a) fallen, niederfallen: in guttis successive cadentibus, 8 phys. 12 e; non cadet inferius extra vas, 2 cael. 24 a.
b) auffallen, auftreffen: in quemcumque enim cadit delectatio, th. I. 63. 2 ob. 1; idem autem actus cadit super obiectum, ib. I. II. 12. 4 c; cadit ibi dupliciter ratio meriti, ib. 21. 3 c; possit etiam in perfectos cadere, ib. II. II. 43. 5 ob. 1.
c) hineinfallen, geraten: non cadunt in cognitionem hominis, th. II. II. 6. 1 c; in peiores occupationes cadunt, cg. III. 133/134.
d) darunterfallen, gehören: cadunt sub una potentia, th. I. 1. 3 ad 2; cadunt in definitione speciei, ib. 3. 3 c; potest nec in apprehensione cadere, ib. 13. 9 c; sub una et eadem intentione cadere, cg. I. 55; in scientia cadunt, ib. 70.
e) dazwischen fallen: cadit medium inter intellectum et rem intellectam, th. I. 54. 1 ob. 3; inter vespere et mane cadit nox, ib. 58. 6 ob. 2; dispositio accidentalis cadat media inter corpus et animam, ib. 76. 6 c.
f) abfallen, abtrünnig werden: quod cadit a veritate sapientiae, th. I. 58. 5 ob. 3.
g) in Sünde fallen, sündigen: non enim permittit Deus aliquos cadere, quin alios erigat, th. I. 23. 6 ad 1; quot angeli ceciderunt, ib. 7 c; utrum supremus inter cadentes fuerit, ib. 63 pr.; ad malum in cadentibus, ib. II. II. 24. 3 ad 3.
Blindheit.
- Arten der caecitas sind: caecitas corporalis & c. mentis (th. II. II. 15. 1 c & 3 c) = die körperliche und die geistige Blindheit (sicut caecitas corporalis est privatio eius, quod est principium corporalis visionis, ita etiam caecitas mentis est privatio eius, quod est principium mentalis sive intellectualis visionis, ib. 1 c). Die caecitas mentis ist eine filia luxuriae; vgl. luxuria.
himmlisch.
Himmel im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes: cum caelum tripliciter dicatur, quandoque ipsa ultima sphaera, quandoque totum corpus, quod circulariter movetur, quandoque autem ipsum universum, 1 cael. pr.; vgl. ib. 20 b; caelum tripliciter dicitur in Scripturis. Quandoque enim dicitur proprie et naturaliter; et sic dicitur caelum corpus aliquod sublime et luminosum actu vel potentia (in Wirklichkeit oder der Möglichkeit nach) et incorruptibile per naturam . . . Secundo dicitur caelum per participationem alicuius proprietatis caelestis corporis, scilicet sublimitatis et luminositatis actu vel potentia . . . Tertio dicitur caelum metaphorice; et sic quandoque ipsa sancta Trinitas dicitur caelum propter eius spiritualem sublimitatem et lucem; quandoque etiam spiritualia bona, in quibus est sanctorum remuneratio, propter eorum eminentiam caeli nominantur; . . . quandoque vero tria genera supernaturalium visionum, scilicet corporalis, imaginariae et intellectualis, tres caeli nominantur, th. I. 68. 4 c; per caelum etiam intelligitur angelica natura, 2 sent. 1. 1. 6 ad 7.
- Zu anima caeli & primi c. → anima sub b; zu clavis c. → clavis sub b; zu motus c. sive in c. → motus sub a; zu regnum c. → regnum; zu virtus c. → virtus sub a.
- Arten des caelum sind: 1. caelum aereum (th. I. 68. 4 c; II. II. 175. 3 ad 4; III. 49. 5 ad 2; 2 sent. 14. 1. 4 c; pot. 4. 1 ad 5) = der Lufthimmel (supra quod elevantur per vaporum ascensionem aquae vaporabiles, quae sunt materia pluviarum, pot. 4. 1 ad 5). 2. c. aethereum (th. I. 66. 3 c; 68. 4 c; 2 sent. 14. 1. 4 c) = der Ätherhimmel (superior vero pars aeris dicitur caelum aethereum propter inflammationem illius partis ex propinquitate ignis, 2 sent. 14. 1. 4 c; vgl. 1 cael. 7 e). 3. c. aqueum (th. I. 66. 3 ob. 4; 68. 2 c & 4 c; II. II. 175. 3 ad 4) = der Wasserhimmel (ita dicetur aliud caelum aqueum propter solam diaphaneitatem, quod est supra caelum sidereum, ib. I. 68. 2 c). 4. c. corporeum (ib. 1 ad 1) = der körperliche Himmel (quod legitur secunda die factum, ib.). 5. c. crystallinum (ib. 66. 3 ob. 4; 68. 2 ad 2 & 4 c; II. II. 175. 3 ad 4; 2 sent. 14. 1. 4 c; pot. 4. 1 ad 5) = der Kristallhimmel (so genannt, non quia sit de aqua congelata in modum crystalli, . . . sed propter illius caeli soliditatem, pot. 4. 1 ad 5). 6. c. empyreum sive igneum sive intellectuale (th. I. 61. 4 ob. 1-3, a & c; 66. 3 ob. 1-4 & c; 68. 1 ad 1, 2 c & 4 c; 102. 2 ad 1; III. 49. 5 ad 2; 2 sent. 2. 2. 1 c & ad 1, 2 a & ad 5; 14. 1. 4 c; pot. 3. 18 ad 4; 4. 1 ad 5; quodl. 6. 11. 19 c) = der feurige oder übersinnliche Himmel (illud caelum dicitur empyreum, id est igneum, non ab ardore, sed a splendore, th. I. 66. 3 c; caelum empyreum dicitur intellectuale, quia nostris visibus non subiacet, sed intellectu tantum capitur, non quod in se non sit visibile, 2 sent. 2. 2. 1 ad 1). 7. c. igneum, → c. empyreum. 8. c. intellectuale, ≈ . 9. c. Olympium (th. I. 68. 4 c; 2 sent. 14. 1. 4 c) = der olympische Himmel (pars autem inferior eius [scilicet sphaerae ignis] caelum Olympium dicitur a quodam monte, qui nominatur Olympus in Macedonia, qui ultra nubes in altum dicitur porrigi, 2 sent. 14. 1. 4 c). 10. c. primum, c. secundum & c. tertium (th. I. 3. 8 c; II. II. 175. 3 ad 4; 2 cael. 8 b; 3 cael. 1 a) = der erste (vgl. c. supremum), der zweite und der dritte Himmel (nomine tertii caeli potest uno modo intelligi aliquid corporeum; et sic tertium caelum dicitur caelum empyreum, quod dicitur tertium respectu caeli aerei et caeli siderei, vel potius respectu caeli siderei et respectu caeli aquei et crystallini . . . Alio modo per tertium caelum potest intelligi aliqua visio supermundanea, quae potest dici tertium caelum triplici ratione. Uno modo secundum ordinem potentiarum cognoscitivarum, ut primum caelum dicatur visio supermundana corporalis, quae fit per sensum, . . . secundum autem caelum sit visio imaginaria, . . . tertium vero caelum dicatur visio intellectualis. Secundo modo potest dici tertium caelum secundum ordinem cognoscibilium, ut primum caelum dicatur cognitio caelestium corporum, secundum cognitio caelestium spirituum, tertium cognitio ipsius Dei. Tertio modo potest dici tertium caelum contemplatio Dei secundum gradus cognitionis, qua Deus videtur, quorum primus pertinet ad angelos infimae hierarchiae, secundus ad angelos mediae, tertius ad angelos supremae, th. II. II. 175. 3 ad 4). 11. c. sanctae Trinitatis (ib. I. 61. 4 ad 3; 68. 4 c; 2 sent. 14. 1. 4 ad 1) = der Himmel der h. Dreifaltigkeit (caelum sanctae Trinitatis nominatur metaphorice ipsa celsitudo divinae maiestatis et transumptiva similitudine, qualis potest esse corporalium et spiritualium secundum proportionalitatem, 2 sent. 14. 1. 4 ad 1). 12. c. secundum, → c. primum. 13. c. sidereum (th. I. 66. 3 ob. 4; 68. 1 ad 1, 2 c, 3 c & ad 1, 4 c; II. II. 175. 3 ad 4; 2 sent. 14. 1. 4 c; pot. 4. 1 ad 5) = der Sternenhimmel (tertium partim diaphanum et partim lucidum actu, quod vocant caelum sidereum, et dividitur in octo sphaeras, scilicet in sphaeram stellarum fixarum et septem sphaeras planetarum, quae possunt dici octo caeli, th. I. 68. 4 c). 14. c. sphaericum (ib. 1 ad 1) = der sphärische Himmel (caelum, quod legitur prima die factum, est quoddam caelum sphaericum sine stellis, de quo philosophi loquuntur dicentes, ipsum esse nonam sphaeram et mobile primum, quod movetur motu diurno, ib.). 15. c. supremum (ib. 61. 4 ob. 3) = der oberste Himmel (caelum empyreum dicitur esse caelum supremum, ib.); vgl. c. primum. 16. c. tertium, → c. primum. 17. c. Trinitatis (2 Cant. 5) = der Himmel der h. Dreifaltigkeit; vgl. c. sanctae Trinitatis.
Wärme: calor est qualitas activa consequens formam substantialem ignis, th. I. 67. 3 c; calor, qui est principium calefactionis, non est corpus, sed quidam corporis actus, ib. 75. 1 c; calor proprie loquendo non agit, sed est medium, quo agitur, verit. 20. 1 ad 3; vgl. cg. II. 62; 2 cael. 10 c & d; 2 anim. 8 e & 9 l.
sich auf den Geldwechsel beziehend.
a) Regel, Richtschnur, Satzung, Vorschrift: canon ille non loquitur assertive (←), th. III. 82. 8 ad 1; poenae satisfactoriae in canonibus determinatae, 4 sent. 18. 1. 3. 4 c; obligatur ex canonum statutis, ib. 20. 1. 3. 1 c.
- Als Arten des canon gehören hierher: 1. canon missae (ib. 8 exp.; th. III. 78. 1 ad 4) = die (unabänderliche) Regel oder Richtschnur der h. Messe. 2. c. sacer (4 sent. 25. 2. 1. 2 ob. 1) = die heilige oder kirchliche Vorschrift.
b) Inbegriff, Verzeichnis: nulli libri ab eo scripti habentur in canone scripturae (der hh. Schriften), th. III. 42. 4 a.
c) Verzeichnis der hh. Schriften: omnia, quae in canone dicuntur, 4 sent. 27. 3. 3 ob. 2.
a) der kirchlichen Satzung entsprechend, zu ihr gehörig: secundum computationem canonicam et legalem, 4 sent. 40. 1. 2 c; vgl. offic. 1; usur. 13.
- Zu electio canonica → electio sub a; zu ius c. → ius sub a.
b) zum Inbegriff oder Verzeichnis der hh. Schriften gehörig.
- Canonica sc. epistola (Eph. 2. 1; Hebr. 10. 4) = der in den Kanon der h. Schrift aufgenommene Brief.
c) Kanoniker, Stiftsherr, Chorherr, Domherr.
- Arten des canonicus in diesem Sinne sind: canonicus regularis & c. simplex (th. II. II. 188. 2 ad 2; 189. 8 ad 2; quodl. 1. 7. 13 c; relig. 2) = der regulierte und der einfache Kanoniker.
Fassungskraft, Aufnahmefähigkeit, Empfänglichkeit: secundum capacitatem suorum naturalium, th. I. 62 pr.; finitur ad capacitatem participantis, ib. 75. 5 ad 4; excedit totam corporis capacitatem, ib. 76. 8 ad 4; secundum materiae capacitatem, ib. 85. 7 c; comparatur ad capacitatem naturalem, ib. II. II. 24. 3 ob. 2; non dat capacitatem vitae aeternae, ib. 25. 3 ad 2; secundum capacitatem gloriae, ib. 44. 7 c; duplex capacitas attendi potest (kann gemeint werden) in humana natura, una quidem secundum ordinem potentiae (Möglichkeit) naturalis, quae a Deo semper impletur, qui dat unicuique rei secundum suam capacitatem naturalem, alia vero secundum ordinem divinae potentiae (Macht), cui omnis creatura oboedit ad nutum, ib. III. 1. 3 ad 3; intellectus divinus sua capacitate substantiam suam adaequat, cg. I. 3; veritas fidei christianae humanae rationis capacitatem excedat, ib. 7; vgl. 2 sent. 11. 2. 1 ad 4.
a) den Kopf betreffend: capitale dicitur a capite (←), th. I. II. 84. 3 c.
b) hauptartig, nach Weise des Hauptes sich verhaltend.
c) hauptstückartig: vel capitales accipiuntur secundum combinationem, 2 phys. 6 a.
der Hauptsache nach, summarisch, das aristotelische ἐν κεφαλαίῳ (De anima III. 10, 433. b. 21), synonym mit summarie und summatim (←): sed si reducantur capitulatim sive in quadam summa, 2 phys. 6 a; quando capitulatim id est quodam compendio comprehenduntur, 5 met. 3 b.
a) Hauptstück, Hauptabschnitt: ut patet per capitulum inductum, quodl. 3. 5. 11 ad 2; iam in praecedenti capitulo, 7 met. 6 a.
b) zusammenfassender Abschnitt: capitulum est brevis complexio, continens multa, et dicitur a capite, quia, sicut in capite virtute et quasi summarie continentur omnia, quae sunt in corpore, sic in capitulo illa, quae dicenda sunt, Hebr. 8. 1; breviter et sub quodam capitulo sive compendio; 1 met. 11 a; vgl. 4 phys. 12 f.
c) Hauptversammlung einer Körperschaft: in capitulo agitur quasi forum iudiciale magis, quam poenitentiale, unde etiam non sacerdotes capitulum tenent, 4 sent. 20. 1. 5. 2 ad 2; religiosus praelatus in capitulo praeest sicut iudex ecclesiasticus in foro iudiciali, quodl. 1. 8. 16 c; vgl. th. II. II. 33. 7 ad 4.
Haupt im eigentlichen und übertragenen Sinne des Wortes: caput autem proprie quidem est quoddam membrum animalis, quod est principium et directivum totius animalis; unde metaphorice omne principium caput vocatur, et etiam homines, qui alios dirigunt et gubernant, capita aliorum dicuntur, th. I. II. 84. 3 c.
- Arten des caput sind: 1. caput Christi (3 sent. 13. 2. 1 ad 4) = das Haupt Christi (caput Christi dicitur Deus . . . inquantum est principium eius secundum humanitatem, ib.). 2. c. corporis naturalis sive naturale & c. in spiritualibus (ib. 1 c; verit. 29. 4 c) = das Haupt eines natürlichen Körpers oder das natürliche Haupt (inveniuntur enim in capite naturali tres conditiones respectu aliorum membrorum singulariter. Prima est, quod excellit ea in tribus, scilicet in altitudine situs, in nobilitate propriae virtutis [quia scilicet nobiliores vires, scilicet imaginatio et memoria et huiusmodi habent locum in capite] et etiam in perfectione, quia in capite congregantur omnes sensus, cum in aliis membris sit solus tactus. Secunda est, quod a capite sunt omnes vires animales in aliis membris, et sic dicitur esse principium aliorum membrorum, dans aliis sensum et motum. Tertia est, quod dirigit omnia membra in suis actibus, propter imaginationem et sensus, qui in eo abundant formaliter, 3 sent. 13. 2. 1 c) und das Haupt in geistigen Dingen oder das geistige Haupt. 3. c. ecclesiae (ib. 1 c; verit. 29. 4 c) = das Haupt der Kirche. 4. c. in spiritualibus, → c. corporis naturalis. 5. c. naturale, ≈ .
türangelartig, vornehmlich, hauptsächlich: virtus aliqua dicitur cardinalis, quasi principalis, quia super eam aliae virtutes firmantur, sicut ostium in cardine, virt. 1. 12 ad 24.
- Zu virtus cardinalis → virtus sub e.
Liebe zu Gott als dem hauptsächlichen Objekte unsrer übernatürlichen Glückseligkeit: caritas autem addit supra amorem perfectionem quandam amoris, inquantum id, quod amatur, magni pretii aestimatur, ut ipsum nomen designat, th. I. II. 26. 3 c; caritas non solum significat amorem Dei, sed etiam amicitiam quandam ad ipsum, quae quidem super amorem addit mutuam redamationem cum quadam mutua communicatione, ib. 65. 5 c; caritas non est qualiscumque amor Dei, sed amor Dei, quo diligitur ut beatitudinis obiectum, ad quod ordinamur per fidem et spem, ib. ad 1; vgl. ib. II. II. 23. 4 c; virt. 2. 8 c; 4. 3 c; caritas autem utroque modo (sc. per modum habitus et actus) accipi potest, th. I. II. 26. 3 c; vgl. unten caritas actualis. Im Sinne eines Habitus verstanden ist die caritas eine Tugend, und zwar eine theologische Tugend (ib. 62. 3 c; II. II. 23. 3 c 6 c; 58. 6 c; 3 sent. 27. 2. 2 c; virt. 2. 2 c 5 c), in der Bedeutung eines Aktes aufgefasst ist sie eine fructus Spiritus sancti (vgl. fructus sub b). Über das gegenseitige Verhältnis von caritas, amor & dilectio → dilectio sub a.
- Arten der caritas sind: 1. caritas actualis & c. habitualis (1 sent. 17. 1. 5 c; mal. 16. 2 ad 14) = die tätliche und die zuständliche Liebe oder die Liebe im Sinne eines Aktes und die im Sinne eines Habitus; vgl. th. I. II. 26. 3 c. 2. c. creata & c. increata (1 sent. 17. 1. 4 c & ad 5) = die geschaffene oder geschöpfliche und die ungeschaffene oder göttliche Liebe. 3. c. eliciens & c. imperans (th. II. II. 26. 7 c) = die hervorlockende und die befehlende Liebe, m. a. W. der Habitus der Liebe zu Gott das eine Mal insofern, als er aus sich selbst einen Akt der Liebe erzeugt, und das andre Mal insofern, als er den Akt einer andern Tugend veranlasst (ex appetito finis ultimi concipit actus aliarum virtutum, imperando ipsos, ib. 23. 8 ad 3; cum autem bonum, super quod fundatur quaelibet alia amicitia honesta, ordinetur sicut ad finem ad bonum, super quod fundatur caritas, consequens est, ut caritas imperet actui cuilibet alterius amicitiae, sicut ars, quae est circa finem, imperat arti, quae est circa ea, quae sunt ad finem, ib. 26. 7 c; vgl. 2 sent. 38. 1. 2 ad 5; virt. 2. 3 c). 4. c. habitualis, → c. actualis. 5. c. imperans, → c. eliciens. 6. c. imperfecta & c. perfecta (th. I. 62. 9 ad 1; virt. 2. 10 c) = die unvollkommene und die vollkommene Liebe; vgl. c. incipiens. 7. c. incipiens, c. proficiens & c. perfecta (th. II. II. 24. 9 ob. 1) = die anfangende, die fortschreitende und die vollkommene (vgl. c. imperfecta) Liebe, oder die Liebe der Anfänger, die der Fortgeschrittenen und die der Vollendeten. 8. c. increata, → c. creata. 9. c. patriae & c. viae (ib. I. II. 67. 6 ob. 3 & ad 3; II. II. 24. 7 ad 3; 27. 4 a; 3 sent. 31. 2. 2 ad 5; virt. 2. 12 ad 15) = die Liebe im himmlischen Vaterlande und die auf dem Wege zu demselben, m. a. W. die himmlische und die irdische Liebe. 10. c. perfecta, → c. imperfecta & c. incipiens. 11. c. proficiens, → c. incipiens. 12. c. viae, → c. patriae.
- Caritas dicitur esse forma aliarum virtutum (th. II. II. 23. 8 c & ad 1; 24. 12 ad 5; 2 sent. 26. 1. 4 ad 5; virt. 2. 3 c & ad 4, 16, 18 & 19) = von der Liebe heißt es, dass sie die Form aller Tugenden sei (per caritatem ordinantur actus omnium aliarum virtutum ad ultimum finem, et secundum hoc ipsa dat formam actibus omnium aliarum virtutum, et pro tanto dicitur esse forma virtutum, nam et ipsae virtutes dicuntur in ordine ad actus formatos, th. II. II. 23. 8 c; caritas dicitur esse forma aliarum virtutum, non quidem exemplariter aut essentialiter, sed magis effective, inquantum scilicet omnibus formam imponit secundum modum praedictum, ib. ad 1; vgl. ib. 4. 3 c & ad 1). Caritas dicitur finis aliarum virtutum (ib. 23. 8 ad 3; 2 sent. 38. 1. 2 ad 5) = die Liebe wird der Zweck aller Tugenden genannt (quia omnes alias virtutes ordinat ad finem suum, th. II. II. 23. 8 ad 3); vgl. unten: Caritas est motor omnium virtutum. Caritas dicitur mater aliarum virtutum (ib. I. II. 62. 4 c; 84. 1 ad 1; II. II. 23. 8 ad 3; 186. 7 ad 1; 2 sent. 38. 1. 2 ad 5; virt. 2. 3 c; 5. 1 ad 8) = die Liebe wird die Mutter der übrigen Tugenden genannt (quia mater est, quae in se concipit ex alio, ex hac ratione [caritas] dicitur mater aliarum virtutum, quia ex appetitu finis ultimi concipit actus aliarum virtutum, imperando ipsos, th. II. II. 23. 8 ad 3). Caritas est motor omnium virtutum (virt. 2. 3 c) = die Liebe ist der Beweger oder Erreger aller Tugenden (inquantum scilicet imperat actus omnium aliarum virtutum. Omnis enim virtus vel potentia superior dicitur movere per imperium inferiorem ex eo, quod actus inferioris ordinatur ad finem superioris, sicut aedificativa imperat caementariae eo, quod actus caementariae artis ordinatur ad formam domus, quae est finis aedificativae. Unde cum omnes aliae virtutes ordinentur ad finem caritatis, ipsa imperat actus omnium virtutum, et ex hoc dicitur motor earum, ib.). Caritas est radix omnium virtutum (th. I. II. 62. 4 c; II. II. 23. 8 ad 2; 139. 2 ad 2) = die Liebe ist die Wurzel aller Tugenden (caritas comparatur fundamento et radici, inquantum ex ea sustentantur et nutriuntur omnes aliae virtutes, et non secundum rationem, qua fundamentum et radix habent rationem causae materialis, ib. II. II. 23. 8 ad 2).
a) fleischlich im eigentlichen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu spiritualis (← sub a).
b) fleischlich im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. auf das Fleisch sich beziehend oder hinzielend, vom Fleische eingegeben oder beherrscht, fleischlich gesinnt, fleischlichen Begierden folgend, ebenfalls der Gegensatz zu spiritualis (← sub c): anima per affectum erit carnalis, cg. IV. 89; carnales enim habent infirmitatem peccati in interioribus, ratio enim et voluntas in ipsis subditae sunt peccato, Hebr. 5. 1.
a) Fleisch im eigentlichen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu spiritus (←): caro et sanguis ibi non accipitur pro natura carnis et sanguinis, th. III. 54. 2 ad 1; caro de ratione sui non dicit (besagt) aliquod ordinatum in cibum, sed quandam rem naturae, 4 sent. 11. 2. 1. 2 ad 2; caro et sanguis secundum substantiam, 1 Cor. 15. 7.
- Als Arten der caro gehören hierher: 1. caro immortalis & c. mortalis (cg. IV. 53 & 55) = das unsterbliche und das sterbliche Fleisch. 2. c. impassibilis & c. passibilis (ib. 29 & 55) = das leidensunfähige und das leidensfähige Fleisch. 3. c. mortalis, → c. immortalis. 4. c. passibilis, → c. impassibilis. 5. c. phantastica & c. vera (th. III. 14. 1 c; cg. IV. 29; decret. 1) = das scheinbare und das wirkliche Fleisch. 6. c. vera, → c. phantastica.
b) Fleisch im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. fleischliche Richtung, fleischliche Gesinnung des Menschen, ebenfalls der Gegensatz zu spiritus (←): caro sumitur ibi pro homine, qui, dum secundum se vivit, secundum carnem vivere dicitur, th. I. II. 72. 2 ad 1; vgl. ib. III. 54. 2 ad 1; caro et sanguis id est carni et sanguini operam dantes, scilicet homines dediti vitiis et voluptatibus, 1 Cor. 15. 7.
- Stimulus carnis (cg. III. 86) = der Stachel des Fleisches oder die unlautere fleischliche Begierde.
a) Keuschheit im allgemeinen Sinne des Wortes: nomen castitas sumitur ex hoc, quod per rationem concupiscentia castigatur, quae ad modum pueri est refrenanda, th. II. II. 151. 1 c; vgl. ib. 2 ad 2; castitas . . . dicitur a castigando, nam illum dicimus bene castigatum, qui in omnibus ordinate se habet, Gal. 5. 6; vgl. Hebr. 12. 2; 3 eth. 22 g.
- Arten der castitas im allgemeinen Sinne des Wortes sind: castitas proprie accepta & c. metaphorice accepta sive spiritualis (th. II. II. 151. 2 c & ad 3) = die eigentliche und die uneigentlich so zu nennende oder geistige Keuschheit (castitas dupliciter accipitur. Uno modo proprie, et sic est quaedam specialis virtus habens specialem materiam, scilicet concupiscentias delectabilium, quae sunt in venereis. Alio modo nomen castitatis accipitur metaphorice. Sicut enim in corporis commixtione consistit delectatio venereorum, circa quam proprie est castitas et oppositum vitium, scilicet luxuria, ita etiam in quadam spirituali coniunctione mentis ad res aliquas consistit quaedam delectatio, circa quam est quaedam spiritualis castitas metaphorice dicta, vel etiam spiritualis fornicatio similiter metaphorice dicta. Si enim mens hominis delectetur in spirituali coniunctione ad id, cui debet coniungi, scilicet ad Deum, et abstinet se, ne delectabiliter aliis coniungatur contra debitum divini ordinis, dicetur castitas spiritualis . . . Si autem delectabiliter contra debitum divini ordinis coniungatur mens quibuscumque aliis rebus, dicetur fornicatio spiritualis . . . Et hoc modo accipiendo castitatem castitas est generalis virtus, quia per quamlibet virtutem retrahitur mens humana, ne rebus illicitis delectabiliter coniungatur. Principaliter tamen ratio huius castitatis consistit in caritate et in aliis virtutibus theologicis, quibus mens hominis coniungitur Deo, ib. c).
b) Keuschheit im engern und eigentlichen Sinne des Wortes (vgl. pudicitia), der Gegensatz zu luxuria (←): castitas consistit quidem in anima sicut in subiecto, sed materiam habet in corpore. Pertinet enim ad castitatem, ut secundum iudicium rationis et electionem voluntatis aliquis moderate utatur corporalibus membris, th. II. II. 151. 1 ad 1; in omnibus enim accipitur . . . castitas pro integritate mentis, 2 Cor. 11. 1; castitas, inquantum est quidem secundum rationem operans, habet rationem virtutis, inquantum autem habet delectationem in suo actu, connumeratur inter fructus, virt. 1. 4 ad 4.
- Über den Unterschied zwischen castitas und abstinentia (← sub b) heißt es: castitas, quae est circa delectationes venereorum, est virtus distincta ab abstinentia, quae est circa delectationes ciborum, th. II. II. 151. 3 c; vgl. virt. 1. 4 c; über den Unterschied zwischen castitas & continentia → continentia sub d.
- Zu consilium perpetuae castitatis → consilium sub b.
- Als Arten der castitas gehören hierher: 1. castitas communis (th. II. II. 152. 3 ad 5) = die allgemeine oder gewöhnliche Keuschheit, der Gegensatz zu c. particularis d. i. der besondern Keuschheit, wie sie etwa von einer Jungfrau geübt wird. 2. c. coniugalis, c. virginalis & c. vidualis (ib. & 5 c) = die eheliche, die jungfräuliche und die witwerliche Keuschheit (castitas coniugalis ex hoc solo habet laudem, quod abstinet ab illicitis voluptatibus, unde non habet aliquam excellentiam supra communem castitatem. Viduitas autem addit quidem aliquid supra castitatem communem, non tamen pervenit ad id, quod est perfectum in materia ista, scilicet ad omnimodam immunitatem venereae voluptatis, sed sola virginitas. Et ideo sola virginitas ponitur virtus specialis super castitatem, sicut magnificentia supra liberalitatem, ib. 3 ad 5). 3. c. perfecta (2 Cant. 7) = die vollkommene Keuschheit. 4. c. vidualis, → c. coniugalis. 5. c. virginalis, ≈ .
zufällig im weitern und engern Sinne des Wortes; vgl. casus sub c. Im weitern Sinne ist casualis synonym mit fortuitus (←) und der Gegensatz zu provisus & per se volitus sive intentus (vgl. th. I. 116. 1 c; II. II. 64. 8 c; cg. III. 6): inquantum igitur aliquis effectus ordinem alicuius causae particularis effugit, dicitur esse casuale vel fortuitum respectu causae particularis, sed respectu causae universalis, a cuius ordine subtrahi non potest, dicitur esse provisum, th. I. 22. 2 ad 1; vgl. ib. 103. 5 ad 1; si duo servi alicuius domini mittantur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante, concursus duorum servorum, si ad ipsos servos referatur, casualis est, quia accidit praeter utriusque intentionem, si autem referatur ad dominum, qui hoc praeordinavit, non est casuale, sed per se intentum, ib. 116. 1 c; vgl. ib. II. II. 64. 8 c; cg. II. 83; comp. 1. 137; 1 perih. 14 f; esset autem casuale, si sequeretur ut in paucioribus (als in den selteneren Fällen), cg. III. 6; casualia enim sunt, quae ex causis per accidens (→ causa sub b) oriuntur, mal. 2. 5 ad 6. Casualis im engern Sinne des Wortes ist der Gegensatz zu fortuitus (←): ea, quae accidunt semper vel frequenter, non sunt casualia neque fortuita, cg. III. 3; vgl. ib. 6.
- Über den Unterschied zwischen casualis & fortuitus im engern Sinne dieser Wörter → fortuna sub a.
zufälligerweise, synonym mit fortuito (←) und der Gegensatz dazu (→ casualis): ex materia enim nihil determinatum provenire potest, nisi casualiter, eo quod materia ad multa possibilis est, ex quibus si unum tantum proveniat, hoc ut in paucioribus (→ ut) contingens necesse est esse; huiusmodi autem est, quod casualiter evenit et praecipue sublata intentione agentis, cg. II. 40; ex concursu autem duarum vel plurium causarum contingit aliquid casualiter evenire, dum finis non intentus ex concursu alicuius causae provenit, ib. III. 74; vel casualiter accidunt id est praeter intentionem causarum inferiorum, 2 phys. 10 i; vgl. ib. 13 a; ea, quae casualiter fiunt, sunt praeter naturae ordinem, 2 cael. 11 d.
a) Fall, Niederfall: transitus enim superiorum ad inferiora casus dici potest, nom. 8. 5; scandalum, quod est spiritualis casus, th. II. II. 43. 2 ob. 3; imaginatur casum ex timore, cg. III. 103; de casu fulminum, 1 meteor. 1 f.
b) Vorfall, Vorkommnis: privare aliquem vita in nullo casu pertinet, th. II. II. 65. 1 ad 2; vgl. ib. 88. 10 c; cum (in) aliquo speciali casu praeter communem ordinem, cg. III. 80; vgl. ib. 125.
c) Zufall im weitern und engern Sinne des Wortes, das aristotelische αὐτόματον, synonym mit per se vanum (← sub c): casus, qui in Graeco dicitur automatum, 2 phys. 10 f. Im weitern Sinne ist casus auch synonym mit fortuna (← sub a) und bezeichnet jede partikuläre Ursache, welche und insofern sie etwas hervorbringt, worauf sie nicht hingeordnet war, was also mit ihrem Wirken oder mit ihrer Wirkung bloß so nebenbei verbunden ist und deshalb auch nur in seltenen Fällen vorkommt: quod provenit ex alicuius agentis actione praeter intentionem ipsius, dicitur a casu vel fortuna accidere, cg. III. 3; casus non solum est in hominibus, qui voluntarie agunt, sed etiam in aliis animalibus et etiam in rebus inanimatis, 2 phys. 10 d; casus est in plus (←), quam fortuna, quia omne, quod est a fortuna, est a casu, sed non convertitur (← sub b), ib. a. In seinem engern Sinne genommen, ist casus der Gegensatz zu fortuna (← sub a) und bezeichnet das (blinde) Ungefähr d. i. eine vernunftlose partikuläre Ursache, welche und insofern sie etwas hervorbringt, worauf sie von Natur aus nicht hingeordnet war, was also mit ihrem Wirken oder mit ihrer Wirkung bloß so nebenbei verbunden ist und deshalb auch nur in seltenen Fällen vorkommt: quae hic aguntur per accidens, sive a casu sive a fortuna, th. I. 116. 1 c; casus est causa agens praeter intentionem, ib. II. II. 64. 8 c; sic enim non essent semper aut in pluribus (sc. Fällen), sed raro, horum enim est casus, cg. I. 44; casus enim non contingit nisi in possibilibus aliter se habere, quae enim sunt ex necessitate et semper, non dicimus esse a casu, ib. II. 39; in his enim, quae in minori parte accidunt, dicuntur esse fortuna et casus, ib. III. 74; casus nihil aliud est, quam natura agens praeter intentionem, 1 sent. 43. 2. 1 c; ea, quae sunt a casu, non sunt semper, neque etiam ut frequenter, 2 cael. 7 b; casus non contingit in his, quae sunt a natura, sed ea, quae casualiter fiunt, sunt praeter naturae ordinem, ib. 11 d.
d) Unfall, Missgeschick: errores et dubitationes et casus vani, cg. I. 102.
e) Fall im Sinne der Grammatik, Beugungsfall, Biegungsform: vel est casus ablativi, th. I. 39. 4 ad 4; vgl. ib. II. II. 1. 6 c; quin dicatur in aliquo casu, verit. 4. 5 ad 2.
- Als Arten des casus gehören hierher: 1. casus nominis & c. verbi (1 perih. 4 f, 5 e, 8 b & 13 a; 2 perih. 1 d) = der Beugungsfall des Nennworts und der des Zeitworts oder der Deklinations- und der Konjugationsfall (huiusmodi [sc. nominativi] autem obliqui vocantur casus nominis, quia quasi cadunt per quandam declinationis originem a nominativo, qui dicitur rectus eo, quod non cadit, 1 perih. 4 f; variatio [sive declinatio verbi], quae est per modos et tempora, respicit ipsam actionem et ideo utraque constituit casus verbi; nam verba imperativi vel optativi modi casus dicuntur, sicut et verba praeteriti vel futuri temporis, ib. 5 e). 2. c. obliquus & c. rectus (1 perih. 4 f; 2 perih. 1 d) = der gebeugte oder abhängige und der aufrechte oder unabhängige Fall (Stoici autem [quos grammatici sequuntur] dixerunt, etiam nominativos dici casus eo, quod cadunt, id est procedunt, ab interiori conceptione mentis. Et dicitur rectus eo, quod nihil prohibet, aliquid cadens sic cadere, ut rectum stet, sicut stilus, qui cadens ligno infigitur, 1 perih. 4 f). 3. c. rectus, → c. obliquus. 4. c. verbi, → c. nominis.
f) Abfall, Abtrünnigkeit: sicut peccatum est casus a iustitia, ita mors est casus a vita, th. III. 53. 1 ad 1; sed magis est casus a natura, mal. 1. 1 ad 10; timendum esset de casu futuro, quodl. 4. 12. 23 ad 8.
g) Abfall von Gott, Sündenfall: casus quorundam ostendit, th. I. 62. 1 a; specialiter casus Iudaeorum, ib. III. 46. 6 c; casus et confirmatio angelorum, 2 sent. 4. 1. 2 c.
kategorematischerweise, im Sinne einer Kategorie (vgl. praedicamentum sub b), das Gegenteil von syncategorematice (←) .
- Zu sumere categorematice → sumere sub c.
kategorematisch d. i. eine Kategorie (vgl. praedicamentum sub b) betreffend, der Gegensatz zu syncategorematicus (←) .
- Zu dictio categorematica → dictio sub b.
a) aussagend, unbedingt aussagend, synonym mit praedicativus (← sub a), der Gegensatz zu condicionalis (← sub a): vocatur apud Graecos propositio categorica id est praedicativa, 1 perih. 8 b.
- Categorica sc. enuntiatio sive propositio (cg. I. 67) = die kategorische Behauptung d. i. diejenige Behauptung, in welcher ein Begriff von einem andern unbedingt ausgesagt wird.
b) bejahend aussagend, bejahend, synonym mit praedicativus (← sub b), der Gegensatz zu negativus (←): alio autem modo dividitur (sc. demonstratio) in categoricam et privativam id est affirmativam et negativam, 1 anal. 37 a.
Stuhl, Sitz im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes.
- Arten der cathedra sind: 1. cathedra episcopalis sive pontificalis (th. II. II. 108. 4 ob. 2; quodl. 3. 4. 9 c) = der bischöfliche Stuhl. 2. c. magistralis (quodl. 3. 4. 9 c) = der Lehrstuhl. 3. c. pontificalis, → c. episcopalis.
a) Ursache im weitern Sinne des Wortes, die αἰτία oder das αἴτιον des Aristoteles, d. i. dasjenige, was auf eine positive Weise zum Dasein eines andern beiträgt, synonym mit principium (←), der Gegensatz auf der einen Seite zu privatio (← sub c) und auf der andern zu effectus (←): ly propter importat (bedeutet) habitudinem alicuius causae, th. II. II. 27. 3 c; illud est proprie causa alicuius, sine quo esse non potest, ib. III. 86. 6 a; causa est, ad quam de necessitate sequitur aliquid, ib. I. II. 75. 1 ob. 2; proprie causa dicitur, ad quam ex necessitate sequitur aliquid, mal. 3. 3 ad 3; vgl. ib. c; cum causa sit, ad quam sequitur esse alterius, 2 phys. 10 k; causa est, ad quam de necessitate sequitur aliquid, 5 met. 1 a; hoc vero nomen causa importat influxum quendam ad esse causati, ib.; omnis causa vel est materia vel forma vel agens vel finis, cg. III. 10; vgl. th. I. 105. 5 c; 2 phys. 10 k; somno 4 a; 5 met. 3 a.
- Über den Unterschied zwischen causa, elementum & principium → elementum sub b und principium.
- Zu debitum causae finalis & formalis → debitus sub a; zu ordo c., c. formalis & materialis → ordo sub a; zu origo c. finalis → origo; zu principium secundum c. singulas → principium; zu ratio c. efficientis, finalis & formalis → ratio sub n.
- Als Arten der causa gehören hierher: 1. causa activa sive agens sive cogens sive effectiva sive efficax sive efficiens sive movens sive motiva sive originans (th. I. 2. 3 c; 6. 1 c; 14. 5 c; 19. 6 c & 8 c; 36. 3 c; 41. 2 ad 5; II. II. 78. 3 ad 1; cg. I. 17, 20, 72 & 96; II. 29, 79, 87, 88 & 98; 1 sent. 8. 1. 2 c & ad 2; 4 sent. 43. 1. 2. 1 c; pot. 10. 1 ad 9; 2 phys. 6 a; 2 cael. 10 e) = die wirkende oder treibende (vgl. c. cogens sub d) oder hervorbringende oder bewegende oder den Ursprung verleihende Ursache, m. a. W. dasjenige Prinzip, welches durch eine eigentlich so zu nennende Tätigkeit etwas von ihm substanziell Verschiedenem das Dasein verleiht. 2. c. agens, → c. activa. 3. c. cogens, ≈ . 4. c. communis sive universalis & c. propria (2 phys. 6 a & b) = die gemeinsame oder allgemeine und die eigene oder besondere Ursache. 5. c. effectiva sive efficax sive efficiens, → c. activa. 6. c. exemplaris sive formalis exemplaris (th. I. 5. 2 ad 2; 44. 3 c; 46. 1 ob. 9; 93. 5 ad 4; III. 56. 1 ad 3; cg. IV. 21; 4 sent. 43. 1. 2. 1 c; verit. 3. 3 c) = die vorbildliche Ursache, welche in einer äußern nachzubildenden Form besteht; vgl. unten c. formalis extra rem. 7. c. extrinseca & c. intrinseca (th. I. 32. 1 ad 3; I. II. 1. 3 ob. 1; 18. 4 ob. 2; cg. II. 31 & 81; III. 13; 12 met. 2 a) = die äußere oder dem hervorgebrachten Dinge äußerlich gegenüberstehende und die innere oder zur Substanz des hervorgebrachten Dinges gehörende Ursache. 8. c. finalis (th. I. 23. 5 c; 46. 1 ob. 9; cg. I. 38 & 72) = die Zweckursache; vgl. finis sub b. 9. c. formalis (th. I. 19. 6 c; 61. 1 ad 2; cg. II. 29 & 79; 2 anal. 9 b; 2 phys. 6 a; 5 met. 3 b) = die formende oder gestaltende Ursache, m. a. W. dasjenige zur Substanz eines Dinges gehörende Prinzip, durch welches dasselbe das ihm eigentümliche Sein und Wesen erlangt und besitzt; vgl. principium formale. 10. c. formalis exemplaris, → c. exemplaris. 11. c. formalis extra rem & c. formalis inhaerens sive intrinseca (th. I. 5. 2 ad 2; 1 sent. 8. 1. 2 ad 2) = die formende oder gestaltende Ursache eines Dinges, welche sich außerhalb desselben befindet (vgl. oben c. exemplaris), und die dem Dinge innewohnende oder die innere formende Ursache (est enim forma quodammodo causa eius, quod secundum ipsam formatur, sive formatio fiat per modum inhaerentiae, sicut in formis intrinsecis, sive per modum imitationis, ut in formis exemplaribus, verit. 3. 3 c). 12. c. formalis inhaerens, → c. formalis extra rem. 13. c. formalis intrinseca, ≈ . 14. c. intrinseca, → c. extrinseca. 15. c. materialis (th. I. 47. 1 c; cg. I. 17 & 20; II. 9; 2 anal. 9 b; vgl. 2 phys. 6 b & d) = die stoffliche oder den Stoff zu einem Dinge hergebende Ursache, m. a. W. dasjenige Prinzip, aus welchem ein Ding wird oder geworden ist (id, ex quo aliquid fit, 2 phys. 5 d); vgl. materia sub c und principium materiale. 16. c. motiva, → c. activa. 17. c. movens, ≈ . 18. c. originans, ≈ . 19. c. movens directe & c. movens indirecte (th. I. II. 88. 3 c) = die direkt und die indirekt bewegende Ursache. 20. c. posterior & c. prior (2 phys. 6 a & b) = die spätere und die frühere Ursache. 21. c. prior, → c. posterior. 22. c. propria, → c. communis. 23. c. universalis, ≈ .
b) wirkende oder hervorbringende Ursache (= causa agens sive efficiens, ↑ sub a): etsi peccatum habeat causam, th. I. II. 75. 1 ad 2; si omnem effectum ponimus habere aliquam causam, cg. III. 94; vgl. 2 sent. 36. 1. 1 ad 2; 5 met. 1 a; 6 met. 3 a.
- Arten der causa im Sinne von hervorbringender Ursache sind: 1. causa accidentalis (5 met. 3 b) = die unwesentliche oder nebensächliche Ursache. 2. c. actualis sive in actu & c. in potentia (cg. II. 21; 2 phys. 6 c & f; 5 met. 3 b) = die wirklich wirkende (operans in actu, 2 phys. 6 c) und die wirken könnende Ursache (potens operari, ib.) oder die Ursache im Zustande der Wirklichkeit und die im Zustande der Möglichkeit. 3. c. adiuvans sive coadiuvans, c. consilians, c. praeparans sive disponens sive dispositiva & c. perficiens sive perfectiva sive consummativa (th. I. II. 66. 6 ad 3; II. II. 94. 4 c; 2 sent. 19. 1. 4 ad 5; 4 sent. 1. 1. 4. 1 c; verit. 27. 4 ob. 3; 2 phys. 5 b; 5 met. 2 a & 3 b) = die helfende oder mithelfende, die ratende, die vorbereitende und die vollendende Ursache, die vier modi causae efficientis nach Avicenna (vgl. 5 met. 2 a). 4. c. aequivoca sive aequivoce agens, c. analogice agens & c. univoca sive univoce agens (th. I. 6. 2 c; cg. I. 29 & 31; 1 sent. 8. 1. 2 c; 4 sent. 43. 1. 2. 1 c) = die homonyme, die analoge und die synonyme Ursache (vgl. analogus und synonymus sub a) oder die Ursache, welche eine ihr ungleichartige, diejenige, welche eine ihr verhältnismäßig gleiche, und diejenige, welche eine ihr gleichartige Wirkung hervorbringt. 5. c. aequivoce agens, → c. aequivoca. 6. c. altissima (cg. I. 94; 1 anal. 44 i) = die höchste Ursache. 7. c. altissima in aliquo genere & c. altissima simpliciter (th. II. II. 45. 1 c) = die höchste Ursache in irgendeiner Gattung von Ursachen und die höchste Ursache einfachhin oder schlechtweg (quae est Deus, ib.). 8. c. altissima simpliciter, → c. altissima in aliquo genere. 9. c. animalis & c. intellectualis (ib. 154. 5 c; cg. I. 68) = die sensitive oder sinnbegabte und die intellektuelle oder vernünftige Ursache. 10. c. appropriata sive propria sive particularis sive singularis & c. communis sive universalis (th. I. 13. 5 ad 1; 19. 6 c; 49. 3 c; 115. 2 c; I. II. 73. 6 c; cg. II. 15 & 21; 1 sent. 45. 1. 3 ad 5; verit. 3. 1 a; 2 phys. 6 f; 5 met. 3 b; 6 met. 3 c) = die eigene oder besondere oder einzelne und die gemeinsame oder allgemeine Ursache. 11. c. coadiuvans, → c. adiuvans. 12. c. communis, → c. appropriata. 13. c. completa & c. incompleta sive imperfecta (th. I. 46. 1 ob. 9; 52. 3 c; I. II. 75. 1 ad 2; II. II. 43. 1 ad 3) = die vollständige oder vollkommene und die unvollständige oder unvollkommene Ursache. 14. c. composita & c. simplex (5 met. 3 b) = die zusammengesetzte und die einfache Ursache (ut simplex causa dicatur, secundum quod accipitur causa statuae per se solum, ut statuae factor, sive per accidens tantum, scilicet Polycletus; composita autem, secundum quod utrumque simul accipitur, ut dicatur causa statuae Polycletus statuae factor, ib.). 15. c. conclusionis (1 anal. 4 o; 2 phys. 5 d; vgl. 1 anal. 3 a) = die Ursache der Schlussfolge oder des Schlusssatzes. 16. c. concurrens (cg. III. 86 & 92) = die miteintreffende oder mitwirkende Ursache. 17. c. consilians, → c. adiuvans. 18. c. conspecialis (5 met. 3 b) = die mit einer andern zur selben Art gehörige Ursache. 19. c. consubstantialis (th. I. 41. 3 ad 2) = die (mit der Wirkung) von gleicher Substanz seiende Ursache. 20. c. consummativa, → c. adiuvans. 21. c. contingens & c. necessaria (ib. 14. 13 ad 1; 19. 3 ad 4 & 8 c; 22. 4 c; cg. I. 67 & 85; III. 2; 1 sent. 38. 1. 5 c) = die nicht mit Notwendigkeit und die mit Notwendigkeit wirkende Ursache. 22. c. corporalis & c. spiritualis (th. I. 57. 4 ad 3; II. II. 154. 5 c) = die körperliche und die geistige Ursache. 23. c. creatrix sive factrix & c. gubernativa (ib. I. 103. 8 c; nom. 5. 1) = die schöpferische oder hervorbringende und die leitende oder regierende Ursache. 24. c. defectibilis & c. defectiva sive deficiens (th. I. 49. 1 ob. 3 & ad 3; 63. 5 c; cg. III. 10 & 94) = die fehlerhafte und die fehlende Ursache. 25. c. defectiva sive deficiens, → c. defectibilis. 26. c. determinata & c. indeterminata (cg. II. 39; III. 42; verit. 5. 2 c) = die bestimmte und die unbestimmte Ursache. 27. c. directa sive directe dicta & c. indirecta sive indirecte vel occasionaliter dicta (th. I. II. 80. 1 c; 88. 3 c; III. 47. 1 c; mal. 3. 5 c) = die direkte und die indirekte oder gelegentliche Ursache, m. a. W. diejenige Ursache, welche eine bestimmte Wirkung unmittelbar und geradenwegs auf sie hinzielend hervorbringt, und diejenige, welche nur insofern an der betreffenden Wirkung teilhat, als sie dieselbe vorbereitet oder die zum Eintritt derselben notwendige Bedingung liefert (indirecte quidem [potest aliquid dici causa alicuius], sicut cum aliquod agens causat aliquam dispositionem ad aliquem effectum, dicitur esse occasionaliter et indirecte causa illius effectus, sicut si dicatur, quod ille, qui seccat ligna, est occasio combustionis ipsorum. . . . Directe autem dicitur aliquid esse causa alicuius, quod operatur directe ad illud, mal. 3. 5 c). 28. c. directe dicta, → c. directa. 29. c. disponens, → c. adiuvans. 30. c. dispositiva, ≈ . 31. c. essendi & c. fiendi sive generationis (th. I. 14. 8 ad 1; 104. 1 c & ad 2; III. 7, 9 c) = die Ursache des Seins und die des Werdens oder Entstehens (aliquod agens est causa sui effectus secundum fieri tantum et non directe secundum esse eius, quod quidem contingit et in artificialibus et in rebus naturalibus, th. I. 104. 1 c). 32. c. essendi hoc & c. essendi simpliciter (cg. II. 21) = die Ursache des So- oder So-seins und die des Seins einfachhin oder schlechtweg. 33. c. essendi simpliciter, → c. essendi hoc. 34. c. exterior sive extrinseca & c. interior (th. I. II. 75. 2 c & 3 ob. 1; II. II. 154. 5 c) = die äußere und die innere oder die von außen auf ein Ding einwirkende und in ihm selbst tätige Ursache; vgl. c. extrinseca oben sub a. 35. c. extrinseca, → c. exterior. 36. c. factrix, → c. creatrix. 37. c. fatalis (ib. I. 116. 1 c) = die als blindes und unausweichbares Verhängnis tätige Ursache. 38. c. fiendi, → c. essendi. 39. c. fortuita (2 phys. 9 d) = die nach Weise des Zufalls wirkende Ursache. 40. c. generans prohibens & c. removens prohibens (th. I. II. 75. 4 c; 85. 5 c; 88. 3 c; II. II. 64. 8 c; cg. I. 13) = die ein Hindernis bereitende und die ein solches beseitigende Ursache. 41. c. generationis, → c. essendi. 42. c. gubernativa, → c. creatrix. 43. c. immediata & c. mediata (th. I. II. 75. 2 c; cg. III. 70; 1 sent. 17. 2. 1 ob. 4) = die unmittelbare und die mittelbare Ursache. 44. c. immobilis & c. transmutabilis sive variabilis (th. I. II. 49. 2 ad 3; cg. I. 85) = die unbewegliche oder unveränderliche und die wandelbare oder veränderliche Ursache. 45. c. impediens & c. impedita (th. I. 115. 6 ob. 3; I. II. 75. 1 c & ad 2) = die hindernde und die gehinderte Ursache. 46. c. impedita, → c. impediens. 47. c. imperfecta, → c. completa. 48. c. in actu, → c. actualis. 49. c. incompleta, → c. completa. 50. c. indeterminata, → c. determinata. 51. c. indirecta, → c. directa. 52. c. indirecte dicta, ≈ . 53. c. inferior, c. superior & c. suprema (ib. I. 14. 13 ad 1; 19. 7 ad 2; 25. 3 ad 4; cg. II. 21; III. 99; 1 sent. 42. 2. 3 c; pot. 1. 4 c & ad 1) = die untergeordnete oder untere, die übergeordnete oder höhere und die höchste Ursache. 54. c. inferens (2 anal. 19 b) = die folgernde Ursache oder die Ursache, welche eine Folgerung zulässt. 55. c. influens (th. III. 7. 1 c & 9 c) = die Einfluss ausübende oder einwirkende Ursache. 56. c. in potentia, → c. actualis. 57. c. instrumentalis sive secundaria & c. principalis sive primaria (ib. I. 21. 4 c; 36. 3 ad 2; III. 56. 1 ad 2; 62. 1 c; cg. I. 21 & 62; III. 10; IV. 55; 1 sent. 12. 1. 2 ob. 1; 2 sent. 19. 1. 4 ad 5; 4 sent. 43. 1. 2. 1 c; mal. 4. 1 ad 15 & 3 c; verit. 5. 9 ad 10; 2 Cant. pr.) = die werkzeugliche oder nebensächliche und die Haupt- oder hauptsächliche Ursache. 58. c. intellectualis, → c. animalis. 59. c. interior, → c. exterior. 60. c. intermedia sive media (th. I. 19. 6 ob. 3; 116. 2 c; III. 6. 1 c; cg. I. 50 & 67; III. 86 & 94; pot. 7. 9 ad 5) = die Zwischen- oder Mittelursache, so genannt, weil sie zwischen der c. prima sive suprema (↓) und dem effectus in der Mitte steht. 61. c. iustificans (verit. 28. 3 ad 1) = die gerecht machende oder rechtfertigende Ursache. 62. c. media, → c. intermedia. 63. c. mediata, → c. immediata. 64. c. meritoria (th. I. 23. 5 c; I. II. 79. 3 ad 3; mal. 7. 2 ad 2) = die etwas verdienende Ursache. 65. c. naturae alicuius in hoc & c. naturae alicuius simpliciter (cg. II. 21) = die Ursache einer Natur und Wesenheit, wie sie in diesem und jenem Individuum verwirklicht ist, und die Ursache einer Natur und Wesenheit einfachhin oder schlechtweg (sicut Plato est causa humanae naturae in Sorte [←], non autem simpliciter eo, quod ipse est creatus in humana natura, ib.). 66. c. naturae alicuius simpliciter, → c. naturae alicuius in hoc. 67. c. naturalis, c. non naturalis & c. praeternaturalis sive violenta (th. I. II. 42. 2 c; 2 cael. 28 a) = die natürliche, die nicht natürliche und die widernatürliche oder gewaltsame Ursache. 68. c. naturalis sive per naturam sive naturaliter agens & c. voluntaria sive per voluntatem (th. I. 19. 4 ob. 3; 83. 1 ad 3; 110. 4 ob. 3; cg. III. 86; pot. 3. 17 ad 4 & 6; mal. 6. 1 ad 15) = die Natur- und die Willensursache, m. a. W. die Ursache, welche vom blinden Naturtriebe, und diejenige, welche von einem freien Willen geleitet wird. 69. c. naturaliter agens, → c. naturalis. 70. c. necessaria, → c. contingens. 71. c. non naturalis, → c. naturalis. 72. c. occasionaliter dicta, → c. directa. 73. c. particularis, → c. appropriata. 74. c. per accidens sive secundum accidens & c. per se (th. I. II. 75. 1 c & 4 c; 85. 5 c; II. II. 64. 8 c; cg. III. 10, 13 & 14; 1 sent. 46. 1. 2 ad 3; pot. 3. 6 ad 6; 2 phys. 6 b, 8 d, 9 b & 14 e; 5 met. 3 b; 7 met. 6 a; Vercell. 25) = die durch was nebenbei Seiendes oder gemäß einem solchen und die durch sich selbst oder gemäß ihrer eigenen Natur und Wesenheit tätige Ursache (est autem duplex causa, scilicet per se et per accidens. Per se quidem causa alicuius est, quod directe est illius causa per suam virtutem, sicut aqua est causa infrigidandi; per accidens autem est causa alicuius, quod indirecte causat illud, puta removendo causam contrariam, sicut removens ignem de domo est causa infrigidationis eius, Vercell. 25; causa per accidens dicitur omne illud, quod coniungitur causae per se, quod non est de ratione eius, 2 phys. 6 b; duplex est causa per accidens. Una, quae aliquid operatur ad effectum, sed dicitur causa eius per accidens, quia praeter intentionem ille effectus a tali causa sequitur, sicut patet in eo, qui fodiendo sepulcrum invenit thesaurum. Alia causa per accidens est, quae nihil operatur ad effectum, sed ex eo, quod accidit causae agenti, causa per accidens nominatur, sicut album dicitur esse causa domus per accidens eo, quod accidit aedificatori, pot. 3. 6 ad 6; vgl. 1 sent. 46. 1. 2 ad 3; 5 met. 3 b). 75. c. per aliud sive per alterum & c. per se (th. III. 19. 3 c; 36. 4 ob. 1; 8 phys. 9 m) = die durch etwas Anders oder in Kraft eines andern und die durch sich selbst oder mit eigener Kraft tätige Ursache; vgl. c. per accidens. 76. c. per alterum, → c. per aliud. 77. c. per naturam, → c. naturalis. 78. c. perfectiva, → c. adiuvans. 79. c. perficiens, ≈ . 80. c. per se, → c. per accidens & c. per aliud. 81. c. per se entis inquantum huiusmodi & c. per se huius entis (cg. II. 22; vgl. ib. 21) = die durch sich selbst tätige Ursache des Seienden als solchen und die durch sich selbst tätige Ursache dieses oder jenes Seienden. 82. c. per se huius entis, → c. per se entis inquantum huiusmodi. 83. c. per se infinita (ib. 38) = die unendliche durch sich selbst oder gemäß ihrer eigenen Natur und Wesenheit tätige Ursache. 84. c. per voluntatem, → c. naturalis. 85. c. posterior & c. prior (5 met. 3 b) = die spätere und die frühere Ursache. 86. c. praeparans, → c. adiuvans. 87. c. praeternaturalis, → c. naturalis. 88. c. prima & c. secunda (th. I. 14. 13 ad 1; 19. 6 ob. 3 & ad 3 & 8 c; III. 6. 1 c; cg. I. 15 & 50; II. 21, 40 & 42; 1 sent. 38. 1. 5 c; 2 sent. 1. 1. 4 c; verit. 2. 4 ad 7; 6. 2 c; 24. 1. 4 c; 5 met. 3 b; caus. 32 d) = die erste Ursache, unter welcher gewöhnlich (z. B. th. I. 14. 13 ad 1) Gott, zuweilen (vgl. ib.) aber auch eine geschöpfliche Ursache zu verstehen ist, und die zweite Ursache, welche immer etwas Geschöpfliches darstellt. 89. c. primaria, → c. instrumentalis. 90. c. primordialis (ib. 115. 2 c; 117. 3 c; III. 56. 1 ad 3; nom. 2. 1) = die uranfängliche Ursache. 91. c. principalis, → c. instrumentalis. 92. c. prior, → c. posterior. 93. c. privans (cg. III. 9) = die beraubende oder einen Mangel herbeiführende Ursache. 94. c. propria, → c. appropriata. 95. c. propinqua sive proxima & c. remota (th. I. 14. 13 ad 1 & 2; 22. 4 c; 84. 4 ad 3; I. II. 73, 6 c; 75. 2 c; cg. I. 67, 85 & 86; 4 sent. 43. 1. 2. 1 c; 5 met. 3 b; 6 met. 3 a) = die nähere oder nächste und die entfernte Ursache, von ihrer Wirkung aus gerechnet. 96. c. regitiva (caus. 9 a) = die regierende Ursache. 97. c. remota, → c. proxima. 98. c. removens prohibens, → c. generans prohibens. 99. c. sacramentalis (4 sent. 17. 2. 5. 1 ad 1; verit. 18. 8 ob. 2) = die sakramentale Ursache. 100. c. secunda, → c. prima. 101. c. secundum accidens, → c. per accidens. 102. c. seminalis (1 sent. 17. 1. 3 c) = die samenartige oder Keimursache. 103. c. sensibilis (4 sent. 14. 1. 1. 1 ad 1) = die sinnlich wahrnehmbare Ursache. 104. c. simplex, → c. composita. 105. c. sine qua non (ib. 1. 1. 4. 1 c) = die Ursache, ohne welche eine bestimmte Wirkung nicht eintritt, m. a. W. die zur Hervorbringung einer bestimmten Wirkung notwendige Ursache. 106. c. singularis, → c. appropriata. 107. c. spiritualis, → c. corporalis. 108. c. sufficiens (th. I. 46. 1 ob. 9; I. II. 75. 1 ad 2; II. II. 43. 1 ad 3; cg. II. 32; III. 85 & 86; 4 sent. 43. 1. 2. 1 ad 1; pot. 5. 3 ob. 5) = die (zur Hervorbringung einer Wirkung) hinreichende Ursache; vgl. c. sufficiens sub d. 109. c. superior, → c. inferior. 110. c. suprema, ≈ . 111. c. temporalis (Hebr. 7. 4) = die zeitliche Ursache. 112. c. transmutabilis, → c. immobilis. 113. c. universalis, → c. appropriata. 114. c. universalissima (cg. III. 80) = die allgemeinste Ursache, nämlich Gott. 115. c. universaliter prima (th. I. 19. 6 ad 3) = die allgemein oder schlechthin erste Ursache. 116. c. univoca, → c. aequivoca. 117. c. variabilis, → c. immobilis. 118. c. violenta, → c. naturalis. 119. c. voluntaria, ≈ .
- Ad remotionem causae sequitur remotio effectus (th. I. II. 75. 1 c), oder: remota causa removetur effectus (ib. I. 2. 3 c; 76. 2 ob. 2; I. II. 85. 5 ob. 2; 112. 3 ob. 2; cg. I. 13; II. 25; pot. 5. 8 a) = wenn die Ursache beseitigt wird, so auch die Wirkung. Augmentata causa augmentatur effectus (th. I. II. 19. 8 ob. 2), oder: crescente causa crescit effectus (4 sent. 43. 1. 5 ob. 3), oder: multiplicata causa multiplicatur effectus (th. I. II. 73. 6 a) = wird die Ursache verstärkt oder vermehrt, so auch die Wirkung. Causa est potior causato sive effectu (ib. I. 60. 4 ob. 2; cg. III. 120), oder: semper in causa est aliquid nobilius, quam in causato (1 sent. 2. 1. 1 ad 1) = die Ursache ist immer vorzüglicher, als ihre Wirkung. Causa per se est prior ea, quae est per accidens (cg. III. 15) = die gemäß ihrer selbst und ihrer eigenen Natur nach tätige Ursache ist früher, als die jenige, welche gemäß einem nebenbei Seienden tätig ist; vgl. 8 phys. 9 m. Causa, quae est per se, semper est potior ea, quae est per aliud (th. III. 36. 4 ob. 1), oder: semper causa, quae est per se, potior sive prior est ea, quae est per aliud sive alterum (ib. 19. 3 c; 8 phys. 9 m), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: τὸ γὰρ αὐτὸ καθ᾽ αὑτὸ ὂν ἀεὶ πρότερον αἴτιον τοῦ καθ᾽ ἕτερον (Phys. VIII. 5, 257. a. 30-31) = die durch sich selbst und in eigener Kraft tätige Ursache ist früher, als diejenige, welche in Kraft eines andern tätig ist. Causis debent proportionaliter respondere effectus, → effectus. Cessante causa cessat effectus (th. I. 96. 3 ob. 3), oder: deficiente causa necesse est et effectum deficere (2 gener. 10 c) = hört die Ursache auf, so auch die Wirkung. Contingit aliquid unum commune habere plures causas, secundum quod convenit diversis, → effectus. Contingit unius effectus accipi quasi plures causas in diversis, ≈ . Crescente causa crescit effectus, ↑. Deficiente causa necesse est effectum deficere, ↑. Diversorum diversi sunt effectus, → effectus. Effectus assimilatur suae causae, ≈ . Effectus causae secundae reducitur in causam primam, ≈ . Effectus deficiens non procedit nisi a causa deficiente, ≈ . Effectus magis denominatur a causa proxima, quam a causa remota, ≈ . Effectus non potest extendi ultra suam causam, ≈ . Effectus suis causis proportionaliter respondent, ≈ . Idem non est causa sui ipsius (th. I. II. 75. 2 ob. 2), oder: nihil est causa sui ipsius (ib. 20. 3 ob. 3; vgl. ib. 1. 2. 3 c; cg. I. 18) = nichts kann sich selbst hervorbringen; vgl. Aristoteles: Metaph. I. 3, 984. a. 21 sqq. Manente causa manet sive non tollitur effectus (th. I. II. 103. 3 ob. 3; II. II. 20. 2 ob. 1) = so lange die Ursache tätig bleibt, bleibt auch die Wirkung. Multiplicata causa multiplicatur effectus, ↑. Nihil est causa sui ipsius, ↑. Non potest esse nisi una causa unius effectus in omnibus (2 anal. 19 b) = eine einzige Ursache kann überall nur eine einzige Wirkung haben. Omne causatum convertitur in suam causam per desiderium (nom. 4. 2) = jede Wirkung wendet sich ihrer Ursache zu durch das Verlangen nach ihr; vgl. effectus. Omnis causa per accidens reducitur ad causam per se (cg. III. 10) = jede gemäß einem nebenbei Seienden tätige Ursache ist auf eine solche zurückzuführen, welche gemäß ihrer selbst und ihrer eigenen Natur nach tätig ist. Omnis effectus est posterior sua causa, → effectus. Omnis effectus in sua causa aliqualiter praeexistit similitudo, ≈ .Posita causa ponitur effectus (th. I. 14. 8 ob. 2; 63. 2 ob. 3; cg. III. 94), oder genauer: Posita causa sufficienti ponitur effectus (th. I. 46. 1 ob. 9; 115. 6 ob. 1; cg. II. 35; mal. 1. 3 ob. 8), oder: Posita causa sufficienti necesse est effectum poni (cg. II. 32; vgl. 6 met. 3 a; 1 perih. 14 f), oder: Posita causa sufficienti nihil aliud requiritur ad effectum inducendum sive nihil aliud videtur esse necessarium ad effectum (th. III. 49. 1 ob. 4; 61. 1 ob. 3) = mit dem Hinsetzen der Ursache d. i. der hinreichenden Ursache wird zugleich die Wirkung hingesetzt oder außer dem Ansetzen der hinreichenden Ursache ist zur Hervorbringung der Wirkung nichts nötig, unterstellt freilich: 1. dass unter der causa eine causa actualis sive in actu (↑) verstanden wird (vgl. 2 phys. 6 f), 2. dass diese causa eine causa naturalis (↑) darstellt (vgl. th. I. 115. 6 c; I. II. 75. 1 ad 2; cg. II. 35) und 3. dass man nur an diejenige Wirkung denkt, auf welche die Ursache von Natur aus unmittelbar hingeordnet ist (causa sufficiens statim producit effectum suum, ad quem ordinatur immediate, non autem effectum, ad quem ordinatur mediante alio, quantumcumque sit sufficiens; sicut calor, quantumcumque sit intensus, non statim in primo instanti causat calorem, sed statim incipit movere ad calorem, quia calor est effectus eius mediante motu, 4 sent. 43. 1. 2. 1 ad 1). Quanto aliqua causa est altior, tanto ad plura se extendit eius causalitas (nom. 4. 2), oder: Quanto aliqua causa est superior, tanto ad plura se extendit in causando (th. I. 65. 3 c), oder: Quanto est causa superior, tanto eius virtus ad plura se extendit (ib. I. II. 2. 5 ob. 3), oder: Quanto fuerit causa universalior, tanto ad plura se extendit et efficacius producit (cg. II. 98) = je höher eine Ursache in der Rangordnung der Ursachen steht, desto größer ist die Sphäre ihrer Wirkungen und desto wirksamer ist ihre Kraft; vgl. 2 cael. 13 a. Quidquid est causa causae, est causa causati (mal. 3. 1 ob. 4), oder: Quidquid est causa causae, oportet esse causam effectus (verit. 6. 2 c) = was Ursache einer andern Ursache ist, ist zugleich auch Ursache des durch letztere Bewirkten. Remota causa removetur effectus, ↑: Ad remotionem causae etc. Semper causa, quae est per se, potior sive prior est ea, quae est per aliud sive alterum, ↑: Causa, quae est per se etc. Semper in causa est aliquid nobilius, quam in causato, ↑: Causa est potior etc. Ubi est eadem causa, et idem effectus (th. I. 16. 8 ob. 4) = gleiche Ursachen haben gleiche Wirkungen.
c) Zweckursache, Beweggrund, Grund (= causa finalis, ↑ sub a), synonym mit ratio (← sub l): de causis caeremonialium praeceptorum, th. I. II. 102 pr.
- Als Arten der causa gehören hierher: 1. causa allegorica, c. anagogica & c. moralis (ib. 3 c; 3 sent. 37. 1. 5. 1 c) = der allegorische, der anagogische und der moralische Grund (habuit . . . causam mysticam triplicem. Unam allegoricam ad significandam quietem Christi in sepulcro; aliam moralem ad significandam requiem humanae mentis a peccatis et ab omnibus aliis rebus, in quibus requiem non invenit, nisi in Deo, in quo solo est quies; tertiam anagogicam ad significandam aeternam requiem, qua sancti in gloria quiescent, 3 sent. 37. 1. 5. 1 c). 2. c. anagogica, → c. allegorica. 3. c. congruentiae (ib. 20 div.) = der Grund der Angemessenheit (assignat causam congruentiae ex utilitate nostra, ib.). 4. c. conveniens sive rationabilis (th. I. II. 102. 3 a, 5 ob. 1 & a) = der passende oder vernünftige Grund. 5. c. figuralis sive mystica & c. litteralis (ib. 2 a & 3 c) = der bildliche oder mystische und der buchstäbliche Grund (caeremoniae veteris legis duplicem causam habebant, unam scilicet litteralem, secundum quod ordinabantur ad cultum Dei, aliam vero figuralem sive mysticam, secundum quod ordinabantur ad figurandum Christum, ib. 3 c). 6. c. litteralis, → c. figuralis. 7. c. moralis, → c. allegorica. 8. c. mystica, → c. figuralis. 9. c. rationabilis, → c. conveniens.
- Liber (liberum) est, qui (quod) sui causa est, → liber.
d) Grund im logischen Sinne des Wortes.
- Arten der causa in diesem Sinne sind: 1. causa apparentiae & c. existentiae (fall. 2) = der Grund des Scheins und der des Seins oder der scheinbare und der wirkliche Grund. 2. c. cogens & c. sufficiens (th. II. II. 60. 4 c) = der zwingende (vgl. c. cogens sub b) und der hinreichende Grund (vgl. c. sufficiens sub b). 3. c. consequentiae (ib. I. 14. 8 ad 1) = der Grund der notwendigen Abfolge. 4. c. existentiae, → c. apparentiae. 5. c. sufficiens, → c. cogens.
e) Sache, Angelegenheit, synonym mit res (←): accipere (← sub d) personam differt contra accipere causam; accipere enim causam est iudicium formare ex aliquo, quod facit (← sub c) ad causam, quodl. 10. 6. 12 c.
f) Sache in gerichtlichem Sinne, Gerichtssache, Rechtssache, Rechtshandel: videtur, quod in tali causa non sit procedendum per testes, 4 sent. 41. 1. 5. 3 ob. 1.
- Zu forum causarum → forum sub a; zu genus c. → genus sub b.
- Arten der causa im Sinne von Rechtssache sind: 1. causa contentiosa (ib. 18. 2. 2. 1 ad 2) = die Streitsache oder streitige Rechtssache; vgl. forum contentiosum unter forum sub b. 2. c. favorabilis (th. II. II. 70. 2 ad 2) = die begünstigte Rechtssache. 3. c. libertatis (ib.) = die um den Stand der Freiheit sich drehende Sache. 4. c. matrimonii (4 sent. 41. 1. 5. 2 ob. 2) = die Ehesache. 5. c. sanguinis (th. II. II. 69. 2 ad 1; 70. 1 ad 3) = die um Blut und Leben sich drehende Sache. 6. c. separationis matrimonii (4 sent. 41. 1. 5. 2 ob. 2) = die Ehescheidungssache.
ursächlich: haec praepositio per designat in causali aliquam causam seu principium illius actus, th. I. 36. 3 c; ut cum scilicet causale, cui adiungitur, est causa actionis, secundum quod exit ab agente. . . . aliquando vero causale est causa actionis, secundum quod terminatur ad factum, Hebr. 1. 1.
a) Ursächlichkeit, ursächlicher Charakter, d. i. diejenige Seinsbeziehung eines Dinges, nach welcher es Ursache von etwas ist: cuius causalitas prima est, th. I. 5. 2 ad 1; alius discursus est secundum causalitatem, ib. 14. 7 c; causalitas primi agentis, ib. 22. 2 c; ad quae pertingit sua causalitas, cg. I. 65; sic remanet causalitas in causa prima, ib. 68; causalitas alicuius causae, ib. III. 49; secundum rationem (Beziehung) causalitatis, 1 sent. 8. 1. 3 ad 2.
- Zu modus causalitatis → modus sub c; zu via c. sive quae est per c. → via sub c.
b) Ursache, synonym mit causa (← sub b): per modum eminentiae et causalitatis, th. I. 13. 8 ad 2; quantum ad universalem causalitatem, ib. 14. 6 c; de causalitate resurrectionis Christi, ib. III. 56 pr.; causalitates enim entis absolute reducuntur in primam causam universalem, causalitas vero aliorum, quae ad esse superadduntur vel quibus esse specificatur, pertinet ad causas secundas, pot. 3. 1 c.
nach Weise der wirkenden Ursache, im Sinne derselben, der Ursache nach (= secundum causam; vgl. pot. 7. 9 ad 4): productae sunt plantae in actu (Wirklichkeit), sed causaliter tantum, th. I. 69. 2 c; non solum materialiter, sed etiam causaliter, ib. 73. 1 ad 3.
verursachen, bewirken, eine Wirkung hervorbringen: in causando autem primum invenitur, th. I. 5. 4 c; esse autem est causatum primum, cg. II. 21; propter hoc enim dicitur aliquid causatum, quod habet causam sui esse, 2 anal. 7 b.
- Arten des causare sind: 1. causare efficienter (th. III. 48. 6 c) = im Sinne der wirkenden Ursache etwas hervorbringen. 2. c. per accidens & c. per se (cg. III. 21) = durch etwas nebenbei Seiendes und durch sich selbst oder gemäß der eigenen Natur und Wesenheit etwas hervorbringen. 3. c. per se, → c. per accidens.
- Causa est potior causato, → causa sub b. Omne causatum convertitur in suam causam per desiderium, ≈ .Quidquid est causa causae, est causa causati, ≈ .Quod est primum in causando, ultimum est in causato (th. I. 5. 4 c) = was auf dem Gebiete des Bewirkens das erste ist, ist auf dem des Bewirkten das letzte. Semper in causa est aliquid nobilius, quam in causato, → causa sub b.
verursachend, bewirkend, hervorbringend: ratio vero practica est non solum apprehensiva, sed etiam causativa, th. II. II. 83. 1 c.
sicher, gewiss, synonym mit certus (← sub a).
- Zu cognitio certitudinalis → cognitio sub b.
mit Gewissheit oder Sicherheit, unfehlbarerweise: praedestinationis effectus certitudinaliter impletur, th. I. 23. 8 c; lapis certitudinaliter tendit deorsum, ib. I. II. 40. 2 ad 3; natura certitudinaliter operatur, ib. II. II. 18. 4 c; ex causa necessaria certitudinaliter sequitur effectus, cg. I. 67; vgl. 1 sent. 4. 1. 1 c; 3 sent. 27. 1. 3 ad 1; 4 sent. 22. 2. 2. 3 c; quodl. 11. 3. 3 c.
- Zu cognoscere certitudinaliter → cognoscere sub b.
a) Gewissheit, Sicherheit im Allgemeinen: certitudo primo et principaliter est in cognitione, sed per similitudinem et participative (der Teilnahme nach) est in omnibus operibus naturae et virtutis, 3 sent. 26. 2. 4 ad 1; certitudo invenitur in aliquo dupliciter, scilicet essentialiter (dem Wesen nach) et participative. Essentialiter quidem invenitur in vi cognoscitiva, participative autem in omni eo, quod a vi cognoscitiva movetur infallibiliter ad finem suum. Secundum quem modum dicitur, quod natura certitudinaliter operatur, tamquam mota ab intellectu divino certitudinaliter movente unumquodque ad suum finem. Et per hunc etiam modum virtutes morales certius arte dicuntur operari, inquantum per modum naturae moventur a ratione ad suos actus; et sic etiam spes certitudinaliter tendit in suum finem, quasi participans certitudinem a fide, quae est in vi cognoscitiva, th. II. II. 18. 4 c.
- Arten der certitudo im allgemeinen Sinne des Wortes sind: 1. certitudo adhaesionis sive inhaesionis & c. inclinationis (verit. 10. 10 ad 9; quodl. 6. 4. 6 c) = die Gewissheit der Zustimmung und die der Hinneigung, synonym mit c. cognitionis & c. ordinis (←) . 2. c. cognitionis & c. ordinis (th. I. 22. 1 ad 1; I. II. 40. 2 ad 3; II. II. 9. 1 ad 1; cg. IV. 54; verit. 6. 3 c; 10. 10 ad 9) = die Gewissheit der Erkenntnis und die der Hinordnung zu etwas (cognitionis quidem certitudo est, quando cognitio non declinat in aliquo ab eo, quod in re invenitur, sed hoc modo existimat de re, sicut est. Et quia certa existimatio habetur de re praecipue per causam rei, ideo tractum est nomen certitudinis ab ordine causae ad effectum, ut dicatur ordo causae esse ad effectum certus, quando causa infallibiliter effectum producit, verit. 6. 3 c). 3. c. inclinationis, → c. adhaesionis. 4. c. inhaesionis, ≈ . 5. c. ordinis, → c. cognitionis.
b) Gewissheit, Sicherheit der Erkenntnis: certitudo enim pertinet ad dignitatem scientiae, th. I. 1. 5 ob. 1; certitudo est proprietas cognitivae virtutis, ib. I. II. 40. 2 ob. 3; certitudo nihil aliud est, quam determinatio intellectus ad unum, 3 sent. 23. 2. 2. 3 c; certitudo proprie dicitur firmitas adhaesionis virtutis cognitivae in suum cognoscibile, ib. 26. 2. 4 c; quod aliquid per certitudinem sciatur, est ex lumine rationis divinitus interius indito, quo in nobis loquitur Deus, verit. 11. 1 ad 13; vgl. ib. ad 17; certitudo potest considerari dupliciter. Uno modo ex (vonseiten) causa certitudinis, et sic dicitur esse certius illud, quod habet certiorem causam. Alio modo potest considerari certitudo ex parte subiecti, et sic dicitur esse certius, quod plenius consequitur intellectus hominis, th. II. II. 4. 8 c; tanto autem maior est certitudo, quanto est fortius, quod determinationem (intellectus ad unum) causat, 3 sent. 23. 2. 2. 3 c; ad hominem disciplinatum id est bene instructum pertinet, ut tantum certitudinis quaerat in unaquaque materia, quantum natura rei patitur. Non enim potest esse tanta certitudo in materia variabili et contingenti, sicut in materia necessaria, semper eodem modo se habente. Et ideo auditor bene disciplinatus non debet maiorem certitudinem requirere, nec minori esse contentus, quam sit conveniens rei, de qua agitur, 1 eth. 3 b; vgl. th. II. II. 70. 2 c; 4 sent. 9. 1. 5. 2 ad 2; trin. 2 pr.
- Zu procedere per certitudinem → procedere sub b.
- Als Arten der certitudo gehören hierher: 1. certitudo absoluta & c. condicionata (verit. 6. 5 ad 2) = die unbedingte (vgl. c. absoluta sub c) und die bedingte Gewissheit. 2. c. condicionata, → c. absoluta. 3. c. demonstrativa sive infallibilis sive fixa & c. probabilis (th. II. II. 70. 2 c & ad 1 & 3 c; cg. I. 4) = die apodiktische oder untrügliche oder unerschütterliche und die moralische Gewissheit (quae ut in pluribus veritatem attingat, etsi in paucioribus a veritate deficiat, th. II. II. 70. 3 c). 4. c. experimentalis sive sensibilis & c. per demonstrationem (3 sent. 14. 1. 3. 5 c; 4 sent. 9. 1. 5. 2 ad 1) = die tatsächliche oder augenscheinliche und die auf einen Beweis sich stützende Gewissheit. 5. c. fidei, c. opinionis, c. principiorum & c. scientiae (3 sent. 23. 2. 2. 3 c & ad 1; 25. 2. 2. 1 c; 31. 1. 1 c; verit. 11. 1 ad 13 & ad 17; 1 anal. 1 a) = die Gewissheit des Glaubens, die der Meinung, die der Prinzipien und die des Wissens aus Gründen. 6. c. fixa, → c. demonstrativa. 7. c. infallibilis, ≈ . 8. c. iudicii (1 anal. 1 a) = die Gewissheit des Urteils. 9. c. omnimoda sive perfecta (th. I. II. 14. 6 ob. 3; III. 15. 7 c; cg. III. 154; IV. 54; mal. 16. 7 c; Hebr. 11. 1; 1 anal. 1 a) = die allseitige oder vollkommene Gewissheit. 10. c. opinionis, → c. fidei. 11. c. perfecta, → c. omnimoda. 12. c. praescientiae (verit. 6. 4 c) = die Gewissheit des (göttlichen) Vorherwissens. 13. c. principiorum, → c. fidei. 14. c. probabilis, → c. demonstrativa. 15. c. providentiae (th. I. 22. 4 ad 3; cg. III. 94) = die Gewissheit der göttlichen Vorsehung. 16. c. scientiae, → c. fidei. 17. c. sensibilis, → c. experimentalis. 18. c. veritatis (cg. IV. 70) = die Gewissheit einer Wahrheit. 19. c. visionis (th. II. II. 2. 1 c) = die Gewissheit der Anschauung oder Einsicht.
c) Gewissheit, Sicherheit in der Anstrebung und Erreichung eines Zieles: certitudo attribuitur motui non solum appetitus sensitivi, sed etiam appetitus naturalis, sicut dicitur, quod lapis certitudinaliter tendit deorsum, et hoc propter infallibilitatem, quam habet ex certitudine cognitionis, quae praecedit motum appetitus sensitivi vel etiam naturalis, th. I. II. 40. 2 ad 3; omnis operatio et motus cuiuscumque tendentis in finem est ex cognitione dirigente vel coniuncta, sicut in agentibus per voluntatem, vel remota, sicut in agentibus per naturam. Quia vero non tenderent determinate in finem suum, nisi ab aliqua cognitione praecedente in ipsum ordinaretur, inde est, quod opus naturae est simile operi artis, inquantum per determinata media tendit in suum finem, Et hoc habet ex determinatione divinae sapientiae instituentis naturam. Et ideo nomina, quae ad cognitionem pertinent, ad naturales operationes transferuntur, sicut dicitur, quod natura sagaciter operatur et infallibiliter; et sic etiam dicitur certitudo in natura tendente in finem, 3 sent. 26. 2. 4 c; vgl. 4 sent. 22. 2. 2. 3 c; verit. 6. 3 c; quodl. 11. 3. 3 c.
- Als Arten der certitudo rechnen hierher: 1. certitudo absoluta & c. quaedam (1 sent. 38. 1. 5 c) = die unbedingte Gewissheit (vgl. c. absoluta sub b) und eine Art von Gewissheit (non habent certitudinem absolutam, sed quandam, inquantum sunt magis determinatae causae ad unum, quam ad aliud, ib.). 2. c. praedestinationis & c. reprobationis (th. I. 23. 6 ad 3; verit. 6. 4 c) = die Gewissheit der göttlichen Vorherbestimmung und die der göttlichen Verwerfung. 3. c. quaedam, → c. absoluta. 4. c. reprobationis, → c. praedestinationis.
d) genaue Bestimmtheit, feste Begrenzung: per formam significatur perfectio vel certitudo uniuscuiusque rei, ente 1 c; certitudo mensurationis duarum quantitatum, 2 sent. 24. 3. 6 ad 3; tolleretur certitudo prolis, mal. 15. 1 c.
a) gewiss, sicher sowohl in Bezug auf die Erkenntnis eines Dinges, als in Bezug auf die Anstrebung und Erreichung eines Zieles: praecognitio infallibiliter certa, cg. III. 154; certus divinae providentiae ordo, th. I. 22. 4 ad 2; ordo praedestinationis est certus, ib. 23. 6 c; virtus est certior arte, verit. 10. 10 ad 9.
b) genau bestimmt, fest begrenzt: ut ex causis certis proveniant, th. I. 19. 5 ad 2; quod numerus praedestinatorum non sit certus, ib. 23. 7 ob. 1; ad aliquam certam personam videatur pertinere, ib. 39. 8 c.
- Zu unterscheiden ist hier: certus formaliter & c. materialiter (ib. 23. 7 c) = formell oder dem Wesen nach und materiell oder in Bezug auf die einzelnen und konkreten Dinge genau bestimmt.
a) Schriftzeichen, Schriftzug: adiungantur vel characteres aliqui vel aliqua nomina, th. II. II. 96. 2 ad 1; utuntur quibusdam characteribus et figuris determinatis, cg. III. 105; character enim signum est, in quo datur intelligi, quod figuris huiusmodi non utuntur, nisi ut signis exhibitis alicui intellectuali naturae, ib.
b) eingedrücktes Zeichen, aufgeprägtes Merkmal: iuxta characterem seu impressionem a sigillo, th. I. 42. 2 ob. 1; character proprie est signaculum quoddam, quo aliquid insignitur ut ordinatum in aliquem finem, sicut charactere insignitur denarius ad usum commutationum (← sub b), et milites charactere insigniuntur quasi ad militiam deputati, ib. III. 63. 3 c; vgl. ib. 1 ad 2 & 4 c; est enim character signum distinctivum et configurativum, 4 sent. 4. 1. 1 c; vgl. ib. 7. 2. 1. 1 c; artic. 2.
- Als Arten des character gehören hierher: 1. character baptismalis sive baptismi, ch. confirmationis & ch. ordinis sive ordinis sacerdotalis sive sacerdotii (th. III. 63. 1 ad 2; 72. 6 c; 82. 8 c; 4 sent. 1. 1. 1. 3 ad 3; 7. 2. 1. 1 ad 2; 24. 2. 3 ob. 1 & c) = das (unauslöschliche) Merkmal der Taufe, das der Firmung und das der Priesterweihe. 2. ch. bestiae & ch. Christi (th. III. 63. 3 c & ad 2 & 3; 4 sent. 4. 1. 1 ad 3) = das Merkmal des (apokalyptischen) Tieres (character bestiae intelligi potest . . . vel obstinata malitia, qua aliqui deputantur ad poenam aeternam, vel professio illiciti cultus, th. III. 63. 3 ad 3) und das Merkmal Christi (cuius sacerdotio configurantur fideles secundum characteres sacramentales, ib. c). 3. ch. Christi, → ch. bestiae. 4. ch. confirmationis, → ch. baptismalis. 5. ch. corporalis & ch. spiritualis (ib. 1 c & 3 c; 64. 9 ad 3; 72. 5 ad 3; 4 sent. 1. 2. 4. 1 c; 7. 2. 1. 2 ad 2) = das körperliche und das geistige Merkmal. 6. ch. fidelium (th. III. 63. 3 ad 3) = das Merkmal des Christgläubigen (quo distinguuntur fideles Christi a servis diaboli vel in ordine ad vitam aeternam, vel in ordine ad cultum praesentis ecclesiae, ib.). 7. ch. ordinis sive ordinis sacerdotalis, → ch. baptismalis. 8. ch. sacerdotii, ≈ . 9. ch. sacramentalis (ib. 3 c) = das sakramentale Merkmal (sacramentales characteres, qui nihil aliud sunt, quam quaedam participationes sacerdotii Christi ab ipso Christo derivatae, ib.). 10. ch. spiritualis, → ch. corporalis.
Galle, einer von den Säften des animalischen Körpers, auf deren bald so bald anders gearteten Mischung die sog. Temperamente (vgl. complexio sub b) beruhen; vgl. th. I. II. 46. 5 c.
- Inflammatio cholerae (ib. 6 ad 1) = das Aufwallen und Überschießen der Galle.
die Galle betreffend, zu ihr gehörig, von ihr abhängig.
a) Asche: in cineres non potest aliquid resolvi, nisi per combustionem, 4 sent. 43. 1. 4. 2 ob. 2; vgl. 2 meteor. 6 b.
b) Überrest eines verwesten Menschen: per cineres intelliguntur omnes reliquiae, quae remanent humano corpore resoluto, duplici ratione. Primo quia mos erat apud antiquos, corpora mortuorum comburere et cineres conservare, unde inolevit modus loquendi, ut ea, in quae corpus humanum resolvitur, cineres dicantur. Secundo propter causam resolutionis, quae est incendium fomitis, quo corpus humanum radicitus est infectum, unde ad purgationem huius infectionis oportet usque ad prima componentia corpus humanum resolvi; quod autem per incendium resolvitur, dicitur in cineres resolvi, et ideo ea, in quae corpus humanum dissolvitur, cineres dicuntur, 4 sent. 43. 1. 4. 2 ad 2.
um, um herum, betreffs u. s. w.
- Circa esse = zu etwas gehören, etwas betreffen, sich um etwas drehen, etwas zum Objekte haben: virtutum moralium quaedam sunt circa passiones, th. I. 21. 1 ad 1; id autem, circa quod est actio exterior, est obiectum eius, ib. I. II. 18. 6 c; non omnis virtus moralis est circa delectationes et tristitias sicut circa propriam materiam, ib. 59. 4 ad 1; circa simpliciter bona dicitur esse iustitia, ib. II. II. 58. 10 ad 2; quae sunt circa pecunias, cg. III. 30; quae sunt circa intellectum, ib. 84.
kreisförmig, sich im Kreise bewegend.
kreisförmigerweise, kreis laufartigerweise.
a) Kreis, Kreisbahn, Kreislauf im buchstäblichen Sinne: alia erit circulus, et alia triangulus, 4 phys. 23 o; aliquis circulus est minor et tardior, 2 cael. 11 f.
- Zu ferri circulo, circulum & secundum circulum → ferre sub c; zu generare c. → generare. Quadratura circuli (cg. I. 66; 2 cael. 16 b) = die Vierung des Kreises, unter welcher bald die Umwandlung eines Kreises in ein Quadrat, bald ein Quadrant d. i. der vierte Teil eines Kreises zu verstehen ist.
- Als Arten des circulus gehören hierher: 1. circulus aequinoctialis (th. I. 102. 2 ob. 4; 2 gener. 10 c; 2 meteor. 10 b) = der Tag und Nacht gleichmachende Kreis oder der Äquator. 2. c. animalium sive zodiacus (3 phys. 9 c; 1 meteor. 10 b & 13 d; 12 met. 6 g) = der (astronomische) Tierkreis. 3. c. lacteus (1 meteor. 12 c & 13 d) = die Milchstraße. 4. c. maximus & c. parvus (2 cael. 17 b; 12 met. 10 a) = der größte und ein kleiner Kreis einer Kugel, welch letzterer auch epicyclus d. i. Nebenkreis genannt wird (vgl. 2 cael. 17 b). 5. c. obliquatus sive obliquus (th. I. 44. 2 c; 2 cael. 4 l; 2 gener. 10 c; 12 met. 6 g & 10 a) = der schiefe Kreis oder die Ellipse. 6. c. parvus, → c. maximus. 7. c. zodiacus, → c. animalium.
b) Kreis, Kreisbahn, Kreislauf im bildlichen Sinne: erit circulus in definitione, th. I. 11. 2 ob. 4; appetitivus motus circulo agitur, ib. I. II. 26, 2 c; propter circulum inventum in causis et causatis, cg. III. 14; ponit circulum quendam in actibus animae, verit. 1. 2 c; nec sequitur ex eius positione circulus, pot. 9. 7 c; eorum, quae fiunt in tempore, est quidam circulus, 4 phys. 23 n.
c) Sphäre, Region, synonym mit globus und orbis (←): paradisus pertingit usque ad lunarem circulum, th. I. 102. 1 ob. 1; relinquitur, quod circuli id est sphaerae moveantur, 2 cael. 11 f; ex comparatione stellarum ad circulos seu orbes, ib. 12 a; per motum circulorum sive sphaerarum, ib. 13 a; infixa in huiusmodi circulis, ib. 17 b.
a) umschreiben, umgrenzen: locus dicitur circumscribere locatum ex eo, quod in circuitu describit figuram locati, 4 sent. 10. 1. 3. 1 c.
- Hier ist zu unterscheiden: circumscribere terminis essentialibus & c. terminis localibus (th. I. 50. 1 ad 3) = begrifflich und örtlich etwas umgrenzen.
b) abgrenzen, ausscheiden: circumscribatur per intellectum aliquid a Deo, th. III. 3. 3 c; aliis circumscriptis, ib. ad 1; etiam circumscriptis per intellectum personalitatibus, ib. ad 2; etiam circumscripta omni Dei actione, pot. 5. 1 ob. 1.
c) umschreiben, mit andern Worten wiedergeben: ita circumscribitur bonum finale hominis, quod est felicitas; et vocat circumscriptionem notificationem alicuius per aliqua communia, quae ambiunt quidem ipsam rem, non tamen adhuc per ea in speciali declaratur natura illius rei, 1 eth. 11 a.
nach Weise oder im Sinne einer Umgrenzung, bei welcher die Teile der Umgrenzung mit denen des Umgrenzten so korrespondieren, dass letztere durch erstere gemessen werden, der Gegensatz zu definitive (←): Christus . . . non est in hoc sacramento circumscriptive, quia non est ibi secundum commensurationem propriae quantitatis, th. III. 76. 5 ad 1; vgl. 4 sent. 10. 1. 3. 1 c.
a) Umstand, Verumständung im Allgemeinen, der Gegensatz zu substantia (← sub i): nomen circumstantiae ab his, quae in loco sunt, derivatur ad actus humanos. Dicitur autem in localibus aliquid circumstare, quod est quidem extrinsecum a re, tamen attingit ipsam vel appropinquat ei secundum locum. Et ideo, quaecumque condiciones sunt extra substantiam actus et tamen attingunt aliquo modo actum humanum, circumstantiae dicuntur, th. I. II. 7. 1 c.
- Arten der circumstantia im Allgemeinen sind: 1. circumstantia actus sive actus humani sive actus moralis (ib. 7 pr.; 4 sent. 16. 3. 1. 1 c; mal. 2. 4 ad 9) = der Umstand einer menschlichen Handlung. 2. c. litterae (cg. IV. 8) = der Umstand oder Zusammenhang einer Schriftstelle.
b) Umstand einer menschlichen Handlung: circumstantia dicitur, quod extra substantiam actus existens, aliquo modo attingit ipsum, th. I. II. 7. 3 c; vgl. ib. ad 2; dicitur autem circumstantia, quod circumstat actum, quasi extrinsecus extra actus substantiam consideratum, mal. 2. 6 c; circumstantiae sunt extra actionem, inquantum non sunt de essentia actionis, sunt tamen in ipsa actione velut quaedam accidentia eius, sicut et accidentia, quae sunt in substantiis naturalibus, sunt extra essentias earum, ib. 18. 3 ad 1; vgl. mal. 2. 4 ad 9 & 6 ad 9. Der Umstände einer menschlichen Handlung gibt es sieben, welche in dem Memorialverse angedeutet sind: Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando; vgl. th. I. II. 7. 3 c; 4 sent. 16. 3. 1. 2 c; mal. 2. 4 ad 9, 6 c & ad 9; 3 eth. 3 d.
- Zu bonitas circumstantiae sive ex c. → bonitas sub a; zu bonum ex c. → bonus sub b.
- Als Arten der circumstantia gehören hierher: 1. circumstantia aggravans (mal. 2. 7 ad 4 & 7) = der erschwerende Umstand. 2. c. constituens speciem & c. mutans speciem (ib. 6 ad 7, 8 & 11; 8 ad 3) = der die Art einer Handlung begründende und der sie ändernde Umstand. 3. c. debita (4 sent. 31. 2. 1 a) = der da sein sollende Umstand. 4. c. mutans speciem, → c. constituens speciem. 5. c. principalis (th. I. II. 7. 4 c) = der Hauptumstand.
a) bürgerlich, den Bürger betreffend, einem solchen entsprechend, synonym mit politicus (← sub a).
b) staatlich, gesellschaftlich, synonym mit politicus (← sub b) und socialis (←) .
- Homo est naturaliter sive secundum suam naturam animal civile, → homo.
a) Helle, Helligkeit: sicut nec claritas aeris cum obscuritate eius, th. I. II. 67. 5 ad 2; paulatim augetur eius claritas vel obscuritas, 2 cael. 16 b.
- Claritas lactea sive circuli lactei (1 meteor. 12 e & 13 d) = die Helligkeit der Milchstraße.
b) Klarheit, Deutlichkeit, synonym mit limpiditas (←): claritas intelligentiae, th. II. II. 172. 1 c; maiorem claritatem dictorum, 4 meteor. 10 b.
c) Lichtschein, Glanz: et iterum claritas, th. I. 39. 8 c; perfectionis alicuius, puta (z. B.) claritatis, ib. 94. 3 c; claritas illa causabitur ex redundantia gloriae animae in corpus, 4 sent. 44. 2. 4. 1 c.
- Zu gloria claritatis → gloria sub b.
- Als Arten der claritas gehören hierher: 1. claritas corporalis & c. spiritualis (ib.) = der körperliche und der geistige Glanz. 2. c. gloriae sive gloriosa & c. naturae sive naturalis (th. I. 66. 3 ad 4; III. 45. 2 ob. 1; 3 sent. 16. 2. 2 ob. 1 & 2 & ad 6; 4 sent. 44. 2. 4. 1 ad 4 & 2 ad 1) = der Glanz der himmlischen Herrlichkeit und der natürliche Glanz. 3. c. gloriosa, → c. gloriae. 4. c. huius vitae & c. patriae (3 sent. 16. 2. 1 ad 4) = der Glanz dieses Lebens und der des himmlischen Vaterlandes oder der irdische und der himmlische Glanz. 5. c. imaginaria & c. sensibilis (ib. ob. 4 & 5 & c) = der eingebildete und der sinnlich wahrgenommene Glanz. 6. c. naturae, → c. gloriae. 7. c. naturalis, ≈ . 8. c. patriae, → c. huius vitae. 9. c. sensibilis, → c. imaginaria. 10. c. spiritualis, → c. corporalis. 11. c. vera (ib. ob. 1 & a) = der wirkliche Glanz.
d) Ruhm, Ansehen, guter Ruf: obscuratur hominis claritas ex vitiosa origine, 4 sent. 25. 2. 2. 3 c; propter impedimentum claritatis personae, ib. 4 c.
a) Schlüssel im allgemeinen Sinne des Wortes: in corporalibus dicitur clavis instrumentum, quo ostium aperitur, 4 sent. 18. 1. 1. 1 c; vgl. ib. 19. 1. 3. 1 ad 2; nomen clavis aequivoce dicitur de instrumento, quo clauduntur ostia, et de quodam cooperculo, quod cooperit arteriam, quae est in collo animalium, 5 eth. 1 g.
- Als Art des clavis gehört hierher clavis materialis (4 sent. 18. 1. 1. 2 c) = der stoffliche Schlüssel.
b) Schlüssel im geistigen Verständnis des Wortes, d. i. die Gewalt, Sündenschuld und Sündenstrafe zu erlassen oder zu belassen, gleichbedeutend mit potestas oder virtus oder vis clavium (←): regni autem ostium nobis clauditur per peccatum, et quantum ad maculam et quantum ad reatum poenae, et ideo potestas, qua tale obstaculum regni removetur, dicitur clavis, 4 sent. 18. 1. 1. 1 c; vgl. cg. IV. 74.
- Zu actus clavis sive clavium → actus sub a; zu potestas c. → potestas sub b; zu virtus c. → virtus sub a; zu vis c. → vis sub a.
- Arten der clavis im Sinne von geistlicher Schlüsselgewalt sind: 1. clavis auctoritatis, c. excellentiae & c. ministerii sive ecclesiae (cg. IV. 72; 4 sent. 18. 1. 1. 1 c; 19. 1. 1. 2 c) = die Schlüsselgewalt des Urhebers derselben (haec autem potestas est in divina Trinitate per auctoritatem, 4 sent. 18. 1. 1. 1 c), die des Hervorragenden im Dienste (in Christo homine fuit haec potestas . . . per meritum passionis, quae etiam dicitur ianuam aperire, et ideo dicitur habere secundum quosdam claves excellentiae, ib.) und die des Dieners oder der Kirche (etiam ministris ecclesiae, qui sunt dispensatores sacramentorum, potestas aliqua ad praedictum obstaculum removendum est collata, non propria, sed virtute divina et passionis Christi, et haec potestas metaphorice clavis ecclesiae dicitur, quae est clavis ministerii, ib.; sunt autem claves ecclesiae auctoritas discernendi et potestas iudicandi, decret. 1). 2. c. caeli sive regni sive regni caelestis & c. inferni (4 sent. 18. 1. 1. 1 ob. 3 & ad 3; 19. 1. 1. 1 ad 1) = der Schlüssel des Himmelreiches und der der Hölle (clavis inferni, qua aperitur et clauditur, est potestas gratiam conferendi, per quam homini aperitur infernos, ut de peccato educatur, quod est inferni porta, et clauditur, ne homo ultra in peccatum labatur gratia sustentatus; . . . sed clavis regni est potestas etiam dimittendi reatum poenae, per quem homo a regno prohibetur, ib. 18. 1. 1. 1 ad 3). 3. c. ecclesiae, → c. auctoritatis. 4. c. excellentiae, ≈ . 5. c. inferni, → c. caeli. 6. c. iurisdictionis & c. ordinis (ib. 18. 2. 2. 1 ad 1; 19. 1. 1. 3 c & ad 3 & 4; 20. 1. 3. 2 ad 1) = die Schlüsselgewalt der (äußern) Jurisdiktion und die der (sakramentalen) Weihe (clavis est duplex, una, quae se extendit ad ipsum caelum immediate, removendo impedimenta introitus in caelum per remissionem peccati, et haec vocatur clavis ordinis, . . . alia clavis est, quae non directe se extendit ad ipsum caelum, sed mediante militante ecclesia, per quam aliquis ad caelum vadit, dum per eam aliquis excluditur vel admittitur ad consortium ecclesiae militantis per excommunicationem vel absolutionem, et haec vocatur clavis iurisdictionis in foro causarum, ib. 19. 1. 1. 3 c). 7. c. ministerii, → c. auctoritatis. 8. c. ordinis, → c. iurisdictionis. 9. c. regni sive regni caelestis, → c. caeli. 10. c. principalis (ib. 18. 1. 1. 3 ad 2) = die Hauptschlüsselgewalt. 11. c. scientiae (ib. 18. 1. 1. 3 ad 2) = der Schlüssel des Wissens oder der Unterscheidung, ob jemand der Lossprechung würdig ist oder nicht, welcher mit der potentia ligandi et solvendi die clavis ecclesiae (↑) ausmacht; vgl. ib. 3 c; cg. IV. 72.
Milde, Gelindheit, der Gegensatz zu crudelitas (vgl. th. II. II. 159. 2 ad 1): clementia est lenitas superioris adversus inferiorem in constituendis poenis, ib. 157. 1 ob. 1; vgl. cg. I. 4.
- Über den Unterschied zwischen clementia & mansuetudo → mansuetudo.
Zwang, äußere Gewalt, gleichbedeutend mit violentia (← sub a) und vis (← sub c), das Gegenteil von libertas (← sub b): coactio enim nihil aliud est, quam violentiae cuiusdam inductio, verit. 22. 5 c; vgl. th. I. II. 100. 9 c; II. II. 33. 6 c; cg. III. 138/139 & 148.
- Zu libertas a necessitate coactionis → libertas sub b; zu necessarium necessitate c. sive per c. → necessarius sub a; zu necessitas c. → necessitas sub a.
- Arten der coactio sind: coactio compellens sive sufficiens sive perfecta & c. impellens sive inducens sive insufficiens sive imperfecta (2 sent. 25. 1. 2 c, 4 c & 5 c) = der nötigende oder hinreichende oder vollkommene (quae compulsio vocatur, ib. 2 c; quae quidem simpliciter coactio dici potest, ib. 5 c) und der antreibende oder veranlassende oder unzureichende oder unvollkommene Zwang (quae potius impulsio, quam coactio dicitur, ib. 5 c).
zwingend, mit äußerer Gewalt nötigend: quod homini datur divinitus ad felicitatem consequendam, non est coactivum, cg. III. 148.
- Zu potestas coactiva → potestas sub c; zu virtus c. → virtus sub f; zu vis c. → vis sub b.
gleiche Ewigkeit: repraesentatio connaturalitatis et coaeternitatis divinarum personarum, th. I. 93. 6 ad 4
gleich ewig mit etwas: sit suo principio coaevum secundum durationem, th. I. 42. 3 ad 2.
Anpassung, Zusammenstimmung: coaptatio appetitus sensitivi vel voluntatis ad aliquod bonum est complacentia boni, th. I. II. 26. 1 c; vgl. ib. 2 c; coaptationem aliquarum partium distinctarum, ib. II. II. 1. 6 c.
gleich wesentlich mit etwas: procedens non esset coessentiale suo principio, cg. IV. 26.
zwingen, nötigen.
- Zu actus coactus → actus sub a; zu causa cogens → causa sub a & d.
a) denken im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes: cogitare tripliciter sumi potest. Uno modo communiter pro qualicumque actuali consideratione intellectus. . . . Alio modo dicitur cogitare magis proprie consideratio intellectus, quae est cum quadam inquisitione, antequam perveniatur ad perfectionem intellectus per certitudinem visionis. . . . Tertio modo (sumitur cogitare) pro actu virtutis cogitativae (→ cogitativus), th. II. II. 2. 1 c; intellectus et imaginatio nostra aliquid maius Deo cogitare possunt, cg. I. 20.
b) denken im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. hin und her denken, überdenken, überlegen: dicitur enim cogitare quasi coagitare vel simul agitare, th. II. II. 2. 1 ob. 1; cogitare autem est considerare rem secundum partes et proprietates suas, unde cogitare dicitur quasi coagitare, 1 sent. 3. 4. 5 c; dicitur enim cogitare quasi coagitare id est discurrere et conferre unum cum altero, verit. 14. 1 ob. 2.
a) Denken oder Gedanke im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes: cogitatio secundum Richardum de sancto Victore videtur pertinere ad multorum inspectionem, ex quibus aliquis colligere intendit unam simplicem veritatem. Unde sub cogitatione comprehendi possunt et perceptiones sensuum ad cognoscendum aliquos effectus, et imaginationes et discursus rationis circa diversa signa vel quaecumque perducentia in cognitione veritatis intentae, th. II. II. 180. 3 ad 1; dispositio, quae fit per cogitationem ad intelligendum, cg. II. 76; quod per cogitationem disponantur phantasmata, ib.; vgl. mal. 3. 3 ob. 7.
- Eine Art dieser cogitatio ist die cogitatio cordis (th. II. II. 12. 8 a & 14. 12 c) = das Denken der Vernunft.
b) Denken oder Gedanke im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Nachdenken, Überlegung: cogitatio enim proprie in inquisitione veritatis consistit, th. I. 34. 1 ad 2; dum vero (potentia intellectiva) persistit in inquisitione illius, quod intendit, vocatur (ex)cogitatio, ib. 79. 10 ad 3; cogitatio proprie dicitur motus animi deliberantis, nondum perfecti per plenam visionem veritatis, ib. II. II. 2. 1 c; vgl. ib. ob. 1; cogitatio quandam inquisitionem importat (bedeutet); dicitur enim cogitare quasi coagitare id est discurrere et conferre unum cum altero, verit. 14. 1 ob. 2; vgl. ib. 4. 1 ad 1; mal. 16. 8 c; Ioan. 1. 1.
- Als Arten der cogitatio gehören hierher: 1. cogitatio actualis (th. I. 93. 7 c; mal. 16. 8 c; verit. 8. 13 c; 9. 4 ad 2) = das in einer Tätigkeit bestehende Denken, welches in dem usus specierum intelligibilium d. i. in dem Gebrauche der übersinnlichen Erkenntnisbilder besteht; vgl. mal. 16. 8 c. 2. c. formata & c. informis (th. II. II. 2. 1 c; mal. 16. 8 c; verit. 4. 1 a) = das geformte und das formlose Denken, m. a. W. das Denken, welches mit einer firma assensio zu der erkannten Wahrheit verbunden ist, und dasjenige, bei welchem diese firma assensio fehlt (sive in neutram partem declinent, sicut accidit dubitanti, sive in unam partem magis declinent, sed tenentur aliquo levi signo, sicut accidit suspicanti, sive uni parti adhaereant, tamen cum formidine alterius, quod accidit opinanti, th. II. II. 2. 1 c). 3. c. honesta & c. turpis (4 sent. 9. 1. 4. 2 ad 4) = der anständige und der unanständige oder hässliche Gedanke (turpis cogitatio dicitur non solum, quae de turpibus est, quia de eis non potest esse honesta cogitatio, sed quae turpitudinem habet propter delectationem vel consensum adiunctum, ib.). 5. c. informis, → c. formata. 6. c. interior sive intima (th. II. II. 88. 1 c; 1 Cant. 5) = der innere Gedanke. 7. c. turpis, → c. honesta. 8. c. vana (2 Cant. 3 a) = der eitle Gedanke. 9. c. volubilis (1 sent. 1. 4. 2 ad 2) = das bewegliche Denken, quae est per discursum rationis, ib.
denkend, urteilend, sowohl im weitern, als im engern Sinne dieser Wörter (vgl. cogitatio): homo sit bene memorativus (←) vel cogitativus, th. I. II. 50. 3 ad 3.
- Zu potentia cogitativa → potentia sub b; zu virtus c. → virtus sub a; zu vis c. → vis sub a.
- Cogitativa sc. potentia sive virtus sive vis (ib. I. 78. 4 ob. 5; 85. 7 c; I. II. 51. 3 c; II. II. 2. 1 ob. 2; cg. II. 60 & 73) = die sinnliche Urteilskraft des Menschen, m. a. W. dasjenige Vermögen des Menschen, mittels dessen er einerseits an den körperlichen Dingen die durch die äußern Sinne nicht erfassbaren individuellen Beziehungen (intentiones) der Nützlichkeit und Schädlichkeit erkennt und anderseits die Phantasmen oder Phantasievorstellungen für die Abstraktion der allgemeinen Begriffe aus ihnen (→ intellectus abstrahens sub c) vorbereitet; vgl. th. I. 78. 4 ob. 5 & c; 81. 3 c; 111. 2 ad 2; cg. II. 60, 73, 76 & 80; 3 sent. 26. 1. 2 c; pot. anim. 4; qu. anim. 13 c; verit. 25. 2 c; 2 anim. 13 d.
- Über den Unterschied zwischen der vis cogitativa des Menschen (sie als Vermögen für Erkenntnis der Nützlichkeits- und Schädlichkeitsbeziehungen der Dinge aufgefasst) und der vis aestimativa (←) des Tieres gilt Folgendes: Alia animalia percipiunt huiusmodi intentiones (Beziehungen) solum naturali quodam instinctu, homo autem per quandam collationem. Et ideo, quae in aliis animalibus dicitur aestimativa naturalis, in homine dicitur cogitativa, quia per collationem quandam huiusmodi intentiones adinvenit. Unde etiam dicitur ratio particularis (vgl. ratio sub b), cui medici assignant determinatum organum, scilicet mediam partem capitis; est enim collativa intentionum individualium, sicut ratio intellectiva intentionum universalium, th. I. 78. 4 c; vgl. ib. ob. 5 & ad 5; cg. II. 60; cogitativa apprehendit individuum ut existens sub natura communi, quod contingit ei, inquantum unitur intellectivae in eodem subiecto, unde cognoscit hunc hominem, prout est hic homo, et hoc lignum, prout est hoc lignum. Aestimativa vero non apprehendit aliquod individuum, secundum quod est sub natura communi, sed solum secundum quod est terminus aut principium alicuius actionis vel passionis, sicut ovis cognoscit hunc agnum non, inquantum est hic agnus, sed inquantum est ab ea lactabilis, et hanc herbam, inquantum est eius cibus. Unde alia individua ad quae se non extendit eius actio vel passio, nullo modo apprehendit sua aestimativa naturali. Naturalis enim aestimativa datur animalibus, ut per eam ordinentur in actiones proprias vel passiones prosequendas vel fugiendas, 2 anim. 13 d.
a) Erkenntnis im weitern und allgemeinen Sinne des Wortes.
- Arten der cognitio in diesem Sinne sind: cognitio coitus & c. notitiae (th. III. 28. 3 ad 3) = die Erkenntnis nach Weise des Beischlafs oder der Begattung und die nach Weise des Wissens, m. a. W. der geschlechtliche Umgang und die psychologische Erkenntnis.
b) Erkenntnis im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. psychologische Erkenntnis (= cognitio notitiae, → sub a): res cognita dicitur esse cognitionis obiectum, secundum quod est extra cognoscentem in se ipsa subsistens, verit. 14. 8 ad 5; praecipuum in cognitione alicuius rei est scire quid est, cg. III. 50.
- Zu certitudo cognitionis → certitudo sub a; zu cognoscere in c. principio, → cognoscere sub b; zu iudicare per modum c. → iudicare sub b; zu iudicium c. → iudicium sub d; zu primum c. sive secundum c. → primus; zu principium c. → principium; zu prius c., in c., ordine c., secundum c. & c. intellectiva → prior sub a; zu quantitas c. → quantitas sub b; zu veritas c. adquisitae, infusae & naturalis → veritas sub a.
- Als Arten der cognitio gehören hierher: 1. cognitio absoluta & c. collativa sive comparata (1 sent. 27. 2. 3 ad 3; verit. 8. 15 ob. 7; 15. 1 a & c; 18. 2 ob. 1 & ad 1) = die schlechthinige oder für sich genommene und die vergleichende oder verglichene Erkenntnis. 2. c. actualis, c. habitualis & c. virtualis sive potentialis (th. I. 86. 2 c; I. II. 32. 1 c; cg. I. 56; verit. 4. 2 c; 10. 9 c; 1 anal. 3 d & 4 b & o) = die in einer Tätigkeit bestehende oder in Wirklichkeit stattfindende, die zuständlich gewordene und die der Kraft oder Möglichkeit nach vorhandene Erkenntnis. 3. c. adquisita & c. infusa (th. I. 60. 1 ad 3) = die (durch eigene Tätigkeit) erworbene und die (von Gott) eingegossene oder verliehene Erkenntnis. 4. c. ad rem & c. a re accepta (pot. 3. 4 ad 13) = die auf eine Sache (als deren Ursache) hingeordnete und die von der Sache her entlehnte Erkenntnis. 5. c. aenigmatica sive specularis & c. aperta sive apparens sive manifesta (th. I. 56. 3 c; 95. 3 ob. 5; I. II. 67. 5 ob. 1 & c; II. II. 5. 1 c; III. 7. 8 ad 1; 2 sent. 4. 1. 1 ad 3; mal. 1. 3 ad 11; verit. 12. 12 c; 13. 3 ob. 11 & a; 18. 3 ob. 1 & ad 1; 2 Cant. 5) = die rätselhafte oder spiegelartige und die offene oder offenkundige Erkenntnis (Gottes; so genannt im Anschluss an 1 Kor. 13. 12). 6. c. affectiva (th. I. 64. 1 c; II. II. 97. 2 ad 2; 162. 3 ad 1; mal. 16. 6 ad 8) = die mit Liebe verbundene oder Liebe erzeugende Erkenntnis. 7. c. aperta, → c. aenigmatica. 8. c. apparens, ≈ . 9. c. a re accepta, → c. ad rem. 10. c. beata (th. I. 57. 5 c; 62. 7 ob. 1; cg. IV. 54) = die selige oder beseligende Erkenntnis Gottes, wie sie den Engeln und Menschen im Himmel zu teil wird (quae eos beatos facit, th. I. 57. 5 c). 11. c. certa sive certitudinalis, c. per verisimilitudinem & c. coniecturalis (ib. 14. 13 c; 89. 3 c; cg. I. 63; 1 sent. 35. 1. 3 ob. 1; 2 sent. 4. 1. 2 c; 7. 2. 2 c; mal. 16. 7 c; Ps. 38 e; 1 anal. 4 b) = die gewisse oder sichere (quae falli non potest, cg. I. 63), die wahrscheinliche und die vermutungsartige oder mutmaßende Erkenntnis. 12. c. certitudinalis, → c. certa. 13. c. collativa, → c. absoluta. 14. c. communis sive generalis sive universalis & c. propria sive particularis sive specialis (th. I. 14, 6 ob. 3, a & c; 56. 2 ob. 3; 84. 1 c; 89. 3 c; cg. I. 50, 54 & 69; III. 38 & 75; nom. 7. 4; 1 sent. prol. 1. 2 c; 35. 1. 3 ob. 1; mal. 16. 6 ad 16; verit. 2. 4 ob. 1 & c; 8. 16 ad 7; quodl. 11. 2. 2 c) = die allgemeine und die eigentümliche oder besondere Erkenntnis (propria cognitio uniuscuiusque rei est, secundum quod cognoscitur per propriam rationem, quodl. 11. 2. 2 c). 15. c. comparata, → c. absoluta. 16. c. completa sive perfecta sive plena & c. imperfecta sive defectiva sive deficiens (th. I. 89. 3 c; I. II. 62. 3 ob. 2; 67. 3 c; cg. I. 5, 14 & 50; nom. 7. 4; trin. 2. 2. 3 c; 1 sent. prol. 1. 3. 3 c; mal. 16. 6 ad 16; verit. 12. 3 ad 1, 7 c & 12 c; 18. 4 ad 7; 1 anal. 4 b) = die vollständige oder vollkommene oder volle und die unvollkommene oder mangelhafte Erkenntnis. 17. c. complexorum & c. incomplexorum (cg. I. 59) = die Erkenntnis des zu einer Aussage Verbundenen und des zu einer solchen nicht Verbundenen, m. a. W. die Erkenntnis der Urteile und die der Begriffe. 18. c. comprehensionis (th. I. 56. 3 ad 1) = die Erkenntnis des Begreifens. 19. c. comprehensoris sive patriae & c. viatoris sive viae sive praesentis vitae sive praesentis status (ib. 94. 1 c; II. II. 174. 2 ad 3; verit. 8. 4 ob. 7; 13. 2 c) = die Erkenntnis des Besitzers (Gottes) oder des (himmlischen) Vaterlandes (qua Deus per suam essentiam videtur, verit. 13. 2 c) und die des Pilgers oder des Weges (zum himmlischen Vaterlande) oder die des gegenwärtigen Lebens oder Zustandes (quae est per speculum et aenigma sensibilium creaturarum, ib.). 20. c. confusa sive indistincta sive indeterminata & c. distincta sive determinata (th. I. 14. 6 c; 85. 3 c & ad 3, 4 ad 3 & 8 c; 86. 2 c; cg. III. 38; trin. 2. 2. 3 c; 1 sent. 6 exp.; verit. 2. 4 t & ob. 1 & 2; 1 phys. 1 b) = die verschwommene oder unbestimmte und die deutliche oder bestimmte Erkenntnis. 21. c. coniecturalis, → c. certa. 22. c. coniuncta & c. remota (3 sent. 26. 2. 4 c) = die mit einem Wesen verbundene und die von ihm getrennte oder die einem Wesen selbst zukommende und die einem andern eignende, die Tätigkeit jenes Wesens aber leitende Erkenntnis. 23. c. creata (th. III. 9. 3 ob. 2) = die geschaffene oder geschöpfliche Erkenntnis. 24. c. defectiva sive deficiens, → c. completa. 25. c. determinata, → c. confusa. 26. c. discursiva sive ratiocinativa & c. sine discursu sive intellectus (ib. I. 14. 7 c & ad 2; 58. 3 ad 1; 60. 2 c; cg. I. 57; III. 91; 1 sent. 36. 2. 1 ad 4; pot. 9. 2 ad 10; quodl. 11. 2. 2 ad 2; caus. 18) = die diskursive und die intuitive Erkenntnis, m. a. W. die Erkenntnis, welche durch einen discursus (← sub b) d. i. durch eine Fortbewegung der Vernunft von etwas Bekanntem zu etwas Unbekanntem zustande kommt (cognitio discursiva est, quando ex prius notis in ignotum devenitur, 1 sent. 36. 2. 1 ad 4), und diejenige, welche ohne einen solchen discursus zustande kommt und in einer Anschauung besteht. 27. c. distincta, → c. confusa. 28. c. diurna & c. nocturna (th. I. 64. 1 ad 3; pot. 4. 2 ad 14; verit. 8. 17 ad 4) = die Tages- und die nächtliche Erkenntnis, m. a. W. die Erkenntnis der Engel und die der Teufel. 29. c. divina (th. I. 56. 3 c; cg. I. 3; nom. 1. 3) = die göttliche Erkenntnis oder die Erkenntnis von Gott. 30. c. essentialis (cg. I. 57) = die wesenhafte Erkenntnis, nämlich Gottes (sua enim scientia est sua essentia, ib.). 31. c. experimentalis (th. I. 58. 3 ob. 3; 96. 1 ad 3; mal. 16. 7 ob. 11) = die Erfahrungserkenntnis. 32. c. explicita & c. implicita (3 sent. 25. 2. 2. 4 c; verit. 14. 11 c) = die entfaltete oder entwickelte und die eingefaltete oder eingeschlossene Erkenntnis. 33. c. fallax (verit. 18. 6 ob. 9) = die trügerische oder irrige Erkenntnis. 34. c. fidei (th. I. II. 67. 3 ob. 3) = die Erkenntnis des Glaubens. 35. c. finis imperfecta & c. finis perfecta (ib. 6. 2 c; vgl. ib. 1. 2 c & ad 1; 11. 2 c; 13. 2 ad 3; 1. 59. 2 c; 3 sent. 27. 1. 2 c; 5 met. 16 e) = die unvollkommene und die vollkommene Erkenntnis des Zweckes. 36. c. finis perfecta, → c. finis imperfecta. 37. c. formalis (2 sent. 3. 3. 4 c) = die formale Erkenntnis, m. a. W. die Erkenntnis dessen, was sich zu etwas Anderm wie dessen Form oder formgebendes Prinzip verhält. 38. c. generalis, → c. communis. 39. c. gloriae & c. gratiae sive gratuita (th. I. 12. 13 ob. 2; 62. 1 ad 3 & 7 ob. 2; 94. 1 c; I. II. 67. 3 ob. 3; II. II. 5. 4 ob. 3; 8. 6 ad 2; pot. 4. 2 ad 21; mal. 16. 6 ob. 3; verit. 8. 17 ob. 6 & c; 18. 4 c) = die Erkenntnis in der Herrlichkeit des Himmels und die dem Menschen auf Erden von Gott aus Gnade verliehene Erkenntnis (quae est per gratiam, th. I. 64. 1 c). 40. c. gratiae, → c. gloriae. 41. c. gratuita, ≈ . 42. c. habitualis, → c. actualis. 43. c. imaginaria sive imaginativa (ib. 84. 6 ad 2; 1 anal. 1 a) = die Erkenntnis der Einbildungskraft. 44. c. immaterialis & c. materialis (th. I. 84. 1 c; cg. I. 57 & 94) = die ohne körperliche Organe und die durch solche zustande kommende, m. a. W. die geistige und die leibliche Erkenntnis. 45. c. imperfecta, → c. completa. 46. c. implicita, → c. explicita. 47. c. incomplexorum, → c. complexorum. 48. c. indeterminata, → c. confusa. 49. c. indistincta, ≈ . 50. c. infusa, → c. adquisita. 51. c. inquisitiva sive venativa (cg. I. 96; verit. 18. 2 ob. 1) = die untersuchende oder Jagd machende, m. a. W. die auf einer Untersuchung beruhende oder aus einer solchen hervorgehende Erkenntnis. 52. c. intellectiva sive intellectualis sive intelligibilis sive intellectus sive rationis & c. sensitiva sive sensibilis sive sensus (th. I. 6. 1 ad 2; 54. 3 ad 1; 59. 1 c; 60. 2 c; 80. 2 ob. 2; 84. 6 ob. 1; 85. 3 c; II. II. 167. 2 c; cg. I. 10, 20 & 89; II. 48, 63 & 74; III. 22; nom. 7. 4; 3 sent. 24. 1. 2. 3 c; verit. 8. 12 ad 8; 1 anal. 1 a & 4 o; 1 phys. 1 b; 5 met. 13 f; caus. 18) = die übersinnliche oder Vernunft- und die sinnliche oder Sinnenerkenntnis. 53. c. intellectualis, → c. intellectiva. 54. c. intellectus, ≈ . 55. c. intelligibilis, ≈ . 56. c. manifesta, → c. aenigmatica. 57. c. materialis, → c. immaterialis. 58. c. matutina & c. vespertina (th. I. 58. 6 c; 62. 1 ad 3; 64. 1 ad 3; III. 9. 3 c; pot. 4. 2 ad 14; verit. 8. 16 ob. 2) = die Morgen- und die Abenderkenntnis, nämlich der Engel, m. a. W. diejenige Erkenntnis, mit welcher die Engel die Dinge der Welt in dem göttlichen Worte, und diejenige, mit welcher sie jene Dinge in deren eigener Natur erkennen (vespere enim est tenebris adiunctum, habet tamen aliquid de luce, th. I. 64. 1 ad 3). 59. c. meridiana (pot. 4. 2 ad 14; verit. 8. 17 ad 4) = die mittägige Erkenntnis, nämlich der Engel, eine Art der Morgenerkenntnis derselben; vgl. c. matutina. 60. c. meritoria (th. I. 93. 8 ad 3) = die verdienstliche Erkenntnis. 61. c. naturalis & c. supernaturalis (ib. 12. 10 ad 2; 57. 5 c; 62. 1 ad 3; 94. 1 c; II. II. 2. 3 ad 1; 5. 4 ob. 3; 178. 1 c; cg. I. 3; pot. 4. 2 ad 25; mal. 5. 3 c; 16. 6 ob. 3; verit. 8. 17 ob. 6 & c; 12. 7 c; 18. 4 c) = die natürliche (quae habetur per naturam, th. I. 64. 1 c) und die übernatürliche Erkenntnis (ad cognitionem autem duo requiruntur, scilicet acceptio cognitorum et iudicium de acceptis, ut supra [3 ad 1; vgl. ib. 12 c] dictum est. Quandoque igitur cognitio est supernaturalis secundum acceptionem tantum, quandoque secundum iudicium tantum, quandoque secundum utrumque, verit. 12. 7 c). 62. c. necessaria (th. I. 84. 1 c) = die notwendige oder nicht anders sein könnende Erkenntnis. 63. c. nocturna, → c. diurna. 64. c. obumbrata sive obscuritati admixta (verit. 12. 12 c & 24. 3 c) = die beschattete oder verdunkelte Erkenntnis. 65. c. obscuritati admixta, → c. obumbrata. 66. c. particularis, → c. communis. 67. c. patriae, → c. comprehensoris. 68. c. per causam & c. per effectum (3 sent. 23. 1. 2 c; 1 anal. 42 d) = die Erkenntnis (einer Sache) aus der Ursache und die aus der Wirkung (derselben) oder die apriorische und die aposteriorische Erkenntnis. 69. c. per effectum, → c. per causam. 70. c. perfecta, → c. completa. 71. c. per verisimilitudinem, → c. certa. 72. c. philosophica & c. theologica (nom. 3. 1; 1 sent. prol. 1. 1 c) = die philosophische und die theologische Erkenntnis. 73. c. plena, → c. completa. 74. c. potentialis, → c. actualis. 75. c. practica & c. speculativa (th. I. 15. 3 c; 64. 1 c; cg. I. 65; III. 35, 36 & 75; verit. 3. 3 c) = die praktische und die spekulative oder theoretische, m. a. W. die auf ein Handeln oder Wirken und die auf ein Betrachten oder Beschauen hingeordnete Erkenntnis. 76. c. praesentis status sive vitae, → c. comprehensoris. 77. c. prima sive primitiva & c. ultima (pot. 4. 2 ad 8; verit. 8. 16 c & ad 3) = die erste oder uranfängliche und die letzte Erkenntnis (primitiva alicuius rei cognitio est, secundum quod consideratur in causa sua, quae est Verbum aeternum, . . . ultima autem rei cognitio est, secundum quod cognoscitur in seipsa, verit. 8. 16 c). 78. c. primitiva, → c. prima. 79. c. propria, → c. communis. 80. c. ratiocinativa, → c. discursiva. 81. c. reflexa (princ.) = die zurück- oder umbeugende Erkenntnis. 82. c. remota, → c. coniuncta. 83. c. sensibilis sive sensitiva, → c. intellectiva. 84. c. sensus, ≈ . 85. c. simplex (1 sent. 38. 1. 3 c) = die einfache Erkenntnis, m. a. W. die Erkenntnis, welche in einer bloßen begrifflichen Vorstellung besteht, also nicht nach Weise eines Urteils, in welchem ein Begriff von einem andern ausgesagt wird, zusammengesetzt ist. 86. c. sine discursu, → c. discursiva. 87. c. specialis, → c. communis. 88. c. specifica (verit. 16. 2 c) = die spezifische oder Wesenserkenntnis. 89. c. specularis, → c. aenigmatica. 90. c. speculativa, → c. practica. 91. c. summaria (th. I. II. 27. 2 ad 2) = die bloß die Hauptsache umfassende Erkenntnis. 92. c. supernaturalis, → c. naturalis. 93. c. supersubstantialis (nom. 1. 1) = die übersubstanzliche Erkenntnis (sicut essentia divina est supersubstantialis, ita et eius scientiam supersubstantialem dixit, ib.). 94. c. theologica, → c. philosophica. 95. c. ultima, → c. prima. 96. c. uniformis (th. II. II. 180. 6 ad 2) = die einförmige oder gleichartige Erkenntnis. 97. c. universalis, → c. communis. 98. c. venativa, → c. inquisitiva. 99. c. vespertina, → c. matutina. 100. c. viae, → c. comprehensoris. 101. c. viatoris, ≈ . 102. c. virtualis, → c. actualis. 103. c. volubilis (1 sent. 1. 4. 2 ob. 2) = die bewegliche Erkenntnis, quae est per discursum rationis, ib.
- Aliqua cognitio quanto altior est, tanto est magis unita et ad plura se extendit (1 sent. prol. 1. 2 c) = je höher eine Erkenntnis ihrem Range nach steht, desto geeinter oder einfacher ist sie in sich und desto mehr Dinge umfasst sie; vgl. unire. Cognitio contingit sive est, secundum quod cognitum est in cognoscente (th. I. 12. 4 c; 16. 1 c), oder: cognitio fit per hoc, quod cognitum est in cognoscente (ib. 59. 2 c), oder: cognitio non fit, nisi secundum quod cognitum est in cognoscente (1 sent. 38. 1. 2 c), oder: cognitio fit, secundum quod cognitum aliquo modo est in cognoscente (cg. I. 77) = die Erkenntnis kommt dadurch zustande, dass das Erkannte auf irgendeine Weise in dem Erkennenden ist. Cognitio est media inter cognoscentem et obiectum (verit. 2. 5 ob. 15) = die Erkenntnis steht in der Mitte zwischen dem Erkennenden und dem Erkannten. Cognitio facientis determinat formam facti (cg. I. 50) = die Erkenntnis des Hervorbringenden bestimmt die Form des Hervorgebrachten, m. a. W. jedes Werk richtet sich in seiner Gestaltung nach der Idee dessen, der es schafft. Cognitio fit per hoc, quod cognitum est in cognoscente, ↑: Cognitio contingit etc. Cognitio fit, secundum quod cognitum aliquo modo est in cognoscente, ≈ . Cognitio non fit, nisi secundum quod cognitum est in cognoscente, ≈ . Cognitio omnis fit per assimilationem cognoscentis et cogniti (ib. 65), oder: omnis cognitio est sive fit per assimilationem cognoscentis ad cognitum (th. I. 12. 9 ob. 1; cg. I. 65; 1 sent. 36. 1. 1 ob. 3; mal. 16. 8 ob. 10; verit. 2. 5 ob. 5 & 8 ob. 2; 8. 5 c), oder: omnis cognitio fit secundum similitudinem cogniti in cognoscente (cg. II. 77), oder: quaelibet cognitio perficitur per hoc, quod similitudo rei cognitae est in cognoscente (6 met. 4 c) = jede Erkenntnis kommt dadurch zustande, dass der Erkennende dem Erkannten verähnlicht wird, insofern nämlich, als er ein Bild der erkannten Sache in sich aufnimmt; ↓: Omnis cognitio est per speciem etc. Omnis cognitio est sive fit per assimilationem cognoscentis ad cognitum, ↑: Cognitio omnis fit etc. Omnis cognitio est per speciem aliquam, per cuius informationem fit assimilatio cognoscentis ad rem cognitam (1 sent. 3. 1. 1 ob. 3), oder: Omnis cognitio est per speciem aliquam cogniti in cognoscente (ib. 36. 2. 3 a) = jede Erkenntnis kommt dadurch zustande, dass ein Bild des Erkannten in dem Erkennenden existiert, welches dem Erkennenden eine bestimmte Form aufdrückt und ihn dadurch dem Erkannten ähnlich macht; ↑: Cognitio omnis fit etc. Omnis cognitio est per unionem rei cognitae ad cognoscentem (ib. 3. 1. 2 ob. 3) = jede Erkenntnis kommt infolge einer Vereinigung der erkannten Sache mit dem Erkennenden zustande. Omnis cognitio est secundum aliquam formam, quae est in cognoscente principium cognitionis (verit. 10. 4 c), oder: quaelibet cognitio fit per modum formae, quae est in cognoscente (ib. 2. 6 c) = jede Erkenntnis findet gemäß einer Form statt, welche in dem Erkennenden das Prinzip der Erkenntnis ist. Omnis cognitio est secundum modum eius, quo aliquid cognoscitur (nom. 7. 3) = jede Erkenntnis richtet sich nach der Art und Weise desjenigen, wodurch etwas erkannt wird, sicut omnis operatio est secundum modum formae, quo aliquis operatur, ib. Omnis cognitio fit secundum similitudinem cogniti in cognoscente, ↑: Cognitio omnis fit etc. Oportet, quod cognitio fiat secundum modum cognoscentis (1 sent. 38. 1. 2 c) = die Erkenntnis muss nach der Weise und Beschaffenheit des Erkennenden stattfinden (quod patet ex hoc, quod eiusdem rei cognitio est in sensu cum condicionibus materialibus, quia sensus est potentia in materia, in intellectu autem, quia immaterialis est, eiusdem cognitio est sine appenditiis materiae, ib.). Quaelibet cognitio fit per modum formae, quae est in cognoscente, ↑: Omnis cognitio est secundum aliquam formam etc. Quaelibet cognitio perficitur per hoc, quod similitudo rei cognitae est in cognoscente, ↑: Cognitio omnis fit etc.
a) erkennend, synonym mit cognoscitivus (←) .
- Zu habitus cognitivus → habitus sub d; zu pars c. → pars sub a; zu potentia c. → potentia sub a; zu ratio c. → ratio sub a; zu virtus c. → virtus sub a; zu vis c. → vis sub a.
b) zur Erkenntnis gehörend, sie betreffend.
a) erkennen im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes.
- Eine Art des cognoscere in diesem Sinne ist cognoscere carnaliter (4 sent. 40. 1. 3 ad 3) = fleischlich erkennen oder geschlechtlich mit jemand verkehren.
b) erkennen im psychologischen Sinne des Wortes: non arbitramur nos aliquid cognoscere, si substantiam eius non cognoscimus, cg. III. 50.
- Zu esse in cognoscente → esse; zu intellectus c. quod quid est → intellectus sub d; zu principium c. & principium primum c. → principium; zu ratio c. → ratio sub l; zu substantia c. → substantia sub b.
- Als Arten des cognoscere gehören hierher: 1. cognoscere abstracte sive in abstractione & c. concrete sive in concretione (th. I. 12. 4 ad 3; 86. 1 ad 4) = etwas in seiner abgezogenen oder allgemeinen Form und etwas in seiner Verwachsung mit individuellen Bestimmungen erkennen. 2. c. actu sive in actu, c. habitualiter sive in habitu & c. in potentia (ib. 85. 3 c; cg. III. 46; verit. 10. 2 c & ad 4; 1 phys. 1 b) = in Wirklichkeit, nach Weise eines Habitus und der Möglichkeit nach etwas erkennen. 3. c. affirmative (th. I. 88. 2 ad 4; pot. 7. 5 c) = im Sinne einer Bejahung erkennen, m. a. W. in dem Sinne erkennen, dass das Erkannte eine positive Bestimmung einer Sache ausdrückt. 4. c. an est & c. quid est (3 sent. 23. 1. 2 c) = erkennen, ob eine Sache ist oder existiert, und erkennen, was eine Sache ist. 5. c. certitudinaliter & c. coniecturaliter (th. I. II. 112. 5 c; 1 sent. 38. 1. 5 c) = mit Sicherheit oder Gewissheit und nach Weise der Vermutung etwas erkennen. 6. c. coniecturaliter, → c. certitudinaliter. 7. c. concrete, → c. abstracte. 8. c. cum discursu & c. simplici intuitu (1 sent. 36. 2. 1 ob. 4) = diskursiv und intuitiv etwas erkennen; vgl. discursus sub b. 9. c. demonstrative sive per modum necessitatis & c. probabiliter sive per modum probabilitatis (th. I. 12. 7 ad 3; cg. I. 67; 2 sent. 2. 2. 1 ad 4) = infolge eines demonstrativen (vgl. demonstratio sub c) Beweises oder mit apodiktischer Gewissheit und mit Wahrscheinlichkeit etwas erkennen, m. a. W. erkennen, dass etwas sein muss, und erkennen, dass etwas sein kann. 10. c. determinate sive distincte & c. indistincte (th. I. 85. 3 c; 1 phys. 1 b & e) = auf bestimmte und auf unbestimmte Weise (= in sive sub quadam confusione, th. I. 85. 3 c) etwas erkennen. 11. c. directe & c. indirecte (ib. 3 c; 86. 1 c & ad 4 & 3 c; quodl. 12. 8. 11 c) = direkt oder geradeaus gehend und indirekt oder auf einem Seitenwege (per quandam reflexionem, th. I. 86. 1 c) etwas erkennen. 12. c. distincte, → c. determinate. 13. c. ex causa sive per causam & c. ex effectu sive per effectum (3 sent. 23. 1. 2 c) = aus seiner Ursache oder durch dieselbe und aus seiner Wirkung oder durch dieselbe etwas erkennen. 14. c. ex effectu, → c. ex causa. 15. c. explicite & c. implicite (th. II. II. 1. 7 c; 3 sent. 25. 2. 2. 4 ad 3 & exp.; verit. 14. 11 c) = auf entfaltete und auf eingefaltete Weise etwas erkennen. 16. c. habitualiter, → c. actu. 17. c. immaterialiter & c. materialiter (th. I. 86. 1 ad 4) = in unstofflicher oder geistiger und in stofflicher oder körperlicher Weise (vgl. unten c. materialiter) etwas erkennen. 18. c. imperfecte & c. perfecte (th. I. 108. 3 c; 1 anal. 4 b) = unvollkommen und vollkommen etwas erkennen (ille, qui perfecte cognoscit res aliquas, potest usque ad minima et actus et virtutes et naturas earum distinguere, qui autem cognoscit eas imperfecte, non potest distinguere nisi in universali, th. I. 108. 3 c). 19. c. implicite, → c. explicite. 20. c. in abstractione, → c. abstracte. 21. c. in actu, → c. actu. 22. c. in aenigmate sive in speculo (2 sent. 4. 1. 1 ob. 3 & ad 3) = in einem Rätsel oder Spiegel etwas erkennen. 23. c. in alio & c. in seipso (th. I. 14. 5 c) = etwas in einem andern und etwas in ihm selbst erkennen (in seipso quidem cognoscitur aliquid, quando cognoscitur per speciem [Erkenntnisbild] propriam, adaequatam ipsi cognoscibili, sicut cum oculus videt hominem per speciem hominis; in alio autem videtur id, quod videtur per speciem continentis, sicut cum pars videtur in toto per speciem totius, vel cum homo videtur in speculo per speciem speculi, vel quocumque alio modo contingat aliquid in alio videri, ib.). 24. c. in cognitionis principio & c. in obiecto cognito (ib. 84. 5 c) = in einem Erkenntnisprinzip (sicut si dicamus, quod in sole videntur ea, quae videntur per solem, ib.) und in einem erkannten Objekte etwas erkennen (sicut aliquis videt in speculo ea, quorum imagines in speculo resultant, ib.). 25. c. incomplexe (ib. II. II. 1. 2 c) = auf nichtzusammengesetzte Weise d. i. begrifflich etwas erkennen. 26. c. in concretione, → c. abstracte. 27. c. indirecte, → c. directe. 28. c. indistincte, → c. distincte. 29. c. in habitu, → c. actu. 30. c. in obiecto cognito, → c. in cognitionis principio. 31. c. in particulari sive in speciali & c. in universali sive universaliter sive in quadam communitate (cg. I. 66; II. 75; III. 80) = im Allgemeinen und im Besondern etwas erkennen. 32. c. in potentia, → c. actu. 33. c. in quadam communitate, → c. in particulari. 34. c. in seipso, → c. in alio. 35. c. in speciali, → c. in particulari. 36. c. in speculo, → c. in aenigmate. 37. c. intellectualiter (ib. I. 57) = auf übersinnliche Weise erkennen. 38. c. in universali, → c. in particulari. 39. c. materialiter, → c. immaterialiter. 40. c. materialiter (th. II. II. 1. 1 c) = der Materie nach etwas erkennen, m. a. W. etwas erkennen, was Objekt der Erkenntnis, aber nicht insofern, als es dieses ist. 41. c. per abstractionem & c. per impressionem (1 sent. 3. 1. 1 ad 3) = infolge einer Abziehung oder Abtrennung und infolge einer Ein- oder Aufprägung erkennen (eorum, quae sunt magis materialia, quam intellectus, species [Bild] est in intellectu simplicior, quam in rebus, et ideo huiusmodi dicuntur cognosci per modum abstractionis. Deus autem et angeli sunt simpliciores nostro intellectu, et ideo species, quae in nostro intellectu efficitur, per quam cognoscuntur, est minus simplex, unde non dicimur cognoscere ea per abstractionem, sed per impressionem ipsorum in intelligentias nostras, ib.). 42. c. per accidens & c. per se (th. I. 85. 8 c; cg. III. 21) = etwas nebenbei und etwas für sich und als solches erkennen. 43. c. per causam, → c. ex causa. 44. c. per effectum, ≈ . 45. c. per excessum sive per modum excellentiae, c. per remotionem sive per modum remotionis & c. ut causam sive secundum habitudinem principii (th. I. 13. 1 c; 84. 7 ad 3) = etwas (nämlich Gott) nach Weise des Hinausschreitens oder Hervorragens, etwas nach Weise der Beseitigung oder Verneinung und etwas als Ursache oder in seinem Verhalten als Prinzip erkennen, m. a. W. etwas (d. i. Gott) erkennen, indem man ihm eine Vollkommenheit in unendlich hohem Grade zuspricht, indem man eine Unvollkommenheit gänzlich von ihm leugnet und indem man es als hervorbringende Ursache eines andern auffasst. 46. c. perfecte, → c. imperfecte. 47. c. per impressionem, → c. per abstractionem. 48. c. per modum excellentiae, → c. per excessum. 49. c. per modum necessitatis, → c. demonstrative. 50. c. per modum probabilitatis, ≈ . 51. c. per modum remotionis, → c. per excessum. 52. c. per modum speculationis sive speculative (ib. 14. 16 c & ad 2 c; 15. 3 c) = nach Weise oder im Sinne der bloßen Betrachtung erkennen, ohne Rücksicht auf ein Tun oder Wirken zu nehmen, für welches sich die Erkenntnis verwerten ließe. 53. c. per modum visionis (cg. III. 41) = nach Weise der Anschauung erkennen. 54. c. per praesentiam suae essentiae in cognoscente, c. per praesentiam suae similitudinis in potentia cognoscitiva & c. per praesentiam suae similitudinis resultantis in aliqua re (th. I. 56. 3 c) = etwas erkennen zufolge der Gegenwart seiner Wesenheit in dem Erkennenden, etwas erkennen zufolge der Anwesenheit seines direkten Abbildes in dem erkennenden Vermögen und etwas erkennen zufolge der Anwesenheit seines in irgendeinem Dinge sich abspiegelnden Bildes. 55. c. per praesentiam suae similitudinis in potentia cognoscitiva, → c. per praesentiam suae essentiae in cognoscente. 56. c. per praesentiam suae similitudinis resultantis in aliqua re, ≈ . 57. c. per remotionem, → c. per excessum. 58. c. per revelationem, c. per se & c. per signa (ib. I. II. 112. 5 c) = etwas durch Offenbarung, etwas durch es selbst (vgl. oben c. per accidens) und etwas durch Zeichen erkennen. 59. c. per se, → c. per accidens & c. per revelationem. 60. c. per signa, → c. per revelationem. 61. c. per speciem (2 sent. 4. 1. 1 ob. 3) = durch ein Erkenntnisbild erkennen. 62. c. per speciem continentis & c. per speciem propriam (th. I. 14. 5 c; cg. I. 71) = etwas durch das Erkenntnisbild einer es in sich enthaltenden oder einschließenden Sache und etwas durch dessen eigenes Erkenntnisbild erkennen. 63. c. per speciem propriam, → c. per speciem continentis. 64. c. primo (th. I. 85. 8 c; 86. 1 c) = etwas zuerst und zunächst erkennen. 65. c. probabiliter, → c. demonstrative. 66. c. rem quantum ad ea, quae ipsam consequuntur & c. rem secundum id, quod est (3 sent. 23. 1. 2 c) = eine Sache mit Bezug auf dasjenige erkennen, was ihr zukommt, und sie gemäß demjenigen erkennen, was sie an sich ist. 67. c. rem secundum id, quod est, → c. rem quantum ad ea, quae ipsam consequuntur. 68. c. secundum habitudinem principii, → c. per excessum. 69. c. secundum quid & c. simpliciter (cg. III. 118) = beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder schlechtweg etwas erkennen. 70. c. simplici intuitu, → c. cum discursu. 71. c. simpliciter, → c. secundum quid. 72. c. speculative, → c. per modum speculationis. 73. c. universaliter, → c. in particulari. 74. c. ut causam, → c. per excessum.
- Cognita sunt in cognoscente secundum modum cognoscentis et non secundum modum rerum cognitarum (nom. 2. 4), oder: cognoscens continet species cogniti secundum modum suum (cg. I. 70), oder: omne cognoscens habet cognitionem de re cognita non per modum rei cognitae, sed per modum cognoscentis (1 sent. 3. 1. 1 c) = das Erkannte oder das Bild des Erkannten ist in dem Erkennenden nach Weise des Erkennenden und nicht nach Weise des Erkannten; vgl. 1 sent. 38. 1. 2 c. Cognoscens continet species cogniti secundum modum suum, ↑: Cognita sunt in etc. Cognoscentis et cognoscibilis oportet esse aliquam proportionem (trin. pr. 1. 2 ob. 3) = das Erkennende und das Erkennbare müssen zueinander in irgendeinem Verhältnis stehen. Omne cognoscens cognoscit secundum modum suum (1 sent. 8. 2. 3 c) = jedes Erkennende erkennt nach seiner Weise oder nach Weise seiner Natur. Omne cognoscens habet cognitionem de re cognita non per modum rei cognitae, sed per modum cognoscentis, ↑: Cognita sunt in etc. Res non cognoscitur ab anima nisi per aliquam sui similitudinem existentem vel in sensu vel in intellectu, → res. Unumquodque cognoscitur, secundum quod est in actu, non secundum quod est in potentia (trin. 1. 2. 2 c) = jedwedes wird nur insofern und insoweit erkannt, als es in Wirklichkeit, nicht aber insofern, als es bloß der Möglichkeit nach existiert.
c) erkennen im richterlichen Sinne, d. i. über etwas befinden oder entscheiden: ad iudiciariam autem potestatem duo requiruntur, scilicet auctoritas cognoscendi de culpa et potestas absolvendi vel condemnandi, cg. IV. 72.
d) erkennen im fleischlichen Sinne, d. i. die copula carnalis ausüben (→ cognoscere carnaliter oben sub a): potest cognoscere suam sponsam, th. II. II. 154. 7 ob. 4; quae est a viro cognita, ib. III. 28. 1 ob. 3; postquam a secundo cognosceretur, cg. III. 123; quod una femina a pluribus maribus non cognoscatur, ib. 124; si aliquis cognoscat mulierem coniugatam, mal. 2. 6 a; vgl. 4 sent. 31. 2. 3 ob. 1-4.
erkennbar: unumquodque cognoscibile est, inquantum est ens, 1 phys. 1 b.
- Zu ratio cognoscibilis → ratio sub n.
Erkennbarkeit: sicut deficit aliquid ab entitate, ita deficit a cognoscibilitate, th. I. 89. 7 ad 3; unumquodque quantum habet de esse, tantum habet de cognoscibilitate, cg. I. 71.
erkennend, synonym mit cognitivus (← sub a): non est cognoscitivus nisi existentium, th. I. 12. 1 ob. 3; vgl. ib. 14. 1 c; 65. 3 ad 2; intellectus divinus singularium est cognoscitivus, cg. I. 63; vgl. ib. 69.
- Cognoscitivum sc. principium (1 sent. 4. 1. 1 c; verit. 22. 10 c) = das Erkenntnisprinzip oder Erkenntnisvermögen.
miterkennen, mitverstehen: quae cointelligitur relationi maternitatis, th. III. 35. 5 c; quae cointelligitur reali relationi, ib.; vgl. ib. ad 2.
a) Zusammentragung, Sammlung: in Collationibus autem Patrum (eine Schrift Kassians), th. II. II. 83. 17 c; sicut in Collationibus Patrum legitur, ib. 154. 5 c; vgl. quodl. 4. 12. 24 c.
b) Zusammenstellung, Vergleichung: non enim indigent collatione et discursu alterius, th. I. 63. 5 c; per collationem quandam huiusmodi intentiones adinvenit, ib. 78. 4 c; vgl. 4 phys. 23 d.
- Zu iudicare ex collatione → iudicare sub c.
c) Übertragung, Mitteilung, Erteilung, Spendung: omnis collatio boni, th. I. 23. 1 ad 3; in collatione gratiae et gloriae, ib. 4 ad 1; per collationem determinatae virtutis, ib. 70. 1 ad 1; in collatione sacramentorum, ib. III. 64. 1 ob. 2; ordinum collatio, cg. IV. 76.
- Als Arten der collatio gehören hierher: 1. collatio carnalis & c. simoniaca (th. II. II. 100. 5 ad 2) sc. alicuius spiritualis rei = die fleischliche oder aus fleischlichen Rücksichten hervorgegangene und die simonistische (vgl. simonia) oder um eines irdischen Vorteils willen geschehene Übertragung einer geistlichen Sache. 2. c. liberalis (1 sent. 18. 1. 2 c & ad 1) = die freigebige Übertragung. 3. c. simoniaca, → c. carnalis.
vergleichend: est enim collativa intentionum individualium, th. I. 78. 4 c; appetitus enim, quamvis non sit collativus, ib. 83. 3 ad 3.
- Zu motus collativus → motus sub b; zu ratio c. → ratio sub d; zu scientia c. → scientia sub b; zu virtus c. → virtus sub a; zu vis c. → vis sub a.
nach Weise oder im Sinne der Sammlung, der Zusammenfassung (= in sensu collectivo), synonym mit composite und coniunctim (←), das Gegenteil von distributive, divise, divisim und divisive (←): collective similitudo divinae perfectionis magis invenitur, th. I. 93. 2 ad 3; sic ly (←) omnis accipitur quasi collective, ut intelligatur, quod in omnibus motibus irregularibus ista tria inveniuntur, non autem in unoquoque eorum, 2 cael. 8 c.
sammelnd, zusammenfassend.
- Zu nomen collectivum → nomen sub a; zu unitas c. → unitas.
ins Verhältnis bringen, anpassen: concurrunt calor et frigus commensurata, th. I. II. 12. 3 ad 2; necesse est commensurari fini, ib. II. II. 118. 1 c; haec enim anima est commensurata huic corpori, cg. II. 81.
Ins-Verhältnis-Bringen, Anpassung, Verhältnis: determinatio seu commensuratio principiorum, th. I. 5. 5 c; dispositiones vel commensurationes sanitatis, ib. I. II. 52. 1 c; importat (bedeutet) commensurationem alicuius communis ad singula, ib. 97. 4 c; vgl. ib. II. II. 6. 2 c; secundum diversam commensurationem animarum ad corpora, cg. II. 81; vgl. ib. III. 6; propria perfectio uniuscuiusque rei in quadam commensuratione consistit, hebd. 1; sanitas enim, quae est quaedam virtus corporis, est quaedam commensuratio calidorum et frigidorum, 7 phys. 5 e.
- Zu unio per modum commensurationis → unio.
- Arten der commensuratio sind: 1. commensuratio debita (th. I. II. 73. 2 c; II. II. 6. 2 ad 2; 3 sent. 33. 2. 3 c) = das sein sollende oder sich gehörende Verhältnis. 2. c. proportionata (th. II. II. 61. 4 c) = die verhältnismäßige oder richtige Anpassung.
a) Ausleger, Erklärer: quidam enim commentator, 2 sent. 9. 1. 8 c.
b) der Ausleger oder Erklärer per eminentiam, d. i. der Erklärer der aristotelischen Schriften, unter welchem der arabische Philosoph Averrhoes zu verstehen ist: ut patet per Commentatorem, th. I. 3. 5 ob. 2; vgl. ib. 13. 9 ob. 1; cg. I. 20; II. 61; 1 sent. 3. 1. 4 ad 1; 35. 1. 4 ob. 5.
a) Anvertrauung, Übertragung, Auftrag: ex commissione possunt exequi, th. II. II. 177. 2 c; vel alteri ab episcopo commissionem habenti, 4 sent. 17. 3. 3. 5 ad 4.
- Zu potestas per commissionem → potestas sub c.
b) Begehung, Verübung: in eadem specie peccati invenitur omissio et commissio, th. I. II. 72. 6 a.
- Zu peccatum commissionis → peccatum sub b.
a) Vermischung, Zusammensetzung, synonym mit complexio (← sub a), compositio und mixtio (←), der Gegensatz zu divisio und resolutio (← sub a): secundum commixtionem aliquam elementorum, th. I. 70. 3 c; ex commixtione utriusque quaedam communis species resultat, cg. IV. 35; in qua quidem commixtione tria inveniuntur, nom. 8. 2.
b) fleischliche Verbindung, Beischlaf: concupiscentia uxoris alienae ad commixtionem, th. I. II. 100. 4 c; violaretur per commixtionem virilem, ib. III. 28. 3 c; virginitas . . . opponitur virili commixtioni, pot. 1. 3 ad 6 c; vgl. Graec. 2. 3; Eph. 4. 4.
mitteilbar, der Gegensatz zu incommunicabilis (←): illud est communicabile alicui, quod non dicit (besagt) defectum in communicante nec in eo, cui communicatur, verit. 20. 5 ob. 5.
- Zu nomen communicabile → nomen sub a.
- Man unterscheidet: 1. communicabile proprie & c. secundum similitudinem sive similitudinis participationem (th. I. 13. 9 c & ad 1) = im eigentlichen und vollen Sinne des Wortes (quod secundum totam significationem nominis est communicabile multis, ib. c) und der Analogie oder Ähnlichkeit nach mitteilbar (quod est communicabile secundum aliquid eorum, quae includuntur in nominis significatione, ib.). 2. c. secundum opinionem & c. secundum rei veritatem (ib. c & ad 3) = nach der Meinung irgendeines und in Wirklichkeit mitteilbar. 3. c. secundum rei veritatem, → c. secundum opinionem. 4. c. secundum similitudinem sive similitudinis participationem, → c. proprie.
Mitteilbarkeit, der Gegensatz zu incommunicabilitas (←): communicabilitas essentiae divinae, th. I. 31. 2 c.
- Arten der communicabilitas sind: communicabilitas assumentis & c. assumptibilis (1 sent. 25. 1. 1 ad 7; 3 sent. 5. 2. 1 ad 2) = die Mitteilbarkeit desjenigen, was annimmt, und die desjenigen, was angenommen werden kann.
a) mitteilen, teilnehmen lassen, gemeinsam machen: per revelationem communicatum, th. I. 1. 6 c; multis communicari potest, ib. 11. 3 c; vgl. ib. 13. 9 ob. 1; cg. II. 68 & 87; III. 151; 4 sent. 5. 1. 3. 1 c.
- Man hat hier zu unterscheiden: 1. communicare per actum naturae & c. per actum voluntatis (1 sent. 13. 1. 2 ad 2) = durch einen Akt der Natur und durch einen solchen des freien Willens etwas mitteilen. 2. c. per actum voluntatis, → c. per actum naturae. 3. c. proprie (th. I. 13. 9 c) = im eigentlichen und vollen Sinne des Wortes (vgl. communicabile proprium) etwas mitteilen. 4. c. ratione & c. re (ib.) = in Gedanken und in Wirklichkeit etwas mitteilen. 5. c. re, → c. ratione.
b) teilnehmen, sich beteiligen, gemeinsam haben, übereinstimmen: communicant in una ratione formali, th. I. 1. 3 c; communicant in quidditate, ib. 3. 5 c; qui communicat huic mysterio, ib. III. 83. 4 ad 4; vgl. ib. I. 4. 3 c; 60. 4 ad 3; 84. 2 ad 3; cg. II. 62, 68 & 82; III. 37; IV. 11; 3 sent. 34. 1. 3 c & ad 6; virt. 2. 7 ob. 9; 1 anal. 43 d.
c) Gemeinschaft haben, umgehen, verkehren: ne aliis communicent, th. II. II. 10. 9 c; non sunt prohibendi infidelibus communicare, ib.; cum idololatris sit communicandum, ib. 94 pr.; quibus ad invicem communicamus, 3 sent. 33. 2. 1. 4 c; tali excommunicato licet communicare, 4 sent. 18. 2. 4. 1 c; vgl. quodl. 10. 7. 15 c.
a) Mitteilung, Teilnehmen-Lassung, Gemeinsam-Machung, synonym mit communio (← sub b) communicatio enim perfectionum, th. I. 21. 3 c; unus modus communicationis illius naturae, ib. 27. 3 ob. 2; communicatio divinae naturae est etiam intelligentiae communicatio, cg. IV. 8; nec talis communicatio vitae a quocumque alio impediri potest, ib. 85; divina bonitas est primum principium communicationis totius, 4 sent. 46. 1. 1. 2 c.
- Arten der communicatio in diesem Sinne sind: 1. communicatio idiomatum (3 sent. 5. 2. 2 ad 4; 21. 1. 1. 2 ob. 4; 22. 1. 2 ad 1) = die Mitteilung der Eigentümlichkeiten (communicatio idiomatum fit, secundum quod naturae uniuntur in persona vel in supposito, ib. 22. 1. 2 ad 1). 2. c. naturalis & c. supernaturalis (ib. 24. 1. 3. 1 ad 2) = die natürliche (vgl. c. naturale sub c) und die übernatürliche Mitteilung. 3. c. nominum (th. III. 2. 6 c) = die Mitteilung der Namen. 4. c. per modum amoris & c. per modum naturae (1 sent. 13. 1. 2 ad 2) = die Mitteilung nach Weise der Liebe oder durch einen Akt derselben und die nach Weise der Natur oder durch einen Akt derselben. 5. c. per modum naturae, → c. per modum amoris. 6. c. supernaturalis, → c. naturalis.
b) Teilnehmung, Übereinstimmung: convenientiam vel communicationem in forma, th. I. 4. 3 c; redamationem et communicationem in operibus vitae, ib. 20. 2 ad 3; spiritualium et corporalium non potest esse communicatio in materia, cg. IV. 84.
c) Gemeinschaft, Umgang, Verkehr, ebenfalls synonym mit communio (← sub a), communitas, congregatio (← sub b) und conversatio (← sub a): directiva commutationum vel communicationum, th. I. 21. 1 c; ordinentur ad communicationem cum Deo, ib. I. II. 100. 2 c; communicatio hominum ad invicem, ib. 105. 2 c; communicatio vel conversatio cum Deo, ib. II. II. 23. 1 ad 1; nulla communicatio est mortuorum ad vivos, 4 sent. 45. 1. 1. 2 ob. 4; vgl. ib. ad 4.
- Als Arten der communicatio gehören hierher: 1. communicatio auctoritate principum & c. propria voluntate privatarum personarum (th. I. II. 105. 2 c) = der amtliche und der private Verkehr. 2. c. civilis sive civilium operum sive politica, c. oeconomica, c. divina sive spiritualis & c. naturalis (ib. II. II. 31. 3 c; 3 sent. 29. 1. 6 c, 7 c & exp.; 33. 1. 1. 3 ad 3 & 2. 1. 4 c; 34. 3. 2. 3 ob. 1 & 1 c; 4 sent. 27. 1. 1. 3 ad 3; 45. 1. 1. 2 ad 4; 8 eth. 9 g-l, 10 a, 11 a & 12 a; 1 pol. 1 g) = der bürgerliche oder staatliche d. i. der in bürgerlichen Handlungen bestehende (secundum quam homines ad concives suos communicant, 3 sent. 29. 1. 6 c), der häusliche oder Familien- (secundum quam homines sibi in domesticis officiis communicant, ib.), der göttliche oder geistliche (secundum quam omnes homines communicant in uno corpore ecclesiae vel actu vel potentia, ib.) und der natürliche Verkehr (omnis autem communicatio naturalis fundatur super originem, secundum quam est pater et filius, ib. 7 c; vgl. c. naturalis sub a). 3. c. civilium operum, → c. civilis. 4. c. campsoria (usur. 13 t) = der Geldwechselverkehr. 5. c. commutativa (5 eth. 8 f) = der Tauschhandelverkehr. 6. c. divina, → c. civilis. 7. c. naturalis, ≈ . 8. c. oeconomica, ≈ . 9. c. personalis (1 pol. 7 f, g & l) = der persönliche oder Einzelverkehr. 10. c. politica, → c. civilis. 11. c. propria voluntate privatarum personarum, → c. auctoritate principum. 12. c. spiritualis, → c. civilis.
mitteilend, teilnehmen lassend, synonym mit diffusivus (←): facile communicativus est, th. I. II. 105. 2 ad 1; sit communicativus et plurium retributivus, ib. II. II. 129. 4 ad 2; magis igitur homo est communicativus alteri, quam quodcumque aliud animal, quod gregale videtur, regim. 1. 1.
- Bonum est diffusivum et communicativum sui, → bonus sub a.
a) Gemeinschaft, Verkehr, synonym mit communicatio (← sub c), communitas, congregatio (← sub b) und conversatio (← sub a): communio alicuius personae interdicitur fidelibus, th. II. II. 10. 9 c.
- Arten der communio in diesem Sinne sind: communio domestica & c. politica (ib. I. II. 90. 2 c; 105. 4 c) = der häusliche oder Familien- und der staatliche oder bürgerliche Verkehr.
b) Mitteilung, Teilnehmen-Lassung, Gemeinsam-Machung, ebenfalls synonym mit communicatio (← sub a): beneficentia autem et communio pertinent ad caritatem, th. II. II. 85. 3 ob. 2.
c) Altarsakrament, Eucharistie: dicitur communio, quia communicamus per ipsam Christo et quia participamus eius carne et divinitate, et quia communicamus et unimur ad invicem per ipsam, th. III. 73. 4 c; dicitur communio vel synaxis, quod idem est, inquantum scilicet homo congregatur ad unum et ad seipsum et ad alios ei, quod est maxime unum, coniunctus, 4 sent. 8. 1. 1. 3 c.
a) gemeinschaftlich, gemeinsam, das Gegenteil von proprius (←): non possit esse commune tribus personis, th. I. 30. 4 ob. 1; in divinis est accipere commune et proprium, quamvis non sit accipere universale et particulare, 1 sent. 13. 1. 3 c.
- Als Arten des commune gehören hierher: 1. commune absolute dictum sive per se acceptum & c. quod importat respectum ad creaturas sive acceptum cum respectu ad creaturas (th. I. 33. 3 ad 1; 1 sent. 7. 1. 3 ad 4) = das Gemeinsame schlechthin oder als solches und das Gemeinsame in Bezug auf die Geschöpfe. 2. c. acceptum cum respectu ad creaturas, → c. absolute dictum. 3. c. aequivoce, c. analogice sive secundum analogiam sive analogum & c. univoce sive univocum (1 sent. 29. 1. 2. 1 ad 3; 35. 1. 4 c; 3 sent. 33. 2. 1. 1 ad 2) = das im Sinne der bloßen Gleichnamigkeit, das im Sinne der Verhältnismäßigkeit und das im Sinne der Gleichartigkeit Gemeinsame. 4. c. analogice sive analogum, → c. aequivoce. 5. c. per praedicationem & c. secundum participationem (4 sent. 49. 1. 1. 1 ad 3) = das Gemeinsame nach Weise der Aussage und das nach Weise der Teilnahme an einem und dem nämlichen Dinge. 6. c. per se acceptum, → c. absolute dictum. 7. c. quod importat respectum ad creaturas, ≈ . 8. c. re sive secundum rem & c. secundum rationem (th. I. 13. 9 c; 1 sent. 13. 1. 3 c; 34. 1. 1 ad 4) = das der Sache und das dem Begriffe nach Gemeinsame. 9. c. secundum analogiam, → c. aequivoce. 10. c. secundum participationem, → c. per praedicationem. 11. c. secundum rationem, → c. re. 12. c. secundum rem, ≈ . 13. c. univoce sive univocum, → c. analogica.
b) allgemein, gewöhnlich, synonym mit generalis (← sub b) und universalis (← sub a), der Gegensatz zu particularis und specialis (←): primo de appetitivo in communi, th. I. 80 pr.; scilicet ex communibus et probabilibus, 3 phys. 8 a.
a) Gemeinschaft, Gemeinschaftlichkeit, Gemeinsamkeit: iste modus communitatis medius est, th. I. 13. 5 c; qualis autem sit communitas, ib. 30. 4 c.
- Arten dieser communitas sind: 1. communitas analogiae sive analogica & c. univocationis sive univoca (1 sent. prol. 1. 2 ad 2; 29. 1. 2. 1 ad 1; 44. 1. 1 ad 2; pot. 7. 7 ad 1; verit. 2. 11 ob. 1 & c) = die Gemeinschaft der Verhältnismäßigkeit und die der Gleichartigkeit. 2. c. analogica, → c. analogiae. 3. c. assumptibilis (1 sent. 25. 1. 1 ad 7) = die Gemeinschaft des Annehmbaren d. i. desjenigen, was eine Person annehmen oder in sich aufnehmen kann; vgl. 3 sent. 5. 2. 1 ad 2. 4. c. attributorum, c. essentiae sive naturae, c. operationum, c. relationum essentialium & c. negationum (th. I. 30. 4 ad 3; 1 sent. 25. 1. 3 c) = die Gemeinschaft der wesentlichen Eigenschaften, die der Wesenheit oder Natur, die der Tätigkeiten, die der wesentlichen Beziehungen und die der negativen Bestimmungen. 5. c. essentiae, → c. attributorum. 6. c. generis, c. speciei & c. personae (th. I. 30. 4 ad 3; vgl. ib. c; 1 sent. 25. 1. 3 c) = die Gemeinschaft der Gattung, die der Art und die der Person. 7. c. intentionis sive secundum rationem intentionis & c. secundum rationem proportionis (th. I. 30. 4 c; 1 sent. 25. 1. 3 c) = die Gemeinschaft der Beziehung oder nach Weise der Beziehung und die nach Weise des Verhältnisses. 8. c. naturae, → c. attributorum. 9. c. negationum, ≈ . 10. c. operationum, ≈ . 11. c. particularis & c. universalis (1 sent. 25. 1. 1 ad 7) = die besondere und die allgemeine Gemeinschaft; vgl. 3 sent. 5. 2. 1 ad 2. 12. c. personae, → c. generis. 13. c. rationis & c. rei (th. I. 30. 4 c & ad 3; 1 sent. 25. 1. 3 c; 3 sent. 1. 2. 4 ad 4) = die Gemeinschaft des Begriffs und die der Sache. 14. c. rationis fundatae in re (1 sent. 25. 1. 3 c) = die Gemeinschaft des in der Sache begründeten Begriffes. 15. c. rei, → c. rationis. 16. c. relationum essentialium, → c. attributorum. 17. c. secundum rationem intentionis, → c. intentionis. 18. c. secundum rationem proportionis, ≈ . 19. c. speciei, → c. generis. 20. c. universalis, → c. particularis. 21. c. univoca, → c. aequivoca. 22. c. univocationis, ≈ .
b) Gemeinschaft, gemeinschaftlicher Verkehr, Verkehr, Umgang, synonym mit communicatio (← sub c), communio (← sub a), congregatio (← sub b) und conversatio (← sub a).
- Als Arten der communitas gehören hierher: 1. communitas civilis sive humana (th. I. II. 100. 2 c) = der reinbürgerliche oder allgemeinmenschliche (vgl. c. humana sub c) Verkehr, quae est hominum ad invicem (ib.), der Gegensatz zu der communitas, quae est hominum ad Deum (ib.). 2. c. humana, → c. civilis. 3. c. personalis (1 pol. 1 f & l) = der persönliche oder Einzelverkehr (quae est personae ad personam, ib. f).
c) Gemeinschaft, Gemeinwesen, Gemeinde: est enim communitas quoddam totum, 1 pol. 1 b; omnis communitas est instituta gratia alicuius boni, ib. a; qui regit communitatem, th. I. II. 21. 4 c.
- Arten der communitas in dieser Bedeutung sind: 1. communitas aristocratica, c. oligarchica & c. democratica (ib. II. II. 61. 2 c) = die aristokratische, die oligarchische und die demokratische Gemeinschaft der Bürger (principalitas in aristocratica communitate attenditur secundum virtutem, in oligarchica secundum divitias, in democratica secundum libertatem, ib.); vgl. 3 pol. 6 c. 2. c. civitatis sive politica, c. domus, c. vici & c. universi (th. I. II. 21. 4 c & ad 3; 100. 2 c; 1 pol. 1 a-c, f, l-o & r; 7 d) = die Staats- oder staatliche (ultima est communitas civitatis, 1 pol. 1 a), die Haus- oder Familien- (in prima communitate, quae est communitas unius domus, ib. 7 d; quae complectitur diversas personarum communicationes, ib. 1 f; quae constituitur ex pluribus communicationibus personalibus, ib. l), die Dorf- oder Stadtviertel- (quae est ex pluribus multitudinibus, ib. f; communicatio, quae est ex pluribus domibus, vocatur vicus, ib. n) und die Welt- oder Universalgemeinschaft. 3. c. democratica, → c. aristocratica. 4. c. domus, → c. civitatis. 5. c. humana, (ib. 1 a) = die Gemeinschaft der Menschen; vgl. c. humana sub b. 6. c. imperfecta & c. perfecta (th. I. II. 90. 2 c; 91. 1 c; II. II. 65. 2 ad 2; 1 pol. 1 a & r; regim. 1. 1) = die unvollkommene und die vollkommene Gemeinschaft (inter omnes communitates humanas ipsa [sc. communitas civitatis] est perfectissima, 1 pol. 1 a; vgl. ib. r). 7. c. naturalis (ib. n, o, r & s) = die natürliche Gemeinschaft. 8. c. oligarchica, → c. aristocratica. 9. c. perfecta, → c. imperfecta. 10. c. politica, → c. civitatis. 11. c. universi, ≈ . 12. c. vici, ≈ .
d) Allgemeinheit, synonym mit universalitas (← sub a): ratione suae communitatis accidit, th. I. 11. 2 ad 1; ex ipsa communitate eius, ib. 36. 1 c; in quadam communitate et confusione, ib. 89. 1 c; in sua communitate accipiuntur, cg. I. 93; vgl. ib. II. 21; III. 80.
- Zu cognoscere in quadam communitate → cognoscere sub b.
a) Umänderung, Umwandlung: commutatio est quaedam dispensatio, 4 sent. 38. 1. 4. 4 a; inter commutationem et dispensationem hoc interest, quod, quando votum commutatur, vovens absolvitur ab uno et ligatur ad aliud, sed quando in voto dispensatur, simpliciter a voto absolvitur sine hoc, quod ad aliud ligetur, ib. 3 c; vgl. th. II. II. 88. 10 c.
b) Umtauschung, Tausch, Tauschhandel: commutatio proprie est, quando ex mutuis operibus fit aliquid alicui debitum, sicut ex hoc, quod unus laboravit in vinea alterius, alter constituitur sibi debitor in tanto, quantum valet labor eius, 3 sent. 33. 3. 4. 5 ad 2; communicationibus vel commutationibus, th. I. 21. 1 c; in diversis generibus commutationum, ib. I. II. 60. 3 ob. 3; pecunia est inventa propter commutationes faciendas, 1 pol. 7 b.
- Als Arten der commutatio gehören hierher: 1. commutatio campsoria (usur. pr. & 13) = der Geldwechsel. 2. c. involuntaria & c. voluntaria (th. II. II. 58. 11 ad 3; 61. 3 c; 73. 1 ad 1; 5 eth. 4 c & d), das συνάλλαγμα ἀκούσιον und συνάλλαγμα ἑκούσιον des Aristoteles (Eth. Nic. V. 7, 1131. b. 25-26) = der unfreiwillige und der freiwillige Tauschhandel (quaedam [commutationes] sunt involuntariae, quaedam vero voluntariae. Involuntariae quidem, quando aliquis utitur re alterius, vel persona, vel opere, eo invito; quod quidem contingit quandoque occulte per fraudem, quandoque etiam manifeste per violentiam . . . Voluntariae autem commutationes dicuntur, quando aliquis voluntarie transfert rem suam in alterum, th. II. II. 61. 3 c). 3. c. naturalis & c. per sive secundum rationem inventa (1 pol. 7 b, c & f) = der natürliche oder von Natur aus gegebene und der von der menschlichen Vernunft erfundene Tauschhandel. 4. c. necessitatis (5 eth. 9 c) = der Tauschhandel mit dem Notwendigen. 5. c. pecuniaria (ib. f) = der Tauschhandel vermittels des Geldes. 6. c. per sive secundum rationem inventa, → c. naturalis. 7. c. voluntaria, → c. involuntaria.
c) Verhalten beim Tauschhandel.
- Hierher gehört bona commutatio (th. II. II. 80. 1 ad 4; 3 sent. 33. 3. 4. 6 c), die griechische εὐσυναλλαξία = das gute Verhalten oder die Tugend der Gerechtigkeit beim Tauschhandel (= habitus in commutationibus aequalitatem custodiens, th. II. II. 80. 1 ad 4).
umtauschend, austauschend.
a) ins Verhältnis bringen, sich zu etwas verhaltend machen, hinordnen, in Beziehung setzen, hinbeziehen auf etwas: localis enim distantia per se comparatur ad sensum, cg. II. 96; nisi unum eorum comparetur ad alterum, ib. III. 43; et comparatur ad esse, ib. 66; minister autem comparatur ad dominum, ib. IV. 74; comparatur autem ad locum, trin. 1. 2. 3 c.
b) vergleichen: cum comparat ratio hominem animali, th. I. 28. 1 c; si comparemus intellectum, ib. III. 6. 2 c; potest comparari ad intellectum, cg. III. 51; comparat suprema ad infima, ib. 84.
c) bereiten, verschaffen: sicut coena comparata ex multis ferculis, 3 pol. 14 f.
a) Verhältnis, Beziehung, Hinordnung: dona perficiunt vires animae in comparatione ad Spiritum sanctum moventem, th. I. II. 68. 8 c; velle est per comparationem volentis ad volitum, cg. I. 79; comparatio substantiae separatae ad omnia phantasmata, quae sunt in quibuscumque hominibus, est una, sicut comparatio solis est una ad omnes colores, ib. II. 76; sicut est comparatio corporis caelestis ad corpus elementare, ib. III. 69; invenitur enim duplex comparatio corporis ad locum, trin. 1. 2. 3 c.
b) Vergleichung, Vergleich: sed per comparationem ad corporalia, th. I. 5. 5 ad 5; summum dicitur in comparatione aliorum, ib. 6. 2 ob. 2; debitum iustitiae inveniri ex comparatione posterioris creaturae ad priorem, cg. II. 29; est quasi nihil in comparatione ad illam distantiam, ib. III. 57; vgl. 7 phys. 7 f-h.
- Als Arten der comparatio gehören hierher: 1. comparatio absoluta & c. respectiva (th. II. II. 188. 6 c) = die schlechthinige und die beziehungsweise Vergleichung. 2. c. abusiva (3 cael. 3 f) = die missbräuchliche Vergleichung. 3. c. aequalitatis & c. similitudinis (th. II. II. 105. 2 ad 1) = die Vergleichung im Sinne einer Gleichheit und die im Sinne einer Ähnlichkeit. 4. c. respectiva, → c. absoluta. 5. c. similitudinis, → c. aequalitatis.
im Sinne eines Vergleiches, vergleichungsweise.
- Zu dicere comparative → dicere sub c.
vergleichend: comparativum supponit positivum, 3 cael. 3 f; positivum posuit pro comparativo, 1 Cor. 7. 8.
mitteilnehmen: sicut et, qui altari deserviunt, cum altari comparticipant, cg. III. 132/133.
a) natürlicher Zug zu etwas, Sympathie für etwas: compassio sive connaturalitas ad res divinas fit per caritatem, th. II. II. 45. 2 c.
b) Mitleid, synonym mit misericordia (←): mitigentur per compassionem amicorum, th. I. II. 38. 3 t; compassio dici debet, id est simul passio, nom. 2. 4; misericordia vel compassio, 4 sent. 50. 2. 4. 2 c.
mitgepflanzt, eingepflanzt.
Vervollständigung, Vollständigkeit, Vollendung, Vollkommenheit, Abschluss: requiritur ad complementum, cg. I. 42; unum est complementum alterius, ib. II. 53; dat complementum operi, ib. 88; per remotionem complementi, 4 sent. 49. 2. 1 ad 12.
- Arten des complementum sind: 1. complementum diminutum (2 sent. 1. 1. 1 c) = die verminderte Vollendung. 2. c. formale (4 sent. 36. 1. 4 c) = die formale oder sich auf die Form beziehende Vollendung. 3. c. primum & c. ultimum (cg. II. 89; 1 cael. 4 a) = die erste und die letzte Vollendung. 4. c. scientiae (th. I. 85. 8 ad 1; 1 meteor. 1 a) = die Vollendung des Wissens. 5. c. ultimum, → c. primum. 6. c. universi (th. I. 19. 5 ad 3) = die Vollendung des Weltalls. 7. c. virtutis (ib. II. II. 108. 2 c) = die Vollendung der Tugend. 8. c. voluntatis (cg. II. 32) = die Vollendung des Wollens (dico autem complementum voluntatis esse, quando vult hoc absolute facere omnibus modis, ib.).
Vollendung, Fertigstellung, gleichbedeutend mit consummatio (← sub c) und perfectio (← sub a): ad completionem universi requiruntur, th. I. 23. 5 ad 3; completio divinorum operum, ib. 73. 1 ob. 3; quantum ad propriae naturae bonitatem sive completionem, cg. I. 43; completio autem universi exigit, ib. 85.
nach Weise oder im Sinne des Vollendens, des Fertigstellens, des Abschließens: distinguuntur in angelis completive quidem, th. I. 108. 4 c; ad has completive reducuntur, ib. I. II. 25. 4 c; omne bonum completive superveniens potest dici finis, ib. 33. 4 c; totum autem completive est prius partibus, 3 sent. 2. 2. 1. 3 c; vgl. mal. 2. 3 c; verit. 15. 2 ad 1.
vollendend, fertigstellend, abschließend, synonym mit perfectivus (←): bonum perfectum et completivum sui ipsius, th. I. II. 1. 5 c; quia sunt completivae et finales, ib. 25. 4 c; formale et completivum sacramenti, ib. III. 84. 7 c; omne completivum forma dicitur, 4 sent. 1. 1. 3 ad 1; omne completivum quodammodo formale est respectu eius, quod completur, ib. 3. 1. 1. 1 c.
- Zu bonum completivum → bonus sub c; zu differentia c. → differentia; zu forma c. → forma sub b; zu pars c. → pars sub a; zu passio c. in genere & c. simpliciter → passio sub c; zu ratio c. → ratio sub n.
zur Vollendung gehörig.
- Completorium sc. officium = die Komplet des Breviers: occulte dicitur in Prima et in Completorio, th. II. II. 1. 9 ad 6; vgl. 4 sent. 21. 2. 1 c; quodl. 1. 9. 20 c.
a) vollendet, fertig gestellt, vollständig, synonym mit perfectus (← sub a), der Gegensatz zu incompletus und imperfectus (←): magis ad completam designationem rei appropinquat, cg. I. 14; ratio enim animalis completa est, ib. 42; cum divina substantia sit quid completum in esse, ib. 73; quod sit rerum ordo completus, ib. II. 30; secundum suam essentiam completam, ib. 89.
b) erfüllt, in Erfüllung gebracht: promissio Domini de Spiritu sancto dando non fuit completa in apostolis, th. I. II. 106. 4 ad 2; vgl. fid. 1.
nach Weise oder im Sinne der Zusammenfassung oder Zusammensetzung, synonym mit composite und coniunctim (←), das Gegenteil von divise, divisim, divisive und incomplexe (←) .
a) Zusammenfügung, Zusammensetzung, synonym mit commixtio und compositio (← sub a), der Gegensatz zu divisio (←) und resolutio (← sub a): neque est complexio opinionis et sensus, ita quod essentialiter componatur ex utroque, 3 anim. 5 m; intellectus humanus cognoscit secundum quandam complexionem, th. II. II. 1. 2 c; definitio includit quandam complexionem vel partium definitionis ad invicem, cg. I. 59; vgl. ib. II. 90; nulla autem esset complexio, pot. 7. 5 ob. 12.
b) Zusammensetzung eines animalischen Körpers, zumal mit Rücksicht auf die in ihm vorkommenden Hauptflüssigkeiten oder -säfte: complexio cum sit quoddam constitutum ex contrariis qualitatibus quasi medium inter eas, cg. II. 63; quae est ex complexione, th. I. II. 46. 5 c; propter fragilitatem complexionis, ib. II. II. 138. 1 ad 1; habet quandam debilem complexionem, ib. 156. 1 ad 1; considerat etiam dispositiones corporum, puta complexiones, 4 pol. 1 a.
- Als Arten der complexio gehören hierher: 1. complexio aequalis (cg. II. 90) = die gleichmäßige Komplexion. 2. c. calida & c. frigida (2 gener. 8 e) = die warme oder aufbrausend machende und die kalte oder ruhig lassende Komplexion (leo, qui est calidae complexionis, et asinus, qui est frigidae complexionis, ib.; vgl. 2 sent. 15. 2. 1 c). 3. c. cholerica (th. I. II. 46. 5 c; cg. II. 63) = die cholerische Komplexion, d. i. diejenige, bei welcher die Galle (vgl. cholera) vorwiegt. 4. c. debita (th. II. II. 157. 3 ad 3; 2 sent. 15. 2. 1 c) = die sein sollende oder sich gehörende d. i. die richtige Komplexion. 5. c. extrema & c. media sive temperata (th. I. 91. 3 ad 1; 102. 2 ob. 4; I. II. 46. 5 ad 1; 85. 6 c; 102. 6 ad 1; 2 sent. 15. 2. 1 c; 4 sent. 49. 3. 2 c; verit. 18. 8 ad 6) = die nach einer Seite hin übermäßige und die mittlere oder gemäßigte Komplexion. 6. c. frigida, → c. calida. 7. c. hominis sive humana (th. I. 102. 1 ad 1; 2 sent. 15. 2. 1 c) = die Komplexion des Menschen (cuius complexio maxime vicina est temperamento, 2 gener. 8 e). 8. c. humana, → c. hominis. 9. c. media, → c. extrema. 10. c. mollis & c. sicca (2 sent. 20. 2. 1 ad 5; verit. 18. 8 ad 6) = die weiche oder zarte und die trockene oder feste Komplexion. 11. c. naturalis (th. I. II. 46. 5 ad 1; mal. 7. 5 ad 12; verit. 6. 4 ad 2) = die natürliche oder naturgemäße Komplexion. 12. c. propria (th. I. II. 46. 5 c) = die besondere Komplexion. 13. c. sicca, → c. mollis. 14. c. temperata, → c. extrema. 15. c. terrestris (ib. II. II. 156. 1 ad 2) = die erdartige oder kalttrockene Komplexion.
zusammengefügt, zusammengesetzt: requirit organum aequaliter complexionatum, th. I. 76. 5 ad 2; et melius complexionati, ib. 96. 3 c; secundum corpus erat optime complexionatus, ib. III. 46. 6 c; diversa complexionata conveniunt in calefaciendo, pot. 7. 2 c; inquantum est medie complexionatum, verit. 22. 1 ad 8.
mit etwas verschlungen, zusammengefügt, zusammengesetzt, das Gegenteil von incomplexus (←) und simplex (← sub a): simplex et complexum, 2 phys. 6 e; anima omniquaque complexa, 2 cael. 1 k.
- Complexa non definiuntur (1 anal. 2 a): Zusammengesetztes, solches nämlich, was nur ein unum per accidens darstellt, kann nicht definiert werden (hominis enim albi non est aliqua definitio, ib.; vgl. 7 met. 3 a-d & 4 e).
- Von einem complexum ist auch mit Bezug auf die Tätigkeit der Vernunft und des Willens Rede. Mit Bezug auf das Erkennen der Vernunft bezeichnet complexum das Urteil, weil dieses in der aussaglichen Zusammensetzung zweier Begriffe d. i. in der Aussage des einen vom andern besteht; der genauere Name ist daher auch complexum per modum enuntiabilis (th. II. II. 1. 2 c): cognoscit omnia complexa, ib. I. 16. 5 ad 1; in incomplexis non est verum nec falsum, sed solum in complexis, ib. 17. 2 ob. 3; vgl. cg. I. 59; Deus non solum cognoscit ipsas res, sed etiam enuntiabilia et complexa, 1 sent. 38. 1. 3 c; praeexistunt in nobis quaedam scientiarum semina, scilicet primae conceptiones intellectus, quae statim lumine intellectus agentis cognoscuntur per species a sensibilibus abstractas, sive sint complexa, ut dignitates (← sub b), sive incomplexa, sicut ratio entis et unius et huiusmodi, quae statim intellectus apprehendit, verit. 11. 1 c.
- Zu apprehendere per modum complexi → apprehendere sub b; zu cognitio c. → cognitio sub b; zu intellectus c. → intellectus sub i. In Rücksicht auf den Willen und sein Begehren bedeutet complexum soviel als: das zu etwas Anderm in Beziehung Gebrachte, welches dem Einfachhinigen oder Schlechthinigen gegenübersteht: utroque modo vis appetitiva potest tendere in bonum et malum. Per modum quidem simplicis et incomplexi, cum appetitus simpliciter sequitur vel inhaeret bono vel refugit malum; et tales motus sunt desiderium et spes, delectatio et tristitia et alia huiusmodi. Per modum autem complexi, sicut cum appetitus fertur in hoc, quod aliquid bonum vel malum insit vel fiat circa alterum, vel tendendo in hoc vel refugiendo ab hoc, sicut manifesta apparet in amore et odio; amamus enim aliquem, inquantum volumus ei inesse aliquod bonum, odimus autem aliquem, inquantum volumus ei inesse aliquod malum, th. I. II. 46. 2 c.
a) zusammensetzen, verbinden, das Gegenteil von dividere (← sub a) und resolvere: Deus non est compositus ex materia et forma, th. I. 3. 2 a; vel potest intelligi de dicto, et sic est composita et vera, ib. 14. 13 ad 3; hoc facit componendo et dividendo, ib. 16. 2 c; enuntiationes format componendo et dividendo, cg. I. 36; de dicto intellectam et compositam esse veram, ib. 67.
- Componens est causa efficiens compositi (cg. I. 18) = das etwas Zusammensetzende ist die hervorbringende Ursache desselben. Compositum se habet ad simplicia, ut perfectum ad imperfecta (1 cael. 4 c) = das Zusammengesetzte verhält sich zu dem Einfachen, wie das Vollkommene zu dem Unvollkommenen. In unoquoque genere simplex est prius compositis, → simplex sub a. Omne compositum est posterius suis componentibus (th. I. 3. 7 c; cg. I. 18) = jedes Zusammengesetzte ist später, als die es zusammensetzenden Dinge. Sensus non componit vel dividit, → sensus sub c. Simplex est prius composito, → simplex sub a.
b) zurechtlegen, einrichten: quia composuit motum suum quasi volentis longius ire, th. II. II. 111. 1 ad 1.
c) erdichten, ersinnen: sermonem fabularem composuerunt, 2 cael. 1 g; componere fabulam, 2 meteor. 4 c; quae componit ad persuadendum, 1 Cor. 2. 1.
nach Weise oder im Sinne der Zusammensetzung, der Zusammenfassung (= in sensu composito; vgl. sensus sub g), synonym mit collective, complexe und coniunctim (←), das Gegenteil von distributive, divise, divisim, divisive und simpliciter (←): in effectu invenitur composite et multipliciter, cg. II. 45.
a) Zusammensetzung, Verbindung, synonym mit commixtio und complexio (← sub a), der Gegensatz zu discretio (← sub b), divisio (←), resolutio und simplicitas (← sub a): omnis compositio indiget aliquo componente; si enim compositio est, ex pluribus est, quae autem secundum se sunt plura, in unum non conveniunt, nisi ab aliquo componente uniantur, cg. I. 18; in substantiis autem compositis ex materia et forma est duplex compositio actus et potentiae, prima quidem ipsius substantiae, quae componitur ex materia et forma, secunda vero ex ipsa substantia iam composita et esse, quae etiam potest dici ex eo quod est et esse, vel ex eo quod est et quo est, ib. II. 54; aliquid venire in compositionem alicuius contingit dupliciter, aut per essentiam suam per modum principii materialis vel formalis . . . alio autem modo venit aliquid in compositionem alicuius per effectum virtutis suae, 2 sent. 17. 3. 1 c; compositio autem vel divisio operatio quaedam intellectus est, cg. I. 58; in compositione et divisione semper noster intellectus adiungit tempus praeteritum vel futurum, ib. II. 96.
- Als Arten der compositio gehören hierher: 1. compositio accidentalis sive accidentis ad subiectum sive subiecti et accidentis & c. substantialis sive formae ad materiam sive formae et materiae sive ex materia et forma (th. I. 3. 2 ob. 1 & 7 c; 40. 1 ad 1; 85. 5 ad 3; cg. II. 54; quodl. 7. 3. 7 ad 1) = die akzidentelle und die substanzielle Zusammensetzung oder die Verbindung eines Accidens mit einem Subjekt und die der Form mit ihrer Materie. 2. c. accidentis ad subiectum, → c. accidentalis. 3. c. actualis (Eph. 4. 4) = die wirkliche Verbindung. 4. c. actus et potentiae sive ex actu et potentia (cg. II. 53 & 54) = die Verbindung von Wirklichkeit und Möglichkeit. 5. c. enuntiabilium (th. I. 14. 14 c) = die Zusammensetzung, welche in den Urteilen stattfindet, d. i. die Bejahung zweier Begriffe voneinander (in vocibus affirmatio dicitur compositio, inquantum coniunctionem ex parte rei significat, 1 perih. 3 b). 6. c. ex actu et potentia, → c. actus et potentiae. 7. c. ex eo quod est et esse sive ex substantia et esse (cg. II. 54; quodl. 7. 3. 7 ad 1) = die Zusammensetzung aus dem, was ist, oder der Substanz und dem Sein. 8. c. ex materia et forma, → c. accidentalis. 9. c. ex substantia et esse, → c. ex eo quod est et esse. 10. c. explicita & c. implicita (1 perih. 3 c) = die auseinander gefaltete oder offen daliegende und die eingefaltete oder eingeschlossene Zusammensetzung. 11. c. formae ad materiam sive formae et materiae, → c. accidentalis. 12. c. generis et differentiae (th. I. 3. 7 c) = die Zusammensetzung von Gattung und Artverschiedenheit. 13. c. implicita, → c. explicita. 14. c. intellectus sive rationis & c. rei sive realis (ib. 85. 2 ad 3 & 5 ad 3; nom. 7. 2; verit. 27. 1 ad 8; 1 perih. 3 b) = die Zusammensetzung vonseiten der Vernunft (si consideremus ea, quae sunt circa intellectum secundum se, semper est compositio, . . . sed si referatur ad rem, quandoque dicitur compositio, quandoque dicitur divisio, compositio quidem, quando intellectus comparat unum conceptum alteri quasi apprehendens coniunctionem aut identitatem rerum, quarum sunt conceptiones, 1 perih. 3 b; in nobis est duplex compositio intellectus, una quidem, quae pertinet ad inventionem veritatis, alia vero, quae pertinet ad iudicium, nom. 7. 2) und die sachliche Zusammensetzung. 15. c. materialis sive quantitativarum partium & c. per receptionem participationum plurium (th. I. 3. 7 c; verit. 20. 2 ad 3) = die stoffliche Zusammensetzung oder die Zusammensetzung quantitativer Teile und die durch Aufnahme mehrfacher Teilnahme an etwas entstandene Zusammensetzung. 16. c. naturalis & c. philosophica (verit. 16. 1 ad 16) = die natürliche oder in der Natur vorfindliche und die im Sinne der Philosophie gemeinte Zusammensetzung. 17. c. per receptionem participationum plurium, → c. materialis. 18. c. philosophica, → c. naturalis. 19. c. propositionis (th. I. 3. 4 ad 2) = die Zusammensetzung eines Satzes. 20. c. quantitativarum partium, → c. materialis. 21. c. quidditatis (ib. 3 pr.) = die Zusammensetzung der Wesenheit. 22. c. rationis, → c. intellectus. 23. c. realis, ≈ . 24. c. rei, ≈ . 25. c. secundum naturam & secundum rationem (3 met. 3 a) = die Zusammensetzung in Wirklichkeit und die in Gedanken. 26. c. secundum rationem, → c. secundum naturam. 27. c. subiecti et accidentis, → c. accidentalis. 28. c. substantialis, ≈ . 29. c. verbalis (cg. I. 36) = die in Worten ausgedrückte Zusammensetzung (quae est identitatis nota, ut cum dicit: Deus est bonus, ib.).
b) Zurechtlegung, Einrichtung: compositio exteriorum motuum pertinet ad decorem honestatis, th. II. II. 168. 1 a; secundum compositionem id est secundum conventionem, 5 eth. 9 c.
zusammensetzend, synthetisch, der Gegensatz zu resolutorius (← sub a).
- Zu modus compositivus → modus sub c; zu processus c. → processus sub b.
zugleich mit etwas möglich, mit etwas verträglich oder vereinbar: ordinem compossibilem esse respectu alicuius tripliciter, verit. 6. 3 c; tamen non est compossibile, 1 cael. 29 b; est compossibile posito, ib.
a) umfassen, in sich befassen, einbegreifen: illud proprie dicitur comprehendi ab aliquo, quod ab eo includitur; dicitur enim aliquis aliquid comprehendere, quando simul ex omnibus partibus apprehendere potest, quod est undique inclusum habere, verit. 8. 2 c; comprehendere dicitur quasi simul prendere id est capere, et ideo illud proprie comprehenditur, quod simul capitur id est cum omnibus, quae eius sunt, 4 sent. 49. 2. 3 c; vgl. th. I. 1. 3 c; 13. 5 c; 14. 3 ad 1; III. 45. 1 ad 2; cg. I. 40; II. 78; Eph. 3. 5; Phil. 3. 2.
b) begreifen, verstehen: illud comprehenditur, quod perfecte cognoscitur, th. I. 12. 7 c; tunc enim dicitur aliquid comprehendi, quando pervenitur ad finem cognitionis ipsius, ib. 14. 3 c; vgl. cg. I. 8; res comprehenditur, cuius definitio cognoscitur, si tamen ipsa definitio comprehendatur, verit. 8. 2 ad 4; illa enim comprehendere dicimur, quae perfecte cognoscimus, quantum cognoscibilia sunt, decret. 1; vgl. nom. 1. 1; 3 sent. 14. 1. 2. 1 c; 4 sent. 49. 2. 3 ob. 3 & 5.
c) ergreifen, erreichen, festhalten, besitzen (vgl. comprehensor sub b): qui enim attingit aliquem, quando iam tenet ipsum, comprehendere eum dicitur, th. I. 12. 7 ad 1; ecclesia secundum statum patriae (← sub b) est congregatio comprehendentium (nämlich das letzte Ziel), ib. III. 8. 4 ad 2; vgl. Eph. 3. 5; Phil. 3. 2.
a) Umfassung, Einbegreifung, Einschließung: comprehensio dicitur stricte et proprie, secundum quod aliquid includitur in comprehendente, th. I. 12. 7 ad 1; comprehensio dicitur dupliciter. Uno modo inclusio comprehensi in comprehendente, ib. I. II. 4. 3 ad 1; de ratione comprehensionis sunt duo; unum est, quod fines eius rei apprehendantur vel contineantur, . . . aliud est de ratione eius, scilicet nihil comprehensi esse extra comprehensorem, 1 sent. 43. 1. 1 ad 4; est duplex modus comprehensionis, scilicet secundum quantitatem dimensivam et virtualem, secundum dimensivam quidem, ut dolium comprehendit vinum, secundum virtualem autem, ut materia dicitur comprehendere formam, quando nil materiae remanet imperfectum a forma, verit. 8. 2 c.
b) Begreifung, Verständnis: ad summum modum visionis, qui est comprehensio, th. I. 62. 9 c; comprehensio importat (bedeutet) plenitudinem cognitionis ex parte rei cognitae, ut scilicet tantum cognoscatur res, quantum cognosci potest, ib. II. II. 28. 3 ad 3; cg. II. 98.
- Zu cognitio comprehensionis → cognitio sub b; zu notitia c. → notitia sub b; zu visio c. → visio sub a.
- Arten der comprehensio in diesem Sinne sind: 1. comprehensio gloriae (4 sent. 49. 2. 3 ad 1) = das Verständnis in der Herrlichkeit des Himmels. 2. c. perfecta (verit. 5. 2 ad 11) = das vollkommene oder volle Verständnis.
c) Ergreifung, Festhaltung, Besitz: alio modo comprehensio largius sumitur, secundum quod comprehensio insecutioni opponitur, th. I. 12. 7 ad 1; alio modo comprehensio nihil aliud nominat, quam tentionem alicuius rei iam praesentialiter habitae, sicut aliquis consequens aliquem dicitur eum comprehendere, quando iam tenet eum, ib. I. II. 4. 3 ad 1.
d) Besitz Gottes (vgl. comprehensor sub b): comprehensio est una de tribus dotibus (←) animae, quae respondet spei, sicut visio fidei et fruitio caritati, th. I. 12. 7 ad 1; loco spei plenam comprehensionem, ib. I. II. 65. 5 ad 3; comprehensio non est aliqua operatio praeter visionem, sed quaedam habitudo ad finem iam habitum, ib. 4. 3 ad 3; comprehensio nihil est aliud, quam in praesentia Deum habere et in seipso tenere. 4 sent. 49. 4. 5. 1 c.
umfassend, in sich begreifend: ut sua essentia sit immaterialiter comprehensiva omnium, th. I. 84. 2 c.
- Zu scientia comprehensiva → scientia sub b; zu visio c. → visio sub a.
a) Begreifender: ipse est apprehensor et comprehensor sui, verit. 2. 2 c.
b) Ergreifender, Besitzer, insbesondere der Besitzer Gottes oder der himmlischen Glückseligkeit, der Gegensatz zu viator (← sub b) comprehensor dicitur aliquis ex hoc, quod iam beatitudinem obtinet secundum illud Sic currite, ut comprehendatis, th. III. 15. 10 c; angeli non sunt viatores, sed comprehensores, ib. I. 62. 9 a; Christus, qui solus fuit viator et comprehensor, ib. ad 3; vgl. ib. 65. 5 ob. 3; 113. 4 ad 1; comp. 1. 237.
Mitursache, synonym mit causa secundaria (→ causa sub b): sed materiae concausam, th. I. 15. 3 ad 3; sed concausa aliquo modo, cg. II. 62; ignis quodammodo concausa est, 2 anim. 8 e; est tamen quaedam concausa, 5 met. 6 a.
a) Empfängnis im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit conceptus (← sub a): conceptio proprie dicitur generatio alicuius intra uterum, 4 sent. 14. 1. 2. 1 ad 2; vgl. 3 sent. 8. 1. 1 ad 6; scilicet conceptione et partu, th. I. 27. 2 ad 2; in principio suae conceptionis, ib. 43. 6 ad 3; vgl. ib. III. 31 pr. & 32 pr.; cg. II. 83; IV. 33.
- Arten dieser conceptio sind: conceptio miraculosa & c. naturalis (3 sent. 3. 2. 2 c) = die wunderbare oder übernatürliche und die natürliche (→ c. naturalis sub d) Empfängnis.
b) Empfängnis im weitern Sinne des Wortes: in intellectu nostro utimur nomine conceptionis, secundum quod in verbo nostri intellectus invenitur similitudo rei intellectae, licet non inveniatur naturae identitas, th. I. 27. 2 ad 2.
- Als Arten der conceptio gehören hierher: conceptio intellectualis sive intelligibilis & c. materialis (cg. IV. 11 & 19) = die übersinnliche (vgl. c. intellectualis sive intelligibilis sub c) oder geistige und die stoffliche oder leibliche (quae apud nos in animalibus invenitur, ib. 11) Empfängnis.
c) Auffassung, Vorstellung: ipsa conceptio sapientis, th. I. 34. 1 ad 2; ratio potest habere diversas conceptiones boni, ib. I. II. 17. 1 ad 2; quae (sc. animalia) per quasdam voces suas conceptiones invicem sibi manifestant, 1 perih. 2 a; etiam bruta animalia habent determinatas conceptiones, 4 met. 9 a.
- Arten der conceptio in dieser Bedeutung sind: 1. conceptio animi sive mentis sive intellectus sive intellectualis sive intelligibilis (th. I. 5. 2 c; 12. 13 c; 37. 1 c; cg. I. 34; IV. 5 & 11; symb. 2 & 8; 1 sent. 2. 1. 3 c; pot. 3. 1 ad 1; 7. 6 c; 8. 1 c; verit. 4. 2 ad 3; comp. 1. 38; 1 perih. 2 a; 9 met. 3 h) = die Vorstellung des Geistes oder der Vernunft oder die übersinnliche Vorstellung (unde id, quod intellectu comprehenditur, non immerito conceptio intellectus vocatur, comp. 1. 38; conceptio intellectus est media inter intellectum et rem intellectam, quia ea mediante operatio intellectus pertingit ad rem; et ideo conceptio intellectus non solum est id, quod intellectum est, sed etiam id, quo res intelligitur, ut sic id, quod intelligitur, possit dici et res ipsa et conceptio intellectus, verit. 4. 2 ad 3); vgl. c. intellectualis sive intelligibilis sub b. 2. c. intellectualis, → c. animi. 3. c. intellectus, ≈ . 4. c. intelligibilis, ≈ . 5. c. mentis, ≈ . 6. c. substantialis (verit. 22. 7 c) = die (einem Dinge) wesentliche Vorstellung.
- Ratio, quam significat nomen, est conceptio intellectus de re significata per nomen (th. I. 13. 4 c) = die übersinnliche Vorstellung eines Dinges, deren sprachliches Zeichen ein Name und kein Satz ist, ist die Auffassung oder Vorstellung, welche unsre Vernunft von dem durch den Namen bezeichneten Dinge hat; vgl. definitio sub b.
d) übersinnliche Auffassung, übersinnliche Vorstellung, Begriff, Gedanke, synonym mit conceptus (← sub b), intentio (← sub d) und ratio (← sub h & i): omnium haec est de felicitate conceptio, cg. III. 48; a principio conceptiones magistri, ib. 152; rationi hominis vel conceptioni hominis respondet res extra animam, pot. 7. 6 c; sicut conceptio chimaerae, 1 sent. 2. 1. 3 c; conceptio autem animae duobus modis se habet. Uno modo ut repraesentatio rei tantum, sicut est in omnibus cognitionibus acceptis a rebus, . . . Alio modo conceptio animae non est repraesentativa rei, sed magis praesignativa, sicut exemplar factivum, sicut patet in scientia practica, quae est causa rei, 4 sent. 8. 2. 1. 4 ad 1.
- Hierher sind als Arten zu rechnen: 1. conceptio communis (th. I. 2. 1 c; 45. 2 ob. 1; I. II. 94. 4 c; hebd. pr.; 4 sent. 33. 1. 1 c; 44. 2. 2. 3 ob. 2; pot. 3. 1 ad 1; 5. 3 ad 7; verit. 10. 12 c; 1 anal. 19 a) = der gemeinsame Gedanke, unter welchem bald ein Begriff, bald auch ein Urteil zu verstehen ist (duplex est modus communium conceptionum. Una est communis omnibus, ut si ab aequalibus aequalia demas, aequalia manent, quae restant, inter se. Alia est doctorum tantum, ut incorporalia in loco non esse, quae non vulgus, sed docti comprobant, quia vulgi consideratio imaginationem transcendere non potest, ut ad rationem rei incorporalis pertingat, verit. 10. 12 c). 2. c. naturalis (4 sent. 33. 1. 1 c) = der natürliche oder von Natur aus der Vernunft des Menschen innewohnende Begriff. 3. c. particularis & c. universalis (th. I. 106. 1 c; cg. II. 48 & 92; pot. 6. 1 c; verit. 11. 1 ad 5) = der besondere und der allgemeine Begriff (universales conceptiones, quarum cognitio est nobis universaliter insita, sunt quasi semina quaedam omnium sequentium cognitionum, verit. 11. 1 ad 5). 4. c. prima (th. I. 63. 8 ad 1; 79. 5 ob. 3; trin. 2. 2. 4 c) = der (zeitlich) erste Begriff. 5. c. universalis, → c. particularis.
a) Empfängnis, Leibesfrucht, synonym mit conceptio (← sub a): dedit conceptum Rebeccae, th. I. 23. 8 a.
- Hierher gehört conceptus miraculosus (Hebr. 11. 3) = die wunderbare Empfängnis.
b) Auffassung, Vorstellung, Gedanke, synonym mit conceptio (← sub c & d).
- Arten des conceptus in diesem Sinne sind: 1. conceptus communis (Hebr. 11. 2) = der gemeinsame Gedanke. 2. c. cordis sive mentis sive interior (th. I. 34. 1 c; 107. 1 c; II. II. 181. 3 c; cg. III. 97; declar. 3) = die geistige oder innere Vorstellung (quandocumque autem [intellectus] actu intelligit, quoddam intelligibile format, quod est quaedam proles ipsius, unde et mentis conceptus nominatur, declar. 3). 3. c. interior, → c. cordis. 4. c. mentis, ≈ .
a) empfangen durch leibliche oder geistige Zeugung: homo ille, qui concipiebatur, th. III. 32. 1 c; conceptum et natum esse, cg. IV. 5; qua concipitur forma operis, th. I. 19. 4 ad 4; intelligendo concipit verbum, ib.; vgl. ib. II. II. 181. 3 c; similitudo concepta in intellectu de re intellecta, cg. IV. 11.
b) auffassen, vorstellen, begreifen: nullus intellectus potest illud concipere, th. I. 25. 3 c; mente concipere non possumus, cg. I. 11; vgl. ib. 1; III. 49 & 147.
a) zusammenschließen, einschließen: omnes causae particulares concludantur sub universali causa, th. I. 22. 2 ad 1; omne malum sub ordine alicuius boni concluditur, cg. III. 140/141; vgl. meteor. 15 i & k.
b) abschließen, endigen: tertio petitionem concludit, th. III. 83. 4 c; sed concluditur circulo, cg. IV. 26; ut quadam circulatione perfectio rerum concludatur, ib. 55.
c) schließen, folgern: concludit inducendo (← sub e) quasi ad inconveniens, th. I. 19. 9 ad 2; obiectio in contrarium facta non recte concludit, cg. I. 65; sicut tertia ratio concludebat, ib. III. 26.
d) beweisen, dartun: quae sunt in contrarium, concludunt, th. I. 13. 5 ad 3; ex effectibus causas concludere, cg. I. 12.
- Hierher gehört: 1. concludere de necessitate (th. I. 46. 2 ad 3; cg. II. 32, 35 & 89) = mit (logischer) Notwendigkeit beweisen oder beweisen, dass etwas notwendig wahr ist. 2. c. simpliciter (th. I. 46. 1 ad 2) = einfachhin oder schlechtweg etwas beweisen oder beweisen, dass etwas unter allen Umständen so oder so sei.
a) Schluss, Abschluss: iudicium est quasi conclusio et determinatio consilii, th. I. 83. 3 ad 2; conclusio etiam syllogismi, qui fit in operabilibus, ad rationem pertinet, ib. I. II. 13. 1 ad 2; vgl. ib. 3 c & 76. 1 c; I. 86. 1 ad 2.
b) Schlussfolgerung, Schlussfolge, d. i. das aus zwei andern Urteilen abgeleitete Urteil: conclusio ex aliquibus principiis infertur, 1 anal. 2 a; subiectum et praedicatum conclusionis sunt maior et minor extremitas (← sub b) in praemissis, ib. 3 d; propositiones quidem quantum ad terminos sunt materia conclusionis, . . . quantum autem ad vim illativam ipsarum reducuntur ad hoc genus causae (sc. efficientis), 2 phys. 5 d; vgl. 5 met. 3 a.
- Arten der conclusio in diesem Sinne sind: 1. conclusio affectiva & c. cognitiva (2 sent. 24. 2. 4 ad 2) = die aus einem Affekte hervorgehende oder mit einem Begehren verbundene (quia tales sunt conclusiones in operativis, ib.) und die in einem bloßen Erkennen bestehende Schlussfolge. 2. c. cognitiva, → c. affectiva. 3. c. complexa (quodl. 8. 2. 4 c) = die zusammengesetzte Schlussfolge. 4. c. demonstrabilis sive demonstrativa (th. I. 82. 2 c; I. II. 112. 5 c; 8 phys. 21 g) = die als notwendig wahr seiend beweisbare oder bewiesene Schlussfolge. 5. c. de necessitate sive necessaria (th. I. 14. 13 ob. 2; 44. 1 ad 2; cg. III. 86; 1 sent. 38. 1. 5 ob. 5; verit. 23. 4 ad 11) = die mit Notwendigkeit wahre Schlussfolge. 6. c. falsa & c. vera (th. I. II. 13. 6 ad 1; verit. 23. 4 ad 11) = die falsche und die wahre Schlussfolge. 7. c. necessaria, → c. de necessitate. 8. c. particularis sive singularis (th. II. II. 49. 2 ad 1; 2 sent. 24. 2. 4 ad 2) = die besondere oder einzelne d. i. etwas Besonders oder Einzelnes betreffende Schlussfolge. 9. c. singularis, → c. particularis. 10. c. vera, → c. falsa.
nach Weise oder im Sinne der Begleitung, der Gegensatz zu antecedenter und consequenter (← sub a): quasi concomitanter, th. I. II. 4. 8 ad 3; uno modo concomitanter, ib. 6. 8 c.
a) Begleitung: propter concomitantiam ad corpus, 4 sent. 11. 3. 4. 2 ad 1.
- Eine Art dieser concomitantia ist die concomitantia naturalis (ib. 8. 2. 4. 1 ad 1; 10. 1. 2. 1 c; 12. 1. 2. 4 c) = die natürliche Begleitung.
b) Mitwirkung: est conservativus specierum praeter concomitantiam organi corporalis, th. I. 79. 6 ad 1.
begleiten.
Eintracht, der Gegensatz zu discordia (←): concordia enim proprie sumpta est ad alterum, inquantum scilicet diversorum cordium voluntates simul in unum consensum conveniunt, th. II. II. 29. 1 c; concordia . . . etiam in (interiori) affectu consistit, sed respectu eorum, quae sunt personae, 9 eth. 5 a; concordia videtur ad genus amicitiae pertinere, ib. 6 a; vgl. ib. 4 a & 5 a; concordia attenditur (kommt in Betracht) circa ea, quae habent aliquam magnitudinem, . . . quae possint convenire utrique concordantium vel etiam omnibus, sive hominibus sive civibus unius civitatis, ib. 6 d; concordia parvae res crescunt, et per discordiam maximae dilabuntur, th. II. II. 37. 2 ad 3.
- Über den Unterschied zwischen concordia & pax → pax sub a.
nach Weise der Besonderung, im Sinne derselben (vgl. concretio sub c), synonym mit concretive (←), in concretione und in concreto (← sub c), das Gegenteil von abstracte, abstractive und in abstracto (←) .
a) Zusammenwachsung, Verdichtung, synonym mit condensatio, congregatio (← sub a) und inspissatio, das Gegenteil von disgregatio (←) und rarefactio: quaedam fiunt ex illis per concretionem sive per inspissationem, 1 met. 12 d.
b) Zusammenwachsung, Verwachsung mit etwas, der Gegensatz zu discretio (← sub a): concretio est diversorum in unum reductorum, th. I. 60. 3 ob. 2; secundum concretionem sui ad subiectum, ib. I. II. 53. 2 ob. 3; esse suum est in concretione ad materiam, pot. 3. 11 ad 11; vgl. unit.; maior est concretio formae ad materiam, quam virtutis ad organum, qu. anim. 2 ob. 3.
- Über den Unterschied zwischen concretio & unitio → unitio.
- Animal sumitur a natura sensitiva per modum concretionis (th. I. 3. 5 c; 76. 3 ob. 4; 85. 3 ad 4 & 5 ad 3; I. II. 67. 5 c; 5 met. 22 a; 7 met. 9 a; 8 met. 3 l; vgl. th. I. 50. 2 ob. 1 & ad 1) = das Tier oder die Bestimmung des Animalischen in der Definition und Wesenheit des Menschen wird hergenommen von seiner sensitiven Natur, welche in ihm als Gattung mit dem Moment des Vernünftigen als der spezifischen Differenz verwachsen oder verbunden ist. Esse aliarum formarum non est, nisi in concretione formarum ad materiam (cg. IV. 81) = alle übrigen Formen (außer der menschlichen Seele) haben ihre Existenz nur dadurch, dass sie mit ihrer Materie verwachsen oder verbunden sind.
c) Besonderung, d. i. Verwachsung der allgemeinen Wesenheit eines Dinges mit seinen besondern oder individuellen Bestimmungen, das Gegenteil von abstractio (← sub c) und separatio (vgl. sensu 1 a): habens autem formam invenitur quidem subsistens, sed non simplex, immo concretionem habens, unde intellectus noster, quidquid significat ut subsistens, in concretione significat, cg. I. 30; quia ratio rei absoluta sine concretione non potest inveniri nisi in substantia immateriali, verit. 23. 1 c; demum processit per modum concretionis sive applicationis principiorum communium ad quaedam determinata mobilia, sensu 1 a.
nach Weise der Besonderung, im Sinne derselben (vgl. concretio sub c), synonym mit concrete (←) .
a) zusammenwachsen machend, zusammenfügend, synonym mit congregativus und unitivus (←), der Gegensatz zu discretivus (← sub a) und disgregativus (←) .
- Amor est vis unitiva et concretiva, → amor.
b) besonders machend, etwas besonders Gemachtes ausdrückend, synonym mit concretus (← sub d).
- Zu nomen concretivum → nomen sub a.
a) zusammengewachsen, verdichtet: concretus et inspissatus fuerit, 1 meteor. 8 c.
b) zusammengewachsen, verwachsen mit etwas, der Gegensatz zu discretus (← sub a): concreta dicuntur, quae simpliciter unum sunt effecta, 3 sent. 27. 1. 1 ad 5; concernendo intentiones particulares et materiae concretas, 2 sent. 24. 2. 1 ad 1; quasi materiae obligatum et concretum, verit. 23. 1 c; posuerunt universalia nobis innata et concreta, univ. 1.
- Zu esse concretum → esse.
c) besonders gemacht, besondert, d. i. mit besondern oder individuellen Bestimmungen verwachsen (vgl. concretio sub c), der Gegensatz zu abstractus (←) .
- Zu forma concreta → forma sub b; zu ratio c. → ratio sub k.
- Concretum sc. materiae (spir. 1 ad 11), der Gegensatz zu abstractum (←) = die mit besondern oder individuellen Bestimmungen verwachsene Wesenheit eines Dinges (humanitas igitur significat sola principia essentialia speciei, . . . homo autem significat quaedam principia essentialia speciei, sed non excludit principia individuantia a sui significatione, nam homo dicitur, qui habet humanitatem, cg. IV. 81).
d) etwas besonders Gemachtes oder Individuelles ausdrückend, synonym mit concretivus (← sub b).
- Zu nomen concretum → nomen sub a.
a) Begehren, Begierde, Verlangen im weitern Sinne des Wortes, synonym mit appetitus (← sub a) und cupiditas (←): voluntas (Wollen) sub concupiscentia comprehenditur, secundum quod concupiscentia largo modo sumitur pro omni appetitu, th. I. II. 71. 6 ob. 2; vgl. ib. 73. 6 ad 2; I. 60. 3 c; 82. 5 ad 1; mal. 2. 3 ad 5; concupiscentia est appetitus boni delectabilis, th. I. II. 30. 1 c.
- Zu amor concupiscentiae → amor sub a; zu dilectio c. → dilectio sub a.
- Als Arten der concupiscentia gehören hierher: 1. concupiscentia animalis sive sensibilis sive sensualitatis sive quae est passio & c. quae est actus voluntatis (ib. I. 82. 5 ad 1; I. II. 25. 2 ad 1; 30. 3 ad 1; 77. 5 c; 89. 5 ob. 1) = das animalische oder sinnliche Begehren, welches in einem eigentlich so zu nennenden Affekte besteht (cum quadam scilicet concitatione animi proveniens, ib. I. 82. 5 ad 1) und das Begehren des Willens oder das übersinnliche Begehren (quae est simplex affectus absque passione vel animi concitatione, ib.). 2. c. apposita sive non naturalis & c. necessaria sive naturalis (ib. I. II. 30. 3 c, ad 1 & 2 & 4 c; 31. 3 c & ad 2; 77. 5 c; II. II. 142. 2 ad 2; Eph. 2. 1; vgl. 3 eth. 20 d) = das (der Natur eines Dinges) hinzugesetzte oder (ihm) nicht natürliche und das (einem Dinge) mit Notwendigkeit zukommende oder (ihm) natürliche Begehren (concupiscentia est appetitus boni delectabilis. Dupliciter autem aliquid est delectabile. Uno modo, quia est conveniens naturae animalis, sicut cibus, potus et alia huiusmodi; et huiusmodi concupiscentia delectabilis dicitur naturalis. Alio modo aliquid est delectabile, quia est conveniens animali secundum apprehensionem, sicut cum aliquis apprehendit aliquid ut bonum et conveniens et per consequens delectatur in ipso; et huiusmodi delectabilis concupiscentia dicitur non naturalis, et solet magis dici cupiditas. Primae ergo concupiscentiae, naturales, communes sunt et hominibus et aliis animalibus, quia utrisque est aliquid conveniens et delectabile secundum naturam; et in his etiam omnes homines conveniunt, unde et Philosophus in III. Ethic. (Nic. c. 11, 1118. b. 8 sq.) vocat eas communes et necessarias. Sed secundae concupiscentiae sunt propriae hominum, quorum proprium est excogitare aliquid ut bonum et conveniens praeter id, quod natura requirit, unde et in I. Rhetor. (c. 11, 1370. a. 18 sq.) Philosophus dicit, primas concupiscentias esse irrationales, secundas vero cum ratione. Et quia diversi diversimode ratiocinantur, ideo etiam secundae dicuntur in III. Ethic. (loc. cit.) propriae et appositae, scilicet supra naturales, th. I. II. 30. 3 c). 3. c. bona & c. mala sive prava (ib. 34. 1 c; II. II. 155. 1 ad 2; 156. 2 c; virt. 5. 1 ad 6; Gal. 5. 6) = das sittlich gute und das sittlich böse oder schlechte Begehren. 4. c. cogitationis (Eph. 2. 1) = die Begierde des Denkens (eorum scilicet, quae non veniunt ex desideriis carnis, sed ex ipso appetitu animae, ut honoris ambitio et propriae excellentiae et huiusmodi, ib.). 5. c. communis & c. propria (th. I. II. 30. 3 c; 3 eth. 20 d) = das (dem Menschen und den Tieren) gemeinsame und das (dem Menschen) eigentümliche Begehren. 6. c. confusa sive indeterminata & c. determinata (3 anim. 16 b; sensu 1 c) = das verschwommene oder unbestimmte und das bestimmte Begehren. 7. c. cum ratione & c. sine ratione sive irrationalis (th. I. II. 30. 3 c; II. II. 156. 4 ad 2) = das mit Vernunft und das ohne Vernunft stattfindende oder das vernünftige und das unvernünftige Begehren. 8. c. determinata, → c. confusa. 9. c. fomitis (ib. II. II. 119. 2 ad 1; III. 66. 3 c) = das Begehren der bösen Begierlichkeit. 10. c. illicita (mal. 7. 6 ad 6) = das unerlaubte Begehren. 11. c. immoderata sive inordinata & c. moderata sive ordinata (th. I. 98. 2 c; I. II. 2. 1 ad 3; III. 27. 3 c; mal. 2. 3 ad 5; 14. 1 c, ad 2 & 3 & 2 c; 15. 1 c) = das nicht gemäßigte oder nicht geordnete und das gemäßigte oder geordnete Begehren. 12. c. indeterminata, → c. confusa. 13. c. inordinata, ≈ . 14. c. irrationalis, → c. cum ratione. 15. c. mala, → c. bona. 16. c. moderata, → c. immoderata. 17. c. naturalis, → c. apposita. 18. c. necessaria, ≈ . 19. c. non naturalis, ≈ . 20. c. ordinata, → c. immoderata. 21. c. praecedens & c. quae sequitur (th. I. II. 73. 6 ad 2) = das (dem Urteil der Vernunft) vorausgehende und das (ihm) nachfolgende Begehren. 22. c. prava, → c. bona. 23. c. propria, → c. communis. 24. c. quae est actus voluntatis, → c. animalis. 25. c. quae est passio, ≈ . 26. c. quae sequitur, → c. praecedens. 27. c. sensibilis, → c. animalis. 28. c. sensualitatis, ≈ . 29. c. sine ratione, → c. cum ratione. 30. c. superflua (ib. II. II. 142. 2 c) = das überfließende oder übermäßige Begehren.
b) sinnliches Begehren, sinnliche Begierde: bonum secundum sensum est bonum totius coniuncti. Talis autem delectationis appetitus videtur esse concupiscentia, quae simul pertineat et ad animam et ad corpus, ut ipsum nomen concupiscentiae sonat. Unde concupiscentia proprie loquendo est in appetitu sensitivo et in vi concupiscibili, quae ab ea denominatur, th. I. II. 30. 1 c; amor, concupiscentia et huiusmodi . . . accipiuntur quandoque quidem, secundum quod sunt quaedam passiones, cum quadam scilicet concitatione animi provenientes, et sic communiter accipiuntur; et hoc modo sunt solum in appetitu sensitivo, ib. I. 82. 5 ad 1; concupiscentia . . . est eadem passio cum desiderio, ib. I. II. 25. 2 ob. 1; vgl. ib. 23. 4 c; concupiscentia est passio differens specie et ab amore et a delectatione, ib. 30. 2 c.
- Arten der concupiscentia in diesem Sinne sind: 1. concupiscentia accensa (th. I. 81. 2 c) = die entflammte Begierde. 2. c. amens (qu. anim. 19 ad 8) = die rasende Begierde.
c) ungeordnetes Begehren, sündhafte Begierde, böse Begierlichkeit: ex actu naturae, qui est carnis propagatio, relinquitur quaedam dispositio inclinans ad malum in ipsa natura generati, quae concupiscentia vel fomes (← sub b) dicitur, 2 sent. 32. 1. 1 c; vgl. th. III. 27. 3 c; mal. 4. 2 ad 12.
- Adustio concupiscentiae (th. II. II. 152. 1 c) = das Brandmal der bösen Begierlichkeit (quae esse videtur in consummatione maximae delectationis corporalis, qualis est venereorum delectatio, ib.).
- Zu deformitas immoderatae concupiscentiae → deformitas sub b; zu fomes c. → fomes sub a; zu lex c. → lex sub a.
- Hierher gehört: 1. concupiscentia actualis & c. habitualis (th. III. 27. 3 c; 2 sent. 32. 1. 3 ad 1; 3 sent. 3. 1. 2. 3 ad 3; mal. 4. 2 ob. 4 & ad 4) = die tätliche und die zuständliche böse Begierde oder die Begierde im Sinne einer Tätigkeit und die im Sinne eines Zustands (concupiscentia, secundum quod pertinet ad originale peccatum, non est concupiscentia actualis, sed habitualis, mal. 4. 2 ad 4). 2. c. carnalis sive carnis & c. oculorum (th. I. 114. 2 c; I. II. 77. 5 c & ad 1 & 2; 84. 2 c; II. II. 142. 2 c; 167. 2 c; cg. III. 132/133; Eph. 2. 1) = die Fleischeslust und die Augenlust. 3. c. carnis, → c. carnalis. 4. c. habitualis, → c. actualis. 5. c. oculorum, → c. carnalis. 7. c. venereorum (th. III. 65. 1 ad 5; cg. III. 136/137) = die unlautere Lust.
a) begehrbar, begehrlich: vel opinabilia aut etiam concupiscibilia, 9 met. 3 h.
b) begierlich, begehrend: haec (est) circa concupiscibile (= passiones concupiscibilis), cg. I. 92.
- Concupiscibilis sc. vis sive potentia bezeichnet gewöhnlich das Vermögen des sinnlichen Begehrens oder Strebens, welches, mit der vis irascibilis zusammengenommen, beim Menschen wie beim Tiere den appetitus sensitivus ausmacht: appetitus sensitivus est una vis in genere, quae sensualitas (←) dicitur, sed dividitur in duas potentias, quae sunt species appetitus sensitivi, scilicet in irascibilem et concupiscibilem, th. I. 81. 2 c; vgl. ib. 59. 4 c; I. II. 23. 1 a; cg. II. 60 & 81; verit. 25. 2 c; 3 anim. 14 e; in parte sensitiva sint duae appetitivae potentiae, una, per quam anima simpliciter inclinatur ad prosequendum ea, quae sunt convenientia secundum sensum, et ad refugiendum nociva, et haec dicitur concupiscibilis, th. I. 81. 2 c; obiectum concupiscibilis est bonum delectabile secundum sensum, ib. 59. 4 ad 3; inter omnes passiones concupiscibilis magis sensibilis est concupiscentia, et propter hoc ab ea denominatur potentia, ib. I. II. 25. 2 ad 1; vis enim concupiscibilis dicitur a concupiscendo, ib. I. 82. 5 ob. 1; vgl. sensu 1 c.
- Zu passio concupiscibilis → passio sub c. Zuweilen wird aber auch das Vermögen des übersinnlichen Begehrens oder der Wille unter dem Worte concupiscibilis verstanden: ipsa voluntas . . . potest dici concupiscibilis propter desiderium boni, th. I. 82. 5 ad 2; nisi forte ipsam voluntatem aequivoce (← sub a) irascibilem et concupiscibilem vocare velint, 3 sent. 27. 2. 3 c; vgl. ib. 26. 1. 5 ad 3.
zusammenlaufen, zusammentreffen, zusammenwirken: aliqua duo concurrunt ad integrandum aliquid unum, th. I. II. 12. 3 ad 2; vgl. ib. II. II. 104. 2 ad 1; oportet unam alteri quandoque concurrere, cg. III. 74; plures causae concurrunt ad unius rei constitutionem, 5 met. 3 b; vgl. 7 met. 9 a.
- Zu causa concurrens → causa sub b.
Zusammenlauf, Zusammentreffen, Mitwirkung: concursus duorum servorum, th. I. 116. 1 c; contingit autem aliquem effectum ex concursu diversarum causarum produci, ib. I. II. 46. 1 c; vgl. cg. III. 74.
a) Gründung, Einrichtung, synonym mit creatio (← sub b) und institutio (vgl. verit. 14. 10 ad 2): ante mundi condicionem, cg. IV. 6; homo ex natura condicionis suae, verit. 14. 10 ob. 2; vgl. ib. 18. 4 ob. 2.
b) Lage, Stand, Verhältnis, Rang: condicio personae, in quam peccatur, th. I. II. 73. 9 ob. 1; condicio personae in distributiva iustitia attenditur (kommt in Betracht), ib. II. II. 61. 2 ad 3; quod repugnat condicioni eius, cg. III. 127; vgl. ib. 132/133 & 134/135.
- Condicio servilis (4 sent. 36 div.) = Sklavenstand.
c) Beschaffenheit, Eigenschaft: secundum condicionem causae proximae effectus habet contingentiam vel necessitatem, th. I. 25. 3 ad 4; oportet eius condiciones investigare, cg. I. 14; dicit cum condicione certitudinis, 1 sent. 35 exp.
- Zu perfectum secundum condicionem alicuius → perfectus sub a; zu status primae c. → status sub c.
- Als Arten der condicio gehören hierher: 1. condicio corporalis (th. I. 13. 3 ob. 3) = die körperliche Beschaffenheit. 2. c. essentialis (cg. I. 89) = die wesentliche Beschaffenheit. 3. c. individualis (pot. 2. 3 ad 5) = die individuelle Beschaffenheit. 4. c. materialis (th. I. 14. 11 ob. 2; cg. I. 47) = die materielle oder stoffliche Beschaffenheit. 5. c. specialis (1 Thess. 5. 1) = die besondre Beschaffenheit.
d) Bedingung: et sub condicione, th. I. 12. 3 ad 2; non quidem absolute, sed sub condicione vel suppositione, cg. II. 25.
- Zu debitum condicionis → debitus sub a; zu necessarium ex c. & ex c. agentis & finis → necessarius sub a; zu necessarium sub c. → necessarius sub b; zu voluntarium absque & sub c. → voluntarius sub c.
bedingungsartig, bedingungsweise, synonym mit condicionatus (←), der Gegensatz zu absolutus (← sub b) und categoricus (← sub a).
- Condicionalis sc. propositio (th. I. 14. 13 ob. 2; cg. I. 13, 20 & 67; III. 94; 4 phys. 23 e; 8 phys. 21 b) = der Bedingungssatz, d. i. diejenige Behauptung, durch welche ein Begriff von einem andern bedingt ausgesagt wird. Eine Art derselben ist die condicionalis necessaria (th. I. 116. 3 c; cg. I. 67) = der notwendig wahre Bedingungssatz.
bedingt, synonym mit condicionalis (←), der Gegensatz zu absolutus (← sub b).
sich geziemend, sich gebührend, synonym mit condignus und dignativus (←) .
- Zu unio condignativa → unio.
Würdigkeit, Gebühr, der Gegensatz zu congruitas (←): non potest ibi esse condignitas propter maximam inaequalitatem, th. I. II. 114. 3 c.
würdig, sich geziemend, sich gehörend, synonym mit condignativus (←) und debitus (← sub a), der Gegensatz zu congruus (←): punit citra condignum, th. I. 21. 4 ad 1; videtur esse merces condigna, ib. I. II. 114. 3 a; condignum infinitae bonitati Dei, ib. II. II. 28. 3 c; condignum importat (schließt ein) aequalitatem dignitatis, 2 sent. 27. 1. 3 ob. 2.
mit was anderm teilen, neben was anderm unterscheiden, nebenordnen: quasi condivisum toti societati angelorum, th. I. 108. 8 c; condividitur rationi, ib. I. II. 31. 7 c; condivisa aliis passionibus, ib. 46. 1 c; vgl. ib. 57. 2 ob. 1; II. II. 1. 1 ob. 3; 47. 5 a.
- Divisum non condividitur dividentibus, → dividere sub a.
a) zusammentragen.
b) beitragen zu etwas, synonym mit facere (← sub c): confert ad debitum rationis usum, th. I. II. 33. 3 ob. 1; vgl. ib. 37. 1 ad 2; 12 met. 12 x.
c) zusammenstellen, vergleichen: conferre unum alteri est proprius et connaturalis actus rationis, th. I. II. 32. 8 c.
d) übertragen, urteilen, spenden: per aliquam consecrationem confertur, th. II. II. 39. 3 c; propter culpam quamcumque conferentis, ib.; vgl. ib. 4 ad 1; III. 64. 9 ad 3.
zugestandenermaßen, zustimmenderweise, übereinstimmenderweise, das aristotelische ὁμολόγως (Eth. Nic. VI. 2, 1139. a. 30) = veritas confesse se habens, id est concorditer ad appetitum rectum, 6 eth. 2 f.
- Zu veritas confesse se habens → veritas sub a.
a) Bekenntnis im Allgemeinen: veritas, quae est in confessionibus in iudicio faciendis, verit. 1. 5 ad 13.
- Arten der confessio in dieser Bedeutung sind: confessio fidei, c. gratiarum actionis sive laudis, c. humilitatis sive peccatorum & c. veritatis (th. II. II. 3. 1 ad 1 & 2 c; III. 68. 6 c; Is. 25; Hebr. 4. 3) = das Bekenntnis des Glaubens, das des Dankes oder Lobes, das der Demut oder das Sündenbekenntnis und das der Wahrheit (triplex est confessio, quae in Scripturis laudatur. Una est confessio eorum, quae sunt fidei, et ista est proprius actus fidei, utpote relata ad fidei finem; alia est confessio gratiarum actionis sive laudis, et ista est actus latriae, ordinatur enim ad honorem Deo exterius exhibendum, quod est finis latriae; tertia est confessio peccatorum, et haec ordinatur ad deletionem peccati, quae est finis poenitentiae, unde pertinet ad poenitentiam, th. II. II. 3. 1 ad 1).
b) Sündenbekenntnis, Beichte: contritio, confessio et satisfactio ponuntur partes poenitentiae, th. III. 90. 2 c; confessio est quoddam sacramentale, quodl. 1. 6. 10 c; vgl. 4 sent. 17. 3; cg. IV. 72.
- Zu forum confessionis → forum sub b.
- Als Arten der confessio gehören hierher: 1. confessio actualis & c. in proposito existens (4 sent. 16. 1. 1. 2 ad 2) = die in Wirklichkeit stattfindende und die beabsichtigte Beichte. 2. c. discreta (ib. 17. 3. 4. 4 c) = die mit Unterscheidung abgelegte Beichte (confessio dicitur discreta, secundum quod in actu omnis virtutis prudentia requiritur; est autem haec discretio, ut maiora cum maiori pondere confiteatur, ib.). 3. c. exterior & c. interior (th. III. 68. 6 c) = die äußere und die innere Beichte (interior, quae fit Deo, . . . exterior, quae fit sacerdoti, ib.). 4. c. generalis & c. particularis sive specialis (ib.; 4 sent. 21. 2. 1. 1 c) = die allgemeine und die besondere Beichte. 5. c. informis (4 sent. 17. 3. 4. 1 ob. 1) = die (von der Liebe zu Gott) nicht geformte oder durchwaltete Beichte. 6. c. in proposito existens, → c. actualis. 7. c. interior, → c. exterior. 8. c. particularis, → c. generalis. 9. c. sacramentalis (ib. 21. 2. 1. 1 ad 1, 3. 1. 1 c & 2 c) = die sakramentale d. i. zum Bußsakrament gehörende Beichte. 10. c. specialis, → c. generalis.
eingestanden, offenbar, ausgemacht: videre confessa, id est ea, quae sunt omnibus manifesta, 1 gener. 3 h; confessa autem de felicitate, 1 eth. 12 b; vgl. ib. 4 b.
a) gleich gestalten, gleichförmig machen: oportet nos ei configurari, th. III. 49. 3 ad 2; quod configuratur alicui, constituitur ex actione eius, cui configuratur, cg. II. 88; omnis materia suae formae configuratur, ib. 89; nihil autem configuratur alicui, nisi per eius proprium characterem, pot. 10. 4 c.
b) mitversinnbilden: quae in hoc sacramento configuratur, cg. IV. 69.
Gleichgestaltung, Gleichförmigkeit: fiat configuratio ad sepulturam Christi, th. III. 66. 8 ob. 1; accipit hanc configurationem ex impressione sigilli, cg. II. 88; signatio enim ad similitudinem configurationis pertinere videtur, ib. IV. 21.
gleich gestaltend, gleichförmig machend.
- Zu signum configurativum → signum sub a.
a) Befestigung, Stärkung: liberum arbitrium ante confirmationem, th. I. 95. 1 ad 3; quaedam confirmatio voluntatis ad meliora, ib. II. II. 189. 2 ad 3; casus et confirmatio angelorum, 2 sent. 4. 1. 2 c; fomes enim confirmationi opponitur, 3 sent. 3. 1. 2. 3 ad 3.
b) Bekräftigung, Bestätigung: iuramentum ad confirmationem ordinatur, confirmatio autem in scibilibus per rationem fit, th. II. II. 89. 1 c.
- Zu modus confirmationis → modus sub b.
c) Sakrament der Firmung: ad idem etiam ordinatur quodammodo confirmatio, th. III. 63. 6 c; fortitudini confirmatio, ib. 65. 1 c; vgl. ib. 72. 1-12; cg. IV. 60.
- Zu character confirmationis → character sub b.
gleichförmig, der Gegensatz zu difformis (←): tertio ponitur uniformitas conformis angelis, th. II. II. 180. 6 ad 2.
Gleichförmigkeit, synonym mit uniformitas (←), das Gegenteil von difformitas (←): habet rationem (Beziehung) extremi unius, quod est conformitas, th. I. II. 64. 1 ad 1; conformitas ponit convenientiam duorum in forma una, 1 sent. 48. 1. 1 ob. 3; vgl. ib. c; 7 met. 6 f.
- Arten der conformitas sind: 1. conformitas gloriae & c. gratiae (th. I. 93. 4 c & ad 2) = die Gleichförmigkeit der himmlischen Herrlichkeit und die der göttlichen Gnade. 2. c. gratiae, → c. gloriae. 3. c. imaginis & c. similitudinis (ib. ob. 2; verit. 22. 6 ad 2) = die Gleichförmigkeit nach Weise des Ebenbildes und die nach Weise der Ähnlichkeit. 4. c. in natura sive secundum convenientiam in natura (4 sent. 49. 2. 1 ad 7; verit. 2. 3 ad 9 & 5 ad 5) = die Gleichförmigkeit der Natur. 5. c. secundum convenientiam in natura, → c. in natura. 6. c. secundum quid & c. simpliciter (1 sent. 48. 1. 2 c) = die beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht obwaltende und die einfachhinige oder schlechthinige Gleichförmigkeit. 7. c. similitudinis, → c. imaginis. 8. c. simpliciter, → c. secundum quid.
verschwommenerweise, unbestimmterweise, synonym mit indistincte (←), der Gegensatz zu distincte (←) und ordinate: non confuse, sed ordinate tenenda est, 1 Cant. 2.
beschämend: per peccatum contra naturam propriae naturae confusibilem perversitatem (Umkehrung) patiatur, th. II. II. 94. 3 ad 3.
a) Vermischung, Gemenge, der Gegensatz zu discretio (← sub b), distinctio (← sub a) und mixtio vera (→ mixtio): quae miscentur mixtione iam perfecta, non manent actu (in Wirklichkeit), sed virtute (der Kraft oder Möglichkeit nach) tantum; nam si actu manerent, non esset mixtio, sed confusio tantum, cg. II. 56; propter confusionem quattuor elementorum, 2 gener. 10 e.
- Zu unio per modum confusionis → unio.
b) Verwirrung, Wirrwar, Durcheinander, der Gegensatz zu distinctio und ordo (← sub a): eorundem frequens repetitio et fastidium et confusionem generabat, th. I. prol.; multiplicitas enim sensuum in una scriptura parit confusionem, ib. I. 10 ob. 1; ubicumque est pluralitas sine ordine, ibi est confusio, ib. 42. 3 a; distinctioni autem opponitur confusio, ib. 66. 1 a; confusio opponitur ordini partium, 4 sent. 10. 1. 3. 3 ad 2; et sic confusioni succedit distinctio, 1 phys. 8 a; factum est chaos, quasi quaedam confusio, 4 phys. 1 h; vgl. 12 met. 6 f.
c) Unbestimmtheit, Verschwommenheit, synonym mit indistinctio (←), der Gegensatz zu distinctio (← sub b): sciuntur res indistincte sub quadam confusione, th. I. 85. 3 c; in quadam communitate et confusione, ib. 89. 1 c; ad evitandam confusionem dominii, ib. 98. 1 ob. 3; nisi sciremus quodammodo de eis quid est sub quadam confusione, trin. 2. 2. 3 c.
d) Bestürzung, Beschämung: per quandam confusionem et erubescentia, th. II. II. 75. 1 ad 2; quae ad confusionem induceret, ib. 164. 2 ad 8; confusionem pati non recusavit, ib. III. 46. 10 ad 1; inde retrahatur propter confusionem aliquam, cg. IV. 60; ad confusionem illorum, praec. 4.
a) zusammengegossen, vermengt: praeexistere simul sicut in aliquo uno confuso et commixto ex multis, 1 phys. 9 a.
b) verschwommen, unbestimmt, synonym mit indistinctus (←), der Gegensatz zu distinctus (→ distinguere): confusa non debent exponi composita, sed indistincta, 1 phys. 1 b; confusa sunt primo nobis nota, quam distincta, ib.
a) Zusammenscharung, Vereinigung, synonym mit concretio (← sub a), condensatio & inspissatio, der Gegensatz zu discretio (← sub a), disgregatio (←) und rarefactio: congregatio, quae pertinet ad attractionem, 7 phys. 3 g; congregatio et disgregatio corporum, 8 phys. 14 c; vgl. 3 cael. 8 d; 1 gener. 1 d & 2 b.
b) Schar, Verein, Vereinigung, synonym mit communicatio (← sub c), communio (← sub a) und communitas (← sub b): effectus ex congregatione multarum causarum productus, th. I. II. 46. 1 c; cum quis orat pro congregatione sua, 4 sent. 20. 1. 4. 1 c; cum ecclesia sit congregatio fidelium, ib.
- Arten der congregatio in diesem Sinne sind: 1. congregatio corporalis & c. spiritualis (Eph. 4. 4) = die körperliche und die geistige Vereinigung. 2. c. oeconomica & c. politica (4 sent. 20. 1. 4. 1 c; 37. 2. 1 ad 4) = die häusliche (sicut familia aliqua, ib. 37. 2. 1 ad 4) und die staatliche Vereinigung (sicut civitas aut regnum, ib.). 3. c. politica, → c. oeconomica. 4. c. spiritualis, → c. corporalis.
sammelnd, zusammenfügend, synonym mit concretivus (← sub a) und unitivus (←), der Gegensatz zu disgregativus (←): quod autem est congregativum, est activum, 4 meteor. 1 a; album et nigrum, quae dividuntur per congregativum et disgregativum, 5 met. 12 k; vgl. 10 met. 9 f; ente 7 l; → differre sub c.
- Zu amor congregativus → amor sub a.
Übereinstimmung, Angemessenheit, Passendheit, Geziemung, gleichbedeutend mit congruitas (←): ex congruentia suae significationis, th. I. 29. 4 c; sed per congruentiam quandam, ib. 102. 2 ad 2; secundum quandam congruentiam et decorem, ib. I. II. 4. 7 ad 3; vgl. ib. II. II. 64. 4 ad 1; III. 80. 7 c; secundum propriae naturae congruentiam, cg. II. 68; vgl. ib. 72; III. 85 & 113; IV. 1, 55 & 97; pot. 6. 9 ad 2.
- Zu causa congruentiae → causa sub c; zu medium c. → medium sub b.
Übereinstimmung, Angemessenheit, Passendheit, Geziemung, synonym mit congruentia (←): non propter necessitatem, sed propter congruitatem, th. I. 66. 3 ad 3; dispositio etiam ordinum, quam Gregorius ponit, congruitatem habet, ib. 108. 6 c; est ibi congruitas propter quandam aequalitatem proportionis, ib. I. II. 114. 3 c; vgl. ib. III. 4. 1 ob. 2 & c; 7 phys. 6 g.
- Zu debitum congruitatis → debitus sub a; zu medium c. → medium sub b; zu ordo c. → ordo sub b.
übereinstimmend, angemessen, passend, geziemend, der Gegensatz zu condignus (←) und debitus (← sub a): ordo congruus familiae, th. I. 21. 1 c; per elementorum congruas qualitates, cg. III. 22; nullum sibi congruum nutrimentum, ib.; congruo exemplo usus est, ib. 45; sicut congruum et incongruum in grammatica, 5 met. 12 g.
- Ex congruo (verit. 23. 6 ad 6) = angemessenerweise, geziemendermaßen.
zur Mutmaßung oder Vermutung gehörend, mutmaßend oder vermutend.
- Zu ars coniecturalis → ars sub b; zu cognitio c. → cognitio sub b; zu scientia c. → scientia sub b.
mutmaßlicher- oder vermutungsweise.
ehelich.
a) Paarung, Verbindung, synonym mit connexio (←): secundum tres coniugationes, scilicet uxoris et viri, patris et filii, domini et servi, th. II. II. 58. 7 ad 3; coniugatio est rerum actu existentium, ib. III. 75. 2 ob. 1; coniugatio, quae est secundum diametrum, 5 eth. 8 h; in aliis animalibus est coniugatio inter marem et feminam, 8 eth. 12 t; de aliis duabus coniugationibus domesticis, 1 pol. 10 a.
b) Paar: in concupiscibili (← sub b) sunt tres coniugationes passionum, scilicet amor et odium, desiderium et fuga, gaudium et tristitia. Similiter in irascibili (←) sunt tres, scilicet spes et desperatio, timor et audacia, et ira, cui nulla passio opponitur, th. I. II. 23. 4 c; solum reliquae quattuor coniugationes erunt possibiles, scilicet calidum et siccum, calidum et humidum, frigidum et humidum, frigidum et siccum, 2 gener. 3 a.
nach Weise oder im Sinne der Verbindung, der Zusammenfassung, synonym mit collective, complexe und composite (←), der Gegensatz zu distributive, divise, divisim, divisive und disiunctim (←): quia sine ratione est et coniunctim et divisim, 3 pol. 9 a.
zusammengefügt, vereinigt, verbunden, der Gegensatz zu separatus (←) .
a) mit einem andern von gleicher Natur seiend: ut ostendatur connaturalis Patri, dicitur Filius, th. I. 34. 2 ad 3.
- Zu filius connaturalis → filius sub a; zu forma c. → forma sub b.
b) mit der Natur eines Dinges übereinstimmend, naturgemäß, synonym mit naturalis (← sub a): cognoscere est nobis connaturale, th. I. 12. 4 c; est ei connaturale, ut magis particulariter veritatem accipiat, ib. 106. 1 c; gravitas, quae est principium motus ad locum connaturalem, ib. I. II. 26. 2 c; extra suam condicionem essentialem vel connaturalem dispositionem, cg. I. 89; vgl. ib. II. 21 & 77; III. 54, 119 & 130; IV. 1.
a) gleiche Natur: utrobique deficit repraesentatio connaturalitatis et coaeternitatis, th. I. 93. 6 ad 4.
b) natürliche Verwandtschaft oder Übereinstimmung mit etwas, natürliche Hinneigung zu etwas hin, natürlicher Zug nach etwas hin: propter connaturalitatem intellectus nostri ad res compositas, th. I. 13. 1 ad 3; aptitudinem seu connaturalitatem ad bonum, ib. I. II. 23. 4 c; amor est quaedam unio vel connaturalitas amantis ad amatum, ib. 32. 3 ad 3; propter connaturalitatem intellectus nostri ad res corporeas, ib. 52. 1 c; tum etiam propter connaturalitatem huius concupiscentiae, ib. II. II. 153. 4 c; propter connaturalitatem intellectus nostri ad phantasmata, cg. III. 47; connaturalitas attenditur secundum formam substantialem, 1 gener. 11 b; amor importat quandam connaturalitatem appetitus ad bonum amatum, 2 eth. 5 b.
auf eine mit der Natur eines Dinges Übereinstimmende Weise, naturgemäß, synonym mit naturaliter (← sub a): a rebus sensibilibus connaturaliter sibi scientiam capiens, cg. IV. 1.
Verknüpfung, Verbindung, Zusammenhang, synonym mit coniugatio (← sub a): connexio autem importat unitatem aliquorum duorum, th. I. 39. 8 c; quorumcumque enim ratio consistit in distinctione, eorum non est aliqua connexio, quia connexio distinctioni opponitur, 2 sent. 9. 1. 6 ob. 1; vgl. ib. 10. 1. 2 c; qua unitur Deo per connexionem amoris, 4 sent. 49. 4. 3 c; domus habet tres connexiones, sine quibus non est perfecta, scilicet viri et mulieris, patris et filii, domini et servi, Eph. 5. 8; vgl. ib. 6. 1 & 2.
miteinander verknüpft, verbunden, zusammenhängend: omnia esse connexa propter Spiritum sanctum, th. I. 39. 8 c; omnes sunt connexi ad invicem, 2 sent. 9. 1. 6 c; humanitas Christi et maternitas Virginis adeo sibi connexae sunt, 3 sent. 4. 2. 2 c.
Blutsverwandtschaft: consanguinitas est vinculum ab eodem stipite descendentium carnali propagatione coarctatum, 4 sent. 40. 1. 1 ob. 1; vgl. ib. c & ad 1; consanguinitas, ut dictum est, est quaedam propinquitas in naturali communicatione fundata secundum actum generationis, qua natura propagatur, ib. 2 c; vgl. ib. ad 1.
- Zu gradus consanguinitatis → gradus sub a; zu linea c. → linea sub b.
a) Mitwissen: conscientia enim secundum proprietatem (eigentliche Bedeutung) vocabuli importat (bedeutet) ordinem scientiae ad aliquid, nam conscientia dicitur cum alio scientia. Applicatio autem scientiae ad aliquid fit per aliquem actum. Unde ex ista ratione (Bedeutung) nominis patet, quod conscientia sit actus, th. I. 79. 13 c; nomen enim conscientiae significat applicationem scientiae ad aliquid, unde conscire dicitur quasi simul scire, verit. 17. 1 c; conscientia, sicut ipsum nomen sonat, importat applicationem scientiae vel notitiae humanae ad aliquem proprium actum, quodl. 3. 12. 26 c; vgl. 2 sent. 24. 2. 4 c; conscientia nominat ipsum actum, qui est applicatio cuiuscumque habitus vel cuiuscumque notitiae ad aliquem actum particularem. Applicatur autem aliqua notitia ad aliquem actum dupliciter, uno modo, secundum quod consideratur, an actus sit vel fuerit, alio modo, secundum quod consideratur, an actus sit rectus vel non, verit. 17. 1 c; vgl. th. I. 79. 13 c; I. II. 19. 5 a.
b) Bewusstsein: Et secundum quidem primum modum applicationis (vgl. sub a) dicimur habere conscientiam alicuius actus, inquantum scimus illum actum esse factum vel non factum, sicut est in communi usu loquendi, quando dicitur, hoc non esse factum de conscientia mea, id est nescio vel nescivi, an hoc factum sit vel fuerit, verit. 17. 1 c; sed sciendum, quod in prima applicatione, qua applicatur scientia ad actum, ut sciatur, an factum sit, est applicatio ad actum particularem notitiae sensitivae, ut (nämlich) memoriae, per quam eius, quod factum est, recordamur, vel sensus, per quem hunc particularem actum, quem nunc agimus, percipimus, ib.; vgl. th. I. 79. 13 c; quicumque autem habet conscientiam peccati, th. III. 79. 3 c; vgl. ib. ad 2; 80. 4 ob. 5; huius offensae homo conscientiam habens, cg. IV. 54; vgl. ib. 77; 1 sent. 17. 1. 5 ad 3; 3 sent. 23. 1. 2 ad 3.
c) Gewissen: Secundum vero alium modum applicationis (vgl. sub a), quo notitia applicatur ad actum, ut sciatur, an actus sit rectus vel non, duplex est via. Una, secundum quod per habitum scientiae dirigimur in aliquid faciendum vel non faciendum. Alio modo, secundum quod actus, postquam factus est, examinatur ad habitum scientiae, an sit rectus vel non rectus. Et haec duplex via in operativis distinguitur secundum duplicem viam, quae est in speculativis, scilicet viam, quae est inveniendi et iudicandi. Illa enim via, qua per scientiam inspicimus, quid agendum est, quasi consiliantes, est similis inventioni, per quam ex principiis investigamus conclusiones. Illa autem via, per quam ea, quae iam facta sunt, examinamus et discutimus, an recta sint, est sicut via iudicii, per quam conclusiones in principia resolvuntur. Secundum autem utrumque applicationis modum nomine conscientiae utimur. Secundum enim quod applicatur scientia ad actum ut dirigens ipsum, secundum hoc dicitur conscientia instigare vel inducere vel ligare, secundum vero quod applicatur scientia ad actum per modum examinationis eorum, quae iam acta sunt, sic dicitur conscientia accusare vel remordere, quando id, quod factum est, invenitur discordare a scientia, ad quam examinatur, defendere autem vel excusare, quando invenitur id, quod factum est, processisse secundum formam scientiae, verit. 17. 1 c; vgl. th. I. 79. 13 c, ad 1 & 3; 2 sent. 24. 2. 4 c.
- Zu forum conscientiae → forum sub b; zu iudicium c. → iudicium sub a & c; zu munditia c. → munditia; zu scintilla c. → scintilla. Remorsus c. (th. I. II. 87. 1 c; cg. IV. 90; 4 sent. 50. 2. 3. 2 c; quodl. 7. 5. 13 c) = der Gewissensbiss, der Vorwurf des Gewissens. Vermis c. (th. I. 64. 3 ob. 3; I. II. 88. 4 c; 4 sent. 50. 2. 3. 2 c; quodl. 7. 5. 13 c) = der Wurm des Gewissens, der Vorwurf des Gewissens.
- Als Arten der conscientia gehören hierher: 1. conscientia bona & c. mala sive remordens (th. II. II. 25. 7 c; verit. 17. 1 ad 4 & 5 c) = das gute und das böse oder Vorwürfe machende Gewissen. 2. c. errans sive erronea & c. recta (th. I. II. 19. 5 c & 6 c; 2 sent. 39. 3. 3 c; verit. 17. 4 c & 5 c; quodl. 3. 12. 27 c) = das irrige und das richtige Gewissen. 3. c. immunda sive inquinata & c. munda sive pura (verit. 17. 1 ad 2, 3 & 4) = das unreine oder befleckte und das reine Gewissen. 4. c. inquinata, → c. immunda. 5. c. mala, → c. bona. 6. c. munda, → c. immunda. 7. c. pura, ≈ . 8. c. recta, → c. errans. 9. c. remordens, → c. bona.
d) Gewissenssache, Gewissensfall: istud quidem secundum usum loquentium esse videtur, ut conscientia quandoque pro re conscita accipiatur, ut cum dicitur dicam tibi conscientiam meam, id est quod in conscientia mea est, verit. 17. 1 c; vgl. 2 sent. 24. 2. 4 c.
nach Weise oder im Sinne einer Folge, einer Folgerung, der Gegensatz zu causaliter (←) .
die Folge ziehend, folgernd: ly (←) ad hoc est consecutivum et non finalem causam designans, 1 sent. 5 exp.
a) Zustimmung, Beipflichtung im weitern Sinne: voluntas tendit in id, quod est ratione iudicatum. Unde consensus potest attribui et voluntati et rationi, th. I. II. 74. 7 ad 1; vgl. ib. 7 c; 15. 4 c; voluntas in ratione est (vgl. ratio sub a). Unde cum Augustinus attribuit consensum rationi, accipit rationem, secundum quod in ea concluditur voluntas, ib. 15. 1 ad 1.
- Hierher gehört als Art des consensus: consensus rationis & c. voluntatis (ib. II. II. 35. 3 c; cg. III. 25) = die Zustimmung der Vernunft und die des Willens.
b) Zustimmung, Beipflichtung des Willens, Einwilligung: consensus proprie loquendo . . . importat (bedeutet) applicationem appetitivi motus ad aliquid agendum, th. I. II. 15. 2 c; vgl. ib. 3 c; per delectationem tracta fuit voluntas ad consensum peccati, cg. III. 158; haec violentia seu coactio potest esse in consensu, qui est actus voluntatis, 4 sent. 29. 1. 1 c.
- Über den Unterschied zwischen consensus & assensus → assentire.
- Arten des consensus in diesem Sinne sind: 1. consensus condicionatus (4 sent. 29. 1. 3. 3 ob. 1) = die bedingte Einwilligung. 2. c. deliberatus (th. I. II. 77. 8 c; mal. 7. 5 ad 10) = die überlegte oder auf Grund einer Überlegung stattfindende Einwilligung. 3. c. determinatus (2 sent. 28. 1. 2 c) = die bestimmte Einwilligung. 4. c. expressus & c. interpretativus (4 sent. 28. 1. 2 ob. 2; verit. 15. 4 ob. 10 & ad 10) = die ausdrückliche und die der Auslegung nach existierende Einwilligung oder die als Einwilligung ausgelegte Handlung. 5. c. interior sive mentalis sive mentis (4 sent. 27. 1. 2. 4 ad 2; 28. 1. 2 c) = die innere Einwilligung. 6. c. interpretativus, → c. expressus. 7. c. matrimonialis sive nuptialis (ib. 26. 2. 1 ad 1; 28. 1. 4 ob. 2 & a) = die Einwilligung zur Ehe (consensus in matrimonium, ib. 28. 1. 4 c). 8. c. mentalis, → c. interior. 9. c. mentis, ≈ . 10. c. mutuus (ib. 32. 1. 4 ob. 1) = die gegenseitige Einwilligung. 11. c. nuptialis, → c. matrimonialis.
mit etwas übereinstimmend, zu etwas passend.
- Zu unio consentanea → unio.
a) zustimmen, beipflichten im weitern Sinne: nos propter tam debiles rationes veritati fidei consentire, cg. I. 9.
b) einwilligen: consentire importat (bedeutet) applicationem sensus ad aliquid. Est autem proprium sensus, quod cognoscitivus est rerum praesentium . . . Et quia actus appetitivae virtutis est quaedam inclinatio ad rem ipsam, secundum quandam similitudinem ipsa applicatio appetitivae virtutis ad rem, secundum quod ei inhaeret, accepit nomen sensus, quasi experientiam quandam sumens de re, cui inhaeret, inquantum complacet sibi in ea . . . Et secundum hoc consentire est actus appetitivae virtutis, th. I. II. 15. 1 c; vgl. ib. II. II. 10. 11 ob. 1.
- Über den Unterschied zwischen consentire & assentire → assentire.
- Consentire interpretative (verit. 23. 3 c) = auslegungsweise in etwas einwilligen d. i. etwas tun oder unterlassen, was als Einwilligung ausgelegt wird.
a) nachfolgend, folgend, der Gegensatz zu antecedens (← sub a): relationes consequentes actionem intellectus, th. I. 13. 7 ad 3; sed consequentem commixtionem elementorum, cg. II. 62.
- Ex consequenti (th. I. 93. 7 c; I. II. 71. 5 c; 104. 2 c; II. II. 135. 1 c; 1 gener. 5 c, 10 e & f) = in Weise des Nachfolgenden, danach.
b) Nachsatz eines Bedingungssatzes, ebenfalls der Gegensatz zu antecedens (← sub b): cuius antecedens et consequens est impossibile (vgl. ebend.), th. I. 25. 3 ad 2; non autem consequens, cg. II. 28; vgl. ib. III. 94; 1 cael. 9 g.
c) folgerichtig, Folge: et sic consequens est, 2 perih. 2 d.
- Per consequens (th. I. 2. 3 c; I. II. 102. 6 ob. 8; cg. I. 51 & 65; 2 cael. 4 a; 1 gener. 5 c) = folglich, infolgedessen.
a) nachträglicherweise, nachher, danach, darauf, der Gegensatz zu antecedenter und concomitanter (←): important vel principaliter vel consequenter, th. I. 13. 7 ad 1; sensitivae partis primo et rationis consequenter, ib. I. II. 75. 2 ad 1; consequenter autem competit hominibus, ib. II. II. 76. 1 c; consequenter autem, quod delectetur, mal. 8. 3 ad 7; consequenter ponit epistolarem narrationem, Phil. 1. 1; vgl. Hebr. 1. 4; et hoc probat consequenter, 1 perih. 13 c.
- Zu agere consequenter → agere sub a; zu ad beatitudinem pertinere c. → beatitudo sub a; zu velle c. → velle sub a.
b) in unmittelbarer Folge nach etwas oder aus etwas: das ἐφεξῆς des Aristoteles (vgl. Phys. V. 3, 226. b. 34; VI. 1. 231. a. 23): ad hoc, quod aliquid dicatur esse consequenter ad alterum, duo requiruntur. Quorum unum est, quod sit post aliquod principium quodam ordine, vel secundum positionem, sicut in iis, quae habent ordinem in loco, vel secundum speciem (= Art), sicut dualitas est post unitatem, vel quocumque alio modo aliqua determinate ordinentur, sicut secundum virtutem, secundum dignitatem, secundum cognitionem et huiusmodi. Aliud, quod requiritur, est, quod inter id, quod est consequenter, et id, cui est consequenter, non sit aliquod medium de numero eorum, quae sunt in eodem genere, sicut linea consequenter se habet ad lineam, si nulla linea sit in medio, et similiter est de unitate ad unitatem et de domo ad domum. Sed nihil prohibet ad hoc, quod aliquid sit alteri consequenter, quin aliquid sit medium inter ea alterius generis, sicut si aliquod animal sit medium inter duas domus. Quare autem dixerit et cuius est consequenter et quod est post primum, manifestat subdens, quod omne, quod dicitur consequenter, est consequenter respectu alicuius, et non tanquam prius, sed tanquam posterius. Non enim dicitur, quod unum sit consequenter duobus, neque nova luna secundae, sed e converso, 5 phys. 5 d; consequenter autem sint, quorum nihil est medium sui generis, 6 phys. 1 a; vel sint consequenter ad invicem, ita quod immediate sibi succedant, ib. 5 d; vgl. 8 phys. 14 e; multitudo etiam secundum rationem consequenter se habet ad unum, th. I. 11. 2 ad 4; vgl. ib. II. II. 2. 10 c; 76. 1 c; dicuntur autem consequenter se habentia, quorum nihil est medium eiusdem generis, sicut duo milites in acie vel duo clerici in choro, 2 anal. 11 a; tempus non componitur ex instantibus consequenter se habentibus, th. III. 75. 7 ad 1; vgl. 5 phys. 5 g; oporteret, quod puncti essent contigui vel consequenter se habentes in linea, 1 gener. 5 c; aliqua sunt consequenter se habentia, ex quibus non fit unum vel continuitate vel contactu, sicut in exercitu dicitur prima acies et secunda acies, 12 met. 1 b.
- Dignius est esse continuum, quam consequenter, → continuus sub b. Duo puncta non sunt consequenter se habentia ad invicem, → punctum.
c) infolgedessen, folglich: oportet, quod consequenter ponatur, cg. III. 150.
a) Folge: per quandam consequentiam, ad peccatum, th. I. II. 88. 3 c; per quandam consequentiam erant caeremonialia, ib. 101. 4 ad 4; diminuit tamen fomitem ex quadam consequentia, ib. III. 79. 6 ad 3; dilatatur quadam consequentia naturali, cg. II. 88; vgl. 7 phys. 5 e; 2 meteor. 1 f; mem. 5 b.
b) logische Abfolge, Folgerung: in illis, quae se habent secundum additionem unius ad alterum, est consequentia in contrario, non consequentia in ipso, sicut patet in homine et animali; sicut enim se habet homo ad animal, ita se habet non animal ad non homo, 3 sent. 30. 1. 3 ad 7; vgl. ib. 33. 2. 5 ad 5; probat per auctoritatem rationabilitatem consequentiae, Hebr. 8. 1; cuius consequentiae ratio patet, 1 perih. 13 e; vgl. 2 perih. 2 c & e; 1 gener. 5 c.
- Zu causa consequentiae → causa sub d; zu necessitas c. → necessitas sub b; zu prius, a quo non convertitur c. essendi sive subsistendi → prior sub a.
a) folgen auf etwas, nachfolgen, begleiten: inquantum consequitur ad aliquod bonum, th. I. 19. 9 c; consequitur autem intentio voluntatem (Wollen), ib. I. II. 19. 7 c; veritas consequitur intellectum nostrum, cg. I. 59; quod consequitur omne ens, convenit enti, ib. 72; voluntas consequitur intellectum, ib. 75; vgl. ib. 81.
b) folgen aus etwas, die Folge von etwas sein, sich aus etwas ergeben: quaedam ad ipsam ex necessitate consequuntur, th. I. 5. 5 c; ratio aeternitatis consequitur immutabilitatem, ib. 10. 2 c; quod sanitas consequatur, cg. II. 29; unum enim consequitur ad ens, ib. 58; unum enim et ens se consequuntur, ib. 73; consequuntur etiam civilem vitam quaedam bona, ib. III. 63; erat enim proverbium, ut ea, quae se consequuntur, dicerentur sibi continuari sicut linum lino, 3 phys. 11 d.
c) erreichen, erlangen: ut consequantur id, quod est optimum, th. I. 2. 3 c; in igne consequatur formam substantialem, ib. 5. 4 c; eam iam actu consecutus est, cg. I. 102; perfectam Dei similitudinem non possunt consequi, ib. II. 45; consequitur suam ultimam perfectionem, ib. III. 64.
d) erreicht werden, erfolgen: ad hoc quod sanitas consequatur, cg. II. 29; malum non consequitur ex intentione alicuius agentis, ib. III. 4.
a) erhalten: dupliciter aliquid rem aliquam in esse conservat, uno modo indirecte et per accidens (→ per sub a) per hoc, quod removet vel impedit actionem corrumpentis, alio modo directe et per se (→ per sub a), quia ab eo dependet esse alterius, sicut a causa dependet esse effectus, th. I. 104. 2 c.
b) aufbewahren: ad conservandum autem eas vis memorativa, th. I. 78. 4 c.
- Zu locus conservans → locus sub b.
a) Erhaltung: ad conservationem speciei, th. I. 18. 3 ad 3; creaturae indigent divina conservatione, ib. 104. 1 c; conservatio rei non est nisi continuatio esse ipsius, cg. III. 65; quaelibet res naturalis conservationem sui esse appetit, pot. 5. 1 ob. 13.
b) Aufbewahrung: ad harum autem formarum retentionem aut conservationem, th. I. 78. 4 c; tertio vero conservatio ipsius, ib. II. II. 16. 2 c; conservatio autem fit per memoriam, ib.; ad aliud principium pertinet receptio et conservatio, mem. 2 d.
nach Weise oder im Sinne der Erhaltung: singula seipsa amant contentive, id est conservative, th. I. II. 28. 5 a.
- Zu dicere conservative → dicere sub c.
a) erhaltend, der Gegensatz zu corruptivus (←): res creata invenitur esse alterius conservativa, th. I. 104. 2 c; vgl. 2 cael. 14 f.
- Zu passio conservativa → passio sub b.
b) aufbewahrend: sicca autem et dura (sunt) bene conservativa, mem. 2 d.
ins Auge fassen, in Betracht ziehen, betrachten, erwägen (vgl. consideratio), synonym mit deliberare (←): consideravimus namque huius doctrinae novitios, th. I. prol.; et ulterius, cum fit considerans, ib. 54. 4 c; prout est in sola consideratione intellectus (vgl. contemplatio nuda under contemplatio), ib. III. 2. 5 ad 2; considerare id est operatio intellectus, quae est in componendo et dividendo, 1 anim. 10 d.
- Arten des considerare sind: 1. considerare absolute (th. I. 19. 6 ad 1) = etwas schlechtweg d. i. ohne Rücksicht auf diesen oder jenen einzelnen Umstand betrachten. 2. c. actualiter (ib. 57. 4 ad 2) = in Wirklichkeit betrachten. 3. c. logice & c. physice (ib. 66. 2 ad 2; 1 gener. 3 h) = etwas physisch d. i. vom Standpunkt des Physikers und etwas logisch d. i. vom Standpunkt des Logikers betrachten. 4. c. physice, → c. logice. 5. c. ut determinate & c. ut indeterminate (th. I. 50. 2 ad 1) = etwas in bestimmter und in unbestimmter Weise oder etwas unter dem Gesichtspunkte eines bestimmten und unter dem eines unbestimmten Wesens betrachten. 6. c. ut indeterminate, → c. ut determinate. 7. c. ut in facto esse & c. ut in fieri (ib. III. 78. 2) = etwas im Zustande seines Geworden-Seins und in dem seines Werdens betrachten. 8. c. ut in fieri, → c. in facto esse.
Betrachtung, Erwägung (vgl. considerare), synonym mit deliberatio (←): consideratio importat (bedeutet) actum intellectus veritatem rei intuentis, th. II. II. 53. 4 c; quamvis secundum Philosophum omnis operatio intellectus consideratio dicitur, ib. 189. 3 ad 1; operatio intellectualis, quae est ipsa consideratio, cg. I. 56; actus scientiae, qui est consideratio, 7 phys. 6 f; consideratio est actus potentiae intellectivae, ib.; consideratio est usus scientiae, 2 anim. 1 e.
- Arten der consideratio sind: 1. consideratio absoluta & c. comparativa (th. I. 19. 6 ad 1; 29. pr.; 2 sent. 32. 1. 3 c; ente 4 d, e & i) = die schlechthinige und die vergleichende Betrachtung. 2. c. abstracta (7 phys. 7 h) = die abstrakte oder allgemeine Betrachtung. 3. c. actualis (th. I. II. 6. 7 ad 3; 67. 2 c; II. II. 2. 1 c; 2 sent. 11. 2. 3 ad 4; 3 sent. 2. 2. 1. 1 ad 1; mal. 16. 6 ad 4; verit. 14. 1 ad 4) = die in Wirklichkeit stattfindende Betrachtung. 4. c. comparativa, → c. absoluta. 5. c. consequens & c. prima (th. I. 19. 6 ad 1) = die nachfolgende und die erste Betrachtung. 6. c. contemplata (ib. 68. 2 c) = die angestellte Betrachtung. 7. c. discursiva sive ratiocinativa sive rationalis & c. intellectualis (cg. I. 57; trin. 2. 2. 1 ad 3) = die diskursive oder schlussfolgernde (tunc enim ratiocinativa est nostra consideratio, quando ab uno considerato in aliud transimus, sicut syllogizando a principiis in conclusiones, cg. I. 57) und die intuitive oder nach Weise der Anschauung stattfindende Betrachtung. 8. c. formata (th. II. II. 2. 1 c) = die mit einer firma assensio zu dem betrachteten Gegenstande verbundene Betrachtung. 9. c. intellectualis, → c. discursiva. 10. c. logica & c. realis (ib. I. 66. 2 ad 2; qu. anim. 7 ad 17; 1 gener. 10 e) = die logische und die sachliche Betrachtung oder die Betrachtung eines Dinges unter dem Gesichtspunkt der Logik und die unter dem Gesichtspunkt der Metaphysik. 11. c. materialis (th. II. II. 47. 5 c) = die Betrachtung eines Dinges vonseiten seiner Materie. 12. c. moralis & c. naturalis (ib. I. II. 6 pr.; 1 anal. 44 i; 1 cael. 1 a & 9 b; 1 gener. 10 e; 1 met. 12 b) = die moral- und die naturwissenschaftliche Betrachtung. 13. c. naturalis, → c. moralis. 14. c. particularis & c. universalis (th. I. II. 6 pr.) = die besondere und die allgemeine Betrachtung. 15. c. prima, → c. consequens. 16. c. ratiocinativa, → c. discursiva. 17. c. rationalis, ≈ . 18. c. realis, → c. logica. 19. c. simplex sive unita (nom. 7. 2) = die einfache oder geeinte Betrachtung. 20. c. speculativa (cg. III. 25) = die spekulative oder theoretische Betrachtung. 21. c. theologica (nom. 3. 1) = die theologische Betrachtung. 22. c. unita, → c. simplex. 23. c. universalis, → c. particularis.
betrachtend, erwägend, synonym mit contemplativus (←) .
- Zu habitus considerativus → habitus sub d.
mitbezeichnen, mitausdrücken (→ significare cum): verba vero et participia consignificantia tempus, th. I. 13. 1 ad 3; quantum ad modum significandi et consignificandi, ib. 11 ad 1; circa modum significandi et consignificandi, ib. III. 3. 7 ad 2; distinguit verbum a nomine, in hoc scilicet, quod dicit, quod consignificat tempus, 1 perih. 5 a; vgl. ib. b & 4 a; hoc verbum est consignificat compositionem, ib. 5 g; vgl. ib. 3 d.
Mitbezeichnung, Mitbedeutung: tertio vero ex eius (sc. nominis qui est) consignificatione, significat enim esse in praesenti, th. I. 13. 11 c; alius et aliud idem significant, sed sola generis consignificatione differunt, ib. 31. 2 ob. 4; talis consignificatio compositionis, 1 perih. 5 g.
überlegbar, beratbar: illud vero dicitur consiliabile, de quo consiliantur homines recte dispositum intellectum habentes, 3 eth. 7 b.
a) überlegen, mit sich zu Rate gehen, ratschlagen: ad hoc enim consiliamur, ut sciamus, quid nobis sit bonum, th. I. 19. 7 c; nullus consiliaretur de his, quae sunt per alium agenda, ib. I. II. 14. 3 ob. 4; vgl. ib. ad 4; 44. 2 c; cg. I. 93; III. 85; consiliamur de operabilibus, quae in nobis id est in nostra potestate existunt, 3 eth. 7 h; non consiliamur de finibus, sed de his, quae sunt ad fines, ib. 8 b.
b) raten, anraten, Rat geben: consilians autem in his, quae agunt a proposito, est, quod dat formam, per quam agit, 2 phys. 5 b; vgl. ib. d.
- Zu causa consilians → causa sub b.
überlegend, ratschlagend, das aristotelische βουλευτικός: cum sit bene consiliativa, th. I. 22. 1 ob. 1; secundum quod est consiliativus, ib. I. II. 19. 3 ad 2; aliquis potest dici consiliativus dupliciter. Uno modo a voluntate seu sollicitudine consiliandi, et sic timor consiliativos facit . . . Alio modo dicitur aliquis consiliativus a facultate bene consiliandi, et sic nec timor nec alia passio consiliativos facit, ib. 44. 2 c; vgl. ib. 54. 2 ad 4; 129. 7 c; quilibet autem virtuosus est bene consiliativus in his, quae ordinantur ad finem virtutis, ib. II. II. 51. 1 ad 3; distinguit autem consiliativum ab appetitivo, 3 anim. 15 c; ostendit modum consiliativae inquisitionis, 3 eth. 8 a; qui est bene consiliativus, 6 eth. 4 c; quaelibet earum dividitur in consiliativam et iudicativam, ib. 7 d.
a) Überlegung, Beratung, Ratschlagung: consilium proprie importat (bedeutet) collationem inter plures habitam, quod et ipsum nomen designat; dicitur enim consilium quasi considium eo, quod multi consident ad simul conferendum, th. I. II. 14. 3 c; consilium est quaestio de operabilibus a nobis, non tamen de omnibus, . . . sed de his, quae sunt ad finem, 3 sent. 35. 2. 4. 1 c; quandoque enim consilium nihil aliud est, quam actio rationis inquirentis de agendis, et hoc modo consilium se habet ad electionem, sicut syllogismus vel quaestio ad conclusionem, verit. 17. 3 ad 2; consilium est inquisitio de rebus dubiis, th. I. 22. 1 ad 1; consilium, quod in inquisitione consistit, ib. 60. 2 ob. 1 (vgl. Aristoteles: Eth. Nic. III. 5, 1112. b. 23); requiritur consilium, per quod diiudicatur, quid sit alteri praeferendum, ib. 83. 3 c; inquisitio rationis ante iudicium de eligendis . . . consilium vocatur, ib. I. II. 14. 1 c; in consilio, quod est actus rationis, apparet aliquid voluntatis sicut materia, quia consilium est de his, quae homo vult facere, ib. ad 1; consilium enim est inquisitio de particularibus, in quibus est operatio, ib. 6 ob. 1; consilium autem est inquisitio quaedam ex quibusdam ad alia procedens, ib. II. II. 49. 5 c; vgl. ib. 52. 1 c & 3 ad 2; cg. I. 93; III. 73 & 89; consilium autem est inquisitio quaedam, non demonstrativa, sed ad opposita viam habens, mal. 6. 1 c; consilium non est de his, quae sunt ex necessitate, sed solum de contingentibus, quae possunt esse et non esse, 1 perih. 14 a; vgl. ib. d; 3 eth. 7-9; 6 eth. 1 k.
- Zu donum consilii → donum sub b; zu opus c. → opus sub d.
- Eine besondere Art des consilium ist das consilium voluntatis (th. I. 19. 3 a) = die Überlegung des Willens oder die mit freiem Willen stattfindende Überlegung.
- Consilium est appetitus inquisitivus (ib. I. II. 14. 1 ad 1) = die Überlegung ist ein untersuchendes oder mit Untersuchung verbundenes Begehren (so sagte Johann von Damaskus, ut consilium aliquo modo pertinere ostendat et ad voluntatem, circa quam et ex qua fit inquisitio, et ad rationem inquirentem, ib.).
b) Rat, Ratschlag, der Gegensatz zu praeceptum (←): alio modo dicitur consilium persuasio vel inductio ad aliquid agendum non habens vim coactivam, verit. 17. 3 ad 2; consilium est non solum de melioribus bonis assequendis, sed etiam de minoribus malis vitandis, th. I. 19. 12 ad 4; alioquin frustra essent consilia, exhortationes, praecepta, ib. 83. 1 a; alias autem eleemosynas dare est in consilio, sicut et de quolibet meliori bono dantur consilia; ib. II. II. 32. 5 c; vgl. ib. 189. 1 ad 5; cg. III. 130 & 139/140; consilium est de meliori bono, quam praeceptum, ib. I. II. 92. 2 ob. 2; haec est differentia inter consilium et praeceptum, quod praeceptum importat (bedeutet) necessitatem, consilium autem in optione ponitur eius, cui datur, ib. 108. 4 c.
- Als Arten des consilium gehören hierher: 1. consilium bonum & c. malum (th. II. II. 47. 14 ad 2) = der gute und der schlechte Rat. 2. c. de continentia sive de continentia perpetua observanda sive de virginitate sive virginitatis sive perpetuae castitatis (ib. I. II. 108. 4 ad 1; cg. III. 130, 132 & 136/137) = der Rat der steten Enthaltsamkeit oder Keuschheit oder der Jungfräulichkeit. 3. c. de virginitate, → c. de continentia. 4. c. evangelicum sive Evangelii (th. I. II. 108. 4 c & ad 1) = der evangelische oder im Evangelium enthaltene Rat. 5. c. Evangelii, → c. evangelicum. 6. c. generale sive perfectum & c. particulare (ib. c) = der allgemeine oder vollkommene und der besondere oder für einen einzelnen Fall geltende Rat. 7. c. malum, → c. bonum. 8. c. oboedientiae (ib. ad 3; II. II. 186. 8 ad 1; cg. III. 130) = der Rat des freiwilligen Gehorsams gegen den Obern eines Ordens. 9. c. particulare, → c. generale. 10. c. paupertatis perpetuae (th. I. II. 108. 4 ad 1; cg. III. 130 & 135/136) = der Rat der steten (freiwilligen) Armut. 11. c. perfectum, → c. generale. 12. c. perpetuae castitatis, → c. de continentia. 13. c. secundum quid & c. simpliciter (th. I. II. 108. 4 c) = der beziehungsweise und der schlechthin geltende Rat. 14. c. simpliciter, → c. secundum quid. 15. c. virginitatis, → c. de continentia.
a) Fortbestand, Bestand, synonym mit incolumitas (4 sent. 32. 1. 1 c & ad 2): ex causa repugnante bonae consistentiae corporis, th. I. II. 35. 7 ob. 1; ad consistentiam humanae vitae, ib. 60. 5 c; quantum ad consistentiam scilicet personae, ib. 100. 5 c; vgl. ib. II. II. 61. 3 c; pot. 3. 2 ad 4; 1 meteor. 14 p.
b) Masse, Materie, Stoff: consistentia sive substantia omnium corporum, 1 cael. 23 c; formae, quae est substantia totius consistentiae rerum, 2 cael. 20 g; vgl. 3 cael. 6 b; disgregant consistentias vaporum, 1 meteor. 4 c; talis consistentia id est praedicta materia, ib. 6 d; vgl. ib. 11 d & g & 13 a; 2 anim. 22 d.
a) fortbestehen, Bestand haben, beharren: si fuerint in sua natura consistentia, th. I. II. 58. 2 c; nondum plene consistentia propter teneritudinem, ib. 102. 3 ad 7; in sua naturali dispositione consistens, ib. II. II. 65. 1 c; quod homo consistat in executione magnorum operum, ib. 128. 1 ad 6; res creatae in esse consistunt, cg. II. 32.
b) existieren, da sein: et in paucioribus consistens, th. I. II. 19. 2 c; quae scilicet in ipso operante consistunt, ib. II. II. 47. 5 c; antequam fiant, in voluntate hominis consistunt, ib. 86. 1 ob. 2.
- Zu actio consistens in agente → actio sub a.
- Arten des consistere in diesem Sinne sind: 1. consistere instrumentaliter & c. per auctoritatem (th. III. 16. 11 ad 2) = nach Weise des Instrumentes und nach Weise der Urheberschaft oder des Urhebers existieren. 2. c. per auctoritatem, → c. instrumentaliter. 3. c. radicaliter (4 sent. 44. 3. 3. 1 ad 7) = der Wurzel nach existieren.
c) bestehen in etwas: ratio boni consistit in modo, specie et ordine, th. I. 5 pr.; qui in cognoscendo Deum consistat, cg. I. 4; vgl. ib. 15; II. 39; 1 sent. 28. 1. 1 ad 1.
- Als Arten des consistere gehören hierher: 1. consistere completive & c. originaliter (quodl. 8. 9. 19 c) = der Vollendung nach und dem Ursprung nach in etwas bestehen. 2. c. formaliter & c. substantialiter (ib.) = seiner Form nach und seiner Wesenheit nach in etwas bestehen. 3. c. originaliter, → c. completive. 4. c. principaliter (th. I. II. 88. 4 c; II. II. 84. 2 ad 2) = der Hauptsache nach in etwas bestehen. 5. c. substantialiter, → c. formaliter.
a) Zusammenstimmung, Übereinstimmung, Einklang im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit convenientia (← sub b) und harmonia (←): per consonantiam vero unum, th. I. 39. 2 ob. 1; debita proportio sive consonantia, ib. 8 c; diesis, quod est minimum in consonantiis, 5 met. 8 c.
- Arten der consonantia im Allgemeinen sind: 1. consonantia compositionis & c. ordinis (1 phys. 10 b) = die Harmonie in der Zusammensetzung (sicut domus, ib.) und die in der Ordnung (sicut exercitus, ib.). 2. c. musica sive musicalis sive musicae (2 phys. 5 b; 2 cael. 14 c; 1 met. 16 a) = die musikalische Harmonie oder die der Musik. 3. c. naturalis (th. I. II. 29. 1 c) = die natürliche Harmonie. 4. c. ordinis, → c. compositionis.
b) Harmonielehre, Musiklehre: et consonantia vel harmonica id est musica ad arithmeticam, 1 anal. 15 f.
mit zur selben Art gehörig.
- Zu causa conspecialis → causa sub b.
Festigkeit, Beständigkeit, Standhaftigkeit: labor, quem homo sustinet in continuata executione boni operis, quod pertinet ad constantiam, th. II. II. 136. 5 c; vgl. 4 sent. 29. 1. 2 c.
- Über das Verhältnis der constantia zur perseverantia → perseverantia.
a) feststehen, beständig sein: tali metu, qui cadere posset in constantem virum, th. II. II. 98. 3 ad 1.
b) feststehen, gewiss sein: tamen constat, quod non sunt boni, th. I. II. 18. 9 ob. 2.
c) bestehen, vorhanden sein: constat enim aliquid per suam substantiam, th. I. 45. 7 c; omnium natura constantium . . . est terminus magnitudinis (← sub a), 2 sent. 14. 1. 1 ad 4; vgl. ib. 30. 2. 2 c; 2 anim. 8 e; Aristoteles: De anima II. 4, 416. a. 16 sq.
d) bestehen, zusammengesetzt sein: mundus constat ex sua tota materia, th. I. 47. 3 ad 3; rationem convertibilem, ex genere et differentiis constantem, 2 anal. 5 a.
a) zusammenstellen, zusammensetzen: ultima species ex differentiis multis constituta, pot. 10. 5 c.
b) herstellen, zustande bringen, ausmachen: multa venialia peccata constituant unum peccatum mortale, th. I. II. 88. 4 c; diversitas causarum constituitur, cg. II. 42.
- Arten des constituere in diesem Sinne sind: 1. constituere formaliter (pot. 8. 3 c) = etwas seiner Form und Wesenheit nach zustande bringen. 2. c. integraliter (th. I. II. 88. 4 c) = etwas seiner Ganzheit nach zustande bringen. 3. c. per artem (ib. 93. 1 c) = etwas durch Kunst zustande bringen.
c) hinstellen, aufstellen: inquantum constituitur in eo finis, th. I. II. 88. 4 c; ratio medium constituit in commutationibus, mal. 2. 6 c.
d) anstellen: et imperator est constitutus, regim. 3. 10; constituit populo duces, ib. 21.
nach Weise oder im Sinne der Gründung, Errichtung, Zustandebringung eines Dinges: quod sit de intellectu (Begriff) eius constitutive, 1 sent. 28. 1. 1 ad 1.
zusammenstellend, herstellend, zustande bringend, der Gegensatz zu distinctivus (←): quidquid consequitur ad esse perfectum, non est constitutivum illius rei, 1 sent. 28. 1. 2 c; constitutivum hypostasis potest intelligi dupliciter, pot. 8. 3 c.
zusammenziehend, einschränkend.
- Zu vis constrictiva → vis sub a.
von gleicher Substanz, von gleicher Wesenheit: coaequalem et consubstantialem Patri, th. II. II. 1. 8 ad 3; non est consubstantiale Spiritui sancto, ib. 32. 2 ad 1; per quam consubstantialis est Patri, cg. IV. 36; subdit consubstantiales, quia scilicet essentia Patris et Filii una est et in nullo differens, decret. 1; nullus habitus est consubstantialis, 1 sent. 3. 5. 1 ob. 2; vgl. ib. ad 2; principium aliquod, a quo aliquid fluit, est consubstantiale rei, cuius est principium, ib. 12. 1. 2 ad 1; omnes partes sunt consubstantiales toti, qu. anim. 12 ob. 15.
gleiche Substanz, gleiche Wesenheit: semper denotat consubstantialitatem, th. I. 41. 3 ad 2; ubi deest consubstantialitas, ib. 42. 2 ob. 1; habet habitudinem consubstantialitatis, ib. III. 32. 2 c; quandam consubstantialitatem sive coexistentiam animae cum corpore, 8 met. 5 g.
a) Gewohnheit, Gepflogenheit: consuetudo autem importat quandam frequentiam circa ea, quae facere vel non facere in nobis est, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c; consuetudinem, quae est altera natura, th. I. 63. 4 ad 2; vgl. ib. I. II. 32. 2 ad 3; consuetudo autem, et praecipue, quae est a principio, vim naturae obtinet, cg. I. 11; consuetudo facit necessitatem, non simpliciter, sed in repentinis praecipue, mal. 6. 1 ad 24; vgl. 2 met. 5 a; consuetudo et habet vim legis et legem abolet et est legum interpretatrix, th. I. II. 97. 3 c; vgl. ib. ad 2; II. II. 79. 2 ad 2; consuetudo non praeiudicat iuri naturali vel divino, ib. II. II. 100. 2 c; vgl. 4 sent. 33. 1. 1 ad 1; maximam habet auctoritatem ecclesiae consuetudo, th. II. II. 10. 12 c.
b) Bewandertheit, Erfahrung: nullus, qui habuit consuetudinem in sacris eloquiis, nom. 8. 1.
a) beendigen, zu Ende bringen: quies enim demonstrat motum consummatum, th. I. 73. 1 ad 2; dicitur opus suum consummasse, ib.; Deus consummavit opera sua, cg. II. 84.
b) vollziehen, vollbringen, erfüllen: secundo consummatur id, quod consummandum restabat, Ioan. 19. 5 a.
c) vollenden, vollständig machen, fertigstellen: sed in futura consummabitur, cg. III. 63.
a) Beendigung, Ende: consummatio operum secundum nostram translationem attribuitur diei septimae, th. I. 73. 1 ad 2; omne humanum studium ibi suam consummationem accipit, cg. III. 63.
- Eine Art dieser consummatio ist die consummatio saeculi sive temporum (th. I. 73. 1 ob. 1 & c; cg. IV. 55) = das Ende der Welt oder der Zeiten.
b) Vollziehung, Vollbringung, Erfüllung: est enim consummatio peccati in consensu rationis, th. II. II. 35. 3 c; ad consummationem sacramenti, cg. IV. 75; scientia Christi de ipsa consummatione, Ioan. 19. 5 a.
c) Vollendung, Vollständig-Machung, Fertigstellung, synonym mit completio (←) und perfectio (← sub a): consummatio autem a Deo, th. I. 23. 5 c; persistere in aliquo bono usque ad consummationem, ib. II. II. 137. 1 c; consummatio sive perfectio creaturarum, cg. II. 84; vgl. ib. III. 149.
- Als Arten der consummatio gehören hierher: 1. consummatio gloriae, c. gratiae & c. naturae (th. I. 73. 1 ad 1; II. II. 1. 7 ad 4 & 2. 7 c) = die Vollendung der himmlischen Herrlichkeit, die der Gnade und die der Natur. 2. c. gratiae, → c. gloriae. 3. c. monastica (4 sent. 2. 1. 2 ob. 9) = die klösterliche Vollendung (= consecratio, ib.). 4. c. naturae, → c. gloriae. 5. c. ultima (th. I. 73. 1 c; II. II. 1. 7 ad 4) = die letzte Vollendung.
nach Weise oder im Sinne der Vollendung: consummative autem ex exercitio vel ex munere gratiae, th. II. II. 51. 3 ad 1.
vollendend, vollständig machend, fertigstellend.
- Zu causa consummativa → causa sub b.
a) Aufbrauchung, Verzehrung: corrumpitur per consumptionem humidi, th. I. 102. 2 c; quarum usus est consumptio substantiarum ipsarum rerum, mal. 13. 4 c; non minorabilis per aliquam consumptionem, nom. 4. 2; vgl. 2 sent. 19. 1. 4 c; 3 sent. 5. 3. 3 ad 4; 16. 1. 3 ad 6.
b) Verschwendung, Vergeudung, Verprassung, synonym mit apirocalia, banausia und prodigalitas (←), der Gegensatz von avaritia (← sub b), illiberalitas und parvificentia (←): Latine hoc vitium potest nominari consumptio, th. II. II. 135. 2 c; unum vitium, quod consistit in indebita corruptione vel consumptione substantiae id est propriarum divitiarum, 4 eth. 1 e.
Berührung im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes (vgl. tactus sub a): corpus autem agens non potest adesse suo effectui nisi per contactum, quo tangentia ultima fiunt simul, cg. II. 20; substantia intellectualis non potest uniri corpori per modum contactus proprie sumpti, ib. 56; vgl. ib. III. 68; omnis actio corporalis requirit contactum, 4 sent. 1. 10. 4. 1 c; vgl. 6 phys. 1 b; 1 gener. 18 b & 23 c.
- Zu infinitum per contactum → infinitus; zu unire per c. virtutis & per modum c. → unire.
- Arten des contactus im Allgemeinen sind: 1. contactus corporalis sive corporeus & c. spiritualis (th. I. 105. 2 ad 1; III. 48. 6 ad 2; cg. II. 56; spir. 2 c) = die körperliche und die geistige Berührung. 2. c. quantitatis & c. virtutis sive virtualis (th. I. 8. 2 ad 1; 53. 1 c; 75. 1 ad 3; 105. 2 ad 1; cg. II. 56; III. 68) = die Berührung der Ausdehnung und die der Kraft nach, welche beide Arten mit den beiden vorher aufgeführten der Sache nach identisch sind (Differt hic tactus sc. virtutis a tactu corporeo in tribus. Primo quidem, quia hoc tactu id, quod est indivisibile, potest tangere divisibile, quod in tactu corporeo non potest accidere. Nam puncto non potest tangi, nisi indivisibile aliquod, substantia autem intellectualis, quamvis sit indivisibilis, potest tangere quantitatem divisibilem, inquantum agit in ipsam. Alio enim modo est indivisibile punctum et substantia intellectualis; punctum quidem est sicut quantitatis terminus et ideo habet situm determinatum in continuo, ultra quem porrigi non potest, substantia autem intellectualis est indivisibilis quasi extra genus quantitatis existens, unde non determinatur ei indivisibile aliquid quantitatis ad tangendum. Secundo, quia tactus quantitatis est solum secundum ultima, tactus autem virtutis est ad totum, quod tangitur. Sic enim tangitur, secundum quod patitur et movetur, hoc autem fit, secundum quod est in potentia, potentia vero est secundum totum et non secundum ultima totius; unde totum tangitur. Ex quo patet tertia differentia, quia in tactu quantitatis, quae fit secundum extrema, oportet esse tangens extrinsecum ei, quod tangitur, et non potest incedere per ipsum, sed impeditur ab eo; tactus autem virtutis, qui competit substantiis intellectualibus, cum sit ad intima, facit substantiam tangentem esse intra id, quod tangitur, et incedentem per ipsum absque impedimento, cg. II. 56). 3. c. spiritualis, → c. corporalis. 4. c. virtualis, → c. quantitatis. 5. c. virtutis, ≈ .
- Nullum agens corporale efficienter agit nisi per contactum, → agens.
gleiche Maßhaltung, richtiges Verhältnis, gleichbedeutend mit contemperatio (←): quorum contemperantia constituit sanitatem, 4 phys. 4 a; et similiter contemperantia vitae humanae salvatur, 7 eth. 1 a.
gleiche Maßhaltung, richtiges Verhältnis, gleichbedeutend mit contemperantia (←): quod fiat contemperatio mixtionis, th. I. 71. 1 ad 2; in contemperatione humorum sanitas consistit, 2 phys. 4 d; aliqua enim contemperatio humorum est sanitas, 7 phys. 5 e.
beschauen, betrachten: intime (innerlich) contemplari potest dici aliquis tripliciter. Vel secundum quod eius consideratio non distrahitur ad exteriora sensibilia; et sic omnes angeli boni et mali intime contemplantur, quia scientiam non a sensu accipiunt. Aut per hoc, quod non indigent exteriori similitudine, in qua Deum contemplentur, quae scilicet sit extra essentiam eius, sed eum in essentia sua vident; et sic intime contemplantur omnes beati, non autem in statu creationis, nec iterum mali angeli. Aut per hoc, quod non tantum essentiam Dei vident, sed ipsam penetrantes in ipsa inspiciunt eius effectus, qui in ipsa per similitudinem relucent; et sic intime contemplari est proprie assistere, et hoc solum angelis primae hierarchiae convenit, secundum alios vero modos dicitur secundum quid assistere, 2 sent. 10. 1. 1 ad 2.
Beschauung, Betrachtung: ex ipsa Dei contemplatione, th. I. 10. 3 ad 1; certissimam contemplationem sui et omnium aliorum, ib. 26. 4 c; contemplatio habet quietem ab exterioribus motibus, ib. II. II. 179. 1 ad 3; contemplatio pertinet ad ipsum simplicem intuitum veritatis, ib. 180. 3 ad 1; finis igitur hominis est pervenire ad veritatis contemplationem, cg. II. 83; ultima felicitas hominis non consistit nisi in contemplatione Dei, ib. III. 37; contemplatio aliquando capitur stricte pro actu intellectus divina meditantis, et sic contemplatio est sapientiae actus, alio modo communiter pro omni actu, quo quis a negotiis exterioribus sequestratus soli Deo vacat, quod quidem contingit dupliciter, vel inquantum homo Deum loquentem in Scripturis audit, quod fit per lectionem, vel inquantum Deo loquitur, quod fit per orationem, 4 sent. 15. 4. 1. 2 ad 1; vgl. th. II. II. 180. 3 ad 4.
- Über den Unterschied zwischen der contemplatio und der speculatio Dei heißt es: nomen contemplationis significat illum actum principalem, quo quis Deum in seipso contemplatur, sed speculatio magis nominat illum actum, quo quis divina in rebus creatis quasi in speculo inspicit, 3 sent. 35. 1. 2. 3 c.
- Arten der contemplatio und namentlich der c. Dei sind: 1. contemplatio beata (2 sent. 10. 1. 4 c) = die selige Betrachtung oder die Betrachtung der Seligen im Himmel. 2. c. deiformis (3 sent. 35. 2. 1. 1 ad 1) = die gottähnliche Betrachtung. 3. c. expedita sive libera (1 pol. 9 a) = die ungehinderte oder freie Betrachtung (quia facile est ea considerare in universali, ib.). 4. c. explicita (3 sent. 35. 2. 1. 1 ad 1) = die entfaltete oder entwickelte Betrachtung (articulorum, quae fides sub quodam modo involute tenet secundum humanum modum, ib.). 5. c. imperfecta & c. perfecta (1 sent. prol. 1. 1 c) = die unvollkommene (per creaturas, ib.) und die vollkommene Betrachtung (qua videtur Deus immediate per suam essentiam, ib.). 6. c. intima (2 sent. 10. 1. 1 ob. 2) = die innerliche Betrachtung; vgl. intime contemplari unter contemplari. 7. c. libera, → c. expedita. 8. c. nuda (th. III. 2. 5 ad 2; 4. 4 a) = die nackte oder von allem Individuellen absehende Betrachtung (humana natura, prout est ab individuis separata vel abstracta, in nuda contemplatione cogitatur, ib. 4. 4 a). 9. c. patriae & c. viae (ib. II. II. 5. 1 ad 1; 180. 7 ad 3) = die Betrachtung (Gottes) im himmlischen Vaterlande und die auf dem Wege dahin oder die himmlische und die irdische Betrachtung. 10. c. perfecta, → c. imperfecta. 11. c. philosophica & c. theologorum (2 Cant. 1) = die philosophische und die theologische Betrachtung. 12. c. sapientiae (1 sent. 2 exp.) = die Betrachtung der Weisheit (quae est sapientiae actus, 4 sent. 15. 4. 1. 2 ad 1). 13. c. spiritualis (2 Cant. 1) = die geistige Betrachtung. 14. c. theologorum, → c. philosophica. 15. c. viae, → c. patriae.
beschauend, beschaulich, synonym mit considerativus (←): contemplativi dicuntur, non qui contemplantur, sed qui contemplationi totam vitam suam deputant, th. II. II. 81. 1 ad 5; vgl. ib. I. 18. 2 ob. 2; 3 sent. 35. 1. 2. 2 ad 1.
Widerspruch, Bestreitung, Wortstreit, Zank: contendere est contra aliquem tendere. Unde sicut discordia contrarietatem quandam importat (bedeutet) in voluntate, ita contentio contrarietatem quandam importat in locutione, et propter hoc etiam, cum oratio alicuius per contraria se diffundit, vocatur contentio, th. II. II. 38. 1 c; vgl. ib. 10. 7 ad 1; 37 pr.; contentio importat quandam contradictionem verborum, ib. 41. 1 c; vgl. ib. 132. 5 c; mal. 9. 3 ad 4; 2 Tim. 2. 2 c; 7 eth. 3 a.
streitvoll, streitig, strittig.
- Zu causa contentiosa → causa sub f.
unmittelbare Berührung zweier Dinge, so dass deren Grenzen dicht aneinander liegen (vgl. contiguus), der Gegensatz zu continuatio und continuitas (← sub a): per continuitatem vel contiguationem, cg. I. 13.
unmittelbar etwas berührend, das ἁπτόμενος des Aristoteles (vgl. Phys. V. 3, 226. b. 23; 231. a. 22), der Gegensatz zu continuus (← sub a): contigua sunt, quorum ultima sunt simul (←), 4 sent. 44. 2. 2. 2 ob. 5; vgl. verit. 28. 2 ad 10; 2 anal. 11 a; 4 phys. 6 c & 21 b; 5 phys. 5 b; 6 phys. 1 a; 1 meteor. 2 b.
- Zu totum contiguum → totus sub a.
a) zusammenhaltend, festhaltend: licet corporalia dicantur esse in aliquo sicut in continente, th. I. 8. 1 ad 2; divisibile indiget aliquo continente et uniente partes eius, cg. II. 65; vgl. 5 met. 20 f.
b) enthaltend, einschließend, umfassend: continens est formalius contento, th. I. 52. 1 ob. 3; continens autem est nobilius et formalius contento, 2 cael. 18 g; vgl. ib. 20 g; corpora enim continentia in universo se habent ad corpora contenta sicut forma ad materiam et actus ad potentiam, 1 cael. 4 f; omne enim continens habet rationem finis, inquantum contentum terminatur ad suum continens, 2 cael. 1 c; vgl. cg. II. 46; 4 phys. 6 a-q & 8 a-c.
- Zu corpus continens & contentum → corpus; zu locus c. → locus sub b; zu species c. → species sub e.
c) sich zusammenhaltend, sich beherrschend, sich enthaltend, enthaltsam, der Gegensatz zu incontinens (←): continens patitur concupiscentias, sed non deducitur, th. I. II. 70. 3 c; proprie et vere continens est, qui persistit in recta ratione (← sub f), abstinens a concupiscentiis pravis, non autem, qui persistit in ratione perversa, abstinens a concupiscentiis bonis, ib. II. II. 155. 1 ad 2; vgl. cg. II. 63; 7 eth. 1 i 9 o.
- Über den Unterschied zwischen continens & temperatus → temperatus sub e.
- Als Arten des continens gehören hierher: continens simpliciter & c. secundum quid sive cum aliqua additione (th. II. II. 155. 2 ad 3 & 5; 156. 2 c; 7 eth. 3 c; 4 a & d) = der einfachhin oder schlechtweg Enthaltsame und der Enthaltsame nach einer gewissen Beziehung hin oder der mit einer gewissen Beschränkung enthaltsam Genannte (continens et incontinens non dicitur aliquis simpliciter circa omnia, sed circa illam determinatam materiam, circa quam dicitur aliquis temperatus vel intemperatus, scilicet circa concupiscentias et delectationes tactus, 7 eth. 3 c; circa ea [sc. exteriora bona] non dicimus simpliciter aliquos continentes vel incontinentes, sed secundum quid, apponendo, quod sint continentes vel incontinentes lucri vel honoris vel alicuius huiusmodi, th. II. II. 155. 2 ad 3. vgl. continentia sub c).
a) Zusammenhaltung: omnia desiderant ipsum . . . ut continentiam id est conservantiam rerum, nom. 4. 3; vgl. ib. 10. 1.
b) In-sich-Enthalten, Einbegreifung, Inhalt, Inbegriff: quam sit continentia formae huius, th. I. 55. 1 c; vgl. ib. III. 57. 4 ad 2; 73. 5 c; 76. 1 c; 79. 5 c; secundum causae continentiam scit omnia, cg. I. 49; vgl. ib. IV. 46; ad sciendam vero continentiam huius IV. capituli, nom. 4. 1; vgl. ib. 7. 3; quarto dicitur lex tota continentia caeremonialium, Rom. 5. 6; secundum continentiam suae universalitatis, 1 perih. 10 c; ad excludendum continentiam formae, 4 phys. 5 a; vgl. 1 cael. 21 f; 2 cael. 20 g; 4 met. 5 c.
- Als Arten der continentia gehören hierher: 1. continentia localis (nom. 4. 6) = die örtliche Einbegreifung. 2. c. virtualis (th. I. 105. 1 ad 1) = die Einbegreifung der Kraft nach.
c) Enthaltung, Enthaltsamkeit im weitern Sinne, d. i. Selbstbeherrschung, Mäßigung, der Gegensatz zu incontinentia (←): nomen continentiae refrenationem quandam importat, inquantum continentia dicitur circa illas passiones, quae impellunt ad aliquid prosequendum, in quibus laudabile est, ut ratio retrahat hominem a prosequendo . . . Est autem considerandum, quod naturales inclinationes principia sunt omnium supervenientium . . . Et ideo passiones tanto vehementius impellunt ad aliquid prosequendum, quanto magis sequuntur inclinationem naturae, quae praecipue inclinat ad ea, quae sunt sibi necessaria vel ad conservationem individui, sicut sunt cibi, vel ad conservationem speciei, sicut sunt actus venerei, quorum delectationes ad tactum pertinent. Et ideo continentia et incontinentia proprie dicuntur circa concupiscentias delectationum tactus, th. II. II. 155. 2 c; vgl. ib. 1 c, 2 ad 1 & 4 c; 143. 1 ad 1; I. II. 58. 3 ad 2; 7 eth. 1 i 9 o.
- Über den Unterschied zwischen continentia & temperantia → temperantia.
- Als Arten der continentia sind hier anzuführen: continentia simpliciter & c. secundum quid sive cum additione sive secundum similitudinem (th. II. II. 155. 2 c; 156. 2 c; 7 eth. 4 h & l) = die einfachhin oder schlechtweg und die beziehungsweise oder mit Rücksicht auf eine Ähnlichkeit so genannte Enthaltsamkeit (in genere continentiae solam illam dicimus simpliciter continentiam et incontinentiam, quae est circa eadem temperantiae et intemperantiae, sed circa iram dicimus incontinentiam secundum similitudinem, et ideo addimus incontinentem irae, sicut incontinentem honoris et lucri, 7 eth. 4 l).
d) Enthaltsamkeit im engern Sinne des Wortes, ebenfalls der Gegensatz zu incontinentia (←): quidam enim continentiam nominant, per quam aliquis ab omni delectatione venerea abstinet, unde et apostolus (ad Galat. 5. 23) continentiam castitati coniungit, th. II. II. 155. 1 c; delectationes venereorum sunt vehementiores, quam delectationes ciborum, et ideo circa venerea magis consuevimus continentiam et incontinentiam dicere, quam circa cibos, licet secundum Philosophum circa utrumque possit dici, ib. ad 4; vgl. ib. 4 c; cg. III. 136/137.
- Über den Unterschied zwischen continentia und castitas (← sub b) heißt es: haec duo distinguantur per hoc, quod castitas refrenat hominem ab illicitis, continentia vero etiam a licitis, sive per hoc, quod continens patitur concupiscentias, sed non deducitur, castus autem neque patitur, neque deducitur, th. I. II. 70. 3 c; vgl. Gal. 5. 6. Die continentia ist eine von den fructus Spiritus sancti; vgl. fructus sub b.
- Zu bonum continentiae → bonus sub b; zu consilium de c. → consilium sub b; zu votum c. → votum sub a.
- Als Arten der continentia sind hier aufzuführen: 1. continentia coniugalis, c. vidualis & c. virginalis (th. I. II. 70. 3 ad 2; II. II. 152. 4 ob. 2 & ad 1 & 2) = die eheliche, die witibliche und die jungfräuliche Enthaltsamkeit. 2. c. perfecta (ib. II. II. 155. 1 c) = die vollkommene Enthaltsamkeit (per quam aliquis ab omni delectatione venerea abstinet, ib.). 3. c. perpetua (ib. 186. 4 c; cg. III. 136/137) = die immer währende Enthaltsamkeit. 4. c. principalis & c. secundaria (th. II. II. 155. 1 c) = die hauptsächliche oder vorzüglichste und die untergeordnete Enthaltsamkeit (principalis quidem est virginitas, secundaria vero viduitas, ib.). 5. c. secundaria, → c. principalis. 6. c. vidualis, → c. coniugalis. 7. c. virginalis, ≈ .
a) berührend: substantia incorporea sua virtute contingens rem corpoream continet ipsam, th. I. 52. 1 c; dubietates contingentes articulos fidei, fid. 1.
b) ontologisch nicht notwendig, nicht mit Notwendigkeit da seiend, der Gegensatz zu necessarius (← sub a): contingens est, quod potest esse et non esse, th. I. 86. 3 c; vgl. 1 anal. 44 b.
- Über den Unterschied zwischen contingens & necessarius heißt es: contingens a necessario differt, secundum quod unumquodque in sua causa est; contingens enim sic in sua causa est, ut non esse ex ea possit et esse, necessarium vero ex sua causa non potest non esse. Secundum id vero, quod utrumque eorum in se est, non differt quantum ad esse, super quod fundatur verum, quia in contingenti secundum id, quod in se est, non est esse et non esse, sed solum esse, licet in futurum contingens possit non esse, cg. I. 67; vgl. 1 phys. 10 b; 2 phys. 8 a.
- Als Arten des contingens gehören hierher: 1. contingens ad utrumlibet sive ad utrumque sive incertum sive indeterminatum sive infinitum & c. determinatum ad unum (th. I. 14. 13 c; 19. 3 ob. 4; cg. I. 82; III. 2; 1 sent. 38. 1. 5 c; verit. 8. 12 c; 1 perih. 13 d; 2 phys. 8 a; 6 met. 2 g; syll.) = das nach jeder von zwei Richtungen hin oder das ungewisse oder unbestimmte Nichtnotwendige (dicitur autem sic, quia nullam causam habet, quare magis se habeat ad unam partem, quam ad aliam, syll.) und das zu einem Einzigen oder nach einer einzigen Richtung hin bestimmte Nichtnotwendige. 2. c. determinatum ad unum, → c. ad utrumlibet. 3. c. futurum & c. praesens (th. I. 12. 8 a; 14. 13 c & ad 2; cg. I. 63 & 64; III. 154) = das zukünftige und das gegenwärtige Nichtnotwendige (contingens aliquod dupliciter potest considerari. Uno modo in seipso, secundum quod iam actu est, et sic non consideratur ut futurum, sed ut praesens, neque ut ad utrumlibet contingens, sed ut determinatum ad unum, . . . Alio modo potest considerari contingens, ut est in sua causa, et sic consideratur ut futurum et ut contingens nondum determinatum ad unum, quia causa contingens se habet ad opposita, th. I. 14. 13 c). 4. c. incertum, → c. ad utrumlibet. 5. c. indeterminatum, ≈ . 6. c. infinitum, ≈ . 7. c. possibile (syll.) = das mögliche Nichtnotwendige (alio modo contingens capitur, ut stat in sua communitate, non respiciens hoc vel aliud tantum, sed indifferenter utrumque, non tamen, quod sit tertium significatum. Et hoc modo captum dicitur contingens possibile seu secundum rationem suae communitatis. Sicut clarius loquendo animal potest capi tribus modis. Uno modo pro rationali et alio modo pro irrationali; isti duo modi sunt eius differentiae. Tertio modo potest considerari non pro hoc aut pro illo tantum, sed pro sua forma universali, inquantum scilicet est animal solum, ib.). 8. c. praesens, → c. futurum. 9. c. ut in paucioribus & c. ut in pluribus (cg. III. 74; 1 perih. 13 d; 2 phys. 8 a; 6 met. 2 g) = das in den wenigsten und das in den meisten Fällen eintreffen Könnende. 10. c. ut in pluribus, → c. ut in paucioribus.
- Humani actus in singularibus contingentibus consistunt (th. II. II. 120. 1 c) = die menschlichen Handlungen bestehen in nichtnotwendigen Einzeldingen d. h. sie sind Einzeldinge, welche nicht mit Notwendigkeit stattfinden. Nihil est adeo contingens, quin in se aliquid necessarium habeat (ib. I. 86. 3 c) = nichts ist in dem Grade nichtnotwendig, dass es nicht irgendetwas Notwendiges in oder an sich trüge, wie es z. B. bei einem Naturdinge notwendig ist, dass es zufolge der ihm zukommenden Form ein ganz bestimmtes Sein und Wirken hat.
c) logisch nicht notwendig, nicht mit Notwendigkeit gültig oder wahr, ebenfalls das Gegenteil von necessarius (← sub b): hoc antecedens Deus scivit hoc contingens futurum non est necessarium (notwendig wahr), sed contingens, th. I. 14. 13 ad 2; ex falso contingenti non sequitur falsum impossibile (←), cg. I. 13; in syllogismis ex maiori de necessitate (→ maior sub c) et minori de contingenti (→ minor sub c) non sequitur conclusio de necessitate (→ conclusio sub b), ib. III. 86; ex contingenti supposito, etiam si sit falsum, non potest sequi aliquod impossibile, 7 phys. 2 d.
- Zu falsum contingens → falsus; zu minor de c. → minor sub c; zu propositio c. sive de c. → propositio sub b; zu syllogismus c. sive de c. → syllogismus; zu veritas c. → veritas sub a; zu verum c. sive a c. → verus sub a.
nicht mit Notwendigkeit, unter welcher sowohl die logische, als die ontologische Nichtnotwendigkeit verstanden werden kann, der Gegensatz zu necessario, necesse und de sive ex necessitate (←): Deus voluit eos contingenter evenire, th. I. 19. 8 c; sed contingenter, ib. I. II. 89. 6 ad 1; sed quaedam contingenter, cg. I. 63; quae sint contingenter, ib. II. 30; vgl. quodl. 12. 3. 4 c.
Nichtnotwendigkeit, und zwar sowohl die logische, als die ontologische Nichtnotwendigkeit, der Gegensatz zu necessitas (← sub a & b): necessitatem rebus imponens, contingentiam excludens, th. I. 22. 4 a; effectus habet contingentiam vel necessitatem, ib. 25. 3 ad 4; rerum contingentiam non tollit, cg. I. 67; divina voluntas contingentiam non tollit, ib. 85; vgl. ib. III. 72; 1 perih. 14 f.
a) unmittelbare Verbindung, Zusammenhang (vgl. continuus), synonym mit continuitas (← sub a), der Gegensatz zu contiguatio (←): ista continuatio vel unio non sufficit, th. I. 76. 1 c; vgl. ib. 88. 1 c; propter continuationem ad cor, ib. I. II. 44. 3 ad 3; per continuationem vel contiguationem, cg. I. 13; continuatio sequentium ad praecedentia, ib. II. 1 t; neque continuatione, neque compositione, ib. 56; similis igitur continuatio est intellectus possibilis, ib. 59; vgl. ib. III. 43 & 155; 2 sent. 17. 2. 1 c; 1 phys. 3 b; 5 met. 7 b; 10 met. 1 a; ex quibuscumque componitur aliquid unum, vel per modum continuationis, vel per modum contactus, oportet quod habeant ultima, quae sint unum vel quae sint simul, 6 phys. 1 b.
b) ununterbrochene Fortsetzung, anhaltende Fortdauer, ebenfalls synonym mit continuitas (← sub b): ita etiam eius continuatio, th. II. II. 18. 2 ob. 2; de continuatione eius, ib. III. 84 pr.; continuatio rei non est nisi continuatio esse ipsius, cg. III. 65; erit tamen continuatio illuminationis, 2 sent. 11. 2. 6 ad 4; vgl. 4 sent. 49. 2. 5 ad 12; 5 phys. 7 a.
- Als Arten der continuatio gehören hierher: continuatio actus & c. habitus (th. II. II. 24. 12 c) = die anhaltende Fortdauer einer Tätigkeit und die eines Habitus.
in ununterbrochener Weise, der Gegensatz zu intercise: non enim continue impellit, sed intercise, 8 phys. 23 e.
a) unmittelbare Verbindung, Zusammenhang zweier Dinge, so dass deren äußerste Grenzen miteinander zusammenfallen (vgl. continuus sub a), synonym mit continuatio (← sub a), der Gegensatz zu contiguatio (←): et continuitatem a magnitudine, th. I. 7. 3 ob. 4; habent ad invicem continuitatem, ib. 69. 1 ob. 3; nisi per continuitatem vel contiguationem, cg. I. 13; vgl. ib. 66; 1 sent. 8. 3. 3 ad 4; 37. 4. 1 c & 3 c; 2 sent. 2. 1. 1 ad 4; 4 sent. 45. 1. 1. 2 ad 3; quodl. 9. 4. 9 c.
b) ununterbrochene Fortsetzung, anhaltende Fortdauer, synonym mit continuatio (← sub b): non requirit continuitatem actus, th. II. II. 24. 12 c; per continuitatem irae, ib. 34. 6 ad 3; non excluditur continuitas poenitentiae, ib. III. 84. 9 ad 1; ipsa continuitas motus, 5 phys. 7 a.
- Als Arten der continuitas gehören hierher: continuitas actualis & c. habitualis (th. III. 84. 9 ad 2) = die anhaltende Fortdauer dem Akte und die dem Habitus nach.
a) unmittelbar verbunden, zusammenhängend mit etwas, der Gegensatz zu contiguus, discontinuatus und discontinuus (←): in neutra accipietur medium continuum extremis, quia in una accipietur medium continuum uni extremo et discontinuum ab altero, 1 anal. 41 f; sensui, puta (z. B.) visui, aer continuus est, id est absque medio coniunctus, 7 phys. 4 c; continuum illi, id est immediate coniunctum ad ipsum, 2 cael. 5 g; vgl. ib. 6 c & 13 a.
b) in sich zusammenhängend, ununterbrochen sich fortsetzend, anhaltend fortdauernd, das aristotelische συνεχές (vgl. Aristoteles: Praedic. 6, 4. b. 20; Phys. VI. 1, 231. a. 22), der Gegensatz zu intercisus (vgl. cg. II. 76 & 97) und discretus (← sub a): continuum a continendo dicitur. Quando igitur multae partes continentur in uno et quasi simul se tenent, tunc est continuum. Sed hoc non potest esse, cum sint duo ultima, sed solum cum est unum. Ex hoc autem ulterius concludit, quod continuatio esse non potest, nisi in illis, ex quibus natum (←) est unum fieri secundum contactum. Ex eadem enim ratione aliquod totum est secundum se unum et continuum, ex qua ex multis fit unum continuum, vel per aliquam conclavationem vel per aliquam incollationem vel per quemcumque modum contingendi, ita quod fiat unus terminus utriusque, vel etiam per hoc, quod aliquid naturaliter nascitur iuxta aliud, sicut fructus adnascitur arbori et continuatur quodammodo ei, 5 phys. 5 f; continua sint, quorum ultima sunt unum (συνεχῆ μὲν ὧν τὰ ἔσχατα ἕν, Aristoteles: Phys. VI. 1, 231. a. 22), 6 phys. 1 a; continua sunt, quorum terminus est idem, 4 phys. 21 b; vgl. 8 phys. 18 f; continuum est, cuius motus est unus, 1 cael. 20 b; continuum dicitur id, cuius est secundum se unus motus tantum et non est possibile aliter, 5 met. 7 b; continuum, inquantum huiusmodi, divisibile est in infinitum, th. I. 3. 1 c; sic enim definitur continuum, quod est in infinitum divisibile (ὡς τὸ εἰς ἄπειρον διαιρετὸν συνεχὲς ὄν, Aristoteles: Phys. III. 1, 200. b. 20), ib. 7. 3 ob. 3; continuum est in potentia divisibile in infinitum, cg. I. 20; vgl. ib. III. 12; 4 phys. 6 f; 6 phys. 1 d & 4 a; 8 phys. 10 a; continuum est, quod est divisibile in infinitum. Et dicit multoties, quia invenitur etiam alia definitio continui, quae ponitur in Praedicamentis (c. 6, 5. a. 1 sq.): continuum est, cuius partes ad unum terminum communem copulantur. Differunt tamen hae duae definitiones. Continuum enim, cum sit quoddam totum, per partes suas definiri habet. Partes autem dupliciter comparantur ad totum, scilicet secundum compositionem, prout ex partibus totum componitur, et secundum resolutionem, prout totum dividitur in partes. Haec igitur definitio continui data est secundum viam resolutionis, quae autem ponitur in Praedicamentis, secundum viam compositionis, 3 phys. 1 b; continuum invenitur a Philosopho dupliciter definitum. Uno modo definitione formali, prout dicitur in Praedicamentis (↑), quod continuum est, cuius partes copulantur ad unum communem terminum; unitas enim continui est quasi forma ipsius. Alio modo definitione materiali, quae sumitur ex partibus, quae habent rationem (Beziehung) materiae, ut dicitur in II. Physicorum (c. 3); et sic definitur hic, quod continuum est, quod est divisibile in semper divisibilia, 1 cael. 2 a.
- Als Arten des continuum gehören hierher: 1. continuum fluens & c. permanens (8 phys. 2 h) = das fließende oder in Bewegung seiende und das beharrende oder stehen bleibende Kontinuum. 2. c. homogeneum (4 sent. 10. 1. 3. 3 ad 1) = das gleichartige Kontinuum. 3. c. per aliud sive secundum aliud & c. secundum se (5 met. 7 b) = das durch ein anders oder gemäß einem andern und das gemäß seiner selbst ein Kontinuum Seiende. 4. c. per artem, c. per violentiam & c. per sive secundum naturam (5 met. 7 b; 10 met. 1 a & b) = das durch die Kunst, das durch eine Gewalt und das durch die Natur zustande gekommene Kontinuum. 5. c. permanens, → c. fluens. 6. c. per naturam, → c. per artem. 7. c. per violentiam, ≈ . 8. c. secundum aliud, → c. per aliud. 9. c. secundum naturam, → c. per artem. 10. c. secundum se, → c. per aliud.
- Dignius est esse continuum, quam consequenter (8 phys. 14 e) = in sich zusammenhängen ist wertvoller und besser, als unmittelbar aus etwas folgen (quia plus habet de ratione unitatis et perpetuitatis, ib.). Ex multis parvis non possunt fieri magna continua (1 meteor. 15 d) = aus vielen kleinen Dingen können nicht große Kontinua entstehen. In continuis inter quaelibet duo signa sive inter duo puncta semper est aliquod medium accipere (1 anal. 32 c), oder: Inter quaelibet duo indivisibilia est continuum medium (6 phys. 5 d; vgl. ib. 1 f) = zwischen zwei beliebigen Zeichen oder Punkten der Kontinua gibt es immer ein Mittelglied, welches ebenfalls ein Kontinuum ist. Nullum continuum est indivisibile (ib. 4 h) = kein Kontinuum ist unteilbar; vgl. corpus. Nullum continuum ex indivisibilibus componitur (ib. 1 a; vgl. ib. b 3 m & 5 d; 1 cael. 2 a) = kein Kontinuum ist aus Unteilbarem zusammengesetzt. Omne continuum est divisibile in divisibilia (6 phys. 1 g) = jedes Kontinuum ist in Teilbares teilbar.
c) unmittelbar etwas berührend, synonym mit contiguus (←): continuum autem hic accipit pro contiguo, ut scilicet nihil sit medium inter ea, 1 meteor. 2 b; ignis enim est continuus id est contiguus cum corpore caelesti, ib. 5 b; qui est continuus id est contiguus motibus caelestibus, ib. 13 f.
a) gegen, wider.
b) im Gegensatze zu, zum Unterschiede von etwas: amor, ira, tristitia et huiusmodi contra se dividuntur, th. I. 20. 1 ob. 2; contra temperantiam dividitur, ib. 21. 1 ob. 1; voluntas dividitur contra naturam, sicut una causa contra aliam, ib. I. II. 10. 1 ad 1; habitus, secundum quod dividitur contra privationem et potentiam, cg. II. 78.
a) Zusammenziehung: non ergo timor facit contractionem, th. I. II. 44. 1 ob. 1; vgl. ib. 3 ad 1.
b) Einengung, Beschränkung: secundum quam particularitatem et contractionem sequitur, th. I. 65. 1 ad 2.
a) Gegenrede, Widerspruch im eigentlichen und engern Sinne des Wortes, die ἀντίφασις des Aristoteles (vgl. de interpr. 6, 17. a. 33), d. i. die einfache Verneinung dessen, was jemand bejaht, bzw. die einfache Bejahung dessen, was jemand verneint (vgl. contrarius sub b): cum cuilibet affirmationi opponatur negatio et e converso, oppositioni huiusmodi imponatur nomen hoc, quod dicatur contradictio, 1 perih. 9 b; contradictio consistit in sola remotione affirmationis per negationem, ib. 11 a; vgl. ib. 10 a; quia vero, ut dictum est, contradictio est oppositio affirmationis et negationis (vgl. Aristoteles: De interpr. c. 6, 17. a. 33 sq.), illa requiruntur ad contradictionem, quae requiruntur ad oppositionem affirmationis et negationis. Oportet autem opposita esse circa idem. Et quia enuntiatio constituitur ex subiecto et praedicato, requiritur ad contradictionem primo quidem, quod affirmatio et negatio sint eiusdem praedicati; si enim dicatur Plato currit, Plato non disputat, non est contradictio. Secundo requiritur, quod sint de eodem subiecto; si enim dicatur Socrates currit, Plato non currit, non est contradictio. Tertio requiritur, quod identitas subiecti et praedicati non solum sit secundum nomen, sed sit simul secundum rem et nomen. Nam si non sit idem nomen, manifestum est, quod non sit una et eadem enuntiatio. Similiter autem ad hoc, quod sit enuntiatio una, requiritur identitas rei; dictum est enim supra, quod enuntiatio una est, quae unum de uno significat, et ideo subdit non autem aequivoce, id est non sufficit identitas nominis cum diversitate rei, quae facit aequivocationem (← sub a). Sunt autem et quaedam alia in contradictione observanda ad hoc, quod tollatur omnis diversitas praeter eam, quae est affirmationis et negationis; non enim esset oppositio, si non omnino idem negaret negatio, quod affirmavit affirmatio. Haec autem diversitas potest secundum quattuor considerari. Uno quidem modo secundum diversas partes subiecti; non enim est contradictio, si dicatur Aethiops est albus dente et non est albus pede. Secundo, si sit diversus modus ex parte praedicati, non enim est contradictio, si dicatur Socrates currit tarde et non movetur velociter, vel si dicatur ovum est animal in potentia et non est animal in actu. Tertio, si sit diversitas ex parte mensurae, puta (nämlich) loci vel temporis; non enim est contradictio, si dicatur pluit in Gallia et non pluit in Italia, aut pluit heri, hodie non pluit. Quarto, si sit diversitas ex habitudine ad aliquid extrinsecum, puta si dicatur decem homines esse plures quoad domum, non autem quoad forum, ib. 9 c; contradictio est oppositio, cuius non est medium secundum se. Quamvis enim in privatione et habitu et in contrariis immediatis non sit medium circa determinatum subiectum, tamen est medium simpliciter; nam lapis neque caecus neque videns est, et albedo neque par neque impar est. Et hoc etiam, quod habent de immediatione (←) circa determinatum subiectum, habent, inquantum aliquid participant contradictionis; nam privatio est negatio in subiecto determinato. Et alterum etiam contrariorum habet aliquid privationis. Sed contradictio simpliciter in omnibus caret medio, et hoc non habet ab alio, sed ex seipsa. Et propter hoc dicit, quod eius non est medium secundum se, 1 anal. 5 d; vgl. 4 sent. 11. 1. 3. 2 ad 3; in contradictione, quae est principium oppositionis, th. I. II. 35. 4 c; universalis et particularis propositio, si opponantur, opponuntur secundum contradictionem, ib. 77. 2 ob. 3; contradictio in contrariis et privative oppositis includitur, cg. II. 25; contradictio, quae includitur in omnibus oppositis, habet in sui ratione, quod sit secundum idem et respectu eiusdem, 1 cael. 6 a; inter opposita in contradictione nullo modo potest esse medium; contradictio enim est oppositio, cuius altera pars ex necessitate adest cuicumque subiecto, sive sit ens, sive non ens, 10 met. 9 d; vgl. 1 sent. 5. 1. 1 ad 1.
- Zu oppositum in contradictione sive secundum c. sive ut c. → opponere; zu oppositio c. sive secundum c. → oppositio sub b; zu syllogismus c. → syllogismus.
- Als Arten der contradictio gehören hierher: contradictio absoluta sive absolute sive simpliciter & c. quaedam sive participata in contrariis (1 anal. 5 d; 10 met. 6 d; opp. 2) = die unbedingte oder schlechthinige und die in gewisser Hinsicht gemachte oder im konträren Gegenteil enthaltene Gegenrede.
b) Gegenrede, Widerspruch im weitern Sinne: sumitur hic large contradictio pro qualicumque oppositione affirmationis et negationis, 1 perih. 12 d.
im Sinne oder nach Weise der Gegenrede, des Widerspruchs (vgl. contradictio).
a) entgegenredend, widersprechend im engern Sinne des Wortes, d. i. etwas einfach leugnend, was jemand bejaht, bzw. einfach bejahend, was jemand leugnet (vgl. contrarius sub a): haec positio implicat contradictoria, th. I. 10. 5 c; quod est contradictoria esse simul, cg. II. 25; hae duae (sc. propositiones) quidam homo est albus (quae est particularis affirmativa), nullus homo est albus (quae est universalis negativa) sunt contradictoriae, 1 perih. 11 a; vgl. 1 cael. 27 a; in contradictoriis negatio non plus facit, nisi quod removet affirmationem, 1 perih. 11 d; impossibile est, contradictoria simul esse vera vel falsa, ib. 15 b.
- Eine Art der contradictoria in diesem ersten Sinne sind contradictoria absolute (opp. 3) = die unbedingt oder schlechtweg eine Gegenrede darstellenden Dinge; vgl. contradictio.
b) entgegenredend, widersprechend im weitern Sinne (vgl. contradictio sub b): in his, quae sunt vere contradictoriae, semper una est vera, et altera falsa, 1 perih. 12 d.
a) zusammenziehen (= congregare): anima quasi in se contracta, th. I. II. 44. 1 ad 3.
b) einengen, einschränken, beschränken, begrenzen (= restringere, coarctare, finire, determinare; vgl. th. I. 44. 2 c; 65. 3 c; 115. 1 c; I. II. 2. 6 c): quae addunt aliquid supra ens, contrahunt ipsum, ib. I. 5. 3 ob. 1; contrahunt ens applicando ens ad aliquam quidditatem, ib. ad 1; bonum non contrahit ens, ib.; per eam eius amplitudo contrahitur, ib. 7. 1 c; materia per formam contrahitur ad determinatam speciem (= Art), sicut substantia alicuius speciei per accidens ei adveniens contrahitur ad determinatum modum essendi, ut homo contrahitur per album, ib. 44. 2 c; angeli habent virtutem minus contractam, quam animae, ib. 110. 3 ad 3; vgl. cg. I. 14, 28 & 93; II. 16 & 98; III. 22 & 51; verit. 21. 1 c.
c) sich zuziehen, annehmen, erwerben: illud proprie contrahitur, quod ex necessitate alio tracto trahitur, 3 sent. 15. 1. 3 c; vgl. ib. ad 4; et rubiginem contrahere, th. I. 76. 5 ad 1; ex naturali generatione contrahitur quaedam propinquitas, ib. 92. 2 ad 3; quod ab ipso peccatum contraherent, ib. 100. 2 ad 1; vgl. ib. 117. 3 ad 2; non contrahitur irregularitas, ib. I. II. 20. 5 ob. 4; vgl. ib. 81. 2 ob. 3; in verbo contrahendi intelligitur ordo effectus ad causam, ut scilicet illud dicatur contrahi, quod simul cum sua causa ex necessitate trahitur, ib. III. 14. 3 c; vgl. cg. IV. 50.
- Zu malitia contracta → malitia sub c.
d) abschließen, eingehen: in gradu prohibito contrahunt matrimonium, th. II. II. 63. 2 ob. 2; qui non contrahunt matrimonium, ib. III. 65. 4 ad 3; vgl. 4 sent. 34. 1. 1 c.
Vergeltung, Entgelt, gleichbedeutend mit contrapassum (←): si non fit talis contrapassio, homines non communicabunt res suas invicem, 5 eth. 9 e.
entsprechende Vergeltung, schuldige Genugtuung, gebührender Schadenersatz, gerechtes Entgelt, das aristotelische ἀντιπεπονθός (vgl. Aristoteles: Eth. Nic. V. 8, 1132. b. 21): hoc, quod dicitur contrapassum, importat (bedeutet) aequalem recompensationem passionis ad actionem praecedentem. Quod quidem propriissime dicitur in passionibus et actionibus iniuriosis, quibus aliquis personam proximi laedit, puta (z. B.) si percutit, quod repercutiatur . . . Et quia etiam auferre rem alterius est quoddam iniustum facere, ideo secundario etiam in his dicitur contrapassum, prout scilicet aliquis, qui damnum intulit, in re sua etiam ipse damnificatur. . . . Tertio vero transfertur nomen contrapassi ad voluntarias commutationes (← sub b), in quibus utriusque est actio et passio, sed voluntarium diminuit de ratione passionis, th. II. II. 61. 4 c; vgl. 4 sent. 15. 1. 2 a; 5 eth. 8 a-i.
nach Weise oder im Sinne des konträren Gegensatzes; vgl. contrarius sub a.
a) diametraler Gegensatz, schnurstrackes oder gerades Gegenteil, d. i. der weiteste Abstand zweier Dinge innerhalb derselben Art (vgl. contrarius sub a): super hanc remotionem (non omnis homo est albus) addit haec enuntiatio nullus homo est albus totalem remotionem, quae est extrema distantia a primo, quod pertinet ad rationem contrarietatis, et ideo convenienter hanc oppositionem dicit contrarietatem, 1 perih. 10 c; oportet quod, in quocumque genere invenitur contrarietas, inveniantur duo termini maxime distantes, inter quos cadunt omnia, quae sunt illius generis, 5 phys. 3 b; vgl. 4 met. 3 b; 10 met. 5 a & b; non enim attenditur contrarietas inter duos terminos secundum lineam circularem, quaecumque pars sit circumferentiae, sed secundum diametrum, 8 phys. 19 a; contrarietas, ut philosophi docent, est differentia secundum formam, cg. IV. 24; vgl. 5 phys. 8 e & g; 1 cael. 8 h; 10 met. 11 b; contrarietas enim est ex differentiis determinantibus et contrahentibus genus, cg. III. 82.
- Zu oppositio contrarietatis sive secundum c. → oppositio sub b; zu oppositum ut c. → opponere.
- Als Arten der contrarietas gehören hierher: 1. contrarietas enuntiationum, c. opinionum & c. rerum (1 perih. 10 e & 11 c) = der diametrale Gegensatz zwischen zwei Behauptungen, der zwischen zwei Meinungen und der zwischen zwei Dingen. 2. c. immediata & c. quae nata est habere medium (somno 1 c; 10 met. 6 d) = der diametrale Gegensatz, welcher kein Mittelglied, und derjenige, welcher ein solches von Natur aus zulässt. 3. c. in motu sive motus (th. I. II. 23. 2 c; cg. III. 23; 5 phys. 8 g) = der diametrale Gegensatz der Bewegung. 4. c. in mutationibus sive mutationum (th. I. II. 23. 2 c; 5 phys. 8 g & i) = der diametrale Gegensatz in den Veränderungen. 5. c. in passionibus, → passio sub c. 6. c. loci, → locus sub a. 7. c. motus, → c. in motu. 8. c. mutationum, → c. in mutationibus. 9. c. opinionum, → c. enuntiationum. 10. c. quae est secundum actum & c. quae est secundum potentiam (10 met. 12 a) = der diametrale Gegensatz zwischen zwei in Wirklichkeit und der zwischen zwei der Möglichkeit nach existierenden Dingen. 11. c. quae est secundum potentiam, → c. quae est secundum actum. 12. c. quae nata est habere medium, → c. immediata. 13. c. rerum, → c. enuntiationum. 14. c. secundum accessum et recessum ab eodem termino & c. terminorum (th. I. II. 23. 2 c) = der diametrale Gegensatz gemäß dem Hinstreben zu und dem Wegstreben von demselben Terminus und der zwischen zwei verschiedenen Termini. 15. c. terminorum, → c. secundum accessum et recessum ab eodem termino.
- Non est contrarietas medii ad extrema (10 met. 7 g): Zu den beiden Gliedern eines diametralen Gegensatzes bildet das zwischen ihnen liegende Mittelglied nicht diesen Gegensatz.
b) Gegensatz, Gegenteil: accipit hic contrarietatem large, secundum quod includit etiam privationem, 5 phys. 4 g; vgl. 2 cael. 15 b; 3 meteor. 6 f ad 3.
- Zu materia contrarietati subiecta & non subiecta → materia sub c.
- Arten der contrarietas, welche hierher gehören, sind: 1. contrarietas directa (th. I. II. 32. 7 c; 8 phys. 15 f) = der gerade oder schnurstracke Gegensatz; vgl. 5 phys. 5 c; 8 phys. 19 a. 2. c. perfecta (cg. III. 82) = der vollkommene oder vollendete Gegensatz, der Sache nach identisch mit c. directa; vgl. 10 met. 5 b & c. 3. c. prima (th. I. 48. 1 ad 1; 1 phys. 11 d; 3 phys. 1 e; 1 gener. 10 f; 10 met. 6 a-c) = der erste Gegensatz, derjenige nämlich, welcher zwischen dem Habitus und der Privation obwaltet und erster genannt wird, quia scilicet in omnibus contrariis salvatur, cum semper unum contrariorum sit imperfectum respectu alterius, ut nigrum respectu albi et amarum respectu dulcis, th. I. 48. 1 ad 1. 4. c. tangibilis (2 gener. 2 d) = der tastbare oder durch den Tastsinn wahrnehmbare Gegensatz.
- Contrarietatis principium est oppositio privationis et habitus, → habitus sub b. Prima contrarietas est habitus et privatio, ≈ . Principium contrarietatis est privatio et habitus, ≈ . Privatio et habitus est prima contrarietas, quae in omnibus salvatur, ≈; vgl. oben c. prima.
a) diametral entgegengesetzt, schnurstrack entgegengesetzt, gerade entgegengesetzt, das aristotelische ἀντικείμενος τὸ κατὰ διάμετρον (De caelo I. 8, 277. a. 23-24; vgl. Meteor. II. 6, 363. a. 33 sq.), d. i. dasjenige, was innerhalb derselben Art am meisten voneinander absteht: contraria sunt, quae maxime differunt, th. I. 77. 3 ob. 2; vgl. ib. I. II. 45. 1 c; 53. 1 c; contraria sunt, quae maxime distant in eodem genere, ib. II. II. 21. 3 ad 2; contrarium magis distat a suo contrario, quam simplex eius negatio, sicut nigrum plus distat ab albo, quam simpliciter non album, omne enim nigrum est non album, sed non convertitur (← sub a), ib. 79. 4 c; vgl. 1 perih. 10 c; universalis affirmativa et universalis negativa sunt contrariae, sicut omnis homo est iustus, nullus homo est iustus, quia scilicet universalis negativa non solum removet universalem affirmativam, sed etiam designat extremam distantiam, inquantum negat totum, quod affirmatio ponit, et hoc pertinet ad rationem contrarietatis, 1 perih. 11 b; contraria enim sunt, quae maxime distant. Maxima autem distantia inter duos terminos non mensuratur secundum lineam circularem, sed secundum lineam rectam; possunt enim inter duo puncta infinitae lineae curvae describi, sed non nisi una linea recta, id autem, quod est unum, est mensura in quolibet genere, 8 phys. 19 a; vgl. 1 cael. 8 f; 2 meteor. 11 b; ad hoc, quod aliqua diversa sint contraria, duo requiruntur. Quorum unum est, quod sint nata aliqualiter esse in eodem subiecto, vel proximo vel saltem remoto; calor enim contrariatur frigori, quod tamen non est natum (←) esse in igne, sed est natum esse in materia ignis, quae est primum subiectum. Secundo requiritur, quod diversa, quae sunt contraria, non possunt esse simul, sed mutuo se expellant. Unde album et nigrum, secundum quod sunt in materia, sunt contraria mutuo se expellentia, secundum tamen quod sunt in intellectu, non habent contrarietatem, sed sunt simul, quinimmo unum eorum cognoscitur per aliud, 2 cael. 10 b; semper alterum contrariorum est cum defectu et privatione quaedam respectu alterius, 1 gener. 8 c; vgl. 10 met. 5 f.
- Arten der contraria in diesem ersten Sinne sind: 1. contraria immediata & c. mediata (1 anal. 5 d; mal. 2. 5 a) = das diametral Entgegengesetzte, welches kein Mittelglied, und dasjenige, welches wohl ein solches zulässt (quorundam contrariorum est medium et quorundam non. Inter bonum enim et malum medium est; est enim aliquis homo neque bonus neque malus. . . . Sed par et impar in numeris non habent medium, quia numerus dicitur impar ex hoc, quod quocumque modo caret paritate, 10 met. 6 h; vgl. ib. c & 9 a-i). 2. c. in mente & c. in rerum natura (th. I. II. 35. 5 ad 2) = das in Gedanken und das in der Wirklichkeit der Dinge diametral Entgegengesetzte. 3. c. in rerum natura, → c. in mente. 4. c. mediata, → c. immediata. 5. c. posteriora & c. priora (1 phys. 10 d & 11 f) = das spätere und das frühere diametral Entgegengesetzte. 6. c. prima (ib. 10 b & 11 f; 10 met. 6 b) = das erste diametral Entgegengesetzte (quaedam contraria sunt, quae ex aliis contrariis causantur, sicut dulce et amarum causantur ex humido et sicco et calido et frigido. Sic autem non est procedere in infinitum, sed est devenire ad aliqua contraria, quae non causantur ex aliis contrariis, et haec vocat prima contraria, 1 phys. 10 b). 7. c. primo sive principaliter & c. secundario sive secundario modo (5 met. 12 g & h; 10 met. 5 c & 6 b) = das zuerst und hauptsächlich und das in zweiter Linie diametral Entgegengesetzte (secundario modo dicuntur contraria propter hoc, quod habent habitudinem ad ea, quae principaliter sunt contraria, 5 met. 12 h). 8. c. principaliter, → c. primo. 9. c. priora, → c. posteriora. 10. c. secundario sive secundario modo, → c. primo. 11. c. secundum formam sive speciem & c. secundum locum (5 phys. 5 c; 2 meteor. 11 b & c) = das der Form oder Art nach und das dem Orte nach diametral Entgegengesetzte (contraria secundum locum sunt, quae maxime distant secundum locum, sicut contraria secundum speciem id est formam dicuntur, quae maxime distant secundum formam. Contraria enim sunt, quae maxime distant in eodem genere. Non tamen est intelligendum, quod contraria secundum formam distent proprie id est distantia locali, sed ideo dicuntur maxime distare, quia sunt maximi dissimilia naturaliter. Maxime autem distant secundum locum, quae distant secundum diametrum, id est quae sunt extrema unius lineae rectae diametralis, ad invicem contraposita, sicut est illa distantia lineae rectae, quae transit per centrum horizontis, 2 meteor. 11 b). 12. c. secundum formam generis & c. secundum formam speciei (th. I. II. 35. 4 c; 10 met. 11 b) = das nach der Form oder nach dem Wesen seiner Gattung (sicut virtus et vitium, th. I. II. 35. 4 c) und das nach der Form oder nach dem Wesen seiner Art diametral Entgegengesetzte (sicut iustitia et iniustitia, ib.). 13. c. secundum formam speciei, → c. secundum formam generis. 14. c. secundum locum, → c. secundum formam. 15. c. secundum speciem, ≈ .
- Contraria iuxta se posita magis elucescunt (th. I. II. 42. 5 ad 3; 48. 3 ob. 3; 4 sent. 50. 2. 4. 1 c) = diametral Entgegengesetztes wird klar und bestimmter erkannt, wenn es einander gegenübergestellt ist. Contraria mutuo se expellunt (1 perih. 11 c; 2 cael. 10 b; cg. II. 55) = diametral Entgegengesetztes vertreibt sich gegenseitig. Contraria nata sunt fieri circa idem (4 phys. 14 h; vgl. 5 phys. 3 g; 2 cael. 10 b; 5 met. 12 g) = diametral Entgegengesetztes ist von Natur aus geeignet, ein und dem nämlichen Subjekte zuzukommen, quando subiectum aequaliter se habet ad utrumque contrariorum, th. II. II. 24. 10 ad 1. Contrariorum eadem est scientia (ib. I. 75. 6 c; 1 anal. 15 f; 8 phys. 2 c; 4 met. 3 b; 10 met. 5 f; 11 met. 3 e) = über diametral Entgegengesetztes handelt eine und die nämliche Wissenschaft. Nihil prohibet contraria eidem inesse non secundum idem (th. III. 46. 8 ad 1) = nach verschiedenen Beziehungen kann diametral Entgegengesetztes einem und dem nämlichen Subjekte zukommen. Non convenit plura esse contraria uni (10 met. 5 d & e) = Einem und dem Nämlichen kann nicht Mehreres zugleich diametral entgegengesetzt sein. Rationes contrariorum in intellectu non sunt contrariae (th. I. 75. 6 c; 1 perih. 10 e; 2 cael. 10 b) = die Wesenheiten diametral entgegengesetzter Dinge sind in der Vernunft nicht einander diametral entgegengesetzt. Unum contrariorum est quodammodo ratio alterius (th. I. 77. 3 ad 2; I. II. 35. 5 c; 54. 2 ad 1; 10 met. 4 b & 6 g) = von zwei diametral entgegengesetzten Dingen ist der Begriff des einen gewissermaßen auch der des andern, insofern das eine mittels des andern definiert wird, und dies ist möglich, cum se habeant sicut perfectum et imperfectum, th. I. 77. 3 ad 2; vgl. ib. 48. 1 ad 1; 3 phys. 1 e. Utrumque contrariorum est natura quaedam (cg. III. 8; vgl. 1 gener. 8 c) = von zwei diametral entgegengesetzten Dingen ist jedes ein Naturding d. i. etwas Positives.
b) entgegengesetzt, d. i. am meisten voneinander abstehend: quies est contraria motui, 5 phys. 4 g; alio modo accipiuntur contraria, prout extendunt se ad principia opposita, sicut forma et privatio interdum dicuntur contraria, 3 meteor. 6 f ad 3; vgl. 10 met. 5 f.
- Als Arten des contrarium gehören hierher: contrarium proprium sive proprie sive vere & c. improprium (5 met. 12 g) = das eigentliche oder wahre und das uneigentliche diametral Entgegengesetzte.
a) Zerreibung, Zermalmung: inter fractionem et comminutionem sive contritionem in rebus materialibus, 4 sent. 17. 2. 1. 1 c; vgl. ib. 2. 1 c; per quandam contritionem sive confricationem aeris, 2 cael. 10 d; vgl. ib. e.
b) Zerknirschung des Herzens, vollkommene Reue: videtur, quod contritio non sit dolor pro peccatis assumptus cum proposito confitendi et satisfaciendi, ut quidam definiunt, 4 sent. 17. 2. 1. 1 ob. 1; vgl. ib. ad 1; quia ad dimissionem peccati requiritur, quod homo totaliter affectum peccati dimittat, per quem quandam continuitatem et soliditatem in sensu suo habebat, ideo actus ille, quo peccatum remittitur, contritio dicitur per similitudinem. In qua quidem contritione plura possunt considerari, scilicet ipsa substantia actus, modus agendi, principium et effectus. Et secundum hoc de contritione inveniuntur diversae definitiones traditae. Quantum enim ad ipsam substantiam actus datur praedicta definitio; et quia actus contritionis est actus virtutis, et est pars poenitentiae sacramenti, ideo manifestatur in praedicta definitione, inquantum est actus virtutis, per hoc, quod ponitur genus ipsius, scilicet dolor, et obiectum in hoc, quod dicitur pro peccatis, et electio, quae requiritur ad actum virtutis, in hoc, quod dicitur assumptus, sed inquantum est pars sacramenti, per hoc, quod tangitur ordo ipsius ad alias partes, cum dicitur cum proposito confitendi etc. Alia etiam definitio invenitur, quae definit contritionem, secundum quod est actus virtutis tantum, sed additur ad praedictam definitionem differentia contrahens ipsam ad specialem virtutem, scilicet poenitentiam. Dicit enim, quod contritio est dolor voluntarius semper pro peccato puniens in se, quod dolet se commisisse. In hoc enim, quod additur puniens, ad specialem virtutem contrahitur . . . Alia autem definitio invenitur Isidori, quae talis est, contritio est compunctio et humilitas mentis cum lacrimis, veniens de recordatione peccati et timore iudicii. Et haec quidem tangit rationem nominis in hoc, quod dicit humilitas mentis, quia, sicut per superbiam aliquis in suo sensu rigidus redditur, ita per hoc, quod a sensu suo contritus recedit, humiliatur; tangit etiam modum exteriorem in hoc, quod dicit cum lacrimis, et principium contritionis in hoc, quod dicit veniens de recordatione peccati et timore iudicii. Alia sumitur ex verbis Augustini, quae tangit effectum contritionis, scilicet contritio est dolor remittens peccatum. Alia sumitur ex verbis Gregorii, quae talis est contritio est humilitas spiritus, annihilans peccatum, inter spem et timorem. Et haec tangit rationem nominis in hoc, quod dicit, quod contritio est humilitas spiritus, et effectum eius in hoc, quod dicit annihilans peccatum, et originem in hoc, quod dicit inter spem et timorem; nec solum ponit causam principalem, quae est timor, sed etiam secundariam, quae est spes, sine qua timor desperationem facere posset, ib. c; vgl. ib. 2 c & 3 c; 2. 2 c; th. III. 90. 2 c; cg. IV. 72; verit. 28. 8 c.
- Über den Unterschied zwischen der contritio & attritio heißt es: attritio dicit (besagt) accessum ad perfectam contritionem. Unde in corporalibus dicuntur attrita, quae aliquo modo comminuta sunt, sed non adhuc perfecte; sed contrita dicuntur, quando omnes partes tritae sunt simul per divisionem ad minima. Et ideo significat attritio in spiritualibus quandam displicentiam de peccatis commissis, sed non perfectam, contritio autem perfectam, 4 sent. 17. 2. 1. 2 ad 3; vgl. verit. 28. 8 ad 3.
- Eine Art der contritio in diesem Sinne ist die contritio generalis (4 sent. 17. 2. 3. 3 ad 2) = die allgemeine d. i. auf alle Sünden sich beziehende vollkommene Reue.
Beschimpfung, dieses Wort sowohl in seinem engern, als in seinem weitern Sinne genommen, synonym mit contumeliatio (←): contumelia importat (bedeutet) dehonorationem alicuius, . . . proprie loquendo in verbis consistit, . . . extenso nomine etiam in factis dicitur, th. II. II. 72. 1 c; vgl. ib. 2 c; 158. 7 c.
- Über den Unterschied zwischen contumelia, convicium (Lästerung) und improperium (beschimpfender Vorwurf) heißt es: convicium et improperium consistunt in verbis, sicut et contumelia, quia per omnia haec repraesentatur (wird vorgehalten) aliquis defectus alicuius in detrimentum honoris ipsius. Huiusmodi autem defectus est triplex, scilicet defectus culpae, qui repraesentatur per verba contumeliosa, et defectus generaliter culpae et poenae, qui repraesentatur per convicium, qui vitium consuevit dici non solum animae, sed etiam corporis; unde, si quis alicui iniuriose dicat, eum esse caecum, convicium quidem dicit, sed non contumeliam, si quis autem dicat alteri, quod sit fur, non solum convicium, sed etiam contumeliam infert. Quandoque vero repraesentat aliquis alicui defectum minorationis sive indigentiae, qui etiam derogat honori consequenti quamcumque excellentiam, et hoc fit per verbum improperii, quod proprie est, quando aliquis iniuriose alteri ad memoriam reducit auxilium, quod contulit ei necessitatem (Not) patienti, ib. 72. 1 ad 3. Die contumelia ist eine filia irae (→ ira); vgl. ib. 4 c.
Beschimpfung, synonym mit contumelia (←) . Die contumeliatio ist eine Art der parvipensio (←) .
beschimpfend, zur Beschimpfung gehörend.
angemessen, passend.
a) Angemessenheit, Passendheit, Tauglichkeit: huius quidem convenientiae ratio, th. I. 36. 1 c; de convenientia incarnationis Christi, ib. III. 1 pr.; convenientia ordinis perfectionem providentiae demonstrat, cg. III. 77; oportet autem effectus causis per convenientiam respondere, ib. 140/141; solutio rationum supra positarum contra convenientiam incarnationis, ib. IV. 55 t; designant convenientiam nutrimenti, 3 anim. 1 g; vgl. Col. 1. 4.
- Zu debitum convenientiae → debitus sub a.
b) Übereinstimmung, Harmonie, synonym mit consonantia (← sub a) und harmonia (←), der Gegensatz zu differentia (←): cum similitudo attendatur (kommt in Betracht) secundum convenientiam, th. I. 4. 3 c; uniuntur secundum hanc convenientiam vel differentiam, ib. 74. 1 ad 3; amor consistit in quadam convenientia amantis ad amatum, ib. I. II. 29. 2 c; causat etiam in avibus convenientiam maris et feminae, cg. III. 123; secundum convenientiam (mit) suae naturae, ib. 147; secundum convenientiam (mit) praedictorum, ib. IV. 20.
- Als Arten der convenientia gehören hierher: 1. convenientia potentiae ad actum & c. secundum proprietates naturae (2 sent. 1. 2. 4 ad 3) = die Übereinstimmung der Möglichkeit mit der Wirklichkeit und die in Bezug auf natürliche Eigentümlichkeiten. 2. c. proportionalitatis & c. proportionis (verit. 2. 11 c) = die Harmonie der Verhältnismäßigkeit und die des Verhältnisses (est enim quaedam convenientia inter ipsa, quorum est ad invicem proportio eo, quod habent determinatam distantiam vel aliam habitudinem ad invicem, sicut binarius cum unitate eo, quod est duplum; convenientia etiam quandoque attenditur duorum ad invicem, inter quae non sit proportio, sed magis similitudo duarum ad invicem proportionum, sicut senarius convenit cum quaternario ex hoc, quod sicut senarius est duplum ternarii, ita quaternarius binarii. Prima ergo convenientia est proportionis, secunda autem proportionalitatis, ib.). 3. c. proportionis, → c. proportionalitatis. 4. c. secundum proportionem (ib.) = die Übereinstimmung nach Weise eines Verhältnisses oder einer Ähnlichkeit (convenientia enim secundum proportionem potest esse duplex, ib.). 5. c. secundum proprietates naturae, → c. potentiae ad actum.
a) Verkehr, Umgang, synonym mit communicatio (← sub c), communio (← sub a) und communitas (← sub b): segregatae sunt a conversatione (mit) viventium et coniunctae conversationi spiritualium substantiarum, th. I. 89. 8 c; cum extraneis potest esse hominum conversatio dupliciter, ib. I. II. 105. 3 c; vgl. ib. III. 55. 3 ad 1; aut conversationis usus, cg. I. 91; conversatio autem hominis ad Deum, ib. IV. 22; vgl. quodl. 10. 7. 15 c.
- Als Arten der conversatio gehören hierher: 1. conversatio civilis sive politica (cg. I. 92; II. 76; 2 met. 5 b; 10 met. 6 h) = der bürgerliche oder staatliche Verkehr. 2. c. domestica (th. I. II. 104. 4 c; II. II. 50. 3 ad 1 & 2; cg. III. 123) = der häusliche Verkehr. 3. c. exterior (th. II. II. 25. 10 ad 3) = der äußere Verkehr. 4. c. politica, → c. civilis.
b) Wandel, Lebensführung: et iterum eorum singularis conversatio, th. I. II. 101. 4 c.
- Arten der conversatio in diesem zweiten Sinne sind: 1. conversatio carnalis (ib. III. 70. 1 ad 1) = der fleischliche Lebenswandel. 2. c. regularis (ib. II. II. 104. 5 ad 3) = das Ordensleben. 3. c. virtuosa (ib. III. 35. 7 ad 2) = der tugendhafte Lebenswandel.
a) Umdrehung, Umkehrung, Umwendung, Wende: admirantur circa conversiones solis, quae sunt duae, 1 met. 3 g; non semper recipitur (gibt es eine) conversio, th. I. 36. 3 ad 4; non recipitur conversio aequalitatis et similitudinis, ib. 42. 1 ad 3; conversio non semper significat motum, dicuntur enim circulares figurae conversae id est ad omnem partem versae, 2 cael. 21 d; post conversiones id est post solstitium, 2 meteor. 9 d.
b) Umwandlung, Umänderung, synonym mit immutatio (← sub b), mutatio und transmutatio (← sub a): caro dicitur deificata non per conversionem, sed per unionem ad Verbum, th. III. 2. 1 ad 3; de conversione panis et vini in corpus et sanguinem Christi, ib. 75 pr.; fieri conversionem in invicem, cg. IV. 31; vel per motum localem, vel per conversionem, ib. 62; conversio aquae in vinum, 2 sent. 18. 1. 3 ad 4; vgl. 4 sent. 17. 1. 5. 1 c.
- Als Arten der conversio sind hier anzuführen: 1. conversio circularis sive mutua (2 anal. 12 a; 10 met. 6 f) = die kreisförmige oder wechselseitige Umwandlung, welche dann stattfindet, dum a primo generato devenitur ad ultimum et ab ultimo reditur ad primum, non idem numero, sed idem specie, 2 anal. 12 a. 2. c. formalis & c. substantialis (th. III. 75. 4 c; cg. IV. 63; 4 sent. 11 div. & 1. 3. 3 ad 3) = die formale und die substanziale Umwandlung, m. a. W. die Umwandlung, bei welcher nur die Form eines Dinges, nicht aber auch seine Materie (omnis conversio, quae fit secundum leges naturae, est formalis, th. III. 75. 4 c), und diejenige, bei welcher tota substantia huius convertitur in totam substantiam illius, ib.; vgl. transubstantiatio. 3. c. miraculosa sive supernaturalis & c. naturalis (ib.; 4 sent. 8. 2. 3 ad 2; 11. 1. 3. 1 c & 3 ob. 1 & ad 3) = die wunderbare oder übernatürliche und die natürliche Umwandlung (quae fit secundum leges naturae, th. III. 75. 4 c). 4. c. mutua, → c. circularis. 5. c. naturalis, → c. miraculosa. 6. c. perfecta (4 sent. 11. 1. 4 ob. 2 & ad 2) = die vollkommene oder vollständige Umwandlung. 7. c. substantialis, → c. formalis. 8. c. successiva (ib. 3. 2 ob. 2 & a) = die allmählich stattfindende Umwandlung, der Gegensatz zu c. subita sive instantanea d. i. der im Nu statthabenden Umwandlung. 9. c. supernaturalis, → c. miraculosa.
c) Hinwendung, Hingewendet-Sein, der Gegensatz zu aversio: per conversionem ad bonum, th. I. 62. 1 ad 3; per conversionem ad Deum, ib. 2 a; triplex est conversio in Deum. Una quidem per dilectionem perfectam, quae est creaturae iam Deo fruentis, . . . Alia conversio est, quae est meritum beatitudinis, . . . Tertia conversio est, per quam aliquis praeparat se ad gratiam habendam, ib. ad 3; per conversionem ad ea, ib. 89. 1 c; per conversionem ad phantasmata, ib. I. II. 67. 2 ad 1; mundi conversio ad fidem christianam, cg. I. 6; conversio nostra ad Deum, ib. III. 149; conversio mentis in Deum, ib. IV. 72; vgl. mal. 2. 7 ad 1 & 9 ob. 10; 5. 4 ob. 4.
- Arten der conversio in diesem Sinne sind: 1. conversio indebita (mal. 5. 4 ob. 4) = die ungehörige oder nicht sein sollende Hinwendung. 2. c. inordinata (th. I. II. 84. 1 c) = die ungeordnete oder unordentliche Hinwendung.
d) Hinwendung zu Gott, Bekehrung: conversionem Iudaeorum attribuit, th. I. 21. 4 ob. 2; dantur hominibus a Deo ad conversionem, 2 sent. 5. 2. 1 c; inducit quinque rationes inducentes ad conversionem, Is. 45.
- Hierher gehört die conversio meritoria (2 sent. 5. 2. 1 c) = die bei Gott verdienstliche Bekehrung.
Umkehrung, Umwendung, Hinwendung: sed fit per convertentiam, 1 anal. 23 a; secundum convertentiam nominis, verit. 4. 5 c.
a) umdrehen, umwenden, umkehren in der Wirklichkeit der Dinge: figurae conversae id est ad omnem partem versae, 2 cael. 21 d.
b) umkehren in der Aussage, umgekehrt aussagen, umgekehrt sprechen, so dass das Subjekt des Satzes zum Prädikat und das Prädikat desselben zum Subjekte eines neuen Satzes gemacht wird: Unde e converso, th. I. 5. 4 c; e converso se habet, ib. 77. 4 c; sed non e converso, ib. 33. 3 ad 1; vgl. ib. III. 2. 8 c; cg. I. 61 & 65; sed non convertitur, th. I. 33. 3 ad 1; vgl. ib. I. II. 35. 7 c; II. II. 79. 4 c; quae aequaliter de se invicem praedicantur et convertuntur ad invicem, 1 anal. 31 k; verum cum ente convertitur, th. I. 1. 1 ob. 2; unum convertitur cum ente, ib. 6. 3 ob. 1; ens et res convertuntur, ib. 48. 2 ob. 2; vgl. cg. III. 8; verum et bonum subiecto (ihrem Subjekte nach) quidem convertuntur, quia omne verum est bonum et omne bonum est verum, sed secundum rationem (ihrem Begriffe nach) invicem se excedunt, th. II. II. 109. 2 ad 1; ens et verum convertuntur, quia quaelibet res naturalis per suam formam arti divinae conformatur, 1 perih. 3 b; ens et unum convertuntur, ib. 8 a; esse et esse verum convertuntur, 1 anal. 4 m.
- Definitio convertitur sive debet converti cum definito, → definitio sub b. Prius, a quo non convertitur consequentia essendi sive subsistendi, → prior sub a.
c) umwandeln, umändern: cibus non converteretur, th. I. 51. 3 ad 5; vel aliquid animae convertatur, ib. 84. 2 ad 1; potest converti in aliud, ib. III. 2. 1 c; per quam, quod prius erat dissimile, convertatur, cg. III. 82; dicitur Deus converti, ib. 96; cum fuerit conversus in sanguinem, ib. 102; in carnem Christi fuisse conversum, ib. IV. 31; vgl. ib. 62; quodl. 3. 1. 2 c.
d) hinwenden, zukehren: convertimus nos ad intelligendum, th. I. 14. 7 c; quod converterentur in Deum, ib. 62. 2 c; converti autem ad beatitudinem ultimam, ib. ad 2; non convertendo se ad phantasmata, ib. 84 pr.; possunt converti in suos actus, cg. III. 26; in illud magis vel unius converti, ib. 110; intentio conversa ad finem, ib. 143; omnia convertuntur in ipsum (sc. Deum), inquantum omnia desiderant ipsum triplici ratione, nom. 4. 3.
- Omnis effectus convertitur in suum principium sive ad causam, a qua procedit, → effectus. Unumquodque naturaliter convertitur ad id, quod melius est (mal. 16. 5 ob. 14) = jedwedes Ding wendet sich von Natur aus zu demjenigen hin, was das Bessere für es ist.
e) zu Gott hinwenden, bekehren: qualiter debeatis alios convertere, Is. 45.
a) umdrehbar, umkehrbar, sei es in der Wirklichkeit der Dinge, sei es in der Aussage: ut plurimum sunt convertibilia, 1 anal. 22 i; aeque praedicantium id est convertibilium, ib. 23 a; subici cuilibet convertibilium, ib. 31 k; in genere convertibilium illud, quod significat quod quid est (→ quis sub a), speciali nomine definitio vocatur, quae autem ab hoc deficiunt convertibilia existentia, nomen commune sibi retinent, scilicet quod propria dicuntur, th. II. II. 9. 2 c.
- Zu effectus convertibilis & non convertibilis → effectus; zu ratio c. → ratio sub i; zu terminus c. → terminus sub d.
- Verum et ens sunt convertibilia (ib. I. 16. 8 ad 2) = das Wahre und das Seiende sind in der Aussage des einen vom andern umkehrbar; vgl. convertere sub b.
b) umwandelbar, umänderlich: comestio importat (bedeutet) sumptionem cibi convertibilis in substantiam comedentis, th. I. 51. 3 ad 5.
Umkehrbarkeit (→ convertere sub b): eadem etiam convertibilitas apparet in falso, 1 perih. 13 d; sicut convertibilitas incorruptibilis et ingeniti manifestatur, 1 cael. 28 e; vgl. 2 cael. 16 a.
nach Weise der Umkehrbarkeit (→ convertere sub b): habere tres angulos duobus rectis aequales non excedit triangulum, de quo praedicatur, sed eidem convertibiliter est, cg. II. 15.
nach Weise oder im Sinne der Verbindung, der Zusammenfassung, synonym mit coniunctim (←), der Gegensatz zu disiunctim (←): utitur autem istis nominibus disiunctim et non copulatim, 1 phys. 1 a.
a) Herz im allgemeinen Sinne des Wortes: ex corde, sive spiritualiter hoc accipiatur, sive corporaliter, th. II. II. 44. 5 ob. 2.
- Eine Art des cor in diesem Sinne ist das cor corporale (ib. c) = das körperliche Herz.
b) Herz im eigentlichen Sinne des Wortes: non enim accipitur hic cor pro membro corporali, th. II. II. 44. 5 ob. 1; motus cordis in animali, quo conservatur vita, ib. I. 18. 1 ad 1; circa cor, quod est primum principium motus in animali, ib. 20. 1 ad 1; pulmo propter cor, ib. 65. 2 c; concupiscibilem in corde, ib. 76. 3 c; vgl. cg. II. 58; motus cordis secundum naturam est, th. I. II. 17. 9 ad 2; ira est accensio sanguinis circa cor, ib. 22. 2 ad 3; in omni passione animae additur aliquid vel diminuitur a naturali motu cordis, ib. 24. 2 ad 2; vgl. cg. I. 89; circa cor, quod est instrumentum passionum animae, th. I. II. 48. 2 c; in generatione animalis primo generatur cor, ib. II. II. 122. 2 c; vgl. ib. III. 90. 3 ad 3; 2 sent. 12. 1. 2 ad 6; vis enim motiva, . . . est principaliter in corde, cg. II. 72; principium vitae in homine, scilicet cor, est in medio positum, 2 sent. 14. 1. 1 ad 2; cor est principium virium vitalium in toto corpore, 3 sent. 13. 2. 1 ad 5; dispositiones cordis in quibusdam passionibus sunt quasi activae, in quibusdam quasi passivae, ib. 34. 2. 1. 1 c; cor animalis magis est conforme Deo immobili, quando movetur, quam quando quiescit, 4 sent. 43. 1. 1. 1 ad 4; vgl. ib. 49. 1. 4. 1 ad 1; qu. anim. 9 ad 6; 5 met. 1 a.
c) Herz im uneigentlichen Sinne des Wortes: cor autem spiritualiter acceptum vel est ipsa anima, vel aliquid animae, th. II. II. 44. 5 ob. 1; in cordibus hominum reverentiam Dei parit, cg. II. 2; Deus etiam cordium iudex est, ib. III. 128; verbum est, quod non voce profertur, sed in corde pronuntiatur, th. I. 34. 1 c; ut cor accipiamus pro appetitu intellectivo, ib. I. II. 24. 3 c; actus voluntatis, quae hic significatur per cor, ib. II. II. 44. 5 c.
- Zu blasphemia cordis → blasphemia; zu cogitatio c. → cogitatio sub a; zu conceptus c. → conceptus sub b; zu munditia c. → munditia; zu peccatum c. → peccatum sub b; zu verbum c. & in c. enuntiatum → verbum sub a; zu vestigium c. → vestigium; zu voluntas c. → voluntas sub c. Duritia cordis (th. I. II. 28. 5 c) = die Härtigkeit des Herzens d. i. des Willens. Obduratio c. (ib. 79. 3 c) = die Verhärtung des Herzens d. i. des Willens.
a) körperlich, körperhaft (vgl. corpus), synonym mit corporeus (←), das Gegenteil von incorporalis, incorporeus (←) und spiritualis (← sub b): de distinctione corporalis et spiritualis creaturae, th. I. 50. pr.; anima humana . . . est in confinio spiritualium et corporalium creaturarum, ib. 77. 2 c; sensus exterior est magis corporalis, quam sensus interior, ib. I. II. 35. 7 ad 3; non enim est eadem materia spiritualium et corporalium, cg. II. 16; vgl. ib. 44.
- Nullum agens corporale efficienter agit nisi per contactum (th. III. 48. 6 ob. 2) = keine körperliche Ursache ist als wirkende Ursache anders tätig, als durch Berührung dessen, worauf sie einwirkt; vgl. corpus.
b) das Korporale: corporale tamen fit de panno lineo, quo corpus Christi fuit involutum, th. III. 83. 3 ad 7.
Körperlichkeit, der Gegensatz zu incorporeitas (←) und spiritualitas (← sub b): corporeitas autem dupliciter accipi potest. Uno modo, secundum quod est forma substantialis corporis, prout in genere substantiae collocatur, et sic corporeitas cuiuscumque corporis nihil est aliud, quam forma substantialis eius, secundum quam in genere et specie collocatur, ex qua debetur rei corporali, quod habeat tres dimensiones . . . Alio modo accipitur corporeitas, prout est forma accidentalis, secundum quam dicitur corpus esse in genere quantitatis, et sic corporeitas nihil aliud est, quam tres dimensiones, quae corporis rationem (Wesenheit) constituunt, cg. IV. 81; si corporeitas sumatur a corpore, prout est in genere quantitatis, sic corporeitas non est rei naturalis quidditas, sed eius accidens, scilicet trina dimensio. Si vero sumatur a corpore, prout est in genere substantiae, sic corporeitas nominat rei naturalis essentiam, verit. 10. 4 ad 3; vgl. quodl. 12. 7. 9 c; 2 sent. 3. 1. 1 c; 12. 1. 1 ad 1; 4 sent. 44. 2. 3. 3 ad 3; materia praeintelligitur perfecta secundum esse ante intellectum (Begriff) corporeitatis, th. I. 76. 6 ad 1.
- Zu forma corporeitatis → forma sub b.
körperlich, körperhaft (vgl. corpus), synonym mit corporalis (← sub a), das Gegenteil von incorporalis, incorporeus (←) und spiritualis (← sub a): corporeum enim et incorporeum sunt differentiae entis completi, verit. 27. 4 ad 5; nullum autem corporeum est causa alicuius rei, nisi inquantum movetur, cg. III. 65; anima intellectualis dicitur esse quasi quidam horizon et confinium corporeorum et incorporeorum, ib. II. 68; vgl. ib. 81; th. I. 77. 2 c; 80. 1 c; qu. anim. 1 c.
- Eine Art des corporeum ist das corporeum primum (cg. III. 23) = das erste Körperliche d. i. der Himmel; vgl. corpus primum alterans sub corpus.
- Omne agens corporeum agit per contactum (4 sent. 44. 3. 3. 3 ob. 7) = jede körperliche Ursache wirkt durch Berührung dessen, worauf sie einwirkt.
grobe Körperlichkeit, Beleibtheit: quidquid sit hoc, quod corpulentiam nominant, trin. 1. 4. 3 c; ratione corpulentiae, per quam habet, quod repleat locum, quae quidem corpulentia ab eo per subtilitatis dotem tolletur, 4 sent. 44. 2. 2. 2 c; hoc esse grossitiem vel corpulentiam quandam, quodl. 1. 10. 21 c.
grobkörperlich, beleibt: ut sunt homines corpulenti et ponderosi, regim. 4. 10.
Körper, Leib, synonym mit elementum (← sub b), der Gegensatz zu spiritus (←): corpus, quod est magnitudo completa, dupliciter sumitur, scilicet mathematice, secundum quod consideratur in eo sola quantitas, et naturaliter, secundum quod consideratur in eo materia et forma, th. I. 7. 3 c; hoc nomen corpus impositum est ad significandum quoddam genus substantiarum ex eo, quod in eis inveniuntur tres dimensiones, et ideo aliquando ponitur hoc nomen corpus ad significandas tres dimensiones, secundum quod corpus ponitur (wird angesetzt) species quantitatis, ib. 18. 2 c; vgl. ib. 3. 1 ob. 1; cum enim ratio corporis in hoc consistat, quod sit talis naturae, ut in eo possint designari tres dimensiones, 1 sent. 25. 1. 1 ad 2; definitio enim corporis est, quod sit determinatum planitie id est superficie, 3 phys. 8 a (vgl. Aristoteles: Phys. III. 5, 204. b. 5); de ratione corporis est, quod habeat dimensionem in omnem partem, ib. b; corpus est continuum, quod est divisibile omniquaque id est ad omnem partem vel secundum omnem dimensionem, 1 cael. 2 b; vgl. 7 met. 12 e; ente 3 c.
- Arten des Körpers sind: 1. corpus aereum, c. aqueum & c. solidum (th. I. 66. 3 ad 4; cg. III. 120; IV. 23; pot. 6. 6 c & 7 ob. 7) = der luftartige oder gasförmige, der wasserförmige oder flüssige und der feste Körper. 2. c. agile (cg. IV. 86 & 89; 4 sent. 44. 2. 3. 1 ob. 1 & a) = der leicht bewegliche Körper. 3. c. anhomoeomerum & c. homoeomerum sive homogeneum sive uniforme (4 sent. 8. 2. 1. 4 ob. 3; pot. 6. 6 c; 1 cael. 13 d & k; 1 gener. 1 f) = der aus ungleichartigen und der aus gleichartigen Teilen bestehende Körper. 4. c. animale & c. spirituale sc. hominis (th. I. 76. 7 ob. 1; 95. 1 ad 1; 97. 3 c; I. II. 4. 6 ad 3 & 7 c; cg. IV. 86 & 89; 4 sent. 44. 2. 2. 4 a; pot. 6. 8 c; Eph. 1. 1) = der tierartige oder vertierte und der geistartige oder vergeistigte Körper (des Menschen), wovon ersterer seinen Namen daher hat, dass er animalibus passionibus subiacet et alimonia indiget (cg. IV. 86), und letzterer den seinigen deshalb trägt, weil er totaliter spiritui subiectum est (th. I. II. 4. 6 ad 3) oder spiritibus quantum ad aliquid simile est (4 sent. 44. 2. 2. 4 a). 5. c. animatum sive vivum & c. inanimatum (th. I. 18. 1 a; cg. II. 64; 1 anal. 36 c; 4 phys. 12 g; 7 phys. 4 b; 2 cael. 13 a; 7 met. 12 e) = der beseelte oder lebendige und der unbeseelte oder leblose Körper. 6. c. aqueum, → c. aereum. 7. c. artificiale sive non naturale & c. naturale sive physicum (th. II. II. 96. 2 ob. 2; 8 phys. 1 a; 1 cael. 3 b; 2 anim. 1 c) = der künstliche oder nicht natürliche und der natürliche Körper (vgl. c. mathematicum), m. a. W. der Körper, welcher mit Hilfe der Kunst, und derjenige, welcher durch die Natur zustande gekommen ist. 8. c. assumptum (2 sent. 8. 1. 4. 1 c; pot. 6. 7 c) = der angenommene Körper. 9. c. bestiale & c. hominis sive humanum (th. I. 91. 1 c & ad 1; 3 ad 3; cg. II. 44; 2 sent. 1. 2. 5 c; mal. 16. 9 ob. 2) = der tierische und der menschliche Körper. 10. c. caeleste & c. terrenum sive terrestre (th. I. 58. 3 c; 66. 2 c; III. 5. 2 ob. 1; cg. I. 5 & 20; II. 16, 43 & 90; III. 22 & 120; IV. 30 & 86; 1 perih. 14 f; 4 phys. 10 b; 7 phys. 8 g; 1 cael. 18 f; 2 cael. 13 a; sensu 6 e) = der himmlische und der irdische Körper. 11. c. carnale sive carneum (th. III. 5. 2 ob. 1 & a) = der fleischliche oder aus Fleisch und Bein bestehende Körper. 12. c. circulare sive sphaericum & c. rectilineum sive rectum (ib. I. 7. 3 c; cg. I. 20; 4 sent. 44. 2. 2. 3 ad 2; 2 cael. 5 e & 13 a) = der runde oder kugelförmige und der geradlinige Körper. 13. c. clarum sive lucidum & c. opacum sive tenebrosum (cg. IV. 86 & 89; 4 sent. 44. 2. 4. 1 c) = der helle oder leuchtende und der dunkle oder verfinsterte Körper. 14. c. commixtum sive mixtum sive complexionatum sive compositum & c. simplex (th. I. 3. 7 ob. 2; 76. 1 c; cg. II. 15, 30, 56, 68, 89 & 90; pot. 6. 6 c; 3 phys. 8 b; 1 cael. 3 b, 4 a, 9 d & 20 e; 2 cael. 13 a; 3 cael. 1 b; 2 gener. 3 a; 11 met. 10 h) = der zusammengesetzte und der einfache d. i. der aus zwei oder mehreren Elementen und der aus einem einzigen Elemente bestehende Körper. 15. c. complexionatum, → c. commixtum. 16. c. compositum, ≈ . 17. c. coniunctum sive proprium & c. exterius sive extraneum (cg. III. 103; IV. 11) = der (mit dem Wirkenden) verbundene oder eigene und der äußere oder fremde Körper. 18. c. continens & c. contentum (2 sent. 12. 1. 5 ad 2; 1 cael. 4 f) = der einschließende und der eingeschlossene Körper. 19. c. contentum, → c. continens. 20. c. corruptibile & c. incorruptibile (th. I. 66. 2 c; 76. 7 ob. 3; cg. II. 92 & 93; 7 phys. 8 g; 2 cael. 13 a) = der vergängliche und der unvergängliche, m. a. W. der einer Auflösung unterworfene und der einer solchen nicht zugängliche Körper. 21. c. determinatum sive terminatum sive finitum & c. interminatum sive infinitum (cg. I. 20; 3 phys. 8 a; 1 cael. 11 b, 12 f, 13 i & 14 a; 2 anim. 14 d; sensu 6 e & g) = der begrenzte oder endliche und der unbegrenzte oder unendliche Körper. 22. c. diaphanum (th. I. 48. 3 c; 66. 3 ad 4) = der durchsichtige Körper. 23. c. divinum (2 cael. 1 b, 4 c & 19 b) = der göttliche oder gottähnliche Körper, nämlich der Himmel (corpus eius est quoddam divinum propter hoc, quod est ingenitum et incorruptibile, ib. 4 c; caelestium corporum, quae vocat corpora divina propter sui perpetuitatem, ib. 19 b). 24. c. divisibile & c. indivisibile (cg. III. 65; 1 phys. 2 a & 10 a; 1 gener. 3 g) = der teilbare und der unteilbare Körper (vgl. atomum). 25. c. dominicum (trin. 1. 2. 3 ob. 1) = der Leib des Herrn. 26. c. effigiatum sive figuratum (cg. II. 49; 1 gener. 3 c) = der gestaltete oder in eine bestimmte Figur gebrachte Körper. 27. c. elementare (th. I. 66. 2 c; III. 19. 2 c; cg. II. 56 & 90; pot. 4. 1 ad 5) = der elementare d. i. der aus einem oder mehreren Elementen (→ elementum sub a) bestehende Körper. 28. c. exterius, → c. coniunctum. 29. c. extraneum, ≈ . 30. c. figuratum, → c. effigiatum. 31. c. finitum, → c. determinatum. 32. c. firmamenti (th. I. 66. 3 ad 4) = der Körper des Firmaments oder das Firmament. 33. c. formatum (cg. II. 43; vgl. 7 met. 12 e) = der beformte d. i. mit einer Form versehene Körper. 34. c. glorificatum sive gloriosum & c. non gloriosum sive ignobile (th. III. 45. 1 ob. 3; cg. IV. 87 & 96; symb. 11; 3 sent. 21. 2. 4. 2 ad 1 & 2; 4 sent. 44. 2. 1. 1 c, 3 c & 4 c; quodl. 1. 10. 21 c & 22 c) = der verherrlichte oder verklärte und der nicht verherrlichte oder verklärte Körper. 35. c. gloriosum, → c. glorificatum. 36. c. grave sive ponderosum & c. leve (cg. IV. 89; 3 phys. 9 g; 4 phys. 10 b; vgl. 1 cael. 5 a-e & 18 f; 1 meteor. 2 a) = der schwere und der leichte Körper. 37. c. hominis, → c. bestiale. 38. c. homoeomerum, → c. anhomoeomerum. 39. c. homogeneum, ≈ . 40. c. humanum, → c. bestiale. 41. c. igneum (pot. 6. 7 ob. 7) = der feurige Körper. 42. c. ignobile, → c. glorificatum. 43. c. immortale (2 cael. 1 b) = der unsterbliche oder immer während fortdauernde Körper; vgl. c. divinum. 44. c. impalpabile & c. palpabile (th. III. 54. 2 ad 2; cg. IV. 84; 4 sent. 44. 2. 2. 6 c) = der untastbare und der tastbare Körper. 45. c. impassibile & c. passibile (th. III. 12. 4 ad 3; cg. IV. 30 & 86; 4 sent. 44. 2. 1. 1 c & 3. 1. 2 c; 4 phys. 13 b; 2 cael. 11 f) = der leidensunfähige (id est absque passionibus sensibilibus, 4 phys. 13 b) und der leidensfähige Körper. 46. c. inanimatum, → c. animatum. 47. c. incorruptibile, → c. corruptibile. 48. c. indivisibile, → c. divisibile. 49. c. inferius & c. superius (th. I. 13. 2 c; 58. 1 c; 63. 7 c; cg. I. 29 & 42; II. 16, 30 & 43; III. 22; 3 phys. 4 c; 1 cael. 6 a; 1 meteor. 2 b) = der untere und der obere oder der unterhalb des Mondes (a lunari globo inferius, 3 sent. 8. 1. 1 ob. 1) und der oberhalb desselben befindliche Körper. 50. c. infinitum, → c. determinatum. 51. c. intelligibile & c. sensibile (th. I. 52. 3 ob. 2; 66. 3 ad 1; 3 phys. 8 a; 4 phys. 9 c; 7 phys. 4 b; 1 gener. 4 a) = der in der Phantasie (vgl. intelligibilis) vorstellbare (quod est corpus mathematicum, 3 phys. 8 a) und der sinnlich wahrnehmbare Körper (quod est corpus naturale, ib.). 52. c. interminatum, → c. determinatum. 53. c. leve, → c. grave. 54. c. locans & c. locatum (th. III. 76. 5 c; 1 sent. 37. 2. 1 c; 2 sent. 12. 1. 5 ad 1; 4 sent. 44. 2. 2. 3 ad 1 & 2 & 5 c; verit. 28. 2 ad 10; 4 phys. 8 c) = der örtlich machende und der örtlich gemachte Körper. 55. c. locatum, → c. locans. 56. c. lucidum, → c. clarum. 57. c. materiale (cg. II. 59) = der mit einer Materie behaftete Körper. 58. c. mathematicum & c. naturale (th. I. 7. 3 c; 59. 2 ob. 1 & ad 1; cg. I. 20; II. 77; III. 64 & 105; 2 sent. 30. 2. 2 c; 4 sent. 44. 2. 2. 2 c; pot. 4. 1 ad 5; 3 phys. 8 a; 1 cael. 3 b & 14 e) = der mathematische und der physische Körper (vgl. c. artificiale), wovon jener nihil est aliud, quam dimensiones (corporis) separatae (4 sent. 44. 2. 2. 2 c) und letzterer derjenige Körper ist, welcher in rerum natura mit einer bestimmten Wesenheit existiert. 59. c. minerale (th. I. 105. 1 ad 1; spir. 2 c) = der mineralische Körper oder das Mineral. 60. c. mixtum, → c. commixtum. 61. c. mobile (1 anal. 44 b; 2 phys. 3 c) = der örtlich bewegliche Körper. 62. c. mysticum sc. Christi (th. III. 8. 1 c & 3 c; 3 sent. 12. 3. 1. 1 ob. 1 & ad 1; 4 sent. 7. 3. 1. 3 c) = der mystische Leib Christi d. i. die Kirche. 63. c. naturale, → c. artificiale & c. mathematicum. 64. c. non gloriosum, → c. glorificatum. 65. c. non naturale, → c. artificiale. 66. c. opacum, → c. clarum. 67. c. organicum sive organizatum (cg. IV. 44; 2 anim. 1 f) = der organische oder mit Werkzeugen ausgestattete Körper. 68. c. palpabile, → c. impalpabile. 69. c. particulare (cg. II. 35; 1 cael. 2 h) = der besondere oder einzelne Körper. 70. c. passibile, → c. impassibile. 71. c. phantasticum & c. verum (th. III. 5. 1 c; 28. 2 ob. 2; cg. IV. 29; pot. 6. 7 c) = der Scheinleib und der wirkliche Leib. 72. c. physicum, → c. artificiale. 73. c. ponderosum, → c. grave. 74. c. primum (1 cael. 4 c & 8 a; 2 gener. 3 a) = der erste Körper d. i. entweder derjenige Körper, quod est omnium corporum contentivum (1 cael. 4 c), oder einer von denjenigen, aus denen alle übrigen Körper zusammengesetzt sind (2 gener. 3 a; vgl. elementum sub a). 75. c. primum alterans (th. I. 5. 5 ad 5; cg. III. 69; 2 anim. 14 h) = der erste qualitativ verändernde Körper d. i. der Himmel. 76. c. proprium, → c. coniunctum. 77. c. quantum (4 phys. 12 g) = der irgendwie große oder der so und so große Körper. 78. c. quintum (th. I. 68. 1 c; 2 sent. 14. 1. 2 c; 4 sent. 44. 2. 1. 1 c; 1 cael. 4 b & 8 a) = der fünfte Körper; vgl. essentia quinta unter essentia sub b. 79. c. rectilineum, → c. circulare. 80. c. rectum, ≈ . 81. c. sensibile, → c. intelligibile. 82. c. sidereum (cg. II. 44) = der Sternkörper oder der Körper eines Sternes. 83. c. simplex, → c. commixtum. 84. c. solidum, → c. aereum. 85. c. speculare (1 meteor. 12 i; 3 meteor. 3 i) = der abgespiegelte Körper. 86. c. sphaericum, → c. circulare. 87. c. spirituale, → c. animale. 88. c. subsistens (1 cael. 18 f) = der darunter stehende Körper (corpus gravissimum, quod substat omnibus, ib.). 89. c. substantificatum (quodl. 3. 2. 4 ad 1) = der zu einer Substanz gemachte Körper. 90. c. subtile (cg. IV. 84; 4 sent. 44. 2 ob. 1-3) = der feine Körper. 91. c. superius, → c. inferius. 92. c. supremum (1 cael. 4 c & 8 a) = der oberste Körper (quod est omnium corporum contentivum, 1 cael. 4 c). 93. c. tactivum & c. tangibile (cg. IV. 84; 3 sent. 21. 2. 4. 2 ad 1; 4 sent. 44. 2. 6 ob. 3 & c) = der berührende und der berührbare Körper. 94. c. tangibile, → c. tactivum. 95. c. tenebrosum, → c. clarum. 96. c. terminatum, → c. determinatum. 97. c. terrenum, → c. caeleste. 98. c. terrestre, ≈ . 99. c. uniforme, → c. homoeomerum. 100. c. verum, → c. phantasticum. 101. c. vivum, → c. animatum.
- Corpora naturalia ad certum terminum dividuntur (pot. 4. 1 ad 5), oder: corpora naturalia in infinitum dividi non possunt (2 sent. 14. 1. 1 ad 4), oder: omnium natura constantium(← sub c) positus est terminus (ib. 30. 2. 2 c) = die Körper, wie sie in der Natur vorkommen, können nur bis zu einer bestimmten Grenze geteilt werden, ultra quem species non salvatur (ib. 14. 1. 1 ad 4), quia quaelibet species determinatam quantitatem requirit et in plus et in minus (ib. 30. 2. 2 c); vgl. continuus sub b. Corpora naturalia in infinitum dividi non possunt, ↑. Corpora tangendo agunt (3 phys. 4 c), oder: nullum corpus agit nisi tangendo (th. I. 45. 5 c) = die Körper wirken nicht anders, als durch Berührung dessen, worauf sie einwirken; vgl. ib. 78. 1 c. Nullum corpus agit nisi per motum (cg. III. 65) = kein Körper ist tätig, wenn er nicht zuvor in irgendeine Bewegung versetzt worden; vgl. ib. I. 20; th. I. 110. 1 ad 1; 2 sent. 2. 2. 3 c; 3 phys. 2 d. Nullum corpus agit nisi tangendo, ↑. Nullum corpus potest directe agere in id, quod nullo modo est corporeum (3 anim. 4 b) = kein Körper vermag auf etwas Geistiges direkt einzuwirken; vgl. 1 perih. 14 f; 8 phys. 11 c. Omnium natura constantium positus est terminus, ↑.
a) Zurechtweisung: correctio delinquentis est quoddam remedium, quod debet adhiberi contra peccatum alicuius, th. II. II. 33. 1 c; vgl. ib. 83. 7 ad 3; 4 sent. 19. 2. 1 c; differentia est inter correptionem et correctionem, quia correptio est gratia patientis, ut bonus fiat, sed correctio sive castigatio est gratia facientis, ut ius servetur, 2 Cant. 1.
- Als Arten der correctio gehören hierher: 1. correctio divina & c. humana (Hebr. 12. 2) = die göttliche und die menschliche Zurechtweisung. 2. c. fraterna (th. II. II. 1-8; 4 sent. 19. 2. 1-3; virt. 3. 1 & 2) = die brüderliche Zurechtweisung (correctio fraterna est admonitio fratris de emendatione delictorum fraterna charitate, 4 sent. 19. 2. 1 ob. 1; vgl. ib. c; th. II. II. 33. 1 c; virt. 3. 1 c). 3. c. fraterna simplex & c. praelatorum (th. II. II. 33. 6 ad 1; vgl. ib. 3 c, 4 c & 6 c) = die einfache brüderliche Zurechtweisung, welche Gleichgestellten untereinander, und die Zurechtweisung der Vorgesetzten, welche speziell ihnen gegenüber ihren Untergebenen zusteht. 4. c. humana, → c. divina. 5. c. indebita (th. II. II. 33. 5 c) = die ungebührliche Zurechtweisung, der Gegensatz zu c. debita, quae est secundum debitas circumstantias, secundum quod est actus virtutis, virt. 3. 1 c. 6. c. praelatorum, → c. fraterna simplex.
b) Verbesserung, Besserung: cum adultera commanere spe correctionis, 4 sent. 39. 1. 3 c.
a) zerstören, vergehen machen im allgemeinen und weitern Sinne dieser Wörter (vgl. corruptibilis und corruptio sub a), d. i. ein Ding auf irgendeine Weise vergehen machen, der Gegensatz zu generare (←): omne, quod corrumpitur, incipit non esse et desinit esse, th. I. 42. 2 ad 3; nulla forma corrumpitur nisi vel actione contrarii vel per corruptionem sui subiecti vel per defectum suae causae, cg. II. 79.
- Arten des corrumpere in diesem Sinne sind: 1. corrumpere per accidens & c. per se (th. I. 75. 6 c; 89. 5 c; I. II. 53. 1 c; III. 77. 4 ob. 2 & c; cg. II. 55, 79 & 82; IV. 55; 2 sent. 19. 1. 1 ad 2) = etwas nebenbei d. i. mit einem andern und etwas für sich zerstören (dupliciter enim aliquid corrumpitur, uno modo per se, alio modo per accidens. Impossibile est autem aliquid subsistens [für sich Existierendes] generari aut corrumpi per accidens, id est aliquo generato vel corrupto. Sic enim competit alicui generari et corrumpi, sicut et esse, quod per generationem adquiritur et per corruptionem amittitur. Unde, quod per se habet esse, non potest generari vel corrumpi nisi per se; quae vero non subsistunt, ut accidentia et formae materiales, dicuntur fieri et corrumpi per generationem et corruptionem compositorum, th. I. 75. 6 c). 2. c. per se, → c. per accidens. 3. c. proprie (verit. 2. 12 ad 20) = zerstören im eigentlichen Sinne.
b) zerstören, vergehen machen im eigentlichen und engern Sinne dieser Wörter (vgl. corruptibilis und corruptio sub b), d. i. ein Ding durch Auflösung oder Zersetzung vergehen machen, ebenfalls der Gegensatz zu generare (←): nihil corrumpitur, nisi per hoc, quod amittit formam, th. I. 9. 2 c; nihil corrumpitur, nisi per hoc, quod forma eius a materia separatur, ib. 50. 5 c; vgl. comp. 1. 74; omne, quod mutatur de specie in speciem, corrumpitur, cg. II. 80; ad hoc ergo, quod aliquid corrumpatur, oportet, quod prius fuerit ens per aliquod tempus, 8 phys. 6 b; homo musicus corruptus est, quando homo amittit habitum musicae, 1 gener. 10 d.
- Zu dispositio corrumpens et totaliter c. → dispositio sub c.
- Als Arten des corrumpere gehören hierher: 1. corrumpere active sive effective & c. formaliter (2 sent. 34. 1. 2 ad 4 & 5 ad 4; mal. 1. 1 ad 9) = zerstören nach Weise des Wirkens oder der wirkenden Ursache (corrumpere autem active est movere et agere, mal. 1. 1 ad 9) und zerstören nach Weise der Form oder der formalen Ursache (corrumpere formaliter non est movere nec agere, sed corruptum esse, ib.; sicut enim formaliter albedo facit album, ita etiam formaliter privatio privat et corruptio corrumpit, 2 sent. 34. 1. 2 ad 4). 2. c. effective, → c. active. 3. c. formaliter, ≈ . 4. c. miraculose & c. naturaliter (th. III. 77. 4 ob. 3) = auf wunderbare oder übernatürliche und auf natürliche Weise zerstören. 5. c. naturaliter, → c. miraculose. 6. c. secundum quid & c. simpliciter (ib. I. 76. 4 c) = etwas mit Bezug auf dieses oder jenes oder in gewisser Hinsicht und etwas einfachhin oder schlechtweg zerstören (cum recedit forma accidentalis, non dicitur aliquid corrumpi simpliciter, sed secundum quid. Forma autem substantialis dat esse simpliciter, et ideo per eius recessum [dicitur] simpliciter corrumpi, ib.). 7. c. simpliciter, → c. secundum quid.
- Non corrumpitur aliquid in omnino non ens (cg. II. 55) = was im eigentlichen Sinne des Wortes korrumpiert, wird nicht vernichtet. Quae corrumpuntur, eadem numero iterari non possunt (cg. IV. 80) = was korrumpiert, kann als dem Individuum nach das Nämliche nicht mehr wiederkehren; vgl. corruptibilis.
c) verderben, verschlechtern (vgl. corruptio sub c): auferre potest a muliere corrupta, th. I. 25. 4 ad 3; nam si caro corrumpi non posset, ib. II. II. 152. 1 ad 1; pro quacumque alia causa violenter corrumpatur, 4 sent. 49. 5. 3. 1 ad 4.
zerstörbar, vergehbar, vergänglich im weitern und engern Sinne dieser Wörter (vgl. corrumpere sub a & b), der Gegensatz zu generabilis und incorruptibilis (←): non autem dicitur aliquid esse corruptibile per hoc, quod Deus possit illud in non esse redigere, subtrahendo suam conservationem, sed per hoc, quod in seipso aliquod principium corruptionis habet, vel contrarietatem vel saltem potentiam materiae, th. I. 50. 5 ad 3; dicitur autem aliquid corruptibile per hoc, quod inest ei potentia ad non esse, ib. 75. 6 ad 2; omne, quod est compositum ex contrariis, est naturaliter corruptibile, quasi habens in se causam corruptionis suae, ib. I. II. 85. 6 ob. 2; videmus in mundo quaedam, quae sunt possibilia esse et non esse, scilicet generabilia et corruptibilia, cg. I. 15; vgl. 2 sent. 3. 1. 1 ad 2; 12. 1. 1 ad 1; spir. 2 ad 16; qu. anim. 14 ad 5; corruptibile et incorruptibile non attribuuntur per se accidenti, sed substantiae, virt. 2. 12 ad 20; omne corruptibile corrumpitur existente aliquo subiecto, 1 cael. 6 a; est ergo primus modus, secundum quem dicimus aliquid esse corruptibile, quod, cum prius sit aliquid, posterius vel non est vel contingit non esse, sive hoc contingat per corruptionem et transmutationem, sicut homo est corruptibilis, sive non per corruptionem et transmutationem desinat esse, sicut tactus et motus. Secundo modo dicimus aliquid esse corruptibile, quod contingit non esse, id est quandoque potest desinere esse, per specialem modum corruptionis. Tertio modo dicitur aliquid corruptibile, quod de facili corrumpitur, quod potest dici εὔφθαρτον id est bene corruptibile, ib. 24 e; vgl. ib. 26 g.
- Corruptibilia per generationem redeunt ad idem specie, non ad idem numero (4 sent. 44. 1. 1. 2 ad 1) = was korrumpieren kann, kehrt, indem anderes aus ihm entsteht, zu etwas zurück, was mit ihm der Art, aber nicht dem Individuum nach das Nämliche ist; vgl. cg. IV. 80.
Zerstörbarkeit, Vergänglichkeit im weitern und engern Sinne dieser Wörter (vgl. corrumpere sub a & b): ex inclinatione materiae sequitur corruptibilitas in toto, th. I. II. 85. 6 c.
- Eine Art der corruptibilitas ist die corruptibilitas naturalis (ib. I. 66. 2 c) = die natürliche oder naturgemäße Zerstörbarkeit.
a) Zerstörung, Vergehen-Machung, Vergehen im allgemeinen und weitern Sinne dieser Wörter (vgl. corrumpere sub a und corruptibilis), d. i. das Vergehen-Machen oder Vergehen eines Dinges als solchen auf irgendeine Weise, der Gegensatz zu generatio (← sub a): primus ergo modus corruptionis ponit desitionem in communi absque distinctione potentiae et actus, 1 cael. 24 e; ipsa rei annihilatio dicitur corruptio, verit. 5. 2 ad 6; corruptio est mutatio de esse in non esse, th. III. 50. 5 ob. 3; omnis corruptio formae vel est per corruptionem subiecti vel est a contrario, ib. I. II. 53. 1 ob. 2; generatio per se loquendo est via in esse et corruptio via in non esse, cg. I. 26; non ergo corruptio animae consistit in hoc, quod a corpore separetur, ib. II. 79; ad corruptionem virginitatis faciunt, ib. IV. 45; vgl. ib. 80; 2 sent. 19. 1. 4 c; 5 phys. 1 e; 8 phys. 6 b.
b) Zerstörung, Vergehen-Machung, Vergehen im eigentlichen und engern Sinne dieser Wörter (vgl. corrumpere sub b und corruptibilis), d. i. das Vergehen-Machen oder Vergehen eines Dinges durch Zersetzung oder Zerfall desselben, ebenfalls der Gegensatz zu generatio (← sub a): Corruptio enim accidit per separationem formae a materia, th. III. 77. 4 ob. 1; omnis enim corruptio est per separationem formae a materia, cg. II. 55; cum enim generatio et corruptio sit motus in substantiam in his, quae generantur et corrumpuntur, non manet substantia eadem, ib. 83; vgl. ib. IV. 80; cum enim corruptio sit proprie compositi transmutatio de esse in non esse, 2 sent. 19. 1. 1 ad 2; vgl. ib. 4 c; 3 sent. 21. 1. 3 ad 5; significat etiam corruptio perfectam corporis in ea, ex quibus compositum est, elementa destructionem et dissolutionem, quodl. 3. 2. 4 c; corruptio autem est de affirmato in negatum, sicut de albo in non album vel de homine in non hominem, 1 phys. 13 d; illa mutatio, quae est ex subiecto in non subiectum, vocatur corruptio, 5 phys. 2 e; corruptio importat (bedeutet) desitionem cum determinato modo, scilicet transmutationis, 1 cael. 24 e; e converso dicitur corruptio, quando, quod ponitur in esse, est ignobilius, 4 meteor. 2 a.
- Zu motus corruptionis → motus sub b; zu status c. → status sub c.
- Als Arten der corruptio gehören hierher: 1. corruptio alicuius sive aliqua sive huius sive huiusmodi sive secundum quid & c. simplex sive simpliciter (th. I. 76. 4 c; I. II. 22. 1 c; cg. II. 55; 2 sent. 35. 1. 5 c; 4 phys. 8 c; 5 phys. 2 e; 1 gener. 8 b & g) = eine gewisse Art von Zerstörung oder die Zerstörung von diesem und jenem an einem Dinge oder die beziehungsweise Zerstörung und die einfachhinige Zerstörung desselben oder die Zerstörung desselben schlechtweg, von denen erstere bald die Abtrennung der akzidentellen Form, bald die Umwandlung einer unedlern in eine edlere Substanz, und letztere das eine Mal die Abtrennung der substanziellen Form und ein anders Mal die Umwandlung einer edlern in eine unedlere Substanz bezeichnet (quaedam est corruptio simpliciter, quae scilicet est ex esse substantiali in non esse, quaedam vero est in oppositam negationem cuiuscumque affirmationis, sicut de albo in non album, quae est corruptio huius, 5 phys. 2 e; corruptio est per separationem formae a materia, simplex quidem corruptio per separationem formae substantialis, corruptio autem secundum quid per separationem formae accidentalis, cg. II. 55; vgl. th. I. 76. 4 c; quando ex ignobiliori generatur nobilius, est generatio simpliciter et corruptio secundum quid, e converso autem, quando ex nobiliori ignobilius generatur, th. I. II. 22. 1 c; vgl. 4 phys. 8 c; 1 gener. 8 b). 2. c. artificialium (1 gener. 1 a) = die Zerstörung von Kunstwerken. 3. c. contra naturam sive extra naturam sive violenta, c. secundum naturam sive naturalis & c. miraculosa (th. I. II. 85. 6 c; III. 77. 4 ad 3; cg. III. 6; mal. 1. 1 ob. 10; 5 phys. 10 b) = die naturwidrige oder gewaltsame, die naturgemäße oder natürliche und die wunderbare oder übernatürliche Zerstörung. 4. c. extra naturam, → c. contra naturam. 5. c. huius sive huiusmodi, → c. alicuius. 6. c. miraculosa, → c. contra naturam. 7. c. mutua (th. I. 66. 2 c) = die wechselseitige Zerstörung, d. i. eine Reihe von Zerstörungen, bei deren letzter das anfänglich zerstörte Ding der Art nach wieder zum Vorschein kommt; vgl. 4 sent. 44. 1. 1. 2 ad 1. 8. c. naturalis, → c. contra naturam. 9. c. propria (cg. II. 55) = die (einem Dinge) eigene oder es selbst treffende Zerstörung. 10. c. secundum naturam, → c. contra naturam. 11. c. secundum quid, → c. alicuius. 12. c. simplex, ≈ . 13. c. simpliciter, ≈ . 14. c. substantialis (th. III. 50. 5 ob. 3) = die substanzielle oder die Substanz eines Dinges treffende Zerstörung. 15. c. violenta, → c. contra naturam.
- Generationes et corruptiones ex contrariis et in contraria sunt, → generatio sub b. Generatio huius est corruptio illius et corruptio huius est generatio alterius, ≈ . Generatio unius est corruptio alterius et corruptio unius est generatio alterius, ≈ . Primum in generatione est postremum in corruptione, ≈ .
c) Verderbung, Verderbtheit, Verdorbenheit, Verschlechterung, der Gegensatz zu perfectio (← sub a): propter corruptionem linguae, th. I. 17. 2 c; omnem corruptionem mentis et corporis, ib. 25. 4 ad 3; ex corruptione corporis et infectione peccati, ib. 62. 2 ad 2; propter corruptionem praedictam, ib. I. II. 74. 3 ad 2; est duplex corruptio. Una, per quam tollitur perfectio prima, per quam res esse primum habebat, et talis corruptio speciei mutationem facit, . . . Alia corruptio est, per quam tollitur perfectio secunda, per quam res in esse secundo completo perficitur, et haec speciem non variat, sed tantum speciei complementum tollit, 2 sent. 35. 1. 5 ad 2; vgl. quodl. 3. 2. 4 c.
- Zu malum corruptionis → malus sub b & c.
- Arten der corruptio in diesem Sinne sind: 1. corruptio carnalis sive carnis (th. I. 114. 3 c; II. II. 152. 1 ob. 4; praec. 6) = die fleischliche Verderbtheit oder die Verderbtheit des Fleisches, unter welcher bei dem Menschen bald die Verderbtheit seiner sinnlichen Natur (th. I. 114. 3 c; vgl. c. sensualitatis), bald die Zerstörung des signaculum virginalis pudoris, bald die Folge einer freiwilligen resolutio seminis delectationem sensibilem causans (ib. II. II. 152. 1 ob. 3, 4 c & ad 4) gemeint ist. 2. c. carnis, → c. carnalis. 3. c. culpae & c. poenae (ib. 25. 5 c) = die Verschlechterung (des Menschen) infolge einer Schuld und die infolge einer Strafe. 4. c. fomitis (ib. I. II. 74. 3 ad 2; 2 sent. 32. 1. 3 c) = die Verschlechterung (des Menschen) infolge des Zunders d. i. der bösen Begierlichkeit. 5. c. moralis & c. naturalis (mal. 4. 1 ob. 9) = die sittliche und die natürliche Verschlechterung. 6. c. naturae & c. personae (th. I. 114. 3 c; I. II. 84. 2 c; III. 27. 3 c) = die Verderbtheit der Natur und die der Person (z. B. eines Menschen). 7. c. naturalis, → c. moralis. 8. c. peccati originalis (ib. I. 23. 7 ad 3) = die Verschlechterung (des Menschen) infolge der Erbsünde. 9. c. personae, → c. naturae. 10. c. poenae, → c. culpae. 11. c. politiae (3 pol. 6 b & d) = die Ausartung (transgressio) eines Staates. 12. c. propinqua & c. remota (5 pol. 7 c) = die nähere und entferntere Verschlechterung. 13. c. remota, → c. propinqua. 14. c. sensualitatis (th. I. II. 74. 3 ad 2) = die Verderbtheit der Sinnlichkeit oder der sinnlichen Natur des Menschen; vgl. c. carnalis.
zerstörend im weitern und engern Sinne des Wortes (vgl. corrumpere sub a & b), der Gegensatz zu conservativus, generativus und perfectivus (←): est ergo corruptivus et laesivus, th. I. II. 28. 5 ob. 2; periculosus communitati et corruptivus ipsius, ib. II. II. 64. 2 c; inquantum est eius corruptivus, cg. II. 41; soni caelestium corporum non sunt corruptivi, 2 cael. 14 f.
- Zu amor corruptivus → amor sub a; zu malum c. → malus sub c; zu passio c. → passio sub b.
a) schaffen, erschaffen im engern Sinne dieser Wörter, d. i. etwas aus nichts hervorbringen (vgl. creatio sub a): creare est aliquid ex nihilo facere, th. I. 45. 2 ob. 2; vgl. ib. c; Eph. 2. 3; nihil enim est aliud creare, quam absque materia praeiacente aliquid in esse producere, cg. II. 16; vgl. pot. 3. 1 c; creare autem est dare esse, 1 sent. 37. 1. 1 c; vgl. 2 sent. 1. 1. 2 c; creare non est nisi potentiae infinitae, cg. II. 20; vgl. th. I. 32. 1 ad 2; 45. 5 ad 3; 65. 3 ad 3; pot. 3. 4 c; comp. 1. 70.
- Als Arten des creans gehören hierher: creans instrumentale & c. primum (cg. II. 21) = der werkzeugliche und der erste oder hauptsächliche Schöpfer.
b) schaffen im weitern Sinne des Wortes, d. i. machen aus etwas, machen zu etwas, befördern, synonym mit facere (← sub b): creari dicuntur ea, quae in melius reformantur, ut cum dicitur aliquis creari in episcopum, th. I. 45. 1 ad 1.
a) Schaffung, Erschaffung, Schöpfung im eigentlichen und engern Sinne des Wortes (= creatio proprie accepta, pot. 3. 8 ob. 2), d. i. die Hervorbringung eines Dinges aus nichts: emanationem totius entis a causa universali, quae est Deus, . . . designamus nomine creationis, th. I. 45. 1 c; vgl. ib. 4 ad 1; creatio autem est productio alicuius rei secundum totam substantiam suam nullo praesupposito, quod sit vel increatum vel ab aliquo creatum, ib. 65. 3 c; fid. 1; symb. 1; decret. 1; creatio est propria actio ipsius Dei, th. I. 45. 5 c; vgl. cg. II. 21; pot. 3. 4 c; cum creatio sit sine motu, th. I. 45. 2 ad 3; vgl. cg. II. 19; pot. 3. 2 c; creatio infinitam virtutem requirit in potentia, e qua egreditur, pot. 3. 4 c; vgl. th. I. 32. 1 ad 2; 45. 5 ad 3; 65. 3 ad 3; 4 sent. 5. 1. 3. 3 c; 8 phys. 2 a.
- Zu imago creationis → imago sub a; zu status c. → status sub c.
- Arten der creatio in diesem Sinne sind: 1. creatio active accepta sive significata & c. passive accepta sive sumpta (th. I. 45. 3 ob. 1, ad 1 & 2; 1 sent. 40. 1. 1 ad 1; 2 sent. 1. 1. 2 ad 4; pot. 3. 3 c & ad 2) = die Schöpfung im aktiven und die im passiven Sinne des Wortes, m. a. W. das Erschaffen, welches eine actio d. i. eine Tätigkeit Gottes ist, und das Erschaffen-Werden, welches eine Art von passio d. i. von Leiden oder Erleiden des Geschöpfes darstellt.
b) Schöpfung im weitern und allgemeinen Sinne des Wortes d. i. Hervorbringung aus etwas, Machung zu etwas, Beförderung, synonym mit condicio (← sub a) und factio (←): creatio accipitur ibi large pro qualibet factione, pot. 3. 8 ob. 2; per creationem communiter acceptam, ib.; Augustinus aequivoce utitur nomine creationis, secundum quod creari dicuntur ea, quae in melius reformantur, ut cum dicitur aliquis creari in episcopum, th. I. 45. 1 ad 1.
- Als Arten der creatio gehören hierher: creatio prima & c. secunda sive nova (praec. 3) = die erste und die zweite oder neue Schöpfung.
Schöpferin, schöpferisch.
- Zu causa creatrix → causa sub b.
a) glauben im allgemeinen Sinne des Wortes: actus iste, qui est credere, habet firmam adhaesionem ad unam partem, in quo credens convenit cum sciente et intelligente, et tamen eius cognitio non est perfecta per manifestam visionem, in quo convenit cum dubitante, suspicante et opinante, et sic proprium est credentis, ut cum assensu cogitet, th. II. II. 2. 1 c; vgl. verit. 14. 1 c; 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; Hebr. 11. 1; credere est actus intellectus, secundum quod movetur a voluntate ad assentiendum, th. II. II. 4. 2 c; vgl. ib. 5 c; 2. 2 c & 5. 2 c; 3 sent. 23. 3. 1. 2 c.
b) glauben im übernatürlichen Sinne des Wortes: ipsum autem credere est actus intellectus assentientis veritati divinae ex imperio voluntatis a Deo motae per gratiam, th. II. II. 2. 9 c; vgl. symb. 1.
- Zu scientia credendorum → scientia sub b.
- Hier sind als Arten des credere zu unterscheiden: 1. credere Deo, c. Deum & c. in Deum (th. II. II. 2. 2 c; 3 sent. 23. 2. 2. 2 c; verit. 14. 7 ad 7; Rom. 4. 1) = Gott glauben, an Gott glauben und mit liebender Hingabe an Gott glauben. 2. c. explicite & c. implicite (th. II. II. 2. 5 c, 7 c & 8 c; verit. 14. 11 c & ad 6; 3 sent. 25. 2. 2. 4 ad 1 & exp.) = etwas entfalteterweise und etwas eingeschlossenerweise glauben. 3. c. implicite, → c. explicite. 4. c. in Deum, → c. Deo.
a) Glaube, synonym mit fides (← sub b), der Gegensatz zu incredulitas (←) und infidelitas (← sub a): sine assensu credulitatis, et iterum firma credulitas, th. I. 94. 4 c; principale videtur esse et quasi finis in unaquaque credulitate ille, cuius dicto assentitur, ib. II. II. 11. 1 c; ad fidei veritatem non solum pertinet ipsa credulitas cordis, ib. 124. 5 c; intellectus hominis Deo subditur per modum credulitatis, cg. III. 152; sed modum quoque ipsius credulitatis excedunt, ib. IV. 83; quod cadit in credulitate intellectus, 1 sent. 8. 1. 3 c; ad credulitatem huius opinionis multum proficit, 4 phys. 6 l.
b) Glaubensmeinung: habemus multas credulitates de unaquaque stellarum, scilicet observationes eorum, 2 cael. 17 d.
Schuld: subducere se ab ordinatione divini intellectus, in quo malum culpae consistit, th. I. 17. 1 c; hoc enim imputatur alicui in culpam, cum deficit a perfecta actione, cuius dominus est secundum voluntatem, ib. 48. 5 c; de ratione culpae est, quod noceat agenti in sua actione, ib. ad 4; culpa consistit in deordinato actu voluntatis, ib. 6 c; culpa autem consistit in transgressione praecepti vel abusu auctoritatis, Is. 10.
- Über den Unterschied zwischen culpa & poena → poena.
- Arten der culpa sind: 1. culpa actualis & c. originalis (th. I. II. 87. 7 c; III. 14. 1 ad 3; 2 sent. 26. 1. 3 ad 4; 32. 1. 1 c; verit. 27. 6 ad 2) = die Tat- und die Erbschuld, m. a. W. die Schuld, welche der Mensch durch Begehung einer Tätigkeit auf sich geladen, und diejenige, welche er durch seine Abstammung von den ersten Menschen ererbt hat. 2. c. criminalis (th. II. II. 99. 4 ob. 1) = die Schuld infolge eines begangenen Verbrechens. 3. c. mortalis & c. venialis (ib. III. 86. 5 ob. 1; 2 sent. 21. 1. 3 ad 4; 4 sent. 2. 1. 1. 3 ad 2 & 14 exp.) = die tödliche (quae gratiam tollit, per quam est vita animae, 4 sent. 14 exp.) und die lässliche Schuld. 4. c. naturae (2 sent. 30. 1. 2 ad 1) = die der Natur eines Wesens anhaftende Schuld. 5. c. originalis, → c. actualis. 6. c. praecedens & c. subsequens (th. I. II. 78. 1 ad 3) = die (einer Tätigkeit) vorausgehende und die (auf sie) folgende Schuld. 7. c. subsequens, → c. praecedens. 8. c. venialis, → c. mortalis.
schuldbar, verschuldet.
- Zu defectus culpabilis → defectus sub b.
a) Pflege: cultus autem cuilibet rei impensus nihil aliud esse videtur, quam debita operatio circa id adhibita, et ex hoc diversimode dicuntur aliqui colere agros, parentes, patriam et alia huiusmodi, quia diversis diversae operationes coaptantur, trin. 1. 1. 2 c; vgl. th. II. II. 81. 1 ad 4; cg. III. 119.
b) Verehrung.
- Als Arten des cultus gehören hierher: 1. cultus corporalis sive exterior & c. spiritualis sive interior (th. I. II. 101. 2 c; 102. 4 c & 5 ad 4; II. II. 122. 4 c) = die körperliche oder äußere und die geistige oder innere Verehrung. 2. c. Dei sive divinitatis sive divinus (ib. I. II. 101. 2 c; 102. 5 ad 4; II. II. 81. 1 ad 4; 94. 1 c; cg. I. 27; III. 119 & 120; trin. 1. 1. 2 c; 4 sent. 13. 2. 1 ad 4; 2 cael. 1 b & 18 i) = die Gottesverehrung. 3. c. divinitatis, → c. Dei. 4. c. divinus, ≈ . 5. c. exterior, → c. corporalis. 6. c. indebitus (th. II. II. 93 pr.; vgl. cg. III. 120) = die ungebührliche oder nicht sein sollende Verehrung. 7. c. interior, → c. corporalis. 8. c. spiritualis, ≈ .
c) Gottesverehrung: Deus dicitur coli fide, spe et caritate, non quasi cultus eliciatur his virtutibus, sed quia dictae virtutes ordinant ad cultum, vel etiam quia actus dictarum virtutum materialiter cedunt in cultum modo praedicto, 3 sent. 9. 1. 1. 3 ad 1; vgl. ib. ad 2.
- Arten des cultus in diesem Sinne sind: cultus idololatriae & c. latriae (th. I. II. 102. 4 ad 7; II. II. 94. 2 ad 2; cg. III. 120) = die Gottesverehrung im Sinne des Götzendienstes und die im Sinne des wahren Gottesdienstes.
Gier, Begierde, Habgier, synonym mit avaritia und concupiscentia (← sub a): secundum quosdam cupiditastripliciter dicitur. Uno modo, prout est appetitus inordinatus divitiarum, et sic est speciale peccatum. Alio modo, secundum quod significat inordinatum appetitum cuiuscumque boni temporalis, et sic est genus omnis peccati; nam in omni peccato est inordinata conversio ad commutabile bonum, ut dictum est. Tertio modo sumitur, prout significat quandam inclinationem naturae corruptae ad bona corruptibilia inordinate appetenda, et sic dicunt cupiditatem esse radicem omnium peccatorum ad similitudinem radicis arboris, quae ex terra trahit alimentum; sic enim ex amore rerum temporalium omne peccatum procedit, th. I. II. 84. 1 c; vgl. ib. 30. 2 ad 2; 77. 5 c & ad 1; II. II. 19. 3 c; 24. 10 ad 2; 2 sent. 5. 1. 3 ad 1; 22. 1. 1 ad 7; 42. 2. 3 ad 1.
- Arten der cupiditas sind: 1. cupiditas actualis & c. habitualis (th. II. II. 119. 2 ad 1) = die in eine Tätigkeit bestehende und die zuständliche Begierde. 2. c. aestuans (ib. I. 95. 2 c) = die glühende oder leidenschaftliche Begierde. 3. c. generalis (ib. II. II. 119. 2 ad 1; mal. 8. 1 ad 23) = die allgemeine Begierde (quae est respectu cuiuscumque boni, th. II. II. 119. 2 ad 1; vgl. ib. I. II. 84. 1 c). 4. c. habitualis, → c. actualis. 5. c. venialis peccati (ib. II. II. 24. 10 ad 2) = die in einer lässlichen Sünde bestehende Begierde (quae semper diminuit caritatem, ib.), der Gegensatz zu c. mortalis peccati d. i. der in einer Todsünde bestehenden Begierde (quae mortificat totaliter caritatem, ib.).