 1; circa modum significandi et consignificandi, ib. III. 3. 7 ad 2; distinguit verbum a nomine, in hoc scilicet, quod dicit, quod consignificat tempus, 1 perih. 5 a; vgl. ib. b & 4 a; hoc verbum est consignificat compositionem, ib. 5 g; vgl. ib. 3 d.




consignificatio
(vgl. consignificare)



Mitbezeichnung, Mitbedeutung: tertio vero ex eius (sc. nominis qui est) consignificatione, significat enim esse in praesenti, th. I. 13. 11 c; alius et aliud idem significant, sed sola generis consignificatione differunt, ib. 31. 2 ob. 4; talis consignificatio compositionis, 1 perih. 5 g.




consiliabilis, e



überlegbar, beratbar: illud vero dicitur consiliabile, de quo consiliantur homines recte dispositum intellectum habentes, 3 eth. 7 b.




consiliari



a) überlegen, mit sich zu Rate gehen, ratschlagen: ad hoc enim consiliamur, ut sciamus, quid nobis sit bonum, th. I. 19. 7 c; nullus consiliaretur de his, quae sunt per alium agenda, ib. I. II. 14. 3 ob. 4; vgl. ib. ad 4; 44. 2 c; cg. I. 93; III. 85; consiliamur de operabilibus, quae in nobis id est in nostra potestate existunt, 3 eth. 7 h; non consiliamur de finibus, sed de his, quae sunt ad fines, ib. 8 b.

b) raten, anraten, Rat geben: consilians autem in his, quae agunt a proposito, est, quod dat formam, per quam agit, 2 phys. 5 b; vgl. ib. d.




consiliativus, a, um



überlegend, ratschlagend, das aristotelische βουλευτικός: cum sit bene consiliativa, th. I. 22. 1 ob. 1; secundum quod est consiliativus, ib. I. II. 19. 3 ad 2; aliquis potest dici consiliativus dupliciter. Uno modo a voluntate seu sollicitudine consiliandi, et sic timor consiliativos facit . . . Alio modo dicitur aliquis consiliativus a facultate bene consiliandi, et sic nec timor nec alia passio consiliativos facit, ib. 44. 2 c; vgl. ib. 54. 2 ad 4; 129. 7 c; quilibet autem virtuosus est bene consiliativus in his, quae ordinantur ad finem virtutis, ib. II. II. 51. 1 ad 3; distinguit autem consiliativum ab appetitivo, 3 anim. 15 c; ostendit modum consiliativae inquisitionis, 3 eth. 8 a; qui est bene consiliativus, 6 eth. 4 c; quaelibet earum dividitur in consiliativam et iudicativam, ib. 7 d.




consilium



a) Überlegung, Beratung, Ratschlagung: consilium proprie importat (bedeutet) collationem inter plures habitam, quod et ipsum nomen designat; dicitur enim consilium quasi considium eo, quod multi consident ad simul conferendum, th. I. II. 14. 3 c; consilium est quaestio de operabilibus a nobis, non tamen de omnibus, . . . sed de his, quae sunt ad finem, 3 sent. 35. 2. 4. 1 c; quandoque enim consilium nihil aliud est, quam actio rationis inquirentis de agendis, et hoc modo consilium se habet ad electionem, sicut syllogismus vel quaestio ad conclusionem, verit. 17. 3 ad 2; consilium est inquisitio de rebus dubiis, th. I. 22. 1 ad 1; consilium, quod in inquisitione consistit, ib. 60. 2 ob. 1 (vgl. Aristoteles: Eth. Nic. III. 5, 1112. b. 23); requiritur consilium, per quod diiudicatur, quid sit alteri praeferendum, ib. 83. 3 c; inquisitio rationis ante iudicium de eligendis . . . consilium vocatur, ib. I. II. 14. 1 c; in consilio, quod est actus rationis, apparet aliquid voluntatis sicut materia, quia consilium est de his, quae homo vult facere, ib. ad 1; consilium enim est inquisitio de particularibus, in quibus est operatio, ib. 6 ob. 1; consilium autem est inquisitio quaedam ex quibusdam ad alia procedens, ib. II. II. 49. 5 c; vgl. ib. 52. 1 c & 3 ad 2; cg. I. 93; III. 73 & 89; consilium autem est inquisitio quaedam, non demonstrativa, sed ad opposita viam habens, mal. 6. 1 c; consilium non est de his, quae sunt ex necessitate, sed solum de contingentibus, quae possunt esse et non esse, 1 perih. 14 a; vgl. ib. d; 3 eth. 7-9; 6 eth. 1 k.

b) Rat, Ratschlag, der Gegensatz zu praeceptum (←): alio modo dicitur consilium persuasio vel inductio ad aliquid agendum non habens vim coactivam, verit. 17. 3 ad 2; consilium est non solum de melioribus bonis assequendis, sed etiam de minoribus malis vitandis, th. I. 19. 12 ad 4; alioquin frustra essent consilia, exhortationes, praecepta, ib. 83. 1 a; alias autem eleemosynas dare est in consilio, sicut et de quolibet meliori bono dantur consilia; ib. II. II. 32. 5 c; vgl. ib. 189. 1 ad 5; cg. III. 130 & 139/140; consilium est de meliori bono, quam praeceptum, ib. I. II. 92. 2 ob. 2; haec est differentia inter consilium et praeceptum, quod praeceptum importat (bedeutet) necessitatem, consilium autem in optione ponitur eius, cui datur, ib. 108. 4 c.




consistentia



a) Fortbestand, Bestand, synonym mit incolumitas (4 sent. 32. 1. 1 c & ad 2): ex causa repugnante bonae consistentiae corporis, th. I. II. 35. 7 ob. 1; ad consistentiam humanae vitae, ib. 60. 5 c; quantum ad consistentiam scilicet personae, ib. 100. 5 c; vgl. ib. II. II. 61. 3 c; pot. 3. 2 ad 4; 1 meteor. 14 p.

b) Masse, Materie, Stoff: consistentia sive substantia omnium corporum, 1 cael. 23 c; formae, quae est substantia totius consistentiae rerum, 2 cael. 20 g; vgl. 3 cael. 6 b; disgregant consistentias vaporum, 1 meteor. 4 c; talis consistentia id est praedicta materia, ib. 6 d; vgl. ib. 11 d & g & 13 a; 2 anim. 22 d.




consistere



a) fortbestehen, Bestand haben, beharren: si fuerint in sua natura consistentia, th. I. II. 58. 2 c; nondum plene consistentia propter teneritudinem, ib. 102. 3 ad 7; in sua naturali dispositione consistens, ib. II. II. 65. 1 c; quod homo consistat in executione magnorum operum, ib. 128. 1 ad 6; res creatae in esse consistunt, cg. II. 32.

b) existieren, da sein: et in paucioribus consistens, th. I. II. 19. 2 c; quae scilicet in ipso operante consistunt, ib. II. II. 47. 5 c; antequam fiant, in voluntate hominis consistunt, ib. 86. 1 ob. 2.

c) bestehen in etwas: ratio boni consistit in modo, specie et ordine, th. I. 5 pr.; qui in cognoscendo Deum consistat, cg. I. 4; vgl. ib. 15; II. 39; 1 sent. 28. 1. 1 ad 1.




consonantia



a) Zusammenstimmung, Übereinstimmung, Einklang im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit convenientia (← sub b) und harmonia (←): per consonantiam vero unum, th. I. 39. 2 ob. 1; debita proportio sive consonantia, ib. 8 c; diesis, quod est minimum in consonantiis, 5 met. 8 c.

b) Harmonielehre, Musiklehre: et consonantia vel harmonica id est musica ad arithmeticam, 1 anal. 15 f.




conspecialis, e



mit zur selben Art gehörig.




constantia



Festigkeit, Beständigkeit, Standhaftigkeit: labor, quem homo sustinet in continuata executione boni operis, quod pertinet ad constantiam, th. II. II. 136. 5 c; vgl. 4 sent. 29. 1. 2 c.




constare



a) feststehen, beständig sein: tali metu, qui cadere posset in constantem virum, th. II. II. 98. 3 ad 1.

b) feststehen, gewiss sein: tamen constat, quod non sunt boni, th. I. II. 18. 9 ob. 2.

c) bestehen, vorhanden sein: constat enim aliquid per suam substantiam, th. I. 45. 7 c; omnium natura constantium . . . est terminus magnitudinis (← sub a), 2 sent. 14. 1. 1 ad 4; vgl. ib. 30. 2. 2 c; 2 anim. 8 e; Aristoteles: De anima II. 4, 416. a. 16 sq.

d) bestehen, zusammengesetzt sein: mundus constat ex sua tota materia, th. I. 47. 3 ad 3; rationem convertibilem, ex genere et differentiis constantem, 2 anal. 5 a.




constituere



a) zusammenstellen, zusammensetzen: ultima species ex differentiis multis constituta, pot. 10. 5 c.

b) herstellen, zustande bringen, ausmachen: multa venialia peccata constituant unum peccatum mortale, th. I. II. 88. 4 c; diversitas causarum constituitur, cg. II. 42.

c) hinstellen, aufstellen: inquantum constituitur in eo finis, th. I. II. 88. 4 c; ratio medium constituit in commutationibus, mal. 2. 6 c.

d) anstellen: et imperator est constitutus, regim. 3. 10; constituit populo duces, ib. 21.




constitutive



nach Weise oder im Sinne der Gründung, Errichtung, Zustandebringung eines Dinges: quod sit de intellectu (Begriff) eius constitutive, 1 sent. 28. 1. 1 ad 1.




constitutivus, a, um



zusammenstellend, herstellend, zustande bringend, der Gegensatz zu distinctivus (←): quidquid consequitur ad esse perfectum, non est constitutivum illius rei, 1 sent. 28. 1. 2 c; constitutivum hypostasis potest intelligi dupliciter, pot. 8. 3 c.




constrictivus, a, um



zusammenziehend, einschränkend.




consubstantialis, e



von gleicher Substanz, von gleicher Wesenheit: coaequalem et consubstantialem Patri, th. II. II. 1. 8 ad 3; non est consubstantiale Spiritui sancto, ib. 32. 2 ad 1; per quam consubstantialis est Patri, cg. IV. 36; subdit consubstantiales, quia scilicet essentia Patris et Filii una est et in nullo differens, decret. 1; nullus habitus est consubstantialis, 1 sent. 3. 5. 1 ob. 2; vgl. ib. ad 2; principium aliquod, a quo aliquid fluit, est consubstantiale rei, cuius est principium, ib. 12. 1. 2 ad 1; omnes partes sunt consubstantiales toti, qu. anim. 12 ob. 15.




consubstantialitas



gleiche Substanz, gleiche Wesenheit: semper denotat consubstantialitatem, th. I. 41. 3 ad 2; ubi deest consubstantialitas, ib. 42. 2 ob. 1; habet habitudinem consubstantialitatis, ib. III. 32. 2 c; quandam consubstantialitatem sive coexistentiam animae cum corpore, 8 met. 5 g.




consuetudo



a) Gewohnheit, Gepflogenheit: consuetudo autem importat quandam frequentiam circa ea, quae facere vel non facere in nobis est, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c; consuetudinem, quae est altera natura, th. I. 63. 4 ad 2; vgl. ib. I. II. 32. 2 ad 3; consuetudo autem, et praecipue, quae est a principio, vim naturae obtinet, cg. I. 11; consuetudo facit necessitatem, non simpliciter, sed in repentinis praecipue, mal. 6. 1 ad 24; vgl. 2 met. 5 a; consuetudo et habet vim legis et legem abolet et est legum interpretatrix, th. I. II. 97. 3 c; vgl. ib. ad 2; II. II. 79. 2 ad 2; consuetudo non praeiudicat iuri naturali vel divino, ib. II. II. 100. 2 c; vgl. 4 sent. 33. 1. 1 ad 1; maximam habet auctoritatem ecclesiae consuetudo, th. II. II. 10. 12 c.

b) Bewandertheit, Erfahrung: nullus, qui habuit consuetudinem in sacris eloquiis, nom. 8. 1.




consummare



a) beendigen, zu Ende bringen: quies enim demonstrat motum consummatum, th. I. 73. 1 ad 2; dicitur opus suum consummasse, ib.; Deus consummavit opera sua, cg. II. 84.

b) vollziehen, vollbringen, erfüllen: secundo consummatur id, quod consummandum restabat, Ioan. 19. 5 a.

c) vollenden, vollständig machen, fertigstellen: sed in futura consummabitur, cg. III. 63.




consummatio



a) Beendigung, Ende: consummatio operum secundum nostram translationem attribuitur diei septimae, th. I. 73. 1 ad 2; omne humanum studium ibi suam consummationem accipit, cg. III. 63.

b) Vollziehung, Vollbringung, Erfüllung: est enim consummatio peccati in consensu rationis, th. II. II. 35. 3 c; ad consummationem sacramenti, cg. IV. 75; scientia Christi de ipsa consummatione, Ioan. 19. 5 a.

c) Vollendung, Vollständig-Machung, Fertigstellung, synonym mit completio (←) und perfectio (← sub a): consummatio autem a Deo, th. I. 23. 5 c; persistere in aliquo bono usque ad consummationem, ib. II. II. 137. 1 c; consummatio sive perfectio creaturarum, cg. II. 84; vgl. ib. III. 149.




consummative



nach Weise oder im Sinne der Vollendung: consummative autem ex exercitio vel ex munere gratiae, th. II. II. 51. 3 ad 1.




consummativus, a, um



vollendend, vollständig machend, fertigstellend.




consumptio



a) Aufbrauchung, Verzehrung: corrumpitur per consumptionem humidi, th. I. 102. 2 c; quarum usus est consumptio substantiarum ipsarum rerum, mal. 13. 4 c; non minorabilis per aliquam consumptionem, nom. 4. 2; vgl. 2 sent. 19. 1. 4 c; 3 sent. 5. 3. 3 ad 4; 16. 1. 3 ad 6.

b) Verschwendung, Vergeudung, Verprassung, synonym mit apirocalia, banausia und prodigalitas (←), der Gegensatz von avaritia (← sub b), illiberalitas und parvificentia (←): Latine hoc vitium potest nominari consumptio, th. II. II. 135. 2 c; unum vitium, quod consistit in indebita corruptione vel consumptione substantiae id est propriarum divitiarum, 4 eth. 1 e.




contactus



Berührung im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes (vgl. tactus sub a): corpus autem agens non potest adesse suo effectui nisi per contactum, quo tangentia ultima fiunt simul, cg. II. 20; substantia intellectualis non potest uniri corpori per modum contactus proprie sumpti, ib. 56; vgl. ib. III. 68; omnis actio corporalis requirit contactum, 4 sent. 1. 10. 4. 1 c; vgl. 6 phys. 1 b; 1 gener. 18 b & 23 c.




contemperantia



gleiche Maßhaltung, richtiges Verhältnis, gleichbedeutend mit contemperatio (←): quorum contemperantia constituit sanitatem, 4 phys. 4 a; et similiter contemperantia vitae humanae salvatur, 7 eth. 1 a.




contemperatio



gleiche Maßhaltung, richtiges Verhältnis, gleichbedeutend mit contemperantia (←): quod fiat contemperatio mixtionis, th. I. 71. 1 ad 2; in contemperatione humorum sanitas consistit, 2 phys. 4 d; aliqua enim contemperatio humorum est sanitas, 7 phys. 5 e.




contemplari



beschauen, betrachten: intime (innerlich) contemplari potest dici aliquis tripliciter. Vel secundum quod eius consideratio non distrahitur ad exteriora sensibilia; et sic omnes angeli boni et mali intime contemplantur, quia scientiam non a sensu accipiunt. Aut per hoc, quod non indigent exteriori similitudine, in qua Deum contemplentur, quae scilicet sit extra essentiam eius, sed eum in essentia sua vident; et sic intime contemplantur omnes beati, non autem in statu creationis, nec iterum mali angeli. Aut per hoc, quod non tantum essentiam Dei vident, sed ipsam penetrantes in ipsa inspiciunt eius effectus, qui in ipsa per similitudinem relucent; et sic intime contemplari est proprie assistere, et hoc solum angelis primae hierarchiae convenit, secundum alios vero modos dicitur secundum quid assistere, 2 sent. 10. 1. 1 ad 2.




contemplatio



Beschauung, Betrachtung: ex ipsa Dei contemplatione, th. I. 10. 3 ad 1; certissimam contemplationem sui et omnium aliorum, ib. 26. 4 c; contemplatio habet quietem ab exterioribus motibus, ib. II. II. 179. 1 ad 3; contemplatio pertinet ad ipsum simplicem intuitum veritatis, ib. 180. 3 ad 1; finis igitur hominis est pervenire ad veritatis contemplationem, cg. II. 83; ultima felicitas hominis non consistit nisi in contemplatione Dei, ib. III. 37; contemplatio aliquando capitur stricte pro actu intellectus divina meditantis, et sic contemplatio est sapientiae actus, alio modo communiter pro omni actu, quo quis a negotiis exterioribus sequestratus soli Deo vacat, quod quidem contingit dupliciter, vel inquantum homo Deum loquentem in Scripturis audit, quod fit per lectionem, vel inquantum Deo loquitur, quod fit per orationem, 4 sent. 15. 4. 1. 2 ad 1; vgl. th. II. II. 180. 3 ad 4.




contemplativus, a, um



beschauend, beschaulich, synonym mit considerativus (←): contemplativi dicuntur, non qui contemplantur, sed qui contemplationi totam vitam suam deputant, th. II. II. 81. 1 ad 5; vgl. ib. I. 18. 2 ob. 2; 3 sent. 35. 1. 2. 2 ad 1.




contentio



Widerspruch, Bestreitung, Wortstreit, Zank: contendere est contra aliquem tendere. Unde sicut discordia contrarietatem quandam importat (bedeutet) in voluntate, ita contentio contrarietatem quandam importat in locutione, et propter hoc etiam, cum oratio alicuius per contraria se diffundit, vocatur contentio, th. II. II. 38. 1 c; vgl. ib. 10. 7 ad 1; 37 pr.; contentio importat quandam contradictionem verborum, ib. 41. 1 c; vgl. ib. 132. 5 c; mal. 9. 3 ad 4; 2 Tim. 2. 2 c; 7 eth. 3 a.




contentiosus, a, um



streitvoll, streitig, strittig.




contiguatio



unmittelbare Berührung zweier Dinge, so dass deren Grenzen dicht aneinander liegen (vgl. contiguus), der Gegensatz zu continuatio und continuitas (← sub a): per continuitatem vel contiguationem, cg. I. 13.




contiguus, a, um



unmittelbar etwas berührend, das ἁπτόμενος des Aristoteles (vgl. Phys. V. 3, 226. b. 23; 231. a. 22), der Gegensatz zu continuus (← sub a): contigua sunt, quorum ultima sunt simul (←), 4 sent. 44. 2. 2. 2 ob. 5; vgl. verit. 28. 2 ad 10; 2 anal. 11 a; 4 phys. 6 c & 21 b; 5 phys. 5 b; 6 phys. 1 a; 1 meteor. 2 b.




continens



a) zusammenhaltend, festhaltend: licet corporalia dicantur esse in aliquo sicut in continente, th. I. 8. 1 ad 2; divisibile indiget aliquo continente et uniente partes eius, cg. II. 65; vgl. 5 met. 20 f.

b) enthaltend, einschließend, umfassend: continens est formalius contento, th. I. 52. 1 ob. 3; continens autem est nobilius et formalius contento, 2 cael. 18 g; vgl. ib. 20 g; corpora enim continentia in universo se habent ad corpora contenta sicut forma ad materiam et actus ad potentiam, 1 cael. 4 f; omne enim continens habet rationem finis, inquantum contentum terminatur ad suum continens, 2 cael. 1 c; vgl. cg. II. 46; 4 phys. 6 a-q & 8 a-c.

c) sich zusammenhaltend, sich beherrschend, sich enthaltend, enthaltsam, der Gegensatz zu incontinens (←): continens patitur concupiscentias, sed non deducitur, th. I. II. 70. 3 c; proprie et vere continens est, qui persistit in recta ratione (← sub f), abstinens a concupiscentiis pravis, non autem, qui persistit in ratione perversa, abstinens a concupiscentiis bonis, ib. II. II. 155. 1 ad 2; vgl. cg. II. 63; 7 eth. 1 i ­ 9 o.




continentia



a) Zusammenhaltung: omnia desiderant ipsum . . . ut continentiam id est conservantiam rerum, nom. 4. 3; vgl. ib. 10. 1.

b) In-sich-Enthalten, Einbegreifung, Inhalt, Inbegriff: quam sit continentia formae huius, th. I. 55. 1 c; vgl. ib. III. 57. 4 ad 2; 73. 5 c; 76. 1 c; 79. 5 c; secundum causae continentiam scit omnia, cg. I. 49; vgl. ib. IV. 46; ad sciendam vero continentiam huius IV. capituli, nom. 4. 1; vgl. ib. 7. 3; quarto dicitur lex tota continentia caeremonialium, Rom. 5. 6; secundum continentiam suae universalitatis, 1 perih. 10 c; ad excludendum continentiam formae, 4 phys. 5 a; vgl. 1 cael. 21 f; 2 cael. 20 g; 4 met. 5 c.

c) Enthaltung, Enthaltsamkeit im weitern Sinne, d. i. Selbstbeherrschung, Mäßigung, der Gegensatz zu incontinentia (←): nomen continentiae refrenationem quandam importat, inquantum continentia dicitur circa illas passiones, quae impellunt ad aliquid prosequendum, in quibus laudabile est, ut ratio retrahat hominem a prosequendo . . . Est autem considerandum, quod naturales inclinationes principia sunt omnium supervenientium . . . Et ideo passiones tanto vehementius impellunt ad aliquid prosequendum, quanto magis sequuntur inclinationem naturae, quae praecipue inclinat ad ea, quae sunt sibi necessaria vel ad conservationem individui, sicut sunt cibi, vel ad conservationem speciei, sicut sunt actus venerei, quorum delectationes ad tactum pertinent. Et ideo continentia et incontinentia proprie dicuntur circa concupiscentias delectationum tactus, th. II. II. 155. 2 c; vgl. ib. 1 c, 2 ad 1 & 4 c; 143. 1 ad 1; I. II. 58. 3 ad 2; 7 eth. 1 i ­ 9 o.

d) Enthaltsamkeit im engern Sinne des Wortes, ebenfalls der Gegensatz zu incontinentia (←): quidam enim continentiam nominant, per quam aliquis ab omni delectatione venerea abstinet, unde et apostolus (ad Galat. 5. 23) continentiam castitati coniungit, th. II. II. 155. 1 c; delectationes venereorum sunt vehementiores, quam delectationes ciborum, et ideo circa venerea magis consuevimus continentiam et incontinentiam dicere, quam circa cibos, licet secundum Philosophum circa utrumque possit dici, ib. ad 4; vgl. ib. 4 c; cg. III. 136/137.




contingens



a) berührend: substantia incorporea sua virtute contingens rem corpoream continet ipsam, th. I. 52. 1 c; dubietates contingentes articulos fidei, fid. 1.

b) ontologisch nicht notwendig, nicht mit Notwendigkeit da seiend, der Gegensatz zu necessarius (← sub a): contingens est, quod potest esse et non esse, th. I. 86. 3 c; vgl. 1 anal. 44 b.

c) logisch nicht notwendig, nicht mit Notwendigkeit gültig oder wahr, ebenfalls das Gegenteil von necessarius (← sub b): hoc antecedens Deus scivit hoc contingens futurum non est necessarium (notwendig wahr), sed contingens, th. I. 14. 13 ad 2; ex falso contingenti non sequitur falsum impossibile (←), cg. I. 13; in syllogismis ex maiori de necessitate (→ maior sub c) et minori de contingenti (→ minor sub c) non sequitur conclusio de necessitate (→ conclusio sub b), ib. III. 86; ex contingenti supposito, etiam si sit falsum, non potest sequi aliquod impossibile, 7 phys. 2 d.




contingenter



nicht mit Notwendigkeit, unter welcher sowohl die logische, als die ontologische Nichtnotwendigkeit verstanden werden kann, der Gegensatz zu necessario, necesse und de sive ex necessitate (←): Deus voluit eos contingenter evenire, th. I. 19. 8 c; sed contingenter, ib. I. II. 89. 6 ad 1; sed quaedam contingenter, cg. I. 63; quae sint contingenter, ib. II. 30; vgl. quodl. 12. 3. 4 c.




contingentia



Nichtnotwendigkeit, und zwar sowohl die logische, als die ontologische Nichtnotwendigkeit, der Gegensatz zu necessitas (← sub a & b): necessitatem rebus imponens, contingentiam excludens, th. I. 22. 4 a; effectus habet contingentiam vel necessitatem, ib. 25. 3 ad 4; rerum contingentiam non tollit, cg. I. 67; divina voluntas contingentiam non tollit, ib. 85; vgl. ib. III. 72; 1 perih. 14 f.




continuatio



a) unmittelbare Verbindung, Zusammenhang (vgl. continuus), synonym mit continuitas (← sub a), der Gegensatz zu contiguatio (←): ista continuatio vel unio non sufficit, th. I. 76. 1 c; vgl. ib. 88. 1 c; propter continuationem ad cor, ib. I. II. 44. 3 ad 3; per continuationem vel contiguationem, cg. I. 13; continuatio sequentium ad praecedentia, ib. II. 1 t; neque continuatione, neque compositione, ib. 56; similis igitur continuatio est intellectus possibilis, ib. 59; vgl. ib. III. 43 & 155; 2 sent. 17. 2. 1 c; 1 phys. 3 b; 5 met. 7 b; 10 met. 1 a; ex quibuscumque componitur aliquid unum, vel per modum continuationis, vel per modum contactus, oportet quod habeant ultima, quae sint unum vel quae sint simul, 6 phys. 1 b.

b) ununterbrochene Fortsetzung, anhaltende Fortdauer, ebenfalls synonym mit continuitas (← sub b): ita etiam eius continuatio, th. II. II. 18. 2 ob. 2; de continuatione eius, ib. III. 84 pr.; continuatio rei non est nisi continuatio esse ipsius, cg. III. 65; erit tamen continuatio illuminationis, 2 sent. 11. 2. 6 ad 4; vgl. 4 sent. 49. 2. 5 ad 12; 5 phys. 7 a.




continue



in ununterbrochener Weise, der Gegensatz zu intercise: non enim continue impellit, sed intercise, 8 phys. 23 e.




continuitas



a) unmittelbare Verbindung, Zusammenhang zweier Dinge, so dass deren äußerste Grenzen miteinander zusammenfallen (vgl. continuus sub a), synonym mit continuatio (← sub a), der Gegensatz zu contiguatio (←): et continuitatem a magnitudine, th. I. 7. 3 ob. 4; habent ad invicem continuitatem, ib. 69. 1 ob. 3; nisi per continuitatem vel contiguationem, cg. I. 13; vgl. ib. 66; 1 sent. 8. 3. 3 ad 4; 37. 4. 1 c & 3 c; 2 sent. 2. 1. 1 ad 4; 4 sent. 45. 1. 1. 2 ad 3; quodl. 9. 4. 9 c.

b) ununterbrochene Fortsetzung, anhaltende Fortdauer, synonym mit continuatio (← sub b): non requirit continuitatem actus, th. II. II. 24. 12 c; per continuitatem irae, ib. 34. 6 ad 3; non excluditur continuitas poenitentiae, ib. III. 84. 9 ad 1; ipsa continuitas motus, 5 phys. 7 a.




continuus, a, um



a) unmittelbar verbunden, zusammenhängend mit etwas, der Gegensatz zu contiguus, discontinuatus und discontinuus (←): in neutra accipietur medium continuum extremis, quia in una accipietur medium continuum uni extremo et discontinuum ab altero, 1 anal. 41 f; sensui, puta (z. B.) visui, aer continuus est, id est absque medio coniunctus, 7 phys. 4 c; continuum illi, id est immediate coniunctum ad ipsum, 2 cael. 5 g; vgl. ib. 6 c & 13 a.

b) in sich zusammenhängend, ununterbrochen sich fortsetzend, anhaltend fortdauernd, das aristotelische συνεχές (vgl. Aristoteles: Praedic. 6, 4. b. 20; Phys. VI. 1, 231. a. 22), der Gegensatz zu intercisus (vgl. cg. II. 76 & 97) und discretus (← sub a): continuum a continendo dicitur. Quando igitur multae partes continentur in uno et quasi simul se tenent, tunc est continuum. Sed hoc non potest esse, cum sint duo ultima, sed solum cum est unum. Ex hoc autem ulterius concludit, quod continuatio esse non potest, nisi in illis, ex quibus natum (←) est unum fieri secundum contactum. Ex eadem enim ratione aliquod totum est secundum se unum et continuum, ex qua ex multis fit unum continuum, vel per aliquam conclavationem vel per aliquam incollationem vel per quemcumque modum contingendi, ita quod fiat unus terminus utriusque, vel etiam per hoc, quod aliquid naturaliter nascitur iuxta aliud, sicut fructus adnascitur arbori et continuatur quodammodo ei, 5 phys. 5 f; continua sint, quorum ultima sunt unum (συνεχῆ μὲν ὧν τὰ ἔσχατα ἕν, Aristoteles: Phys. VI. 1, 231. a. 22), 6 phys. 1 a; continua sunt, quorum terminus est idem, 4 phys. 21 b; vgl. 8 phys. 18 f; continuum est, cuius motus est unus, 1 cael. 20 b; continuum dicitur id, cuius est secundum se unus motus tantum et non est possibile aliter, 5 met. 7 b; continuum, inquantum huiusmodi, divisibile est in infinitum, th. I. 3. 1 c; sic enim definitur continuum, quod est in infinitum divisibile (ὡς τὸ εἰς ἄπειρον διαιρετὸν συνεχὲς ὄν, Aristoteles: Phys. III. 1, 200. b. 20), ib. 7. 3 ob. 3; continuum est in potentia divisibile in infinitum, cg. I. 20; vgl. ib. III. 12; 4 phys. 6 f; 6 phys. 1 d & 4 a; 8 phys. 10 a; continuum est, quod est divisibile in infinitum. Et dicit multoties, quia invenitur etiam alia definitio continui, quae ponitur in Praedicamentis (c. 6, 5. a. 1 sq.): continuum est, cuius partes ad unum terminum communem copulantur. Differunt tamen hae duae definitiones. Continuum enim, cum sit quoddam totum, per partes suas definiri habet. Partes autem dupliciter comparantur ad totum, scilicet secundum compositionem, prout ex partibus totum componitur, et secundum resolutionem, prout totum dividitur in partes. Haec igitur definitio continui data est secundum viam resolutionis, quae autem ponitur in Praedicamentis, secundum viam compositionis, 3 phys. 1 b; continuum invenitur a Philosopho dupliciter definitum. Uno modo definitione formali, prout dicitur in Praedicamentis (↑), quod continuum est, cuius partes copulantur ad unum communem terminum; unitas enim continui est quasi forma ipsius. Alio modo definitione materiali, quae sumitur ex partibus, quae habent rationem (Beziehung) materiae, ut dicitur in II. Physicorum (c. 3); et sic definitur hic, quod continuum est, quod est divisibile in semper divisibilia, 1 cael. 2 a.

c) unmittelbar etwas berührend, synonym mit contiguus (←): continuum autem hic accipit pro contiguo, ut scilicet nihil sit medium inter ea, 1 meteor. 2 b; ignis enim est continuus id est contiguus cum corpore caelesti, ib. 5 b; qui est continuus id est contiguus motibus caelestibus, ib. 13 f.




contra



a) gegen, wider.

b) im Gegensatze zu, zum Unterschiede von etwas: amor, ira, tristitia et huiusmodi contra se dividuntur, th. I. 20. 1 ob. 2; contra temperantiam dividitur, ib. 21. 1 ob. 1; voluntas dividitur contra naturam, sicut una causa contra aliam, ib. I. II. 10. 1 ad 1; habitus, secundum quod dividitur contra privationem et potentiam, cg. II. 78.




contractio



a) Zusammenziehung: non ergo timor facit contractionem, th. I. II. 44. 1 ob. 1; vgl. ib. 3 ad 1.

b) Einengung, Beschränkung: secundum quam particularitatem et contractionem sequitur, th. I. 65. 1 ad 2.




contradictio



a) Gegenrede, Widerspruch im eigentlichen und engern Sinne des Wortes, die ἀντίφασις des Aristoteles (vgl. de interpr. 6, 17. a. 33), d. i. die einfache Verneinung dessen, was jemand bejaht, bzw. die einfache Bejahung dessen, was jemand verneint (vgl. contrarius sub b): cum cuilibet affirmationi opponatur negatio et e converso, oppositioni huiusmodi imponatur nomen hoc, quod dicatur contradictio, 1 perih. 9 b; contradictio consistit in sola remotione affirmationis per negationem, ib. 11 a; vgl. ib. 10 a; quia vero, ut dictum est, contradictio est oppositio affirmationis et negationis (vgl. Aristoteles: De interpr. c. 6, 17. a. 33 sq.), illa requiruntur ad contradictionem, quae requiruntur ad oppositionem affirmationis et negationis. Oportet autem opposita esse circa idem. Et quia enuntiatio constituitur ex subiecto et praedicato, requiritur ad contradictionem primo quidem, quod affirmatio et negatio sint eiusdem praedicati; si enim dicatur Plato currit, Plato non disputat, non est contradictio. Secundo requiritur, quod sint de eodem subiecto; si enim dicatur Socrates currit, Plato non currit, non est contradictio. Tertio requiritur, quod identitas subiecti et praedicati non solum sit secundum nomen, sed sit simul secundum rem et nomen. Nam si non sit idem nomen, manifestum est, quod non sit una et eadem enuntiatio. Similiter autem ad hoc, quod sit enuntiatio una, requiritur identitas rei; dictum est enim supra, quod enuntiatio una est, quae unum de uno significat, et ideo subdit non autem aequivoce, id est non sufficit identitas nominis cum diversitate rei, quae facit aequivocationem (← sub a). Sunt autem et quaedam alia in contradictione observanda ad hoc, quod tollatur omnis diversitas praeter eam, quae est affirmationis et negationis; non enim esset oppositio, si non omnino idem negaret negatio, quod affirmavit affirmatio. Haec autem diversitas potest secundum quattuor considerari. Uno quidem modo secundum diversas partes subiecti; non enim est contradictio, si dicatur Aethiops est albus dente et non est albus pede. Secundo, si sit diversus modus ex parte praedicati, non enim est contradictio, si dicatur Socrates currit tarde et non movetur velociter, vel si dicatur ovum est animal in potentia et non est animal in actu. Tertio, si sit diversitas ex parte mensurae, puta (nämlich) loci vel temporis; non enim est contradictio, si dicatur pluit in Gallia et non pluit in Italia, aut pluit heri, hodie non pluit. Quarto, si sit diversitas ex habitudine ad aliquid extrinsecum, puta si dicatur decem homines esse plures quoad domum, non autem quoad forum, ib. 9 c; contradictio est oppositio, cuius non est medium secundum se. Quamvis enim in privatione et habitu et in contrariis immediatis non sit medium circa determinatum subiectum, tamen est medium simpliciter; nam lapis neque caecus neque videns est, et albedo neque par neque impar est. Et hoc etiam, quod habent de immediatione (←) circa determinatum subiectum, habent, inquantum aliquid participant contradictionis; nam privatio est negatio in subiecto determinato. Et alterum etiam contrariorum habet aliquid privationis. Sed contradictio simpliciter in omnibus caret medio, et hoc non habet ab alio, sed ex seipsa. Et propter hoc dicit, quod eius non est medium secundum se, 1 anal. 5 d; vgl. 4 sent. 11. 1. 3. 2 ad 3; in contradictione, quae est principium oppositionis, th. I. II. 35. 4 c; universalis et particularis propositio, si opponantur, opponuntur secundum contradictionem, ib. 77. 2 ob. 3; contradictio in contrariis et privative oppositis includitur, cg. II. 25; contradictio, quae includitur in omnibus oppositis, habet in sui ratione, quod sit secundum idem et respectu eiusdem, 1 cael. 6 a; inter opposita in contradictione nullo modo potest esse medium; contradictio enim est oppositio, cuius altera pars ex necessitate adest cuicumque subiecto, sive sit ens, sive non ens, 10 met. 9 d; vgl. 1 sent. 5. 1. 1 ad 1.

b) Gegenrede, Widerspruch im weitern Sinne: sumitur hic large contradictio pro qualicumque oppositione affirmationis et negationis, 1 perih. 12 d.




contradictorie



im Sinne oder nach Weise der Gegenrede, des Widerspruchs (vgl. contradictio).




contradictorius, a, um



a) entgegenredend, widersprechend im engern Sinne des Wortes, d. i. etwas einfach leugnend, was jemand bejaht, bzw. einfach bejahend, was jemand leugnet (vgl. contrarius sub a): haec positio implicat contradictoria, th. I. 10. 5 c; quod est contradictoria esse simul, cg. II. 25; hae duae (sc. propositiones) quidam homo est albus (quae est particularis affirmativa), nullus homo est albus (quae est universalis negativa) sunt contradictoriae, 1 perih. 11 a; vgl. 1 cael. 27 a; in contradictoriis negatio non plus facit, nisi quod removet affirmationem, 1 perih. 11 d; impossibile est, contradictoria simul esse vera vel falsa, ib. 15 b.

b) entgegenredend, widersprechend im weitern Sinne (vgl. contradictio sub b): in his, quae sunt vere contradictoriae, semper una est vera, et altera falsa, 1 perih. 12 d.




contrahere



a) zusammenziehen (= congregare): anima quasi in se contracta, th. I. II. 44. 1 ad 3.

b) einengen, einschränken, beschränken, begrenzen (= restringere, coarctare, finire, determinare; vgl. th. I. 44. 2 c; 65. 3 c; 115. 1 c; I. II. 2. 6 c): quae addunt aliquid supra ens, contrahunt ipsum, ib. I. 5. 3 ob. 1; contrahunt ens applicando ens ad aliquam quidditatem, ib. ad 1; bonum non contrahit ens, ib.; per eam eius amplitudo contrahitur, ib. 7. 1 c; materia per formam contrahitur ad determinatam speciem (= Art), sicut substantia alicuius speciei per accidens ei adveniens contrahitur ad determinatum modum essendi, ut homo contrahitur per album, ib. 44. 2 c; angeli habent virtutem minus contractam, quam animae, ib. 110. 3 ad 3; vgl. cg. I. 14, 28 & 93; II. 16 & 98; III. 22 & 51; verit. 21. 1 c.

c) sich zuziehen, annehmen, erwerben: illud proprie contrahitur, quod ex necessitate alio tracto trahitur, 3 sent. 15. 1. 3 c; vgl. ib. ad 4; et rubiginem contrahere, th. I. 76. 5 ad 1; ex naturali generatione contrahitur quaedam propinquitas, ib. 92. 2 ad 3; quod ab ipso peccatum contraherent, ib. 100. 2 ad 1; vgl. ib. 117. 3 ad 2; non contrahitur irregularitas, ib. I. II. 20. 5 ob. 4; vgl. ib. 81. 2 ob. 3; in verbo contrahendi intelligitur ordo effectus ad causam, ut scilicet illud dicatur contrahi, quod simul cum sua causa ex necessitate trahitur, ib. III. 14. 3 c; vgl. cg. IV. 50.

d) abschließen, eingehen: in gradu prohibito contrahunt matrimonium, th. II. II. 63. 2 ob. 2; qui non contrahunt matrimonium, ib. III. 65. 4 ad 3; vgl. 4 sent. 34. 1. 1 c.




contrapassio



Vergeltung, Entgelt, gleichbedeutend mit contrapassum (←): si non fit talis contrapassio, homines non communicabunt res suas invicem, 5 eth. 9 e.




contrapassum



entsprechende Vergeltung, schuldige Genugtuung, gebührender Schadenersatz, gerechtes Entgelt, das aristotelische ἀντιπεπονθός (vgl. Aristoteles: Eth. Nic. V. 8, 1132. b. 21): hoc, quod dicitur contrapassum, importat (bedeutet) aequalem recompensationem passionis ad actionem praecedentem. Quod quidem propriissime dicitur in passionibus et actionibus iniuriosis, quibus aliquis personam proximi laedit, puta (z. B.) si percutit, quod repercutiatur . . . Et quia etiam auferre rem alterius est quoddam iniustum facere, ideo secundario etiam in his dicitur contrapassum, prout scilicet aliquis, qui damnum intulit, in re sua etiam ipse damnificatur. . . . Tertio vero transfertur nomen contrapassi ad voluntarias commutationes (← sub b), in quibus utriusque est actio et passio, sed voluntarium diminuit de ratione passionis, th. II. II. 61. 4 c; vgl. 4 sent. 15. 1. 2 a; 5 eth. 8 a-i.




contrarie



nach Weise oder im Sinne des konträren Gegensatzes; vgl. contrarius sub a.




contrarietas



a) diametraler Gegensatz, schnurstrackes oder gerades Gegenteil, d. i. der weiteste Abstand zweier Dinge innerhalb derselben Art (vgl. contrarius sub a): super hanc remotionem (non omnis homo est albus) addit haec enuntiatio nullus homo est albus totalem remotionem, quae est extrema distantia a primo, quod pertinet ad rationem contrarietatis, et ideo convenienter hanc oppositionem dicit contrarietatem, 1 perih. 10 c; oportet quod, in quocumque genere invenitur contrarietas, inveniantur duo termini maxime distantes, inter quos cadunt omnia, quae sunt illius generis, 5 phys. 3 b; vgl. 4 met. 3 b; 10 met. 5 a & b; non enim attenditur contrarietas inter duos terminos secundum lineam circularem, quaecumque pars sit circumferentiae, sed secundum diametrum, 8 phys. 19 a; contrarietas, ut philosophi docent, est differentia secundum formam, cg. IV. 24; vgl. 5 phys. 8 e & g; 1 cael. 8 h; 10 met. 11 b; contrarietas enim est ex differentiis determinantibus et contrahentibus genus, cg. III. 82.

b) Gegensatz, Gegenteil: accipit hic contrarietatem large, secundum quod includit etiam privationem, 5 phys. 4 g; vgl. 2 cael. 15 b; 3 meteor. 6 f ad 3.




contrarius, a, um



a) diametral entgegengesetzt, schnurstrack entgegengesetzt, gerade entgegengesetzt, das aristotelische ἀντικείμενος τὸ κατὰ διάμετρον (De caelo I. 8, 277. a. 23-24; vgl. Meteor. II. 6, 363. a. 33 sq.), d. i. dasjenige, was innerhalb derselben Art am meisten voneinander absteht: contraria sunt, quae maxime differunt, th. I. 77. 3 ob. 2; vgl. ib. I. II. 45. 1 c; 53. 1 c; contraria sunt, quae maxime distant in eodem genere, ib. II. II. 21. 3 ad 2; contrarium magis distat a suo contrario, quam simplex eius negatio, sicut nigrum plus distat ab albo, quam simpliciter non album, omne enim nigrum est non album, sed non convertitur (← sub a), ib. 79. 4 c; vgl. 1 perih. 10 c; universalis affirmativa et universalis negativa sunt contrariae, sicut omnis homo est iustus, nullus homo est iustus, quia scilicet universalis negativa non solum removet universalem affirmativam, sed etiam designat extremam distantiam, inquantum negat totum, quod affirmatio ponit, et hoc pertinet ad rationem contrarietatis, 1 perih. 11 b; contraria enim sunt, quae maxime distant. Maxima autem distantia inter duos terminos non mensuratur secundum lineam circularem, sed secundum lineam rectam; possunt enim inter duo puncta infinitae lineae curvae describi, sed non nisi una linea recta, id autem, quod est unum, est mensura in quolibet genere, 8 phys. 19 a; vgl. 1 cael. 8 f; 2 meteor. 11 b; ad hoc, quod aliqua diversa sint contraria, duo requiruntur. Quorum unum est, quod sint nata aliqualiter esse in eodem subiecto, vel proximo vel saltem remoto; calor enim contrariatur frigori, quod tamen non est natum (←) esse in igne, sed est natum esse in materia ignis, quae est primum subiectum. Secundo requiritur, quod diversa, quae sunt contraria, non possunt esse simul, sed mutuo se expellant. Unde album et nigrum, secundum quod sunt in materia, sunt contraria mutuo se expellentia, secundum tamen quod sunt in intellectu, non habent contrarietatem, sed sunt simul, quinimmo unum eorum cognoscitur per aliud, 2 cael. 10 b; semper alterum contrariorum est cum defectu et privatione quaedam respectu alterius, 1 gener. 8 c; vgl. 10 met. 5 f.

b) entgegengesetzt, d. i. am meisten voneinander abstehend: quies est contraria motui, 5 phys. 4 g; alio modo accipiuntur contraria, prout extendunt se ad principia opposita, sicut forma et privatio interdum dicuntur contraria, 3 meteor. 6 f ad 3; vgl. 10 met. 5 f.




contritio



a) Zerreibung, Zermalmung: inter fractionem et comminutionem sive contritionem in rebus materialibus, 4 sent. 17. 2. 1. 1 c; vgl. ib. 2. 1 c; per quandam contritionem sive confricationem aeris, 2 cael. 10 d; vgl. ib. e.

b) Zerknirschung des Herzens, vollkommene Reue: videtur, quod contritio non sit dolor pro peccatis assumptus cum proposito confitendi et satisfaciendi, ut quidam definiunt, 4 sent. 17. 2. 1. 1 ob. 1; vgl. ib. ad 1; quia ad dimissionem peccati requiritur, quod homo totaliter affectum peccati dimittat, per quem quandam continuitatem et soliditatem in sensu suo habebat, ideo actus ille, quo peccatum remittitur, contritio dicitur per similitudinem. In qua quidem contritione plura possunt considerari, scilicet ipsa substantia actus, modus agendi, principium et effectus. Et secundum hoc de contritione inveniuntur diversae definitiones traditae. Quantum enim ad ipsam substantiam actus datur praedicta definitio; et quia actus contritionis est actus virtutis, et est pars poenitentiae sacramenti, ideo manifestatur in praedicta definitione, inquantum est actus virtutis, per hoc, quod ponitur genus ipsius, scilicet dolor, et obiectum in hoc, quod dicitur pro peccatis, et electio, quae requiritur ad actum virtutis, in hoc, quod dicitur assumptus, sed inquantum est pars sacramenti, per hoc, quod tangitur ordo ipsius ad alias partes, cum dicitur cum proposito confitendi etc. Alia etiam definitio invenitur, quae definit contritionem, secundum quod est actus virtutis tantum, sed additur ad praedictam definitionem differentia contrahens ipsam ad specialem virtutem, scilicet poenitentiam. Dicit enim, quod contritio est dolor voluntarius semper pro peccato puniens in se, quod dolet se commisisse. In hoc enim, quod additur puniens, ad specialem virtutem contrahitur . . . Alia autem definitio invenitur Isidori, quae talis est, contritio est compunctio et humilitas mentis cum lacrimis, veniens de recordatione peccati et timore iudicii. Et haec quidem tangit rationem nominis in hoc, quod dicit humilitas mentis, quia, sicut per superbiam aliquis in suo sensu rigidus redditur, ita per hoc, quod a sensu suo contritus recedit, humiliatur; tangit etiam modum exteriorem in hoc, quod dicit cum lacrimis, et principium contritionis in hoc, quod dicit veniens de recordatione peccati et timore iudicii. Alia sumitur ex verbis Augustini, quae tangit effectum contritionis, scilicet contritio est dolor remittens peccatum. Alia sumitur ex verbis Gregorii, quae talis est contritio est humilitas spiritus, annihilans peccatum, inter spem et timorem. Et haec tangit rationem nominis in hoc, quod dicit, quod contritio est humilitas spiritus, et effectum eius in hoc, quod dicit annihilans peccatum, et originem in hoc, quod dicit inter spem et timorem; nec solum ponit causam principalem, quae est timor, sed etiam secundariam, quae est spes, sine qua timor desperationem facere posset, ib. c; vgl. ib. 2 c & 3 c; 2. 2 c; th. III. 90. 2 c; cg. IV. 72; verit. 28. 8 c.




contumelia



Beschimpfung, dieses Wort sowohl in seinem engern, als in seinem weitern Sinne genommen, synonym mit contumeliatio (←): contumelia importat (bedeutet) dehonorationem alicuius, . . . proprie loquendo in verbis consistit, . . . extenso nomine etiam in factis dicitur, th. II. II. 72. 1 c; vgl. ib. 2 c; 158. 7 c.




contumeliatio



Beschimpfung, synonym mit contumelia (←) . Die contumeliatio ist eine Art der parvipensio (←) .




contumeliativus, a, um



beschimpfend, zur Beschimpfung gehörend.




conveniens



angemessen, passend.




convenientia



a) Angemessenheit, Passendheit, Tauglichkeit: huius quidem convenientiae ratio, th. I. 36. 1 c; de convenientia incarnationis Christi, ib. III. 1 pr.; convenientia ordinis perfectionem providentiae demonstrat, cg. III. 77; oportet autem effectus causis per convenientiam respondere, ib. 140/141; solutio rationum supra positarum contra convenientiam incarnationis, ib. IV. 55 t; designant convenientiam nutrimenti, 3 anim. 1 g; vgl. Col. 1. 4.

b) Übereinstimmung, Harmonie, synonym mit consonantia (← sub a) und harmonia (←), der Gegensatz zu differentia (←): cum similitudo attendatur (kommt in Betracht) secundum convenientiam, th. I. 4. 3 c; uniuntur secundum hanc convenientiam vel differentiam, ib. 74. 1 ad 3; amor consistit in quadam convenientia amantis ad amatum, ib. I. II. 29. 2 c; causat etiam in avibus convenientiam maris et feminae, cg. III. 123; secundum convenientiam (mit) suae naturae, ib. 147; secundum convenientiam (mit) praedictorum, ib. IV. 20.




conversatio



a) Verkehr, Umgang, synonym mit communicatio (← sub c), communio (← sub a) und communitas (← sub b): segregatae sunt a conversatione (mit) viventium et coniunctae conversationi spiritualium substantiarum, th. I. 89. 8 c; cum extraneis potest esse hominum conversatio dupliciter, ib. I. II. 105. 3 c; vgl. ib. III. 55. 3 ad 1; aut conversationis usus, cg. I. 91; conversatio autem hominis ad Deum, ib. IV. 22; vgl. quodl. 10. 7. 15 c.

b) Wandel, Lebensführung: et iterum eorum singularis conversatio, th. I. II. 101. 4 c.




conversio



a) Umdrehung, Umkehrung, Umwendung, Wende: admirantur circa conversiones solis, quae sunt duae, 1 met. 3 g; non semper recipitur (gibt es eine) conversio, th. I. 36. 3 ad 4; non recipitur conversio aequalitatis et similitudinis, ib. 42. 1 ad 3; conversio non semper significat motum, dicuntur enim circulares figurae conversae id est ad omnem partem versae, 2 cael. 21 d; post conversiones id est post solstitium, 2 meteor. 9 d.

b) Umwandlung, Umänderung, synonym mit immutatio (← sub b), mutatio und transmutatio (← sub a): caro dicitur deificata non per conversionem, sed per unionem ad Verbum, th. III. 2. 1 ad 3; de conversione panis et vini in corpus et sanguinem Christi, ib. 75 pr.; fieri conversionem in invicem, cg. IV. 31; vel per motum localem, vel per conversionem, ib. 62; conversio aquae in vinum, 2 sent. 18. 1. 3 ad 4; vgl. 4 sent. 17. 1. 5. 1 c.

c) Hinwendung, Hingewendet-Sein, der Gegensatz zu aversio: per conversionem ad bonum, th. I. 62. 1 ad 3; per conversionem ad Deum, ib. 2 a; triplex est conversio in Deum. Una quidem per dilectionem perfectam, quae est creaturae iam Deo fruentis, . . . Alia conversio est, quae est meritum beatitudinis, . . . Tertia conversio est, per quam aliquis praeparat se ad gratiam habendam, ib. ad 3; per conversionem ad ea, ib. 89. 1 c; per conversionem ad phantasmata, ib. I. II. 67. 2 ad 1; mundi conversio ad fidem christianam, cg. I. 6; conversio nostra ad Deum, ib. III. 149; conversio mentis in Deum, ib. IV. 72; vgl. mal. 2. 7 ad 1 & 9 ob. 10; 5. 4 ob. 4.

d) Hinwendung zu Gott, Bekehrung: conversionem Iudaeorum attribuit, th. I. 21. 4 ob. 2; dantur hominibus a Deo ad conversionem, 2 sent. 5. 2. 1 c; inducit quinque rationes inducentes ad conversionem, Is. 45.




convertentia



Umkehrung, Umwendung, Hinwendung: sed fit per convertentiam, 1 anal. 23 a; secundum convertentiam nominis, verit. 4. 5 c.




convertere



a) umdrehen, umwenden, umkehren in der Wirklichkeit der Dinge: figurae conversae id est ad omnem partem versae, 2 cael. 21 d.

b) umkehren in der Aussage, umgekehrt aussagen, umgekehrt sprechen, so dass das Subjekt des Satzes zum Prädikat und das Prädikat desselben zum Subjekte eines neuen Satzes gemacht wird: Unde e converso, th. I. 5. 4 c; e converso se habet, ib. 77. 4 c; sed non e converso, ib. 33. 3 ad 1; vgl. ib. III. 2. 8 c; cg. I. 61 & 65; sed non convertitur, th. I. 33. 3 ad 1; vgl. ib. I. II. 35. 7 c; II. II. 79. 4 c; quae aequaliter de se invicem praedicantur et convertuntur ad invicem, 1 anal. 31 k; verum cum ente convertitur, th. I. 1. 1 ob. 2; unum convertitur cum ente, ib. 6. 3 ob. 1; ens et res convertuntur, ib. 48. 2 ob. 2; vgl. cg. III. 8; verum et bonum subiecto (ihrem Subjekte nach) quidem convertuntur, quia omne verum est bonum et omne bonum est verum, sed secundum rationem (ihrem Begriffe nach) invicem se excedunt, th. II. II. 109. 2 ad 1; ens et verum convertuntur, quia quaelibet res naturalis per suam formam arti divinae conformatur, 1 perih. 3 b; ens et unum convertuntur, ib. 8 a; esse et esse verum convertuntur, 1 anal. 4 m.

c) umwandeln, umändern: cibus non converteretur, th. I. 51. 3 ad 5; vel aliquid animae convertatur, ib. 84. 2 ad 1; potest converti in aliud, ib. III. 2. 1 c; per quam, quod prius erat dissimile, convertatur, cg. III. 82; dicitur Deus converti, ib. 96; cum fuerit conversus in sanguinem, ib. 102; in carnem Christi fuisse conversum, ib. IV. 31; vgl. ib. 62; quodl. 3. 1. 2 c.

d) hinwenden, zukehren: convertimus nos ad intelligendum, th. I. 14. 7 c; quod converterentur in Deum, ib. 62. 2 c; converti autem ad beatitudinem ultimam, ib. ad 2; non convertendo se ad phantasmata, ib. 84 pr.; possunt converti in suos actus, cg. III. 26; in illud magis vel unius converti, ib. 110; intentio conversa ad finem, ib. 143; omnia convertuntur in ipsum (sc. Deum), inquantum omnia desiderant ipsum triplici ratione, nom. 4. 3.

e) zu Gott hinwenden, bekehren: qualiter debeatis alios convertere, Is. 45.




convertibilis, e



a) umdrehbar, umkehrbar, sei es in der Wirklichkeit der Dinge, sei es in der Aussage: ut plurimum sunt convertibilia, 1 anal. 22 i; aeque praedicantium id est convertibilium, ib. 23 a; subici cuilibet convertibilium, ib. 31 k; in genere convertibilium illud, quod significat quod quid est (→ quis sub a), speciali nomine definitio vocatur, quae autem ab hoc deficiunt convertibilia existentia, nomen commune sibi retinent, scilicet quod propria dicuntur, th. II. II. 9. 2 c.

b) umwandelbar, umänderlich: comestio importat (bedeutet) sumptionem cibi convertibilis in substantiam comedentis, th. I. 51. 3 ad 5.




convertibilitas



Umkehrbarkeit (→ convertere sub b): eadem etiam convertibilitas apparet in falso, 1 perih. 13 d; sicut convertibilitas incorruptibilis et ingeniti manifestatur, 1 cael. 28 e; vgl. 2 cael. 16 a.




convertibiliter



nach Weise der Umkehrbarkeit (→ convertere sub b): habere tres angulos duobus rectis aequales non excedit triangulum, de quo praedicatur, sed eidem convertibiliter est, cg. II. 15.




copulatim



nach Weise oder im Sinne der Verbindung, der Zusammenfassung, synonym mit coniunctim (←), der Gegensatz zu disiunctim (←): utitur autem istis nominibus disiunctim et non copulatim, 1 phys. 1 a.




cor



a) Herz im allgemeinen Sinne des Wortes: ex corde, sive spiritualiter hoc accipiatur, sive corporaliter, th. II. II. 44. 5 ob. 2.

b) Herz im eigentlichen Sinne des Wortes: non enim accipitur hic cor pro membro corporali, th. II. II. 44. 5 ob. 1; motus cordis in animali, quo conservatur vita, ib. I. 18. 1 ad 1; circa cor, quod est primum principium motus in animali, ib. 20. 1 ad 1; pulmo propter cor, ib. 65. 2 c; concupiscibilem in corde, ib. 76. 3 c; vgl. cg. II. 58; motus cordis secundum naturam est, th. I. II. 17. 9 ad 2; ira est accensio sanguinis circa cor, ib. 22. 2 ad 3; in omni passione animae additur aliquid vel diminuitur a naturali motu cordis, ib. 24. 2 ad 2; vgl. cg. I. 89; circa cor, quod est instrumentum passionum animae, th. I. II. 48. 2 c; in generatione animalis primo generatur cor, ib. II. II. 122. 2 c; vgl. ib. III. 90. 3 ad 3; 2 sent. 12. 1. 2 ad 6; vis enim motiva, . . . est principaliter in corde, cg. II. 72; principium vitae in homine, scilicet cor, est in medio positum, 2 sent. 14. 1. 1 ad 2; cor est principium virium vitalium in toto corpore, 3 sent. 13. 2. 1 ad 5; dispositiones cordis in quibusdam passionibus sunt quasi activae, in quibusdam quasi passivae, ib. 34. 2. 1. 1 c; cor animalis magis est conforme Deo immobili, quando movetur, quam quando quiescit, 4 sent. 43. 1. 1. 1 ad 4; vgl. ib. 49. 1. 4. 1 ad 1; qu. anim. 9 ad 6; 5 met. 1 a.

c) Herz im uneigentlichen Sinne des Wortes: cor autem spiritualiter acceptum vel est ipsa anima, vel aliquid animae, th. II. II. 44. 5 ob. 1; in cordibus hominum reverentiam Dei parit, cg. II. 2; Deus etiam cordium iudex est, ib. III. 128; verbum est, quod non voce profertur, sed in corde pronuntiatur, th. I. 34. 1 c; ut cor accipiamus pro appetitu intellectivo, ib. I. II. 24. 3 c; actus voluntatis, quae hic significatur per cor, ib. II. II. 44. 5 c.




corporalis, e



a) körperlich, körperhaft (vgl. corpus), synonym mit corporeus (←), das Gegenteil von incorporalis, incorporeus (←) und spiritualis (← sub b): de distinctione corporalis et spiritualis creaturae, th. I. 50. pr.; anima humana . . . est in confinio spiritualium et corporalium creaturarum, ib. 77. 2 c; sensus exterior est magis corporalis, quam sensus interior, ib. I. II. 35. 7 ad 3; non enim est eadem materia spiritualium et corporalium, cg. II. 16; vgl. ib. 44.

b) das Korporale: corporale tamen fit de panno lineo, quo corpus Christi fuit involutum, th. III. 83. 3 ad 7.




corporeitas



Körperlichkeit, der Gegensatz zu incorporeitas (←) und spiritualitas (← sub b): corporeitas autem dupliciter accipi potest. Uno modo, secundum quod est forma substantialis corporis, prout in genere substantiae collocatur, et sic corporeitas cuiuscumque corporis nihil est aliud, quam forma substantialis eius, secundum quam in genere et specie collocatur, ex qua debetur rei corporali, quod habeat tres dimensiones . . . Alio modo accipitur corporeitas, prout est forma accidentalis, secundum quam dicitur corpus esse in genere quantitatis, et sic corporeitas nihil aliud est, quam tres dimensiones, quae corporis rationem (Wesenheit) constituunt, cg. IV. 81; si corporeitas sumatur a corpore, prout est in genere quantitatis, sic corporeitas non est rei naturalis quidditas, sed eius accidens, scilicet trina dimensio. Si vero sumatur a corpore, prout est in genere substantiae, sic corporeitas nominat rei naturalis essentiam, verit. 10. 4 ad 3; vgl. quodl. 12. 7. 9 c; 2 sent. 3. 1. 1 c; 12. 1. 1 ad 1; 4 sent. 44. 2. 3. 3 ad 3; materia praeintelligitur perfecta secundum esse ante intellectum (Begriff) corporeitatis, th. I. 76. 6 ad 1.




corporeus, a, um



körperlich, körperhaft (vgl. corpus), synonym mit corporalis (← sub a), das Gegenteil von incorporalis, incorporeus (←) und spiritualis (← sub a): corporeum enim et incorporeum sunt differentiae entis completi, verit. 27. 4 ad 5; nullum autem corporeum est causa alicuius rei, nisi inquantum movetur, cg. III. 65; anima intellectualis dicitur esse quasi quidam horizon et confinium corporeorum et incorporeorum, ib. II. 68; vgl. ib. 81; th. I. 77. 2 c; 80. 1 c; qu. anim. 1 c.




corpulentia



grobe Körperlichkeit, Beleibtheit: quidquid sit hoc, quod corpulentiam nominant, trin. 1. 4. 3 c; ratione corpulentiae, per quam habet, quod repleat locum, quae quidem corpulentia ab eo per subtilitatis dotem tolletur, 4 sent. 44. 2. 2. 2 c; hoc esse grossitiem vel corpulentiam quandam, quodl. 1. 10. 21 c.




corpulentus, a, um



grobkörperlich, beleibt: ut sunt homines corpulenti et ponderosi, regim. 4. 10.




corpus



Körper, Leib, synonym mit elementum (← sub b), der Gegensatz zu spiritus (←): corpus, quod est magnitudo completa, dupliciter sumitur, scilicet mathematice, secundum quod consideratur in eo sola quantitas, et naturaliter, secundum quod consideratur in eo materia et forma, th. I. 7. 3 c; hoc nomen corpus impositum est ad significandum quoddam genus substantiarum ex eo, quod in eis inveniuntur tres dimensiones, et ideo aliquando ponitur hoc nomen corpus ad significandas tres dimensiones, secundum quod corpus ponitur (wird angesetzt) species quantitatis, ib. 18. 2 c; vgl. ib. 3. 1 ob. 1; cum enim ratio corporis in hoc consistat, quod sit talis naturae, ut in eo possint designari tres dimensiones, 1 sent. 25. 1. 1 ad 2; definitio enim corporis est, quod sit determinatum planitie id est superficie, 3 phys. 8 a (vgl. Aristoteles: Phys. III. 5, 204. b. 5); de ratione corporis est, quod habeat dimensionem in omnem partem, ib. b; corpus est continuum, quod est divisibile omniquaque id est ad omnem partem vel secundum omnem dimensionem, 1 cael. 2 b; vgl. 7 met. 12 e; ente 3 c.




correctio



a) Zurechtweisung: correctio delinquentis est quoddam remedium, quod debet adhiberi contra peccatum alicuius, th. II. II. 33. 1 c; vgl. ib. 83. 7 ad 3; 4 sent. 19. 2. 1 c; differentia est inter correptionem et correctionem, quia correptio est gratia patientis, ut bonus fiat, sed correctio sive castigatio est gratia facientis, ut ius servetur, 2 Cant. 1.

b) Verbesserung, Besserung: cum adultera commanere spe correctionis, 4 sent. 39. 1. 3 c.




corrumpere



a) zerstören, vergehen machen im allgemeinen und weitern Sinne dieser Wörter (vgl. corruptibilis und corruptio sub a), d. i. ein Ding auf irgendeine Weise vergehen machen, der Gegensatz zu generare (←): omne, quod corrumpitur, incipit non esse et desinit esse, th. I. 42. 2 ad 3; nulla forma corrumpitur nisi vel actione contrarii vel per corruptionem sui subiecti vel per defectum suae causae, cg. II. 79.

b) zerstören, vergehen machen im eigentlichen und engern Sinne dieser Wörter (vgl. corruptibilis und corruptio sub b), d. i. ein Ding durch Auflösung oder Zersetzung vergehen machen, ebenfalls der Gegensatz zu generare (←): nihil corrumpitur, nisi per hoc, quod amittit formam, th. I. 9. 2 c; nihil corrumpitur, nisi per hoc, quod forma eius a materia separatur, ib. 50. 5 c; vgl. comp. 1. 74; omne, quod mutatur de specie in speciem, corrumpitur, cg. II. 80; ad hoc ergo, quod aliquid corrumpatur, oportet, quod prius fuerit ens per aliquod tempus, 8 phys. 6 b; homo musicus corruptus est, quando homo amittit habitum musicae, 1 gener. 10 d.

c) verderben, verschlechtern (vgl. corruptio sub c): auferre potest a muliere corrupta, th. I. 25. 4 ad 3; nam si caro corrumpi non posset, ib. II. II. 152. 1 ad 1; pro quacumque alia causa violenter corrumpatur, 4 sent. 49. 5. 3. 1 ad 4.




corruptibilis, e



zerstörbar, vergehbar, vergänglich im weitern und engern Sinne dieser Wörter (vgl. corrumpere sub a & b), der Gegensatz zu generabilis und incorruptibilis (←): non autem dicitur aliquid esse corruptibile per hoc, quod Deus possit illud in non esse redigere, subtrahendo suam conservationem, sed per hoc, quod in seipso aliquod principium corruptionis habet, vel contrarietatem vel saltem potentiam materiae, th. I. 50. 5 ad 3; dicitur autem aliquid corruptibile per hoc, quod inest ei potentia ad non esse, ib. 75. 6 ad 2; omne, quod est compositum ex contrariis, est naturaliter corruptibile, quasi habens in se causam corruptionis suae, ib. I. II. 85. 6 ob. 2; videmus in mundo quaedam, quae sunt possibilia esse et non esse, scilicet generabilia et corruptibilia, cg. I. 15; vgl. 2 sent. 3. 1. 1 ad 2; 12. 1. 1 ad 1; spir. 2 ad 16; qu. anim. 14 ad 5; corruptibile et incorruptibile non attribuuntur per se accidenti, sed substantiae, virt. 2. 12 ad 20; omne corruptibile corrumpitur existente aliquo subiecto, 1 cael. 6 a; est ergo primus modus, secundum quem dicimus aliquid esse corruptibile, quod, cum prius sit aliquid, posterius vel non est vel contingit non esse, sive hoc contingat per corruptionem et transmutationem, sicut homo est corruptibilis, sive non per corruptionem et transmutationem desinat esse, sicut tactus et motus. Secundo modo dicimus aliquid esse corruptibile, quod contingit non esse, id est quandoque potest desinere esse, per specialem modum corruptionis. Tertio modo dicitur aliquid corruptibile, quod de facili corrumpitur, quod potest dici εὔφθαρτον id est bene corruptibile, ib. 24 e; vgl. ib. 26 g.




corruptibilitas



Zerstörbarkeit, Vergänglichkeit im weitern und engern Sinne dieser Wörter (vgl. corrumpere sub a & b): ex inclinatione materiae sequitur corruptibilitas in toto, th. I. II. 85. 6 c.




corruptio



a) Zerstörung, Vergehen-Machung, Vergehen im allgemeinen und weitern Sinne dieser Wörter (vgl. corrumpere sub a und corruptibilis), d. i. das Vergehen-Machen oder Vergehen eines Dinges als solchen auf irgendeine Weise, der Gegensatz zu generatio (← sub a): primus ergo modus corruptionis ponit desitionem in communi absque distinctione potentiae et actus, 1 cael. 24 e; ipsa rei annihilatio dicitur corruptio, verit. 5. 2 ad 6; corruptio est mutatio de esse in non esse, th. III. 50. 5 ob. 3; omnis corruptio formae vel est per corruptionem subiecti vel est a contrario, ib. I. II. 53. 1 ob. 2; generatio per se loquendo est via in esse et corruptio via in non esse, cg. I. 26; non ergo corruptio animae consistit in hoc, quod a corpore separetur, ib. II. 79; ad corruptionem virginitatis faciunt, ib. IV. 45; vgl. ib. 80; 2 sent. 19. 1. 4 c; 5 phys. 1 e; 8 phys. 6 b.

b) Zerstörung, Vergehen-Machung, Vergehen im eigentlichen und engern Sinne dieser Wörter (vgl. corrumpere sub b und corruptibilis), d. i. das Vergehen-Machen oder Vergehen eines Dinges durch Zersetzung oder Zerfall desselben, ebenfalls der Gegensatz zu generatio (← sub a): Corruptio enim accidit per separationem formae a materia, th. III. 77. 4 ob. 1; omnis enim corruptio est per separationem formae a materia, cg. II. 55; cum enim generatio et corruptio sit motus in substantiam in his, quae generantur et corrumpuntur, non manet substantia eadem, ib. 83; vgl. ib. IV. 80; cum enim corruptio sit proprie compositi transmutatio de esse in non esse, 2 sent. 19. 1. 1 ad 2; vgl. ib. 4 c; 3 sent. 21. 1. 3 ad 5; significat etiam corruptio perfectam corporis in ea, ex quibus compositum est, elementa destructionem et dissolutionem, quodl. 3. 2. 4 c; corruptio autem est de affirmato in negatum, sicut de albo in non album vel de homine in non hominem, 1 phys. 13 d; illa mutatio, quae est ex subiecto in non subiectum, vocatur corruptio, 5 phys. 2 e; corruptio importat (bedeutet) desitionem cum determinato modo, scilicet transmutationis, 1 cael. 24 e; e converso dicitur corruptio, quando, quod ponitur in esse, est ignobilius, 4 meteor. 2 a.

c) Verderbung, Verderbtheit, Verdorbenheit, Verschlechterung, der Gegensatz zu perfectio (← sub a): propter corruptionem linguae, th. I. 17. 2 c; omnem corruptionem mentis et corporis, ib. 25. 4 ad 3; ex corruptione corporis et infectione peccati, ib. 62. 2 ad 2; propter corruptionem praedictam, ib. I. II. 74. 3 ad 2; est duplex corruptio. Una, per quam tollitur perfectio prima, per quam res esse primum habebat, et talis corruptio speciei mutationem facit, . . . Alia corruptio est, per quam tollitur perfectio secunda, per quam res in esse secundo completo perficitur, et haec speciem non variat, sed tantum speciei complementum tollit, 2 sent. 35. 1. 5 ad 2; vgl. quodl. 3. 2. 4 c.




corruptivus, a, um



zerstörend im weitern und engern Sinne des Wortes (vgl. corrumpere sub a & b), der Gegensatz zu conservativus, generativus und perfectivus (←): est ergo corruptivus et laesivus, th. I. II. 28. 5 ob. 2; periculosus communitati et corruptivus ipsius, ib. II. II. 64. 2 c; inquantum est eius corruptivus, cg. II. 41; soni caelestium corporum non sunt corruptivi, 2 cael. 14 f.




creare



a) schaffen, erschaffen im engern Sinne dieser Wörter, d. i. etwas aus nichts hervorbringen (vgl. creatio sub a): creare est aliquid ex nihilo facere, th. I. 45. 2 ob. 2; vgl. ib. c; Eph. 2. 3; nihil enim est aliud creare, quam absque materia praeiacente aliquid in esse producere, cg. II. 16; vgl. pot. 3. 1 c; creare autem est dare esse, 1 sent. 37. 1. 1 c; vgl. 2 sent. 1. 1. 2 c; creare non est nisi potentiae infinitae, cg. II. 20; vgl. th. I. 32. 1 ad 2; 45. 5 ad 3; 65. 3 ad 3; pot. 3. 4 c; comp. 1. 70.

b) schaffen im weitern Sinne des Wortes, d. i. machen aus etwas, machen zu etwas, befördern, synonym mit facere (← sub b): creari dicuntur ea, quae in melius reformantur, ut cum dicitur aliquis creari in episcopum, th. I. 45. 1 ad 1.




creatio



a) Schaffung, Erschaffung, Schöpfung im eigentlichen und engern Sinne des Wortes (= creatio proprie accepta, pot. 3. 8 ob. 2), d. i. die Hervorbringung eines Dinges aus nichts: emanationem totius entis a causa universali, quae est Deus, . . . designamus nomine creationis, th. I. 45. 1 c; vgl. ib. 4 ad 1; creatio autem est productio alicuius rei secundum totam substantiam suam nullo praesupposito, quod sit vel increatum vel ab aliquo creatum, ib. 65. 3 c; fid. 1; symb. 1; decret. 1; creatio est propria actio ipsius Dei, th. I. 45. 5 c; vgl. cg. II. 21; pot. 3. 4 c; cum creatio sit sine motu, th. I. 45. 2 ad 3; vgl. cg. II. 19; pot. 3. 2 c; creatio infinitam virtutem requirit in potentia, e qua egreditur, pot. 3. 4 c; vgl. th. I. 32. 1 ad 2; 45. 5 ad 3; 65. 3 ad 3; 4 sent. 5. 1. 3. 3 c; 8 phys. 2 a.

b) Schöpfung im weitern und allgemeinen Sinne des Wortes d. i. Hervorbringung aus etwas, Machung zu etwas, Beförderung, synonym mit condicio (← sub a) und factio (←): creatio accipitur ibi large pro qualibet factione, pot. 3. 8 ob. 2; per creationem communiter acceptam, ib.; Augustinus aequivoce utitur nomine creationis, secundum quod creari dicuntur ea, quae in melius reformantur, ut cum dicitur aliquis creari in episcopum, th. I. 45. 1 ad 1.




creatrix



Schöpferin, schöpferisch.




credere



a) glauben im allgemeinen Sinne des Wortes: actus iste, qui est credere, habet firmam adhaesionem ad unam partem, in quo credens convenit cum sciente et intelligente, et tamen eius cognitio non est perfecta per manifestam visionem, in quo convenit cum dubitante, suspicante et opinante, et sic proprium est credentis, ut cum assensu cogitet, th. II. II. 2. 1 c; vgl. verit. 14. 1 c; 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; Hebr. 11. 1; credere est actus intellectus, secundum quod movetur a voluntate ad assentiendum, th. II. II. 4. 2 c; vgl. ib. 5 c; 2. 2 c & 5. 2 c; 3 sent. 23. 3. 1. 2 c.

b) glauben im übernatürlichen Sinne des Wortes: ipsum autem credere est actus intellectus assentientis veritati divinae ex imperio voluntatis a Deo motae per gratiam, th. II. II. 2. 9 c; vgl. symb. 1.




credulitas



a) Glaube, synonym mit fides (← sub b), der Gegensatz zu incredulitas (←) und infidelitas (← sub a): sine assensu credulitatis, et iterum firma credulitas, th. I. 94. 4 c; principale videtur esse et quasi finis in unaquaque credulitate ille, cuius dicto assentitur, ib. II. II. 11. 1 c; ad fidei veritatem non solum pertinet ipsa credulitas cordis, ib. 124. 5 c; intellectus hominis Deo subditur per modum credulitatis, cg. III. 152; sed modum quoque ipsius credulitatis excedunt, ib. IV. 83; quod cadit in credulitate intellectus, 1 sent. 8. 1. 3 c; ad credulitatem huius opinionis multum proficit, 4 phys. 6 l.

b) Glaubensmeinung: habemus multas credulitates de unaquaque stellarum, scilicet observationes eorum, 2 cael. 17 d.




culpa



Schuld: subducere se ab ordinatione divini intellectus, in quo malum culpae consistit, th. I. 17. 1 c; hoc enim imputatur alicui in culpam, cum deficit a perfecta actione, cuius dominus est secundum voluntatem, ib. 48. 5 c; de ratione culpae est, quod noceat agenti in sua actione, ib. ad 4; culpa consistit in deordinato actu voluntatis, ib. 6 c; culpa autem consistit in transgressione praecepti vel abusu auctoritatis, Is. 10.




culpabilis, e



schuldbar, verschuldet.




cultus



a) Pflege: cultus autem cuilibet rei impensus nihil aliud esse videtur, quam debita operatio circa id adhibita, et ex hoc diversimode dicuntur aliqui colere agros, parentes, patriam et alia huiusmodi, quia diversis diversae operationes coaptantur, trin. 1. 1. 2 c; vgl. th. II. II. 81. 1 ad 4; cg. III. 119.

b) Verehrung.

c) Gottesverehrung: Deus dicitur coli fide, spe et caritate, non quasi cultus eliciatur his virtutibus, sed quia dictae virtutes ordinant ad cultum, vel etiam quia actus dictarum virtutum materialiter cedunt in cultum modo praedicto, 3 sent. 9. 1. 1. 3 ad 1; vgl. ib. ad 2.




cupiditas



Gier, Begierde, Habgier, synonym mit avaritia und concupiscentia (← sub a): secundum quosdam cupiditastripliciter dicitur. Uno modo, prout est appetitus inordinatus divitiarum, et sic est speciale peccatum. Alio modo, secundum quod significat inordinatum appetitum cuiuscumque boni temporalis, et sic est genus omnis peccati; nam in omni peccato est inordinata conversio ad commutabile bonum, ut dictum est. Tertio modo sumitur, prout significat quandam inclinationem naturae corruptae ad bona corruptibilia inordinate appetenda, et sic dicunt cupiditatem esse radicem omnium peccatorum ad similitudinem radicis arboris, quae ex terra trahit alimentum; sic enim ex amore rerum temporalium omne peccatum procedit, th. I. II. 84. 1 c; vgl. ib. 30. 2 ad 2; 77. 5 c & ad 1; II. II. 19. 3 c; 24. 10 ad 2; 2 sent. 5. 1. 3 ad 1; 22. 1. 1 ad 7; 42. 2. 3 ad 1.


B Inhaltsverzeichnis D




© 2006 Fundación Tomás de Aquino
Alle Rechte vorbehalten