a) Geist: daemon Graece idem est, quod sciens Latine; est etiam nomen commune cuiuslibet intelligentiae et componitur cum calo daemon, quod est bonus daemon, a calo, quod est bonum, et daemon, quasi bonus daemon, somno 1 b; vgl. subst. 19; daemonum quidam boni; quidam mali, th. I. 63. 7 c.
b) guter Geist, Engel: quorundam daemonum, qui sunt custodes circa terram humanarum actionum, th. I. 103. 6 ob. 1; vgl. cg. III. 76.
c) böser Geist, Teufel: daemones res aliquae sunt, th. I. 8. 1 ob. 4; vgl. ib. 36. 1 ob. 1; 51. 1 ob. 1; II. II. 94. 1 c; huiusmodi substantias intellectuales, quas daemones consueto nomine dicimus vel diabolos, esse naturaliter malas, cg. III. 107; daemones non habere corpora naturaliter sibi unita, mal. 16. 1 c; vgl. ib. 1-12; Eph. 2. 1 & 6. 3.
- Eine Art des daemon in diesem Sinne ist daemon incubus (quodl. 6. 10. 18 ob. 2) = der (bei Ausübung des ehelichen Aktes) aufliegende Teufel, der Gegensatz zu d. succubus = der (dabei) unten liegende Teufel.
d) Gespenst: dicebant, habere daemones aerea corpora, mal. 16. 1 c; posuerunt, daemones esse animalia animo passiva, ib.; vgl. th. I. 51. 1 ob. 1; cg. III. 120; 2 cael. 13 a; daemones sunt animalia corpore aerea, mente rationalia, animo passiva, tempore aeterna, 5 met. 10 a.
e) Götzenbild: et daemonia, id est idola, quae in templis posita colebantur pro diis, 5 met. 10 a.
a) geben: nihil dat alteri, quod non habet, th. I. 75. 1 ob. 1; vgl. ib. I. II. 81. 3 ob. 2; spir. 3 ob. 16; aliquid dicitur dari dupliciter. Quandoque ex ipsa proprietate naturae, secundum quod dicimus, quod ignis dat calorem suum et sol splendorem, et huius dationis non est principium voluntas. Quandoque ex voluntate ut principio dationis, et hoc contingit dupliciter. Quandoque enim per dationem intenditur aliqua utilitas ipsius dantis, vel quantum ad remotionem mali, sicut quando aliquid datur ex timore, et talis datio dicitur redemptio, vel quantum ad adquisitionem alicuius boni, et talis datio est proprie quaestus vel venditio. Quandoque autem non intenditur utilitas aliqua in ipso dante, et haec datio dicitur liberalis et proprie dicitur donatio, 1 sent. 18. 1. 3 c; vgl. th. I. 43. 4 ad 1.
- Dare intelligere (th. I. 39. 4 ad 3; cg. I. 28; II. 44 & 67; III. 46) = zu verstehen geben.
b) zugeben, einräumen: dato etiam, quod quilibet intelligat, th. I. 2. 1 ad 2; etsi enim detur, quod corpus hominis formetur, cg. II. 89.
- Dato per impossibile (ib. I. 59) = unterstellt nach Weise oder im Sinne des unmöglichen.
c) angeben, bestimmen: non est dare, quando, th. III. 77. 5 c; non est dare tempus aut instans, cg. III. 65.
Geben, Schenkung (vgl. dare sub a): de ratione dationis non videtur plus esse, nisi quod datum libere a dante habeatur, 1 sent. 15. 3. 1 c.
- Arten der datio sind: 1. datio ad iustitiam pertinens & d. ad liberalitatem pertinens (th. II. II. 63. 1 ad 3) = das Geben aus Gerechtigkeit (qua scilicet aliquis dat alicui, quod ei debetur, ib.) und das Geben aus Freigebigkeit (qua scilicet gratis datur alicui, quod ei non debetur, ib.). 2. d. ad liberalitatem pertinens, → d. ad iustitiam pertinens. 3. d. illicita & d. non illicita (ib. 62. 5 ad 2) = das unerlaubte und das erlaubte Geben. 4. d. non illicita, → d. illicita.
von, aus, synonym mit ex (←): haec praepositio de proprie designat principium et consubstantialitatem, 1 sent. 5. 2. 1 c; haec praepositio ex vel de non designat habitudinem causae formalis, sed magis habitudinem causae efficientis vel materialis, th. I. 39. 2 ad 5; haec praepositio de significat principium generans consubstantiale, non autem principium materiale, ib. 41. 3 ad 1; vgl. ib. III. 32. 2 c; 75. 8 c; 1 sent. 34. 1. 2 ad 3; quandoque de ponitur pro ex, 4 sent. 11. 1. 4. 3 c.
schwächen: vera opinio de uno principio debilitatur, cg. III. 120.
- Arten des debilitare sind: debilitare per accidens & d. per se (cg. II. 79) = etwas nebenbei oder gemäß einem nebenbei Seienden und etwas als solches oder gemäß seiner selbst schwächen (si autem aliqua virtus animae debilitetur debilitato corpore, hoc non est nisi per accidens, inquantum scilicet virtus animae indiget organo corporali, sicut visus debilitatur debilitato organo, per accidens tamen, quod ex hoc patet. Si enim ipsi virtuti per se accideret aliqua debilitas, nunquam restauraretur organo reparato. Videmus autem, quod, quantumcumque vis visiva videatur debilitata, si organum reparetur, vis visiva restauratur; unde dicit Aristoteles (De anima I. 4, 408. b. 21 sq.), quod, si senex accipiat oculum iuvenis, videbit utique sicut iuvenis. Cum igitur intellectus sit virtus animae, quae non indiget organo, ut ex praemissis patet, ipse non debilitatur, neque per se, neque per accidens per senium vel per aliquam aliam debilitatem corporis, ib.)
a) Schwäche, Schwächung, synonym mit infirmitas (← sub a): debilitas est via ad corruptionem, th. I. 77. 8 ob. 3; vgl. ib. 19. 6 ob. 3; 49. 1 c; cg. II. 79; III. 25.
b) Seelenschwäche, Schwachheit des Willens, die ἀσθένεια des Aristoteles (Eth. Nic. VII. 8, 1150. b. 19): alio modo, quando non permanet homo in his, quae consiliata sunt, eo quod debiliter est firmatus in eo, quod ratio iudicavit, unde haec incontinentia vocatur debilitas, th. II. II. 156. 1 c; quidam incontinentes sunt, qui superveniente concupiscentia consiliantur quidem, sed non permanent in his, quae consiliati sunt, propter passionem, a qua vincuntur, et talis incontinentia dicitur debilitas, 7 eth. 7 i.
a) sein sollend, sich gebührend, sich gehörend, schuldig, pflichtmäßig, erforderlich, notwendig, synonym mit iustus und necessarius (←), der Gegensatz zu indebitus (←): in nomine ergo debiti importatur quidam ordo exigentiae vel necessitatis alicuius, ad quod ordinatur, th. I. 21. 1 ad 3; vgl. ib. I. II. 99; 5 c; quod autem ad perfectionem alicuius requiritur, est debitum unicuique, cg. I. 93; quod debitum sive necessitas sumatur, ib. II. 29; videtur debitum et necessarium, pot. 3. 16 c; debitum quandam subiectionem et obligationem importat, ib. 10. 4 ad 8.
- Ex debito (th. I. II. 98. 4 ad 2; cg. II. 44; verit. 23. 6 ad 6) = schuldiger- oder pflichtmäßigerweise.
- Arten des debitum in diesem Sinne sind: 1. debitum amicabile sive amicitiae (th. II. II. 23. 3 ad 1; 78. 2 ad 2) = die Pflicht der Freundschaft. 2. d. amicitiae, → d. amicabile. 3. d. caritatis & d. iuris sive iustitiae (ib. 78. 2 ad 2; 188. 4 ad 4; cg. II. 28) = die Pflicht der Liebe und die der Gerechtigkeit. 4. d. causae finalis & d. causae formalis (pot. 3. 16 c) = das der Zweckursache und das der formalen Ursache Gebührende. 5. d. causae formalis, → d. causae finalis. 6. d. condicionale sive condicionatum sive condicionis (cg. II. 29) = das bedingt Notwendige. 7. d. condicionis, → d. condicionale. 8. d. congruitatis sive convenientiae sive per modum condecentiae sive secundum quandam decentiam & d. necessitatis sive secundum necessitatem (th. III. 64. 5 ad 3; cg. II. 28; 4 sent. 5. 2. 2. 1 ad 1) = das Sich-Gebührende der Angemessenheit oder Schicklichkeit und das der Notwendigkeit. 9. d. coniugii sive matrimonii (4 sent. 32. 1. 2. 1 ad 3 & 4 ob. 1) = die eheliche Pflicht. 10. d. convenientiae, → d. congruitatis. 11. d. essendi (pot. 3. 16 c) = die Notwendigkeit des Seins. 12. d. ex eo, quod ipse exhibet & d. propter necessitatem (th. II. II. 187. 4 c) = dasjenige, was jemand gebührt, weil er etwas gibt (sive sit aliquid temporale sive spirituale, ib.), und dasjenige, was ihm gebührt, weil er es notwendig hat. 13. d. ex merito proveniens & d. secundum condicionem naturae (ib. I. II. 111. 1 ad 2) = dasjenige, was jemand auf Grund eines Verdienstes, und dasjenige, was ihm gemäß der Beschaffenheit seiner Natur (vgl. d. secundum se) gebührt (puta si dicamus, debitum esse homini, quod habeat rationem et alia, quae ad humanam pertinent naturam, ib.). 14. d. ex ordine alicuius ad aliquem sive propter aliud & d. per se sive secundum se (ib. II. II. 44. 1 c; cg. II. 28; quodl. 5. 10. 19 c) = dasjenige, was einem Dinge zufolge seiner Hinordnung zu etwas Anderm oder wegen eines andern, und dasjenige, was ihm als solchem oder gemäß seiner selbst gebührt (vgl. d. secundum condicionem naturae) bzw. zu tun obliegt (per se quidem debitum est in unoquoque negotio id, quod est finis, quia habet rationem per se boni, propter aliud autem est debitum id, quod ordinatur ad finem; sicut medico per se debitum est ut sanet, propter aliud autem, ut medicinam det ad sanandum, th. II. II. 44. 1 c). 15. d. honestatis sive morale & d. legale (ib. I. II. 99. 5 c; II. II. 23. 3 ad 1; 77. 1 ob. 3; 80. 1 c; 102. 2 ad 2; 106. 4 ad 1; 107. 1 c; 109. 3 c; 117. 5 ad 1) = das gemäß der Schicklichkeit oder Sittlichkeit und das gemäß einem positiven Gesetze sein Sollende, m. a. W. die moralische und die gesetzliche Pflicht (debitum quidem legale est, ad quod reddendum aliquis lege adstringitur, . . . debitum autem morale est, quod aliquis debet ex honestate virtutis, ib. II. II. 80. 1 c); vgl. d. secundum regulam legis determinantis. 16. d. iuris, → d. caritatis. 17. d. iustitiae, ≈ . 18. d. legale, → d. honestatis. 19. d. matrimonii, → d. coniugii. 20. d. morale, → d. honestatis. 21. d. mortis (ib. III. 46. 11 ad 1) = die Notwendigkeit, zu sterben. 22. d. multitudinis & d. unius (ib. II. II. 152. 2 ad 1) = die Pflicht der Mehrheit oder Menge als solcher und die des Einzelnen. 23. d. necessitatis, → d. congruitatis. 24. d. oboedientiae (quodl. 2. 5. 9 c) = die Pflicht des Gehorsams. 25. d. per modum condecentiae, → d. congruitatis. 26. d. per se, → d. ex ordine alicuius ad aliquem. 27. d. poenae (th. I. II. 87. 6 c) = die Pflicht (zur Ableistung) der Strafe. 28. d. propter aliud, → d. ex ordine alicuius ad aliquem. 29. d. propter necessitatem, → d. ex eo, quod ipse exhibet. 30. d. secundum condicionem naturae, → d. ex merito proveniens. 31. d. secundum necessitatem, → d. congruitatis. 32. d. secundum quandam decentiam, ≈ . 33. d. secundum regulam legis determinantis & d. secundum regulam rationis (ib. 99. 5 c) = die Pflicht gemäß der Regel des bestimmenden Gesetzes und die gemäß der Regel der Vernunft, m. a. W. die gesetzliche und die moralische Pflicht; vgl. d. honestatis. 34. d. secundum regulam rationis, → d. secundum regulam legis determinantis. 35. d. secundum se, → d. ex ordine alicuius ad aliquem. 36. d. servitutis (4 sent. 32. 1. 2. 1 ad 3) = die aus der Knechtschaft entspringende Pflicht. 37. d. unius, → d. multitudinis.
b) eheliche Pflicht (= debitum coniugii sive matrimonii; vgl. sub a): uterque coniugum alteri debitum reddere tenetur, 4 sent. 32 div.; quantum ad redditionem debiti omnes conveniunt, quodl. 10. 5. 11 c.
a) Führung, Leitung: beneficium divinae protectionis et deductionis per desertum, th. I. II. 102. 4 ad 10.
b) Wegführung, Ableitung: paragogia id est derivatio vel deductio, puta (z. B.) cum aliquis occulte dirigit aquam alterius ad alium locum, 5 eth. 4 d.
c) Ableitung, Folgerung, Begründung: omnis autem deductio rationis ab aliquibus procedit, th. II. II. 49. 2 c; ponit deductionem rationis ipsius, 1 phys. 9 b.
- Als Arten der deductio gehören hierher: deductio circularis sive reflexa & d. directa (1 anal. 8 d; vgl. ib. b) = die im Kreise sich drehende oder rückwärts beugende und die geradeaus gehende Begründung, von denen die letztere etwas aus einem andern überhaupt und die erstere dasjenige, woraus etwas abgeleitet worden, aus diesem wieder ableitet.
d) Unterhaltung, die aristotelische διαγωγή (vgl. Aristoteles: Pol. VIII. 5, 1339. a. 25 sqq.): non sunt erudiendi in musica causa ludi nec deductionis, 8 pol. 2 c; vgl. ib. d-k.
fehlen könnend.
- Zu causa defectibilis → causa sub b.
mangelhafterweise, synonym mit deficienter (←), der Gegensatz zu indeficienter (← sub b) und perfecte (←): intellectus noster participans defective lumen intellectuale, verit. 8. 15 c.
fehlend, fehlerhaft, mangelhaft.
a) Fehlen, Mangeln, d. i. Nicht-vorhanden-Sein im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit negatio (← sub b), der Gegensatz zu habitus (← sub b): si vero (defectus) accipiatur negative, sic quaelibet creatura invenitur deficiens, th. I. 12. 4 ad 2; non omnis defectus boni est malum, sed defectus boni, quod natum (←) est et debet haberi, ib. 48. 5 ad 1; vgl. 2 sent. 35. 1. 1 ad 1; defectus rationis (Vernunft) pertinet ad rationem (Wesen) speciei equi vel bovis, ib. I. II. 67. 3 c; defectus omnis secundum privationem aliquam est, cg. II. 25; opiniones antiquorum de defectu maris, 2 meteor. 4 c.
- Defectus animae (somno 5 h) = die Geistesabwesenheit.
b) Fehler, Mangel, d. i. Nicht-vorhanden-Sein dessen, was vorhanden sein sollte, synonym mit deficientia (← sub b) und privatio (← sub b), der Gegensatz zu excellentia (← sub c) und perfectio (← sub d): intellectus angeli non habet defectum, si defectus accipiatur privative, ut scilicet careat eo, quod habere debet, th. I. 12. 4 ad 2; vgl. 2 sent. 35. 1. 1 ad 1; th. I. 18. 1 c; II. II. 126. 1 c; cg. I. 3, 26, 28 & 30; 1 anal. 44 c; quae quidem est excellentia et defectus, 5 phys. 3 b; omnis autem impotentia et defectus est praeter naturam, 2 cael. 9 a; defectus incidit praeter intentionem agentis, 2 sent. 34. 1. 3 c; si quid in dictis philosophorum inveniatur contrarium fidei, hoc non est philosophiae, sed magis philosophiae abusus ex defectu rationis, trin. pr. 2. 3 c.
- Als Arten des defectus gehören hierher: 1. defectus actionis & d. virtutis (th. I. 49. 1 c & ad 3; I. II. 6. 3 c; cg. II. 25; III. 10) = der Mangel einer Tätigkeit und der einer Kraft. 2. d. activi principii sive agentis & d. recipientis (cg. III. 10; 1 sent. 20. 1. 2 ad 3) = der Mangel des tätigen Prinzips (vgl. d. causae) und der des Aufnehmenden d. i. desjenigen Dinges, welches die Wirkung des tätigen Prinzips in sich aufnimmt; vgl. d. ex parte accipientis. 3. d. agentis, → d. activi principii. 4. d. causae & d. effectus (th. I. 19. 3 ad 4; cg. II. 79) = der Mangel der Ursache (vgl. d. activi principii) und der der Wirkung. 5. d. communis & d. proprius (cg. IV. 52; comp. 1. 226) = der gemeinsame oder allgemeine und der besondere oder eigentümliche Mangel. 6. d. corporalis & d. spiritualis (cg. IV. 52; 3 sent. 15 div.; 4 sent. 2. 1. 1. 1 ad 2) = der körperliche und der geistige Mangel. 7. d. culpabilis sive culpae & d. poenalis sive poenae (cg. IV. 52; 3 sent. 3. 1. 2. 1 c; 15 div.; virt. 4. 4 ad 2; comp. 1. 226) = der Mangel infolge einer Schuld und der infolge einer Strafe. 8. d. culpae, → d. culpabilis. 9. d. effectus, → d. causae. 10. d. ex parte accipientis & d. ex parte dantis (1 sent. 20. 1. 2 ad 3) = der Mangel auf Seite des Empfangenden und der auf Seite des Gebenden; vgl. d. activi principii. 11. d. ex parte dantis, → d. ex parte accipientis. 12. d. naturae sive naturalis & d. voluntarius (cg. III. 10; 3 sent. 15. 1. 1 c; virt. 4. 4 ad 2) = der der Natur eines Dinges anhaftende oder der natürliche und der freiwillige oder mit freiem Willen sich zugezogene Mangel. 13. d. naturalis, → d. naturae. 14. d. poenalis, → d. culpabilis. 15. d. poenae, ≈ . 16. d. proprius, → d. communis. 17. d. puerilis & d. senilis (th. I. 99. 1 ad 4; 2 sent. 20. 2. 1 c) = der Mangel der Kindheit und der des Greisenalters. 18. d. recipientis, → d. activi principii. 19. d. senilis, → d. puerilis. 20. d. spiritualis, → d. corporalis. 21. d. virtutis, → d. actionis. 22. d. voluntarius, → d. naturae.
a) abfallen, abtrünnig werden, getrennt werden von etwas: res naturalis non deficit ab esse, th. I. 17. 3 c; et deficiunt a gloria, ib. 24. 2 a; vgl. ib. 3 c; 48. 2 c.
b) abfallen, ablassen, aufhören: quae sunt deficientia, th. I. 10. 1 ob. 1; etiam si quandoque deficerent, ib. 5 c; vgl. ib. 24. 3 c; 32. 1 ob. 1; vel etiam defecissent ab actione et passione, 2 gener. 10 g.
c) abfallen, abnehmen, hinschwinden, mangelhaft werden: quod numquam deficere possit, th. I. 48. 2 c; cum deficere quoddam corrumpi sit, cg. II. 25; deficere dicitur per respectum ad terminum a quo, 6 phys. 7 b.
d) abfallen gegenüber einem andern, hinter etwas zurückbleiben, mangelhaft sein, es fehlen lassen: deficit a ratione cognitionis, th. I. 12. 13 ad 3; utraque nomina deficiant a modo ipsius, ib. 13. 1 ad 2; vgl. ib. 2 c; 14. 6 c; 17. 1 a; 19. 6 c; 84. 3 ad 1; 87. 2 c; 89. 1 c; 91. 3 ad 1; minoratum in eo et deficiens esse non potest, cg. II. 15; est enim deficiens ab infinita Dei bonitate, ib. 45; habet bonitatem deficientem a bonitate hominis, 2 sent. 41. 1. 2 c; exempla sunt deficientia, unio. 1 c.
- Natura non deficit in necessariis, → natura. Natura non deficit nisi in paucioribus, ≈ .
e) fehlen, nicht vorhanden sein: deficit autem interdum patri terreno, th. I. 39. 8 c; deficiente aliquo sensu deficit scientia eorum, quae apprehenduntur secundum illum sensum, ib. 84. 3 c; videtur sibi aliquid deficere, 8 pol. 2 e.
f) hinter der Wahrheit zurückbleiben, fehlen, irren: in ponendo istas causas deficiebant, 1 met. 6 b; eorum uterque defecerit, ib. c.
abfallender-, fehlerhafter- oder mangelhafterweise, synonym mit defective (←), der Gegensatz zu indeficienter (← sub b), perfecte (←) und plenarie (th. I. 108. 5 c): licet remote et deficienter, ib. 6. 4 c; non secundum eandem rationem, sed deficienter, ib. 13. 5 c; deficienter recipiunt impressionem, ib. 17. 2 c; vgl. cg. II. 46 & 55; 1 sent. 2. 1. 3 c; 2 sent. 15. 1. 2 ad 4; 3 sent. 26. 1. 2 c; pot. 7. 4 ad 5.
a) Ablassen, Aufhören, der Gegensatz zu indeficientia (←): secundum solam deficientiam a primo moto, 2 cael. 15 b.
b) Abfallen, Ablassen, Mangel, synonym mit defectus (← sub b): sine aliqua deficientia, nom. 10. 2.
a) abgrenzen, begrenzen, umgrenzen im allgemeinen Sinne dieser Wörter: angelus diffiniri vel determinari non potest ad locum aliquem, 1 sent. 37. 3. 1 c; vgl. ib. 4. 2 c; non potest loco illo definiri, 4 sent. 10. 1. 3. 2 c.
b) abgrenzen, begrenzen, umgrenzen im logischen Sinne dieser Wörter, d. i. dasjenige sich vorstellen oder angeben, was die Wesenheit eines Dinges ausmacht: unumquodque praecipue denominatur et definitur secundum id, quod convenit ei primo et per se, non autem secundum id, quod convenit ei per aliud, th. III. 60. 4 ad 1; vgl. 2 anim. 9 k; tunc pulcherrime unumquodque diffinitur, quando per diffinitionem manifestatur natura rei et demonstrantur omnes proprietates consequentes et solvuntur omnes dubietates incidentes, 1 sent. 37. 3. 3 c; secundum quod aliqua habent esse, possunt diffiniri, 2 sent. 35. 1. 2 ad 1; alius est modus, quo definiuntur accidentia, et alius, quo definiuntur substantiae, pot. 8. 4 ad 5; tunc enim diffinitur optime, quid est res, quando non solum cognoscimus substantiam et naturam ipsius rei, sed etiam passiones et accidentia eius, 1 anim. 9 e; vgl. ib. 1 f & 11 h; differt ad definiendum, quod sic vel aliter partes definitionis ordinentur, 2 anal. 14 d; non oportet definire per metaphoras, ib. 16 f; substantiam, quae scilicet habet aliquid universalius, quod de ipsa praedicetur, et quae potest de alio inferiori praedicari, contingit definire, 1 anal. 34 d; accidens non definitur, nisi quatenus significatur per modum substantiae per aliquod nomen, 2 anal. 2 f; vgl. definitio accidentis unter definitio sub b.
- Als Arten des definire gehören hierher: 1. definire absolute & d. cum dependentia ad subiectum (1 anal. 2 a) = etwas an und für sich und etwas mit Angabe dessen, wovon es abhängig ist, definieren (cum subiectum definiatur absolute, quia in definitione eius non ponitur aliquid, quod sit extra essentiam ipsius, passio autem definitur cum dependentia ad subiectum, quod in eius definitione ponitur, ib.). 2. d. cum dependentia ad subiectum, → d. absolute. 3. d. in abstracto & d. in concreto (1 anal. 10 a; sensu 6 e) = etwas im Allgemeinen und etwas so genommen, wie es in Wirklichkeit existiert, definieren (si accidens definitur in abstracto, subiectum ponitur loco differentiae, . . . sicut cum dicitur, simitas est curvitas nasi; cum autem accidens definitur in concreto, e converso subiectum ponitur loco generis, sicut cum dicitur, simus est nasus curvus, sensu 6 e); vgl. definitio accidentis unter definitio sub b. 4. d. in concreto, → d. in abstracto. 5. d. per posterius & d. principaliter (2 anal. 2 f & 6 f) = im Sinne des Spätern und im Sinne des Hauptsächlichen oder des Frühern etwas definieren (substantia principaliter definitur, accidens vero per posterius, ib. 2 f). 6. d. principaliter, → d. per posterius.
- Complexa non definiuntur, → complexus. Cuicumque convenit definitio, convenit et definitum, → definitio sub b. Definitio convertitur sive debet converti cum definito, ≈ . Definitio et definitum sunt idem, ≈ . Multiplicata definitione multiplicatur et definitum, ≈ . Remota definitione aufertur definitum, ≈ .
c) bestimmen, anordnen: ex parte Dei, qui Christum definivit pati, th. III. 46. 1 c.
a) Abgrenzung, Begrenzung, Umgrenzung im allgemeinen Sinne dieser Wörter: omnis diffinitio id est determinatio uniuscuiusque, nom. 5. 1.
b) Abgrenzung, Begrenzung, Umgrenzung im logischen Sinne dieser Wörter, d. i. Vorstellung oder Angabe dessen, was die Wesenheit eines Dinges ausmacht, begriffliche Wesenheit, Begriff, synonym mit ratio (← sub i & k) und terminus (← sub d): qua quidem informatus (sc. intellectus) format secundo vel definitionem vel divisionem vel compositionem, quae per vocem significatur, th. I. 85. 2 ad 3; in operibus rationis est considerare ipsum actum rationis, qui est intelligere et ratiocinari, et aliquid per huiusmodi actum constitutum, quod quidem in speculativa ratione primo quidem est definitio, secundo enuntiatio, tertio vero syllogismus vel argumentatio, ib. I. II. 90. 1 ad 2; in rebus, quarum diffinitiones cognoscimus, cg. I. 14; formae et diffinitiones rerum, ib. 54; appellat ibi rationem definitionem, verit. 3. 2 ad 4; quicumque assignat diffinitionem seu naturam rei, 1 anim. 9 e; esse diffinitionem id est substantiam (Wesenheit) animae, ib. 11 h; definitio indicat rei quidditatem et essentiam (die Übersetzung der aristotelischen Worte: ὁρισμὸς μὲν γὰρ τοῦ τί ἐστι καὶ οὐσίας, Anal. post. II. 3, 90. b. 30-31), th. II. II. 4. 1 c; definitio significat quid est res, cg. I. 21; definitio significat formam et essentiam rei, 1 anal. 10 a; definitio est oratio significans quod quid est (→ quis sub a), 2 anal. 2 a; definitio est notificatio substantiae (Wesenheit), ib. f; definitio est manifestativa eius, quod quid est et substantiae id est essentiae cuiuslibet rei, ib. i; definitio sit ratio significativa ipsius quod quid est, ib. 8 b; in genere convertibilium (← sub a) illud, quod significat quod quid est, speciali nomine definitio vocatur, th. II. II. 9. 2 c; species autem rei est, quam signat diffinitio, quae est signum quidditatis rei, cg. II. 93; definitio est oratio significans quid est esse, definitio enim quidditatem rei significat, 1 sent. 33. 1. 1 ad 1; definitio enim oratio quaedam est, et tamen, si ad rationem hominis id est definitionem non addatur aut est, quod est verbum, aut erat aut fuit, quae sunt casus verbi, aut aliquid huiusmodi id est aliquod aliud verbum seu casus verbi, nondum est oratio enuntiativa, 1 perih. 8 b; definitio, quae positio dicitur. Ponitur enim ab arithmetico definitio unitatis tamquam quoddam principium . . . Sed tamen definitio non dicitur suppositio; illud enim proprie supponitur, quod verum vel falsum significat, 1 anal. 5 f; vgl. 1 perih. 1 a; 1 anal. 19 c & e; diffinitio significans quod quid est res dicitur terminus; est enim terminus cognitionis. Incipit enim cognitio rei ab aliquibus signis exterioribus, quibus pervenitur ad cognoscendum rei diffinitionem. Quo cum perventum fuerit, habetur perfecta cognitio de re. Vel dicitur terminus cognitionis, quia infra ipsam continentur ea, per quae scitur res, 5 met. 19 b; vgl. cg. III. 49; pot. 8. 2 ob. 11; 1 perih. 4 a; 2 anal. 1 a & 2 b; 4 phys. 5 b; omnis diffinitio est quaedam ratio id est quaedam compositio nominum per rationem ordinata; unum enim nomen non potest esse diffinitio, quia definitio oportet quod distincte notificet principia rerum, quae concurrunt ad essentiam rei constituendam. Alias autem diffinitio non sufficienter manifestaret essentiam rei. Et propter hoc dicit in I. Physicorum (1, 184. b. 11 sq.), quod diffinitio dividit diffinitum in singularia id est exprimit distincte singula principia diffiniti. Hoc autem non potest fieri nisi per plures dictiones. Unde una dictio non potest esse diffinitio, sed potest esse manifestativa eo modo, quo nomen minus notum manifestatur per magis notum, 7 met. 9 a; vgl. ib. 15 b; definitio significat unum aliquid, unde ea, quae ponuntur in definitione, ad significandum unitatem debent poni absque copula, 2 anal. 5 g; vgl. 7 met. 4 c & 12 a-k; definitio enim notificat essentiam rei, quae non potest sciri, nisi sciantur principia, 1 anim. 1 d; in definitione oportet non solum cognoscere principia essentialia, sed etiam accidentalia, ib. f; definitio est ex prioribus et notioribus (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ὁ διὰ προτέρων καὶ γνωριμωτέρων βέλτιον ὥρισται, Top. IV. 4, 141. a. 33), th. I. 85. 8 ob. 2; vgl. 2 anal. 3 a; 1 phys. 6 g; definitio est ex genere et differentia (die Übersetzung der aristotelischen Worte: ὁ ὁρισμὸς ἐκ γένους καὶ διαφορῶν ἐστιν, Top. I. 8, 103. b. 15-16), th. I. 3. 5 c; vgl. cg. I. 25; 1 perih. 12 f; 1 anal. 27 d; 7 met. 12 e; in diffinitione superioris non debet poni inferius, 2 sent. 35. 1. 2 ob. 3; via ad inveniendum definitiones convenientissima est per divisiones, 3 phys. 1 c; vgl. 2 anal. 14 a & 15 f; 7 met. 12 e; 2 eth. 5 a; si diffinitio de re aliqua daretur, quae complete comprehenderet omnia principia rei, non esset unius rei nisi una diffinitio. Sed quia in quibusdam diffinitionibus ponuntur quaedam principia sine aliis, ideo contingit variari diffinitiones de una et eadem re, 3 sent. 23. 2. 1 ad 8; vgl. 1 anal. 16 c; omnis diffinitio aut est conclusio demonstrationis, . . . aut est demonstrationis principium, 2 anim. 1 b; vgl. ib. 2 f; th. I. 3. 5 c; 2 sent. 9. 1. 1 ad 1; 4 sent. 3. 1. 1. 1 c; 1 anal. 16 c & 26 b; 2 anal. 1 g & 8 b-g; 1 phys. 1 a; definitio est praedicatum essentiale, 1 anal. 31 k; dupliciter diffinitio potest considerari, vel secundum id, quod significatur per diffinitionem, vel secundum intentionem (Absicht, Zweck) diffinitionis, 1 sent. 25. 1. 1 ad 2; definitio non est corruptibilium, sed sempiternorum, 1 anal. 16 c; definitio est solum eorum contentiva sive significativa, quae praedicantur affirmative et universaliter, 2 anal. 2 c; definitio autem in rebus naturalibus non significat formam tantum, sed formam et materiam, th. I. 75. 4 c; vgl. ib. 29. 2 ad 3; cg. IV. 81; pot. 9. 1 ob. 7; quodl. 2. 2. 4 c: in diffinitione formarum ponuntur propriae materiae loco differentiae, sicut cum dicitur, quod anima est actus corporis physici organici, pot. 6. 2 ad 9; vgl. qu. anim. 1 ad 15; 2 anim. 1 b; diffinitio et quod quid erat esse (→ quis sub a) primo et simpliciter est substantiarum, non tamen solum substantiarum, cum et accidentia aliquo modo habeant diffinitionem et quod quid erat esse, non tamen primum, 7 met. 4 c; oportet autem, quod proprium subiectum ponatur in definitione accidentis, quandoque quidem in obliquo, ut cum dicimus, quod simitas est curvitas nasi, quandoque vero in recto, ut cum dicimus quod simus est nasus curvus, 1 anal. 10 a; vgl. unten definitio accidentis.
- Zu idem definitione → idem; zu pars d. → pars sub a; zu primum secundum d. → primus; zu prius d. sive secundum d. → prior sub a; zu unitas d. → unitas; zu via d. → via sub c.
- Als Arten der definitio gehören hierher: 1. definitio absoluta (2 sent. 35. 1. 2 ad 1) = die beziehungslose d. i. auf etwas Anders keine Rücksicht nehmende Definition. 2. d. accidentis & d. substantiae (th. I. II. 53. 2 ad 3; III. 77. 1 ad 2; cg. III. 97; pot. 8. 4 ad 5; verit. 3. 7 ad 2; 1 perih. 4 a; 1 anal. 10 a; 1 phys. 6 g; 2 anim. 1 b & 2 b; sensu 6 e; 7 met. 4 a-c) = die Definition des Akzidenz und die der Substanz (in diffinitione substantiae nihil ponitur, quod sit extra substantiam diffiniti, diffinitur enim unaquaeque substantia per sua principia materialia vel formalia. In diffinitione autem accidentis ponitur aliquid, quod est extra essentiam diffiniti, scilicet subiectum, 2 anim. 1 b). 3. d. circularis (1 phys. 6 g) = die im Kreise sich drehende Definition, so genannt, weil man in ihr etwas aus einem andern erklärt, was vorher aus Ersterm erklärt wurde. 4. d. competens sive congrua sive sufficiens & d. incompetens sive incongrua sive insufficiens (th. II. II. 4. 1 t & ob. 1; 1 anim. 11 f-h & 2 f; 7 met. 2 c) = die zutreffende oder passende oder genügende und die unzutreffende oder unpassende oder ungenügende Definition. 5. d. completa sive perfecta & d. incompleta sive imperfecta (1 anal. 16 c; 1 phys. 1 a; 4 phys. 5 b; 1 anim. 2 f; ente 7 a) = die vollkommene und die unvollkommene Definition. 6. d. congrua, → d. competens. 7. d. dialectica sive logica & d. realis (1 anim. 1 f & 2 f; 7 met. 2 c; quodl. 9. 2. 4 ad 3) = die logische und die sachliche Definition (aliquando enim datur aliqua diffinitio, in qua nihil est ex parte corporis, sicut quod ira est appetitus vindictae, . . . [et haec] est dialectica, 1 anim. 2 f; si quis ergo assignet diffinitionem, per quam non deveniatur in cognitionem accidentium rei diffinitae, illa diffinitio non est realis, sed remota et dialectica; sed illa diffinitio, per quam devenitur in cognitionem accidentium, est realis et ex propriis et essentialibus rei, ib. 1 f). 8. d. falsa, d. large sumpta & d. vera (th. I. 17. 3 c; 85. 6 c; 2 sent. 25 exp.; 7 met. 12 e) = die falsche, die uneigentliche und die wahre oder eigentliche Definition (istae enim sunt diffinitiones verae, in quibus non est aliud, quam primum genus et differentiae, 7 met. 12 e. 9. d. formalis & d. materialis (trin. 1. 2. 2 c; 4 sent. 3. 1. 1. 1 c; 1 anal. 4 i; 3 phys. 4 a; 1 cael. 2 a; 1 anim. 2 f; 2 anim. 1 b) = die formale oder mit Bezug auf die Form und die materiale oder mit Bezug auf die Materie eines Dinges gegebene Definition (diffinitio quandoque materialis dicitur, quae comprehendit tantum materiam rei, formalis autem, quae comprehendit formam; sicut ira est accensio sanguinis circa cor dicitur materialis diffinitio et ira est appetitus in vindictam dicitur formalis. Quandoque autem materialis comprehendit formam et materiam, sed formalis causam efficientem; sicut haec dicitur materialis: tonitruum est continuus sonus in nubibus, haec autem formalis: tonitruum est exstinctio ignis in nube. Quandoque autem diffinitio materialis comprehendit materiam et formam et efficientem, formalis autem finem; sicut domus est coopertorium factum ex lapidibus et lignis per talem modum et talem artem est diffinitio materialis respectu huius: domus est cooperimentum prohibens nos a frigoribus et caumatibus, et hoc praecipue accidit in instrumentis, quia in eis quasi tota ratio speciei a fine sumitur, 4 sent. 3. 1. 1. 1 c). 10. d. imperfecta, → d. completa. 11. d. incompetens, → d. competens. 12. d. incompleta, → d. completa. 13. d. incongrua, → d. competens. 14. d. insufficiens, ≈ . 15. d. large sumpta, → d. falsa. 16. d. logica, → d. dialectica. 17. d. materialis, → d. formalis. 18. d. mathematica & d. naturalis sive physica (1 anim. 2 f; ente 2 d) = die mathematische und die naturwissenschaftliche Definition oder die Definition des Mathematikers und die des Naturforschers (illa autem, quae est circa materiam, ignorat autem formam, nullius est, nisi naturalis; nullus enim habet considerare materiam, nisi naturalis. Nihilominus tamen illa, quae ex utrisque est, scilicet ex materia et forma, est magis naturalis, 1 anim. 2 f). 19. d. naturalis, → d. mathematica. 20. d. perfecta, → d. completa. 21. d. physica, → d. mathematica. 22. d. quae est per causam finalem & d. quae est per causam materialem (1 anal. 4 a & 16 c; 2 anal. 8 a & c) = die von dem Zwecke eines Dinges und die von seiner Materie hergenommene Definition desselben. 23. d. quae est per causam materialem, → d. quae est per causam finalem. 24. d. realis, → d. dialectica. 25. d. remota (1 anim. 1 f) = die entfernte oder dem Wesen einer Sache fern gelegene Definition (per quam non deveniatur in cognitionem accidentium rei, ib.). 26. d. secundum viam compositionis data & d. secundum viam resolutionis data (3 phys. 1 b) = die nach synthetischer und die nach analytischer Methode gegebene Definition. 27. d. secundum viam resolutionis data, → d. secundum viam compositionis data. 28. d. substantiae, → d. accidentis. 29. d. sufficiens, → d. competens. 30. d. universalis (7 met. 2 c) = die allgemeine oder allgemein gehaltene Definition (huiusmodi definitione . . . tangitur aliqua communis condicio rei, ib.; vgl. 1 eth. 11 a). 31. d. vera, → d. falsa.
- Cuicumque convenit definitio, convenit et definitum (2 sent. 27. 1. 2 ob. 8) = wem immer eine Definition zukommt, dem kommt auch der durch sie definierte Begriff und die dem letztern entsprechende Sache zu. Definitio convertitur cum definito (th. III. 60. 2 a), oder: Definitio debet converti cum definito (2 sent. 35. 1. 2 ob. 2; 4 sent. 3. 1. 1. 1 ob. 3; pot. 9. 2 ob. 12) = die Definition muss mit dem Definierten konvertibel sein, d. h. das Prädikat eines Satzes, welches die Definition eines Dinges bildet, und das Subjekt des Satzes, welches das zu Definierende enthält, müssen, wenn die Definition richtig sein soll, miteinander vertauscht werden können, so dass man z. B. ebenso gut sagen kann: homo est animal rationale als umgekehrt: animal rationale est homo. Definitio dividit definitum in singularia (7 met. 9 a; 1 phys. 1 d), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ὁ δὲ ὁρισμὸς αὐτοῦ διαιρεῖ εἰς τὰ καθ᾽ ἕκαστα (Phys. I. 1, 184. b. 11-12) = die Definition zerlegt das Definierte in die einzelnen Wesensbestandteile. Definitio et definitum sunt idem (1 sent. 25. 1. 1 ad 2), oder: Definitio est idem rei (7 met. 9 a) = die Definition oder das durch die Definition Ausgedrückte ist mit dem Definierten oder der definierten Sache ein und dasselbe. Multiplicata definitione multiplicatur et definitum (th. I. 108. 2 ob. 1) = wird die Definition um ein Merkmal vermehrt, so auch das definierte Ding um ein Seinsmoment, so dass sich infolge dessen seine Wesenheit ändert (formae et diffinitiones rerum, quae eas signant, sunt similes numeris. Nam in numeris una unitate addita vel subtracta species numeri variatur, ut patet in binario et ternario. Similiter autem est in diffinitionibus. Nam una differentia addita vel subtracta variat speciem; substantia enim sensibilis absque rationali et irrationali addito specie differt, cg. I. 54; vgl. ib. III. 97; IV. 33; spir. 1 ad 9; 8 phys. 3 l; 5 met. 19 b). Particularium non est scientia nec definitio, → particularis. Ratio, quam significat nomen, est definitio (th. I. 13. 1 c & 6 c; cg. I. 12; 1 sent. 2. 1. 3 c; 25. 1. 1 ad 2; 1 anal. 4 c; 4 met. 16 i), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ὁ γὰρ λόγος οὗ τὸ ὄνομα σημεῖον ὁρισμὸς ἔσται, Metaph. III. 7, 1012. a. 23-24) = diejenige intellektuelle Vorstellung eines Dinges, deren sprachliches Zeichen ein Name und kein Satz (vgl. th. I. II. 90. 1 ad 2; pot. 9. 5 c) ist, ist die Definition desselben; vgl. conceptio sub c. Remota definitione aufertur definitum (th. I. 97. 1 ob. 1) = wird eine Definition durch Weglassung eines Merkmals derselben beseitigt, so auch das durch sie Definierte; vgl. oben: Multiplicata definitione multiplicatur et definitum.
c) Bestimmung, Anordnung: ratione electionis et definitionis cuiusdam, th. I. 23. 7 c; cuius definitionem circa passionem Christi praenuntiatam, ib. III. 46. 1 c.
a) nach Weise oder im Sinne der Abgrenzung, der Begrenzung, der Umgrenzung, der Einfriedigung, bei welcher die Teile des Eingeschlossenen denen seiner Umgrenzung nicht entsprechen und deshalb von letztern auch nicht gemessen werden können, das Gegenteil von circumscriptive (←): sed definitive, quia ita est in uno loco, quod non in alio, th. I. 52. 2 c; esse enim in aliquo definitive vel circumscriptive est pars eius, quod est esse in loco, ib. III. 76. 5 ob. 1; vgl. ib. ad 1.
- Zu esse in loco definitive → locus sub b.
b) nach Weise oder im Sinne einer Definition; vgl. definitio sub b.
a) abgrenzend, abschließend, endgültig.
b) definierend, d. i. das Wesen eines Dinges vorstellend oder angebend; vgl. definitio sub b.
- Zu ratio definitiva → ratio sub h.
formlos, synonym mit informis (←) .
- Zu actus deformis → actus sub a.
a) Formlosigkeit, synonym mit difformitas und informitas (← sub a).
- Eine hierher gehörige Art der deformitas ist deformitas actus (th. II. II. 6. 2 ad 2) = die Formlosigkeit eines Aktes d. i. der Mangel eines sich gebührenden Verhältnisses in den Umständen einer Tätigkeit; vgl. actus deformis unter actus sub a.
b) Unförmigkeit, Abscheulichkeit, Hässlichkeit, ebenfalls synonym mit informitas (← sub b): deformitas non solum importat (bedeutet) privationem debitae formae, sed etiam contrariam dispositionem, th. II. II. 6. 2 ad 2; nulla deformitas, nullus defectus, cg. IV. 86; in corpore humano potest esse deformitas dupliciter, 4 sent. 44. 3. 1. 1 c.
- Als Arten der deformitas gehören hierher: 1. deformitas culpae (th. I. 8. 1 ad 4; 19. 9 c) = die Hässlichkeit der Schuld. 2. d. gulae (ib. I. II. 82. 2 ad 1) = die Hässlichkeit der Gaumenlust. 3. d. immoderatae concupiscentiae (ib. I. 98. 2 c) = die Hässlichkeit der unmäßigen Begierde. 4. d. imprudentiae (ib. II. II. 53. 1 ad 1) = die Hässlichkeit der Unklugheit. 5. d. inoboedientiae (ib. I. II. 82. 2 ad 1) = die Hässlichkeit des Ungehorsams. 6. d. peccati (ib. 73. 7 c) = die Hässlichkeit der Sünde. 7. d. superbiae (ib. 82. 2 ad 1) = die Hässlichkeit des Stolzes.
gottähnlich: secundum hoc lumen efficiuntur deiformes id est Deo similes, th. I. 12. 5 c; vgl. ib. ad 3.
Gottähnlichkeit: intellectum in quadam deiformitate constituit, th. I. 12. 6 c; sanctitas et deiformitas est in angelis, ib. 108. 4 ob. 1.
a) Gottheit im abstrakten Sinne des Wortes: essentia vel natura Dei, quae est Deitas, th. I. 3. 3 ob. 1; sunt tria supposita Deitatis, ib. 31. 1 ad 5; Deus significatur ut habens Deitatem, ib. 39. 3 ob. 1; Deitas, inquantum est una in pluribus suppositis, habet quandam convenientiam cum forma nominis collectivi, ib. 5 ad 6; vgl. 1 sent. 29 exp.
b) Gottheit im konkreten Sinne des Wortes d. i. Gott: Deitas dicitur esse omnium effective, th. I. 3. 8 ad 1; nomina imponuntur quidem a processibus Deitatis, ib. 13. 2 ad 2; cum dicit, idolum est Deus, non signat veram Deitatem, ib. 10 a.
ergötzlich, ergötzend, Genuss bereitend, omnia delectabilia pertinent ad unam speciem virtutis, th. I. II. 60. 5 ob. 3; operationes enim consuetae et quae sunt secundum habitum, magis sunt delectabiles, 8 pol. 2 e: ad occursum alicuius delectabilis, puta (z. B.) cibi vel mulieris, cg. III. 85.
- Zu amicitia delectabilis → amicitia sub a; zu bonum d. → bonus sub c; zu sentire aliquid d. → sentire sub a.
- Arten des delectabile (= das Ergötzende oder Genussbereitende) sind: 1. delectabile carnis (cg. III. 109) = das Ergötzende für das Fleisch oder das fleischlich Ergötzende. 2. d. ciborum sive in cibis & d. venereorum sive venereum (th. I. II. 60. 5 a & c; 64. 1 ob. 3; 2 sent. 25. 1. 1 ad 5; 44. 2. 1 ad 3) = das Ergötzende vonseiten der Speisen oder das im Essen und Trinken gelegene und das geschlechtlich Ergötzende. 3. d. in cibis, → d. ciborum. 4. d. innaturale sive non secundum naturam & d. secundum naturam (7 met. 5 a-f) = das unnatürliche oder nicht naturgemäße und das naturgemäß Ergötzende. 5. d. memoratum (th. I. II. 32. 4 ob. 2) = das in die Erinnerung kommende Ergötzende. 6. d. non secundum naturam, → d. innaturale. 7. d. secundum naturam, ≈ . 8. d. secundum sensum sive sensus (ib. I. 48. 1 ad 2; 59. 4 ad 3; cg. I. 92; III. 9 & 10) = das den Sinn oder das sinnlich Ergötzende. 9. d. secundum tactum (2 sent. 44. 2. 1 ad 3) = das den Tastsinn Ergötzende. 10. d. sensus, → d. secundum sensum. 11. d. venereorum sive venereum, → d. ciborum.
Ergötzung, Genuss, Freude im weitern und engern Sinne dieser Wörter, synonym mit gaudium und laetitia (←), der Gegensatz zu dolor (←) und tristitia (← sub a): delectatio ex dilatatione (cordis) nomen accepit, ut laetitia nominetur, th. I. II. 33. 1 a; vgl. ib. c & 31. 3 ad 3; 4 sent. 49. 3. 1. 4 c; delectatio, quae nihil est aliud, quam quietatio appetitus in bono, th. I. II. 2. 6 ad 1; vgl. cg. III. 26; in delectatione duo sunt, scilicet perceptio convenientis, quae pertinet ad apprehensivam potentiam, et complacentia eius, quod offertur ut conveniens, et hoc pertinet ad appetitivam potentiam, in qua ratio (Wesen) delectationis completur, th. I. II. 11. 1 ad 3; licet enim delectatio sit quies quaedam appetitus, considerata praesentia boni delectantis, quod appetitui satisfacit, tamen adhuc remanet immutatio appetitus ab appetibili, ratione cuius delectatio motus quidam est, ib. 31. 1 ad 2; ad delectationem duo requiruntur, scilicet consecutio boni convenientis et cognitio huiusmodi adeptionis. Utrumque autem horum in quadam operatione consistit . . . unde oportet, quod omnis delectatio aliquam operationem consequatur, ib. 32. 1 c; vgl. 4 sent. 49. 3. 2 c; 7 phys. 6 d; obiectum delectationis est bonum apparens conveniens coniunctum (→ bonus sub c), th. I. II. 43. 1 c; vgl. ib. 32. 3 c. duplex est delectatio, una quidem de obiecto actus, alia vero de ipso actu, virt. 4. 1 ad 14; vgl. verit. 15. 4 c; delectatio est quaedam operationis perfectio, . . . perficit enim operationem, sicut pulchritudo iuventutem, cg. I. 90; vgl. ib. III. 26; 2 sent. 38. 1. 2 c; 10 eth. 6 c-g; delectatio est quaedam superfloritio naturae, 4 sent. 49. 3. 1. 1 c; duplex est delectatio. Una, quae praecedit assecutionem finis, et haec est ordinabilis in aliud; potest enim ordinari ad perfectam operationem, inquantum videlicet illa, in quibus delectamur, attentius agimus. Alia delectatio est, quae consequitur assecutionem finis, et illa efficitur per operationem, quae fini coniungit, ib. 1. 2. 2 ad 3; delectatio, quae est in appetitu sensitivo, quaedam passio est, non autem delectatio, quae est in intellectivo, nisi passione large accepta, ib. 3. 1. 1 c; vgl. 3 sent. 27. 1. 2 ad 3; th. I. II. 31. 1 c & 6 c; delectationi autem opponitur dolor, secundum quod delectatio est in sensu exteriori et praecipue in tactu, sed secundum quod est interius, non habet aliud oppositum, quam tristitiam, 4 sent. 49. 3. 1. 4 ad 3; vgl. ib. 3. 1 ad 3.
- Über den Unterschied zwischen delectatio & gaudium → gaudium.
- Zu magnitudo delectationis → magnitudo sub c.
- Arten der delectatio im allgemeinern Sinne des Wortes sind: 1. delectatio actualis sive secundum actum, d. memoriae sive per memoriam & d. spei sive per spem (2 sent. 32. 1. 3 ad 1; 7 phys. 6 d) = die in einer Tätigkeit (der Sinne) bestehende, die durch die Erinnerung und die durch die Hoffnung zustande kommende Ergötzung oder der Genuss einer gegenwärtigen, der einer vergangenen und der einer zukünftigen Sache. 2. d. aliena sive extranea & d. propria sive concomitans (th. I. II. 4. 1 ad 3; 33. 3 c & 4 c; 34. 1 c; 4 sent. 49. 3. 4. 1 ad 2 & 3 ad 4; 7 eth. 12 f; 10 eth. 7 c) = die einem Habitus oder einer Tätigkeit fremde oder äußerliche und die ihnen eigene oder sie begleitende Ergötzung. 3. d. animalis sive innaturalis sive non naturalis & d. naturalis sive connaturalis (th. I. II. 31. 3 c & ad 1; 6 ad 1 & 7 c; 72. 2 c; II. II. 118. 6 ad 1; 123. 8 c; mal. 14. 1 c; 3 eth. 19 d) = die sensitive oder nichtnatürliche und die natürliche Ergötzung (duplex est delectatio. Una quidem animalis, quae consummatur in sola apprehensione alicuius rei ad votum habitae; et haec etiam potest dici delectatio spiritualis, sicut cum aliquis delectatur in laude humana vel in aliquo huiusmodi. Alia vero delectatio est corporalis sive naturalis, quae in ipso tactu corporali perficitur, quae potest etiam dici delectatio carnalis, th. I. II. 72. 2 c). 4. d. apparenter & d. vere sive vera (7 eth. 12 b & c) = die scheinbare oder vermeintliche und die wahre oder wirkliche Ergötzung. 5. d. appetitus intellectivi sive d. secundum intellectum sive intellectus sive intellectualis sive intelligibilis & d. appetitus sensibilis sive sensitivi sive d. sensus sive secundum sensum sive sensibilis sive sensitiva (th. I. II. 2. 6 ad 2; 4. 1 ad 3; 11. 1 ob. 3; 30. 1 c; 31. 4 c & ad 1; 5 c & 6 c; 32. 7 ad 2; cg. I. 72; III. 26, 33 & 48; 2 sent. 33. 2. 1 ad 4; 3 sent. 15. 2. 2. 2 ad 3, 3. 1 c, 2 ob. 3 & ad 3; 4 sent. 49. 3. 1. 1 ad 2 & 2 ad 2) = die Ergötzung des übersinnlichen und die des sinnlichen Teils der Seele oder die übersinnliche und die sinnliche Ergötzung (delectatio intellectus dicitur dupliciter. Uno modo ita, quod sit intellectus quantum ad subiectum et quantum ad obiectum, et haec est illa delectatio, qua intellectus delectatur in hoc, quod intelligit . . . Alio modo delectatio intellectus dicitur quantum ad subiectum, sed non quantum ad obiectum, quia non delectatur per hoc, quod intelligit, sed de aliquo delectabili apprehenso, quando scilicet intellectiva pars delectatur de aliquo, quod in ipsis rebus accidit consonum voluntati, 3 sent. 15. 2. 3. 2 ad 3). 6. d. appetitus sensibilis sive sensitivi, → d. appetitus intellectivi. 7. d. bestialis sive brutorum & d. humana (th. II. II. 159. 2 c; 180. 7 c; cg. IV. 83; 3 eth. 19 m; 7 eth. 4 c & 5 a) = die tierische oder viehische und die menschliche Ergötzung. 8. d. bona sive eligibilis sive laudabilis & d. mala sive prava sive perversa sive inhonesta sive probrosa sive turpis (th. I. II. 34. 1 c; II. II. 35. 1 c; 4 sent. 49. 3. 3. 3 ad 2, 4. 2 c & ad 3 & 3 c; 7 eth. 11 e & m & 12 b; 10 eth. 1 a 4 f) = die gute oder wählenswerte oder lobenswerte und die böse oder schlechte oder unehrenhafte oder schändliche Ergötzung. 9. d. brutorum, → d. bestialis. 10. d. carnalis sive carnis sive corporalis & d. spiritualis (th. I. 13. 10 ob. 2; 63. 2 ad 1; I. II. 2. 6 c; 31. 5 ob. 1 & c; 33. 2 c; 48. 1 c; 72. 2 c; II. II. 45. 2 ob. 2; 52. 4 ob. 3; 118. 6 c & ad 1; 123. 8 c; 180. 7 c; cg. I. 92; III. 27; IV. 54; 4 sent. 49. 3. 4. 1 ad 2 & 5. 1 c; Hebr. 13. 1; 3 eth. 19 d-m) = die fleischliche oder körperliche und die geistartige oder geistige Ergötzung; vgl. d. animalis. 11. d. carnis, → d. carnalis. 12. d. concomitans, → d. aliena. 13. d. connaturalis, → d. animalis. 14. d. contemplationis (th. I. II. 35. 5 c) = die Ergötzung der Beschauung oder die durch die Beschauung eines Gegenstandes bereitete Ergötzung. 15. d. corporalis, → d. carnalis. 16. d. diuturna sive morosa (ib. 31. 2 ad 2; 74. 6 c; 88. 5 ad 2; 2 sent. 24. 3. 4 ob. 3, c & ad 2; mal. 7. 4 ad 2; verit. 15. 4 c) = die andauernde Ergötzung (non dicitur diuturna delectatio propter moram temporis, sed ex consensu rationis deliberatae, 2 sent. 24. 3. 4 ad 2). 17. d. elegibilis, → d. bona. 18. d. exterior sive exterioris actus & d. interior (th. I. II. 74. 7 ob. 3; verit. 15. 4 c) = die äußere und die innere Ergötzung, m. a. W. die durch einen äußern Akt und die durch das Denken an letztern bereitete Ergötzung. 19. d. exterioris actus, → d. exterior. 20. d. extranea, → d. aliena. 21. d. humana, → d. bestialis. 22. d. immixta sive simplex & d. mixta (10 eth. 3 c) = die ungemischte oder einfache und die gemischte Ergötzung. 23. d. immoderata sive inordinata (th. I. II. 34. 1 c & ad 2; 2 sent. 31. 1. 1 ad 3; 4 sent. 49. 3. 4. 1 ad 2; mal. 14. 4 c; verit. 15. 4 c) = die unmäßige oder ungeordnete Ergötzung. 24. d. imperfecta & d. perfecta (7 eth. 12 c & d) = die unvollkommene und die vollkommene Ergötzung. 25. d. inhonesta, → d. bona. 26. d. innaturalis, → d. animalis. 27. d. inordinata, → d. immoderata. 28. d. intellectualis, → d. appetitus intellectivi. 29. d. intellectus, ≈ . 30. d. intelligibilis, ≈ . 31. d. interior, → d. exterior. 32. d. laudabilis, → d. bona. 33. d. mala, ≈ . 34. d. memoriae, → d. actualis. 35. d. mixta, → d. immixta. 36. d. morosa, → d. diuturna. 37. d. mortalis & d. venialis (verit. 15. 4 ad 5) = die tödliche oder todsündliche und die leicht verzeihliche oder eine lässliche Sünde bildende Ergötzung. 38. d. naturalis, → d. animalis. 39. d. non naturalis, ≈ . 40. d. perfecta, → d. imperfecta. 41. d. per memoriam, → d. actualis. 42. d. per spem, ≈ . 43. d. perversa, → d. bona. 44. d. prava, ≈ . 45. d. probrosa, → d. bona. 46. d. propria, → d. aliena. 47. d. secundum actum, → d. actualis. 48. d. secundum intellectum, → d. appetitus intellectivi. 49. d. secundum sensum, ≈ . 50. d. secundum tactum sive tactus (th. I. II. 31. 6 ob. 1 & c; II. II. 141. 4 c) = die Ergötzung des Tastsinnes. 51. d. sensibilis sive sensitiva, → d. appetitus intellectivi. 52. d. sensus, ≈ . 53. d. servilis (ib. II. II. 142. 4 c; 3 eth. 19 m) = die knechtische Ergötzung (id, in quo communicamus cum bestiis, in nobis est servile et naturaliter rationi subiectum, 3 eth. 19 m). 54. d. simplex, → d. immixta. 55. d. spei, → d. memoriae. 56. d. spiritualis, → d. carnalis. 57. d. superflua (7 eth. 4 g) = die überfließende oder übermäßige Ergötzung. 58. d. tactus, → d. secundum tactum. 59. d. turpis, → d. bona. 60. d. venerea sive venereorum (th. I. II. 34. 1 ob. 1; II. II. 20. 4 c; 2 sent. 7. 1. 2 c; mal. 15. 4 c) = die geschlechtliche Ergötzung. 61. d. venialis, → d. mortalis. 62. d. vera sive vere, → d. apparenter. 63. d. visus (th. I. II. 31. 6 c) = die Ergötzung des Gesichtssinnes. 64. d. vitae activae & d. vitae contemplativae (ib. II. II. 182. 1 c; vgl. 4 sent. 49. 3. 5. 3 c) = die Ergötzung des tätigen und die des beschaulichen Lebens. 65. d. vitae contemplativae, → d. vitae activae.
- Delectatio est quaedam sensibilis generatio in naturam (7 eth. 11 f; 1 sent. 1. 4. 1 c; 2 sent. 20. 1. 2 ad 3), die Übersetzung der aristotelischen Worte: πᾶσα ἡδονὴ γένεσίς ἐστιν εἰς φύσιν αἰσθητή (Eth. Nic. VII. 12, 1152. b. 13) = die Ergötzung ist eine gewisse wahrnehmbare oder wahrgenommene Erzeugung (generatio, quae sentitur, 1 sent. 1. 4. 1 c), welche auf die Natur eines Dinges d. i. auf etwas Naturgemäßes (naturae conveniens; vgl. 1 sent. 1. 4 c; 2 sent. 20. 1. 2 ad 3) abzielt, m. a. W. das in einem erkenntnisfähigen Wesen stattfindende und von ihm empfundene Hervorbringen von etwas, was seiner Natur zusagt (dum enim aliquid sensibiliter aggeneratur naturae nostrae quasi nobis connaturale, ex hoc delectamur, sicut patet in sumptione cibi et potus, 7 eth. 11 f; conveniens enim adveniens perficit id, cui advenit, et quietat inclinationem in illud; et haec quietatio, secundum quod est percepta, est delectatio, unde Plato [in Philebo c. 32 & 33] dixit, quod delectatio est generatio sensibilis id est cognita in naturam id est connaturalis; unde in his, quae cognitionem non habent, non est delectatio aliquo modo, 3 sent. 27. 1. 2 ad 3). Delectatio non est generatio, sed magis consistit in factum esse (th. I. II. 31. 1 c), oder: Delectatio non in generatione consistit, sed magis in esse generatum (4 sent. 49. 3. 4. 3 ad 2 s. c.) = die Ergötzung besteht nicht so sehr in einem Entstehen oder in einem Entstehenden (wie Plato sagte; ↑), als vielmehr in einem Entstanden-Sein oder in einem Gewordenen (tunc enim res potest habere propriam operationem, quae est delectationis causa, quando iam perfecta est, non autem, quando est imperfecta et in fieri, 4 sent. 49. 3. 4. 3 ad 2 s. c.; vgl. 7 eth. 11 f & 12 d; 10 eth. 3 f & 5 a-g; 1 anal. 41 f).
überlegen, erwägen (vgl. deliberatio), synonym mit considerare (←): oportet, quod deliberans consilietur de duobus, quorum utrumque potest facere, ut alterum eorum eligat in futuro, mal. 16. 4 ad 7.
Überlegung, Erwägung, synonym mit consideratio (←): deliberatio duo importat (bedeutet), scilicet perceptionem rationis cum certitudine iudicii de eo, de quo fit deliberatio, et sic potest esse in instanti in eo, in quo non est dubitatio de agendis . . . Potest etiam dicere (besagen) discussionem sive inquisitionem, et sic importat discursum quendam, unde potest non esse in instanti, verit. 29. 8 ad 1; deliberatio non potest esse in momento, mal. 16. 4 c; deliberatio fit per modum cuiusdam syllogismi, mem. 8 a; vgl. th. I. 91. 4 c; I. II. 1. 1 ob. 3.
- Zu peccatum ex deliberatione → peccatum sub b.
- Eine Art der deliberatio ist die deliberatio inquisitiva (th. I. 59. 3 ad 1) = die untersuchende oder nach Weise einer Untersuchung vor sich gehende Erwägung.
überlegend, erwägend.
- Zu ratio deliberativa → ratio sub c; zu vis d. → vis sub a.
missverdienstlich, der Gegensatz zu meritorius (←): est maxime demeritorium, th. II. II. 13. 4 ob. 2.
- Zu actus demeritorius → actus sub a.
Missverdienst, der Gegensatz zu meritum (← sub a): imputentur homini ad meritum vel demeritum, th. I. 105. 4 ob. 3; contraria merita vel demerita inveniuntur, ib. 113. 8 c; meritum et demeritum dicuntur in ordine ad retributionem, quae fit secundum iustitiam, ib. I. II. 21. 3 c; vgl. ib. II. II. 18. 3 ob. 3.
- Eine Art des demeritum ist das demeritum substantiale (4 sent. 17 exp.) = das wesentliche Missverdienst oder das Missverdienst seinem Wesen nach.
Volksherrschaft, Volksregierung: ex democratia, id est potestate populi, inquantum ex popularibus possunt eligi principes et ad populum pertinet electio principum, th. I. II. 105. 1 c; si vero iniquum regimen exerceatur per multos, democratia nuncupatur id est potentatus populi, quando scilicet populus plebeorum per potentiam multitudinis opprimit divites; sic enim et populus totus erit quasi unus tyrannus, regim. 1. 1.
demokratisch (vgl. democratia).
a) zeigbar, vorzeigbar, vorweisbar: tamen quaelibet res demonstrabilis grammatice loquendo persona dici potest, th. I. 39. 8 c.
b) als notwendig wahr seiend beweisbar (vgl. demonstratio sub c): quod Deum esse non sit demonstrabile, th. I. 2. 2 ob. 1.
a) zeigen, vorzeigen, vorweisen: ut demonstrari possit, th. I. 13. 1 ob. 3; potest demonstrari hoc pronomine iste, ib. 39. 8 c; demonstrato pane, cg. IV. 62; per hic demonstretur substantia, ib. 63; digito demonstravit, verit. 12. 12 ad 3.
- Arten des demonstrare in diesem Sinne sind: demonstrare quantum ad intellectum & d. quantum ad sensum (1 sent. 22. 1 ad 3) = mit Bezug auf die Vernunft und mit Bezug auf den Sinn hinweisen.
b) kundmachen, darlegen, dartun, erweisen, nachweisen: operatio enim rei demonstrat substantiam (Wesenheit) et esse ipsius, cg. II. 79; ut igitur utrumque nobis in seipso demonstraret, ib. IV. 79; vgl. ib. 83 & 88.
c) etwas als notwendig wahr seiend dartun (vgl. demonstratio sub e): de vero demonstrari contrarium, th. I. 1. 8 c; ex quolibet autem effectu potest demonstrari, propriam causam eius esse, ib. 2. 2 c; ad demonstrandum Deum esse, cg. I. 10; transcendentem in aliud genus non contingit demonstrare, 1 cael. 3 d; vgl. 1 anal. 15 d.
- Zu modus demonstrandi → modus sub b.
- Als Arten des demonstrare gehören hierher: 1. demonstrare argumentative & d. redarguitive sive elenchice (4 met. 6 f) = etwas im Sinne eines Beweises in des Wortes weiterer Bedeutung und etwas im Sinne einer Widerlegung beweisen. 2. d. circulariter sive circulo (verit. 10. 8 ob. 9; 1 anal. 7 c & 8 a, b & d; 2 anal. 12 a) = sich im Kreise drehend beweisen (circulariter demonstrare est demonstrare ex invicem, id est ut, quod primo fuit principium, postmodum fiat conclusio, et e converso, 1 anal. 7 c). 3. d. circulo, → d. circulariter. 4. d. elenchice, → d. argumentative. 5. d. ostensive (ib. 37 a) = vorzeigend beweisen, d. i. etwas so beweisen, dass man es am Schlusse des Beweises als wahr gewissermaßen vorzeigen kann. 6. d. redargutive, → d. argumentative. 7. d. simpliciter (4 met. 6 f) = einfachhin oder schlechtweg etwas beweisen. 8. d. sufficienter (th. I. 12. 8 ad 1) = hinreichend etwas beweisen.
a) Zeigen, Vorzeigung, Hinweis: secundum quod faciunt demonstrationem ad id, quod intelligitur, th. I. 13. 1 ad 3; in demonstratione Patris, ib. 42. 6 ad 2; includit demonstrationem primae personae, ib. III. 78. 2 ad 4; vgl. 4 sent. 8. 2. 1. 4 ad 1.
- Als Arten der demonstratio gehören hierher: 1. demonstratio ad intellectum & d. ad sensum (4 sent. 8. 2. 1. 4 ad 1) = der Hinweis für die Vernunft und der für den Sinn. 2. d. ad sensum, → d. ad intellectum. 3. d. personalis & d. simplex (quodl. 5. 5. 8 c) = der persönliche und der einfachhinige Hinweis oder der Hinweis auf eine bestimmte Person und der allgemeine Hinweis. 4. d. simplex, → d. personalis.
b) Kundmachung, Darlegung, Erweis, Nachweis, synonym mit ostensio (← sub a): ut demonstratio divinitatis eius, th. III. 36. 4 c; communicatio autem intelligentiae demonstratio vel locutio sive doctrina potest dici, cg. IV. 8; propter resurrectionis demonstrationem, ib. 83; sed ad virtutis demonstrationem, ib. 86.
- Arten der demonstratio in diesem zweiten Sinne sind: 1. demonstratio exemplaris (4 phys. 12 b) = der beispielartige Nachweis oder der Nachweis an einem Beispiel. 2. d. scientialis sive scientifica (1 anal. 4 g & 14 d) = der wissenschaftliche oder ein Wissen (→ scientia sub a) erzeugende Nachweis.
c) Beweis im engern Sinne des Wortes (= demonstratio scientialis sive scientifica, → sub b), d. i. derjenige Beweis, welcher etwas als notwendig wahr seiend dartut, ebenfalls synonym mit ostensio (← sub b): demonstrationis, quae est syllogismus faciens scire (die Übersetzung der aristotelischen Erklärung: ἀπόδειξιν δὲ λέγω συλλογισμὸν ἐπιστημονικόν, Anal. post. I. 2, 71. b. 17-18), th. I. II. 54. 2 ad 2; vgl. cg. I. 57; 1 anal. 4 g & h; demonstratio facit scire conclusionem necessariam, ergo oportet, quod sit ex principiis necessariis, 1 anal. 13 c; demonstratio est ex necessariis et de necessariis, . . . quia est scientifica id est faciens scire, ib. 14 d; vgl. 6 eth. 4 d; per hoc enim, quod dicitur, quod demonstratio est ex primis, habetur, quod sit ex propriis principiis, 1 anal. 4 o; vgl. ib. i & k; demonstratio est solum circa illa, quae per se insunt rebus, ib. 35 b; vgl. Aristoteles: ib. 22, 84. a. 11 sq.; demonstratio est syllogismus ostendens causam et propter quid, sic enim contingit scire, 1 anal. 38 a; vgl. Aristoteles: ib. 24, 85. b. 23 sq.; certa cognitio sive scientia est effectus demonstrationis, 4 met. 4 b; demonstratio est species argumentationis, verit. 2. 4 ad 5.
- Als Arten der demonstratio sind hier anzuführen: 1. demonstratio ad aliquem sive ad hominem sc. arguentem sive ad contradicendum & d. simpliciter sive vera (1 anal. 14 a; 1 phys. 3 d; 7 phys. 1 b; 4 met. 6 f; 5 met. 6 f; 11 met. 5 f) = der gegen irgendjemanden oder gegen einen Menschen, welcher etwas behauptet, gerichtete Beweis oder der Widersprechungsbeweis und der Beweis einfachhin oder der eine Wahrheit erhärtende Beweis (contra negantes principia non potest adduci demonstratio simpliciter, quae procedit ex magis notis simpliciter, sed demonstratio ad contradicendum, quae procedit ex iis, quae supponuntur ab adversario, quae sunt interdum minus nota simpliciter, 1 phys. 3 d). 2. d. ad contradicendum, → d. ad aliquem. 3. d. ad hominem, ≈ . 4. d. ad impossibile ducens & d. ostensiva (1 anal. 20 b, 34 i, 37 a & b, 40 a-f; 6 phys. 4 g; 7 phys. 2 d; 8 phys. 21 c) = der zu etwas Unmöglichem oder Absurdem führende und der das zu Beweisende gewissermaßen vorzeigende oder der indirekte und der direkte Beweis. 5. d. affirmativa sive categorica sive praedicativa & d. negativa sive privativa (1 anal. 31 e & i, 32 d, 37 a & c, 39 a-e) = der bejahende oder bejahend aussagende und der verneinende Beweis, m. a. W. der Beweis, welcher dartut, dass etwas der Fall, und derjenige, welcher dartut, dass etwas nicht der Fall ist. 6. d. categorica, → d. affirmativa. 7. d. circularis (ib. 8 a, b, d & e & 14 a; 2 cael. 16 a) = der im Kreise sich drehende Beweis (in circulari demonstratione concluditur idem per idem, 1 anal. 8 d; ut si dicamus: si est hoc, est hoc, ib. b). 8. d. negativa, → d. affirmativa. 9. d. operativa (ib. 2 a) = der (noch eine andere Erkenntnis bewirkende) Beweis. 10. d. ostensiva, → d. ad impossibile ducens. 11. d. particularis & d. universalis (ib. 37 a & c, 38 a-g) = der besondere und der allgemeine Beweis (demonstratio autem universalis demonstrat aliquid et facit scire non secundum ipsum, sed secundum aliud, scilicet secundum universale, sicut quod triangulus duorum aequalium laterum, qui est ἰσοσκελής, habet tres [angulos aequales duobus rectis], non quia est ἰσοσκελής, sed quia est triangulus. Particularis autem demonstratio demonstrat de aliqua re particulari secundum seipsam, ib. 37 c). 12. d. physica (pot. 3. 17 c) = der physische oder naturwissenschaftliche Beweis. 13. d. positione differens (4 sent. 3. 1. 1. 1 c; 2 anim. 1 b; vgl. 1 anal. 16 c, 2 anal. 8 c; 1 phys. 1 a; 2 cael. 2 b; Aristoteles: Anal. post. I. 8, 75. b. 31 sq.) = der durch die Stellung (seiner Prämissen) verschiedene Beweis (positione id est ordine differens, sicut haec: tonitruum est continuus sonus in nubibus propter exstinctionem ignis in nube. In hac enim ponitur et demonstrationis conclusio et principium, sed non secundum ordinem syllogismi, 2 anim. 1 b). 14. d. praedicativa, → d. affirmativa. 15. d. privativa, ≈ . 16. d. propter quid & d. quia sive signi (th. I. 2. 2 c; cg. I. 12; 4 sent. 1. 1. 1. 1 ad 5; 1 anal. 23 a 25 f; 34 i; 7 phys. 1 b; 2 anim. 3 a; 1 eth. 4 e) = der Beweis aus der Ursache und der aus der Wirkung oder aus dem Zeichen (vgl. Aristoteles: Anal. prior. II. 27, 70. a. 10 sq.; Rhetor. I. 2, 1357. a. 32 sqq.) oder der apriorische und der aposteriorische Beweis (duplex est demonstratio. Una, quae est per causam et dicitur propter quid, et haec est per priora simpliciter. Alia est per effectum et dicitur demonstratio quia, et haec est per ea, quae sunt priora quoad nos; cum enim effectus aliquis nobis est manifestior, quam sua causa, per effectum procedimus ad cognitionem causae, th. I. 2. 2 c; vgl. 1 anal. 8 a). 17. d. quia, → d. propter quid. 18. d. signi, ≈ . 19. d. simpliciter, → d. ad aliquem. 20. d. universalis, → d. particularis. 21. d. vera, → d. ad aliquem.
nach Weise eines Beweises, welcher etwas als notwendig wahr dartut, im Sinne eines solchen Beweises (vgl. demonstratio sub c), der Gegensatz zu logice und probabiliter (←): et hoc demonstrative facit, 4 met. 4 b.
a) vorzeigend, hinweisend.
b) etwas als notwendig wahr seiend dartuend, notwendig wahr seiend (vgl. demonstratio sub c).
c) den Beweis betreffend, welcher etwas als notwendig wahr seiend dartut (vgl. demonstratio sub c).
- Demonstrativa sc. pars logicae (1 anal. 20 d; 4 met. 4 b) = derjenige Teil der Logik, welcher sich mit der demonstratio (← sub c) sive scientia demonstrativa (→ scientia sub b) befasst: in parte logicae, quae dicitur demonstrativa, sola doctrina pertinet ad logicam, usus vero ad philosophiam et ad alias particulares scientias, quae sunt de rebus naturae, et hoc ideo, quia usus demonstrativae consistit in utendo principiis rerum, de quibus fit demonstratio, quae ad scientias reales pertinet non utendo intentionibus logicis, 4 met. 4 b.
derjenige, welcher etwas als notwendig oder als notwendig wahr seiend dartut (vgl. demonstratio sub c), der Gegensatz zu dialecticus (← sub b): non est demonstratoris, sed probabiliter persuadentis, th. I. 46. 1 c; eandem conclusionem aliter demonstrator, aliter dialecticus cognoscit, 2 sent. 3. 3. 2 c; demonstrator non utitur ad suum finem nisi enuntiativis orationibus significantibus res, secundum quod earum veritas est in anima, 1 perih. 7 c; vgl. 1 anal. 5 c, 9 c, 10 a & d, 19 b, 20 d & 31 c; 2 phys. 15 e.
nennen, benennen, zubenennen, synonym mit dicere (← sub b): duplex est modus, quo aliquid denominative praedicatur (← sub b). Denominatur enim aliquid ab eo, quod extra ipsum est, sicut a loco dicitur aliquis esse alicubi et a tempore aliquando; aliquid vero denominatur ab eo, quod inest, sicut ab albedine albus. A relatione vero non invenitur aliquid denominari quasi exterius existente, sed inhaerente; non enim denominatur aliquis pater, nisi a paternitate, quae ei inest, cg. II. 13; omnia, quae habent ordinem ad unum aliquid, licet diversimode, ab illo denominari possunt, sicut a sanitate, quae est in animali, denominatur sanum non solum animal, quod est sanitatis subiectum, sed dicitur medicina sana, inquantum est sanitatis effectiva, diaeta vero, inquantum est conservativa eiusdem, et urina, inquantum est significativa ipsius, th. III. 60. 1 c; vgl. verit. 21. 4 ad 2; 3 phys. 5 i; 5 phys. 8 e.
- Iustum est, quod omnia definiantur et denominentur a fine (2 anim. 9 k), oder: res denominatur a fine et complemento (th. III. 60. 2 ad 3), oder: unumquodque denominatur a fine (cg. IV. 74; vgl. 2 anim. 9 k), die Übersetzung des aristotelischen Textes: ἀπὸ τοῦ τέλους ἅπαντα προσαγορεύειν δίκαιον (De anima II. 4, 416. b. 23-24) = jedwedes Ding (sc. quod est propter finem: 3 eth. 15 d) wird mit Recht nach demjenigen definiert und benannt, was seinen Zweck und seine Vollendung bildet, quia ex fine sumitur ratio (Wesen) eorum, quae sunt ad finem, ib.; vgl. denominatio. Omne accidens denominat proprium subiectum (th. I. 77. 5 c) = jedes Akzidenz benennt sein eigentümliches Subjekt, m. a. W. von jedem Akzidenz wird eine Benennung seines eigentümlichen Subjektes hergenommen; vgl. denominatio. Res debet denominari ab eo, quod est de essentia sua (4 sent. 27. 1. 1. 2 ob. 2), oder: Unaquaeque res proprie denominatur a sua quidditate (pot. 7. 2 a) = eine Sache muss eigentlich von demjenigen her benannt werden, was zu ihrer Wesenheit gehört. Res denominatur a fine et complemento, ↑: Iustum est, quod etc. Unaquaeque res proprie denominatur a sua quidditate, ↑: Res debet denominari ab eo etc. Unumquodque denominatur a fine, ↑: Iustum est, quod omnia etc. Unumquodque denominatur a sua forma (th. I. 13. 11 c; 37. 2 c) = jedwedes Ding wird nach seiner Form benannt (illud, a quo aliquid denominatur, non oportet quod sit semper forma secundum rei naturam, sed sufficit, quod significetur per modum formae, grammatice loquendo; denominatur enim homo ab actione et ab indumento et ab aliis huiusmodi, quae realiter non sunt formae, pot. 7. 10 ad 8). Unumquodque praecipue denominatur et definitur secundum id, quod convenit ei primo et per se, non autem secundum id, quod convenit ei per aliud (th. III. 60. 4 ad 1) = jedwedes Ding wird vorzugsweise nach dem benannt, was ihm zuerst und durch sich selbst d. i. durch seine eigene Natur und Wesenheit, nicht aber nach demjenigen, was ihm durch ein anders zukommt.
Benennung.
- Eine Art der denominatio ist die denominatio praedicamentalis (3 phys. 5 i) = die Benennung (eines Dinges) nach einem der zehn Prädikamente (→ praedicamentum sub b).
- Denominatio fit a forma, quae dat speciem rei (1 perih. 8 b), oder: omnis denominatio est a forma, quae dat esse et est principium operationis (2 sent. 9. 1. 4 c), oder: omnis denominatio est a forma (pot. 7. 10 ob. 8) = die Benennung eines Dinges geschieht von der Form her, welche ihm das Wesen verleiht und das Prinzip seiner Tätigkeit bildet; vgl. denominare. Denominatio fit a potiori (th. I. II. 25. 2 ob. 1) = die Benennung (eines Dinges) geschieht nach dem vorzüglichern (Teile desselben). Denominatio fit ex completo et ultimo et manifestiori (3 sent. 33. 2. 1. 4 ad 1) = die Benennung eines Dinges geschieht nach dem, was von ihm das Vollendete und das Letzte und das Offenkundigere ist (ideo potentia irascibilis denominatur a passione irae, quae est ultima aliarum passionum, quae sunt in irascibili, ib.). Denominatio proprie est secundum habitudinem accidentis ad subiectum (1 sent. 17. 1. 5 ad 2) = die eigentliche Benennung eines Dinges geschieht gemäß dem Verhältnis eines Akzidenz zu seinem Subjekte; vgl. denominare. Denominatio rei maxime debet fieri a perfectione et fine (th. I. 33. 2 ad 2), oder: iustum est, quod omnia definiantur et denominentur a fine (2 anim. 9 k), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἀπὸ τοῦ τέλους ἅπαντα προσαγορεύειν δίκαιον (De anima II. 4, 416. b. 23-24) = die Benennung eines Dinges soll hauptsächlich von demjenigen hergenommen werden, was die Vollendung und den Zweck des Dinges bildet; vgl. denominare. Denominationes consueverunt fieri a perfectiori (th. I. 115. 2 c) = die Benennungen der Dinge pflegen nach demjenigen zu geschehen, was unter ihnen das Vollkommnere ist. Iustum est, quod omnia definiantur et denominentur a fine, ↑: Denominatio rei etc. Omnis denominatio est a forma, quae dat esse et est principium operationis, ↑: Denominatio fit a forma etc. Omnis denominatio fit a forma, ≈ .
nach Weise des Benennens, im Sinne der Beilegung eines Namens.
benennend, zubenennend.
ungeordnet, unordentlich, synonym mit inordinatus (←), der Gegensatz zu ordinatus (←) .
- Zu actus deordinatus → actus sub a; zu voluntas d. → voluntas sub c.
schlecht oder unrichtig schließen: Zeno autem deratiocinatur, 6 phys. 6 a; vgl. ib. 11 a.
a) Verlangen im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. das Begehren nach einem Gute, welches man noch nicht besitzt: desiderium autem et spes de bono nondum adepto, th. I. 20. 1 c; cum desiderium sit rei non habitae, possibilis tamen haberi, ib. 58. 1 ob. 2; desiderium potest dupliciter accipi; uno modo proprie, secundum quod importat (bedeutet) appetitum rei non habitae, ib. I. II. 33. 2 c; vgl. ib. 23. 2 c; 40. 1 c; est enim desiderium, secundum quod voluntas tendit in id, quod nondum habet, cg. III. 26; desiderium est inclinatio voluntatis in aliquod bonum consequendum, ib.; vgl. 2 sent. 1. 2. 1 c; 3 sent. 26. 1. 3 c & 2. 3. 2 c.
- Zu quies desiderii → quies.
- Als Arten des desiderium gehören hierher: 1. desiderium caeleste & d. terrenum sive saeculare (1 Cant. 5) = das himmlische und das weltliche oder irdische Verlangen. 2. d. carnale sive carnis (Eph. 2. 1; 2 Cant. 1) = das Verlangen des Fleisches. 3. d. carnis, → d. carnale. 4. d. commune (4 sent. 43. 1. 4. 1 ob. 2) = das allgemeine Verlangen. 5. d. concupiscentiae sive sensus & d. intellectuale (cg. II. 70) = das Verlangen der sinnlichen Begierde (→ concupiscentia sub b) oder des sinnlichen Teils der Seele und das übersinnliche Verlangen; vgl. th. I. II. 30. 1 ad 2. 6. d. consiliabile (ib. I. 83. 3 c; 3 eth. 9 d), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks βουλευτικὴ ὄρεξις (Eth. Nic. III. 5, 1113. a. 11) = das überlegbare oder überlegte Verlangen. 7. d. conveniens (cg. III. 95) = das passende oder angemessene Verlangen. 8. d. intellectuale, → d. concupiscentiae. 9. d. naturae sive naturale (th. I. 75. 6 c; cg. II. 55; III. 48; 1 eth. 2 a & 16 g) = das Verlangen der Natur oder das natürliche Verlangen (naturale desiderium nihil est aliud, quam inclinatio inhaerens rebus ex ordinatione primi moventis, 1 eth. 2 a). 10. d. naturale, → d. naturae. 11. d. pium (cg. III. 95) = das fromme Verlangen oder der fromme Wunsch. 12. d. saeculare, → d. caeleste. 13. d. sensus, → d. concupiscentiae.
- Impossibile est naturale desiderium esse inane (cg. II. 55), oder: Naturale desiderium non potest esse inane (th. I. 75. 6 c), oder: Naturale et commune desiderium non potest esse vacuum et inane (4 sent. 43. 1. 4. 1 ob. 2) = das natürliche und allgemeine Verlangen kann nicht vergeblich sein.
b) Verlangen im weitern Sinne des Wortes, d. i. das Begehren nach einem Gute, gleichviel ob es in Besitz genommen ist, oder nicht: desiderium illud angelorum non excludit rem desideratam, sed eius fastidium, th. I. 58. 1 ad 2; desiderium potest . . . accipi . . . alio modo communiter, secundum quod importat (bedeutet) exclusionem fastidii, ib. I. II. 33. 2 c.
Bezeichnung, Bestimmung, synonym mit determinatio (← sub a): ideae ad sui designationem non indigent essentialibus differentiis, cg. I. 24.
- Arten der designatio sind: 1. designatio completa (ib. 14) = die vollständige Bestimmung. 2. d. essentialis sive substantialis (ib. 24) = die wesentliche Bestimmung. 3. d. substantialis, → d. essentialis.
bezeichnend, bestimmend, synonym mit determinativus (←): sed tamen est designativum vel determinativum alicuius, quodl. 2. 2. 4 ad 1.
Hoffnungslosigkeit, Verzagung im engern und weitern Sinne des Wortes: cum ventum fuerit ad aliquid impossibile, tunc homines discedunt, et sic respicit hoc obiectum desperatio, th. I. II. 40. 4 c; vgl. 3 eth. 8 d; desperatio non importat (bedeutet) solam privationem spei, sed importat quendam recessum a re desiderata propter aestimatam impossibilitatem adipiscendi, th. I. II. 40. 4 ad 3; vgl. ib. II. II. 14. 2 c; 20. 1-4.
- Die desperatio im engern Sinne ist einer von den iraszibeln Affekten (→ passio irascibilis sub c); auf die geistlichen Güter bezogen, ist sie eine filia acediae (←) und eine Sünde gegen den h. Geist (→ peccatum in Spiritum sanctum sub b).
herrisch, gebieterisch, synonym mit dominativus und tyrannicus (←): combinatio domini et servi vocatur despotica, id est dominativa, 1 pol. 2 b.
verschlechternd.
- Zu amor deteriorativus → amor sub a.
auf abgegrenzte, festgesetzte, bestimmte Weise, der Gegensatz zu indeterminate (←): sive petitio proponatur determinate, th. II. II. 83. 17 c; non determinetur ad hoc instrumentum determinate, ib. III. 56. 1 ad 2.
a) Abgrenzung, Festsetzung, Bestimmung, synonym mit designatio (←), der Gegensatz zu indeterminatio (←): in brutis animalibus invenitur determinatio appetitus ad aliquid passive tantum, th. I. II. 15. 2 ad 1; praesupponit determinationem consilii, ib. 3 c; vgl. ib. 17. 3 ad 1; 99. 4 c; quaedam dictiones, quae possunt dici determinationes vel signa, 1 perih. 10 c; improprie autem sumitur absque determinatione subiecti et temporis, 5 met. 15 i.
- Als Arten der determinatio gehören hierher: 1. determinatio activa & d. passiva (th. I. II. 15. 2 ad 1) = die aktive und die passive Bestimmung oder die Selbstbestimmung und die von etwas ihm Fremden ausgehende Bestimmung eines Wesens oder eines Vermögens. 2. d. diminuens (pot. 9. 5 ob. 2) = die vermindernde oder eine Verminderung einschließende Bestimmung. 3. d. distinctionis & d. limitationis (quodl. 7. 3. 6 c) = die Bestimmung der Unterscheidung und die der Beschränkung oder die unterscheidende und die einschränkende Bestimmung. 4. d. limitationis, → d. distinctionis. 5. d. passiva, → d. activa.
b) Anordnung, Anweisung, Bestimmung, Entscheidung: per modum particularis determinationis, th. I. II. 95. 4 c; determinatio decimae partis solvendae est auctoritate ecclesiae tempore novae legis instituta, ib. II. II. 87. 1 c; utrum determinationes theologicae debeant fieri auctoritate vel ratione, quodl. 4. 9. 18 t; qui sentit (denkt, meint) contra determinationem Conciliorum, ib. 9. 7. 16 a; etiam determinatio Dionysii, 4 sent. 7. 1. 2. 3 a.
im Sinne einer Festsetzung oder Bestimmung, nach Weise einer solchen.
- Zu dicere determinative → dicere sub c.
abgrenzend, festsetzend, bestimmend, synonym mit designativus (←) = non est per se determinativa eius, th. I. II. 18. 7 c; quae est veritatis determinativa, ib. II. II. 51. 2 ad 3; determinativum alicuius essentialium principiorum, quodl. 2. 2. 4 ad 1.
a) abgegrenzt, festgesetzt, bestimmt, synonym mit finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a), der Gegensatz zu indefinitus, indeterminatus, infinitus und interminatus (←): aliquid dicitur determinatum dupliciter, primo ratione limitationis, alio modo ratione distinctionis, quodl. 7. 1. 1 ad 1; vgl. determinatio sub a.
b) hingeordnet, synonym mit ordinatus.
- Zu iudicium determinatum et non d. ad unum → iudicium sub d.
Gott, synonym mit deitas, divinitas (← sub b) und divina (← sub a): ut ab intelligendo nomen Dei imponerent; nam Theos, quod secundum Graecos Deum significat, dicitur a theaste (θεᾶσθαι), quod est considerare vel videre, cg. I. 44; significatur enim hoc nomine id, quo maius significari non potest, th. I. 2. 1 ob. 2; principalis intentio huius sacrae doctrinae est Dei cognitionem tradere, et non solum secundum quod in se est, sed etiam secundum quod est principium rerum et finis earum, et specialiter rationalis creaturae, ib. 2 pr.; vgl. cg. I. 9; quia nos non scimus de Deo quid est, non est nobis per se nota, sed indiget demonstrari (scilicet haec propositio Deus est), th. I. 2. 1 c; vgl. ib. ad 1 & 2; cg. I. 10 & 11; 1 sent. 3. pr. & 1. 2 c; verit. 10. 12 c; Deum esse, secundum quod non est per se notum quoad nos, demonstrabile est per effectus nobis notos, th. I. 2. 2 c; vgl. cg. I. 12; Deum esse, quinque viis probari potest, th. I. 2. 3 c; vgl. cg. I. 13; 4 phys. 2 a; 7 phys. 1 a & b, 3 a & 7 a; 8 phys. 2 a, 3 e, 7 a-h, 9-13 & 21-23; 1 cael. 8 i; 2 met. 3 a; 6 met. 1 f; 12 met. 12 x; bonitas enim infinita Dei manifestatur etiam in productione creaturarum, quia infinitae virtutis est ex nihilo producere, th. I. 32. 1 ad 2; vgl. ib. 45. 5 ad 3; 65. 3 ad 3; cg. I. 43 & II. 20; pot. 3. 4 c & 6. 3 ad 16; comp. 1. 70; natura autem eius (sc. Dei) est per se necesse esse, cg. I. 80; in hoc maxime consideratur divina dignitas, quod est prima causa essendi non habens ab alio esse, pot. 10. 1 ob. 6; inter alia nomina hoc (nomen Qui est) maxime proprie nominat Deum; unumquodque enim denominatur a sua forma, th. I. 13. 11 c; vgl. ib. ad 1; 1 sent. 8. 1. 1 ad 3; pot. 7. 5 c; 10. 1 ad 9; impossibile est ergo, quod in Deo sit aliud esse et aliud eius essentia, th. I. 3. 4 c; vgl. ib. 13. 11 c; III. 3. 3 ad 1; Deus est sua essentia, quidditas seu natura, cg. I. 21; vgl. ib. 22; 1 sent. 2. 1. 1 a & 4 ad 1; comp. 1. 11; ente 6 a; Deus in hac vita . . . cognoscitur a nobis ex creaturis secundum habitudinem principii et per modum excellentiae et remotionis, th. I. 13. 1 c; vgl. ib. 84. 7 ad 3; cg. I. 14; 1 sent. 3. 1. 3 c; quae quidem perfectiones in Deo praeexistunt unite et simpliciter, th. I. 13. 4 c; vgl. ib. II. II. 183. 2 c; in Deo est idem potentia et essentia et voluntas et intellectus et sapientia et iustitia, ib. I. 25. 5 ad 1; Deus est omnino extra ordinem temporis, quasi in arce aeternitatis constitutus, quae est tota simul, cui subiacet totus temporis decursus secundum unum et simplicem eius intuitum, et ideo uno intuitu videt omnia, quae aguntur secundum temporis decursum, 1 perih. 14 f.
- Amor Dei est congregativus, → amor sub a. Deus et natura nihil frustra faciunt, → frustra. Deus nihil facit frustra, ≈ . In Deo affirmationes sunt incompactae, → affirmatio sub a. In operibus Dei et ecclesiae nihil est vanum et frustra, → frustra. In operibus Dei non est aliquid frustra, ≈ . Natura in sua operatione Dei operationem imitatur, → natura. Natura nihil facit frustra, ita nec Deus, → frustra.
Aufopferung, Hingebung seiner selbst an Gott, Andacht, der Gegensatz zu indevotio (←): devotio dicitur a devovendo, unde devoti dicuntur, qui seipsos quodammodo Deo vovent, ut ei se totaliter subdant, th. II. II. 82. 1 c; devotio nihil aliud esse videtur, quam voluntas quaedam prompte tradendi se ad ea, quae pertinent ad Dei famulatum, ib.; ad devotionem, quae est principalis actus religionis, ib. 104. 3 ad 1; vgl. ib. 82. 2 c; 83. 3 ad 1; 4 sent. 4. 3. 2. 2 ad 3; 15. 4. 3. 2 c; mal. 11. 1 ad 7.
a) zum Durchgesprochen-Werden geeignet, bestreitbar, strittig, nicht mit Sicherheit ausmachbar, wahrscheinlich.
b) zum Durchsprechen geeignet, bestreitend, strittig machend, nicht mit Sicherheit ausmachend.
- Dialectica sc. ars sive scientia (th. I. II. 57. 6 ad 3; II. II. 48. 1 c; 51. 2 ad 3 & 4 ad 2; 1 anal. 1 a, 15 f & 20 d; 4 met. 4 b), synonym mit scientia dialectica (→ scientia sub b) und topica (←) = die Kunst oder Wissenschaft, etwas durchzusprechen oder über etwas miteinander zu streiten, so dass über dasselbe keine volle Gewissheit, sondern nur eine größere oder geringere Wahrscheinlichkeit erzielt wird: in processu rationis, qui non est cum omnimoda certitudine, gradus aliquis invenitur, secundum quod magis et minus ad perfectam certitudinem acceditur. Per huiusmodi enim processum quandoque quidem, etsi non fiat scientia, fit tamen fides vel opinio propter probabilitatem propositionum, ex quibus proceditur, quia ratio totaliter declinat in unam partem contradictionis, licet cum formidine alterius, et ad hoc ordinatur topica sive dialectica, nam syllogismus dialecticus ex probabilibus est, 1 anal. 1 a.
- Arten der dialectica sind: dialectica docens & d. utens (4 met. 4 b) = die lehrende und die gebrauchende Dialektik m. a. W. die Dialektik in der Theorie oder Darstellung und die in der Praxis oder Anwendung: secundum quidem quod est docens, habet considerationem de istis intentionibus (Begriffe) instituens modum, quo per eas procedi possit ad conclusiones in singulis scientiis probabiliter ostendendas, et hoc demonstrative (←) facit et secundum hoc est scientia; utens vero est, secundum quod modo adiuncto utitur ad concludendum aliquid probabiliter in singulis scientiis, et sic recedit a modo scientiae, ib.
- Dialecticus (th. I. 48. 3 ad 3; 1 anal. 20 d; 4 met. 4 b) = derjenige, welcher die Kunst oder Wissenschaft, etwas wahrscheinlich zu machen, besitzt und auszuüben versteht, der Gegensatz zu demonstrator (←): dialecticus autem circa omnia praedicta procedit ex probabilibus, unde non facit scientiam, sed quandam opinionem, 4 met. 4 b.
Durchscheinigkeit, Durchsichtigkeit: aqua sua diaphaneitate est, th. III. 66. 3 c; actum diaphaneitatis sequitur, cg. II. 62; diaphaneitas, quae completur, ente 7 g.
durchscheinig, durchsichtig: aere, qui secundum naturam suam est diaphanus, th. I. 48. 4 c.
- Diaphanum= das durchscheinige oder durchsichtige Medium des Lichtes: sed ex diversa dispositione diaphani recipientis, ib. 14. 6 c; tenebrositas non est de ratione (Wesen) diaphani, ib. II. II. 6. 2 c; diaphanum semper est in ultima dispositione ad lucem, cg. II. 19; diaphanum est aeri principium lucendi, ib. 54; vgl. ib. 60 & 76; III. 43 & 53; lumen, quod est actus (Wirklichkeit) diaphani, 2 cael. 14 f; diaphanum autem est idem, quod transparens, 2 anim. 14 b; est autem diaphanum, quod non habet proprium colorem, ut secundum ipsum videri possit, sed est susceptivum extranei coloris, secundum quem aliquo modo est visibile, ib. c; vgl. ib. 15 a; sensu 2 g & 5 a.
a) sagen, sprechen, reden im engern und weitern Sinne dieser Wörter: nihil enim est aliud dicere, quam proferre verbum, th. I. 34. 1 ad 3; cum dicere sit producere verbum, ib. 37. 2 ad 2; producere verbum, quod est dicere vel loqui, ib. III. 39. 8 ad 2; hoc verbum dicere potest accipi dupliciter, stricte et large. Stricte accipiendo dicere idem est, quod verbum a se emittere, . . . Alio modo potest accipi communiter, prout dicere idem est, quod intelligere, pot. 2. 4 ad 8; vgl. ib. 9. 9 ad 8; verit. 4. 2 ad 4 & 5; quodl. 4. 4. 6 ad 1; Aristoteles frequenter ponit dicere pro affirmare, 1 perih. 6 b; dicere tripliciter se habet ad id, quod dicitur. Uno modo per modum enuntiationis, sicut aliquid exprimitur modo indicativo, et sic maledicere nihil aliud est, quam malum alterius referre . . . Alio modo dicere se habet ad id, quod dicitur, per modum causae, et hoc quidem primo et principaliter competit Deo, qui omnia suo verbo fecit, . . . consequenter autem competit hominibus, qui verbo suo alios movent per imperium ad aliquid faciendum, et ad hoc instituta sunt verba imperativi modi. Tertio modo ipsum dicere se habet ad id, quod dicitur quasi expressio quaedam affectus desiderantis id, quod verbo exprimitur, et ad hoc instituta sunt verba optativi modi, th. II. II. 76. 1 c.
- Als Arten des dicere gehören hierher: 1. dicere mentis sive rationis & d. oris sive vocis (log. IV. 1) = das Sprechen des Geistes oder der Vernunft und das des Mundes oder der Stimme. 2. d. oris, → d. mentis. 3. d. per oppositum alicui (th. II. II. 109. 2 ad 4) = im Gegensatze zu etwas sagen. 4. d. rationis, → d. mentis. 5. d. sufficienter (ib. I. 19. 8 c; cg. I. 79) genügend sagen. 6. d. vocis, → d. mentis.
- Actus et potentia ad se invicem dicuntur (cg. I. 12), oder: potentia dicitur ad actum (th. I. 54. 3 c) = Wirklichkeit sagt man mit Rücksicht auf die entsprechende Möglichkeit und Möglichkeit im Hinblick auf die entsprechende Wirklichkeit. Bonum et malum dicuntur secundum ordinem ad finem vel privationem ordinis (cg. III. 9) = von sittlich Gutem und von sittlich Bösem ist die Rede mit Bezug auf die Hinordnung (eines Dinges) zum (letzten) Ziele bzw. mit Bezug auf das Fehlen dieser Hinordnung. Demonstratio ad demonstrabile dicitur (1 anal. 38 c) = Beweis sagt man im Hinblicke auf das Beweisbare. Potentia dicitur ad actum, ↑: Actus et potentia etc. Quod ab omnibus communiter dicitur, impossibile est totaliter esse falsum (cg. II. 34) = was von allen gemeinsam behauptet wird, kann unmöglich ganz falsch sein. Simul intenduntur ea, quae dicuntur ad invicem (1 anal. 38 c) = was zueinander hin oder aufeinander hinweisend gesagt wird, wird immer zugleich gemeint.
b) besagen, benennen, bezeichnen, synonym mit denominare (←): bonum dicit rationem (Beziehung) appetibilis, quam non dicit ens, th. I. 5. 1 c; potest dici agens analogicum, ib. 13. 5 ad 1; assimilatio motum ad similitudinem dicit, cg. I. 29.
c) sagen, aussagen, synonym mit praedicare (← sub b).
- Zu relatio secundum dici ad aliquid → relatio.
- Arten des dicere in diesem Sinne sind: 1. dicere ab aeterno sive aeternaliter & d. de tempore sive ex tempore sive temporaliter (th. I. 13 pr. & 7 ob. 1; 34. 3 ob. 2 & ad 2; 43. 2 c; 1 sent. 8. 4. 1 ad 3; pot. 7. 1 ad 9) = etwas als von Ewigkeit her und etwas als von einer bestimmten Zeit her seiend, m. a. W. etwas im Sinne des Ewigen und etwas im Sinne des Zeitlichen aussagen. 2. d. absolute sive simpliciter & d. comparative sive relative sive secundum quid (th. I. 3. 1 c; 6. 2 ad 1 & 4 c; 13. 1 ob. 3, 2 c & 7 c; 14. 15 ob. 1; 28. 2 ad 2; cg. II. 12; III. 20; IV. 48; nom. 11. 2; 1 sent. 8. 4. 1 ad 3; 9. 1. 1 ad 2; verit. 7. 5 ad 3; 3 cael. 3 f; 5 met. 17 e) = etwas beziehungslos oder einfachhin oder schlechtweg und etwas im Vergleich zu was anderen oder in Bezug auf was anders oder in gewisser Hinsicht aussagen. 3. d. abstractive sive in abstracto sive ut in abstracto sive per abstractionem & d. concretive sive in concretione sive in concreto (th. I. 13. 1 ob. 2 & ad 3; 3 cael. 3 d; 9 met. 6 d; ente 7 h) = etwas in abstraktem und etwas in konkretem Sinne oder etwas als im Zustande der Verallgemeinerung und etwas als in dem der Besonderung gedacht aussagen; vgl. abstractus und concretus sub c. 4. d. accidentaliter & d. substantialiter sive secundum substantiam (th. I. 6. 3 c; 13 pr., 2 ob. 1 & 5 c; 28. 2 ob. 1; pot. 8. 2 ob. 13) = etwas im Sinne eines Akzidenz und etwas im Sinne einer Substanz (vgl. d. essentialiter) aussagen. 5. d. adiective & d. substantive (th. I. 39. 3 ad 1; pot. 8. 2 ob. 13) = etwas im Sinne oder in Form eines Adjektivs und etwas im Sinne oder in Form eines Substantivs aussagen. 6. d. aequivoce, d. analogice sive secundum analogiam & d. univoce (th. I. 3. 6 ad 1; 13. 5 a & c; 68. 4 ob. 3; cg. I. 33 t & 34 t; II. 15, 57 & 72; 1 sent. 19. 5. 2 ad 1; pot. 7. 7 c; verit. 2. 11 ob. 7; 1 perih. 5 g; 1 gener. 8 c) = etwas im Sinne der (bloßen) Gleichnamigkeit, etwas in dem der Analogie oder Verhältnismäßigkeit und etwas in dem der Gleichartigkeit aussagen. 7. d. aeternaliter, → d. ab aeterno. 8. d. affirmative sive positive & d. negative sive privative sive remotive (th. I. 11. 3 ad 2; 13. 2 c; III. 89. 6 c; 2 sent. 35. 1. 1 ob. 5; 43. 1. 6 c; nom. 2. 1; pot. 3. 5 c & 6 ad 10; 9. 7 ob. 6; mal. 7. 3 ad 17; 3 phys. 7 c; 5 met. 20 e) = etwas in bejahendem und etwas in verneinendem Sinne m. a. W. etwas im Sinne eines Hinsetzens oder eines Vorhanden-Seins und etwas in dem eines Nicht-Habens oder Fehlens aussagen. 9. d. analogice, → d. aequivoce. 10. d. causaliter sive effective (th. I. 13. 6 c & ad 3; 116. 2 ad 1; II. II. 123. 12 c; nom. 2. 5) = etwas im Sinne einer Ursache und zwar in dem einer hervorbringenden Ursache aussagen. 11. d. comparative, → d. absolute. 12. d. concretive, → d. abstractive. 13. d. confuse sive indistincte (nom. 2. 2) etwas auf unbestimmte oder unterschiedslose Weise aussagen. 14. d. conservative (th. II. II. 123. 12 c) = etwas im Sinne der Erhaltung oder der erhaltenden Ursache aussagen. 15. d. demonstrative & d. probabiliter (2 sent. 3. 1. 3 c) = etwas als notwendig oder als notwendig wahr seiend und etwas als wahrscheinlich aussagen. 16. d. denominative (th. I. II. 6. 2 ad 1; 9 met. 6 d) = etwas im Sinne einer bloßen Benennung aussagen. 17. d. determinative & d. opinative (th. III. 78. 1 ad 1) = etwas im Sinne einer festen Bestimmung und etwas in dem einer Meinung aussagen. 18. d. de nullo & d. de omni (1 anal. 9 b-d; log. IV. 1) = etwas als von keinem Umfangsgliede eines Dinges geltend und etwas als zu jedem derselben gehörend aussagen (tunc enim dicitur aliquid de omni, . . . quando nihil est sumere sub subiecto, de quo praedicatum non dicatur . . . Hoc autem contingit vel ut nunc, et sic utitur quandoque dici de omni dialecticus, vel simpliciter et secundum omne tempus, et sic solum utitur eo demonstrator, 1 anal. 9 b & c). 19. d. de omni, → d. de nullo. 20. d. de subiecto (1 anal. 10 b; 7 met. 13 c) = etwas von seinem (ontologischen) Subjekte d. i. von der Substanz aussagen. 21. d. de tempore, → d. ab aeterno. 22. d. effective, → d. causaliter. 23. d. eminentius (pot. 7. 5 ad 8) = etwas in hervorragenderm Sinne aussagen; vgl. th. I. 13. 6 c. 24. d. essentialiter sive per essentiam sive substantialiter & d. participative sive participatione sive per participationem (th. I. 4. 3 ob. 1; 13. 6 c; 116. 2 ad 1; I. II. 90. 1 ad 1; III. 16. 3 c; 18. 2 ad 1; cg. I. 32, 38, 39 & 41; hebd. 2; 1 sent. 27. 2. 2 c; pot. 7. 5 a; quodl. 2. 2. 3 c) = etwas im Sinne des Wesenhaften oder Wesentlichen (vgl. d. accidentaliter) und etwas im Sinne des Teilgenommenen oder Mitgeteilten aussagen. 25. d. ex tempore, → d. ab aeterno. 26. d. figurate sive metaphorice sive per metaphoram sive symbolice sive translative sive per similitudinem & d. proprie sive per proprietatem sive secundum proprietatem (th. I. 1. 9 ad 3; 13 pr. & 6 c; 18. 1 ad 1; II. II. 55. 1 c; 1 sent. 3. 4. 2 ad 1; 4. 1. 1 c; 8. 2. 3 ob. 2; 22. 1. 2 ad 4 & 4 c; pot. 7. 5 ad 8 & 10 ob. 4; verit. 10. 10 ad 6; quodl. 7. 6. 15 ob. 1; unit.; 2 meteor. 5 c) = etwas in bildlicher oder übertragener und etwas in eigentlicher Bedeutung aussagen. 27. d. in abstracto, → d. abstractive. 28. d. in concretione, ≈ . 29. d. in concreto, ≈ . 30. d. indistincte, → d. confuse. 31. d. metaphorice, → d. figurate. 32. d. multiplicative (th. I. 112. 4 ad 2) = im Sinne einer Vervielfältigung aussagen. 33. d. negative, → d. affirmative. 34. d. notionaliter & d. personaliter (ib. 41. 5 ob. 1; I. II. 93. 1 ob. 2; 1 sent. 27. 2. 2 c; 32. 1. 1 c; pot. 9. 9 ad 7) = etwas im Sinne einer notio (← sub b) und etwas in dem einer Person aussagen. 35. d. omnino aequivoce sive proprie sive pure aequivoce (th. I. 13. 10 ad 4; cg. I. 33; 1 perih. 5 g) = etwas im Sinne der eigentlichen oder bloßen Gleichnamigkeit aussagen. 36. d. opinative, → d. determinative. 37. d. participatione, → d. essentialiter. 38. d. participative, ≈ . 39. d. partitive (th. I. 112. 4 ad 2) = etwas im Sinne einer Teilung aussagen. 40. d. passive (2 sent. 35. 1. 1 ad 5) = etwas in passivem Sinne aussagen (illud passive dicitur, quod a verbo passivo derivatur, ib.). 41. d. per abstractionem, → d. abstractive. 42. d. per accidens & d. per se (1 perih. 5 g; 1 anal. 9 b & 10 a-e; log. V. 1) = etwas von einem Dinge als nebenbei und etwas von ihm als durch seine eigene Natur ihm zukommend aussagen. 43. d. per essentiam, → d. essentialiter. 44. d. per modum identitatis & d. per modum informationis (pot. 8. 3 ad 4) = etwas im Sinne der Dieselbigkeit und etwas in dem der Beformung aussagen. 45. d. per modum informationis, → d. per modum identitatis. 46. d. per participationem, → d. essentialiter. 47. d. per posterius & d. per prius (th. I. 13. 6 ob. 3 & c; pot. 7. 5 ad 8; 1 perih. 5 g) = etwas im Sinne des Spätern und etwas in dem des Frühern, m. a. W. etwas als einem Dinge später und etwas als ihm früher zukommend aussagen. 48. d. per prius, → d. per posterius. 49. d. per proprietatem, → d. figurate. 50. d. per se, → d. per accidens. 51. d. per similitudinem, → d. figurate. 52. d. personaliter, → d. notionaliter. 53. d. positive, → d. affirmative. 54. d. primo (1 anal. 9 b; log. V. 1) = etwas von einem Dinge als ihm zuerst zukommend aussagen (omne, quod primo praedicatur, praedicatur per se, sed non convertitur, 1 anal. 9 b). 55. d. privative, → d. affirmative. 56. d. probabiliter, → d. demonstrative. 57. d. proprie, → d. figurate. 58. d. proprie aequivoce, → d. omnino aequivoce. 59. d. pure aequivoce, ≈ . 60. d. relative, → d. absolute. 61. d. remotive, → d. affirmative. 62. d. secundum analogiam, → d. aequivoce. 63. d. secundum opinionem & d. secundum veritatem (th. I. 13. 10 ob. 1 & 2) = etwas im Sinne einer bloßen Meinung und etwas im Sinne einer ausgemachten Wahrheit aussagen. 64. d. secundum proprietatem, → d. figurate. 65. d. secundum quid, → d. absolute. 66. d. secundum substantiam, → d. accidentaliter. 67. d. secundum veritatem, → d. secundum opinionem. 68. d. sicut in facto esse & d. sicut in fieri (th. III. 2. 8 c) = etwas als im Zustande des Geworden-Seins und etwas als in dem des Werdens befindlich aussagen. 69. d. sicut in fieri, → d. sicut in facto esse. 70. d. simpliciter, → d. absolute. 71. d. substantialiter, → d. accidentaliter & d. essentialiter. 72. d. substantive, → d. adiective. 73. d. symbolice, → d. figurate. 74. d. temporaliter, → d. ab aeterno. 75. d. translative, → d. figurate. 76. d. universaliter (1 anal. 9 b & 11 a-f; log. V. 2) = etwas allgemein von einem Dinge aussagen (tum est universale praedicatum, cum non solum in quolibet est, de quo praedicatur, sed et primo demonstratur inesse ei, de quo praedicatur, 1 anal. 11 d). 77. d. univoce, → d. aequivoce. 78. d. ut in abstracto, → d. abstractive.
Ausspruch, Vorschrift: quia est quoddam mentis dictamen, th. I. 79. 13 ad 1; dictamen rationis errantis non obligat, ib. I. II. 19. 5 ob. 2; nihil est aliud lex, quam quoddam dictamen practicae rationis in principe, ib. 91. 1 c; sunt de dictamine legis naturae, ib. 99. 4 c; vgl. ib. 100. 7 ad 1; II. II. 56. 1 c.
a) Sagen, Reden, Rede, synonym mit locutio (← sub a): et dicit dictione tamquam actu notionali (→ actus sub a), th. I. 37. 2 ad 2; dictio pertinet ad intellectum, ib. II. II. 83. 1 a; dictio est interpretatio interioris apprehensionis, 3 anim. 3 c.
b) Redewendung, Redensart, sprachlicher Ausdruck, synonym mit locutio (← sub c), nomen (← sub a), terminus (← sub e) und oratio (← sub a): pars orationis est significativa, sicut dictio significat, 1 perih. 6 a; vgl. ib. c; imposuerit hoc nomen (sc. dictio) ad significandum partes enuntiationis, ib. 8 e; distinguitur enim oratio per dictiones et dictio per syllabas, 2 anim. 18 a; vgl. 1 sent. 8. 2. 3 ad 2; 28. 1. 1 ad 1.
- Zu fallacia extra dictionem, fallacia in d. & fallacia figurae d. → fallacia sub b; zu figura d. → figura sub b; zu paralogismus extra d. & in d. → paralogismus.
- Als Arten der dictio gehören hierher: 1. dictio aequivoca (1 perih. 5 g) = der zwei- oder mehrdeutige Ausdruck. 2. d. Aliquis sive Quidam, d. Omnis, d. non omnis & d. Nullus (ib. 10 c) = der Ausdruck Irgendeiner oder ein Gewisser, der Ausdruck Jeder, der Ausdruck Nichtjeder und der Ausdruck Keiner, m. a. W. der partikulär bejahende, der allgemein bejahende, der partikulär verneinende und der allgemein verneinende Satz. 3. d. categorematica & d. syncategorematica (th. I. 31. 3 c; 1 sent. 21. 1. 1. 1 c & 2. 1 ob. 3; pot. 9. 7 c) = der kategorematische und der synkategorematische Ausdruck (dicitur autem dictio categorematica, quae absolute ponit rem significatam circa aliquod suppositum, ut albus circa hominem, cum dicitur: homo albus . . . Dictio vero syncategorematica dicitur, quae importat ordinem praedicati ad subiectum, sicut haec dictio omnis vel nullus; et similiter haec dictio solus, quia excludit omne aliud suppositum a consortio praedicati. Sicut cum dicitur: solus Socrates scribit, non datur intelligi, quod Socrates sit solitarius, sed quod nullus sit ei consors in scribendo, quamvis cum eo multis existentibus, th. I. 31. 3 c). 4. d. causalis (ib. 36. 3 c) = der eine Ursache oder einen Grund bezeichnende Ausdruck. 5. d. composita & d. simplex (1 perih. 1 a & 6 c; 3 anim. 11 e) = der zusammengesetzte und der einfache Ausdruck, m. a. W. der aus mehreren Wörtern zusammengesetzte oder der einen Satz bildende und der nur aus einem einzigen Worte bestehende und einen einzigen Begriff bezeichnende Ausdruck. 6. d. exclusiva (th. I. 31. 3 ob. 1; 4 ob. 1 & ad 3; cg. IV. 25; trin. 1. 1. 4 ad 5; 1 sent. 21 div. & 1. 2 c; 4 sent. 8. 2. 3 ad 1; pot. 10. 4 ad 12; verit. 5. 8 ad 1) = der ausschließende oder eine Ausschließung bezeichnende Ausdruck. 7. d. exercens aliquid sive officialis & d. significans aliquam rem conceptam (pot. 9. 7 c) = der etwas ausführende oder einen Dienst verrichtende und der eine gedachte Sache bezeichnende Ausdruck. 8. d. non omnis, → d. Aliquis. 9. d. Nullus, ≈ . 10. d. officialis, → d. exercens aliquid. 11. d. Omnis, → d. Aliquis. 12. d. per se significans (1 perih. 6 c) = der für sich allein etwas bezeichnende Ausdruck (sicut hoc, quod dico rex, quandoque est una dictio per se significans, inquantum vero accipitur ut una quaedam syllaba huius nominis sorex, soricis, non significat aliquid per se, sed est vox sola, ib.). 13. d. Quidam, → d. Aliquis. 14. d. significans aliquam rem conceptam, → d. exercens aliquid. 15. d. simplex, → d. composita. 16. d. syncategorematica, → d. categorematica. 17. d. tertia (2 perih. 2 a & b) = der dritte Ausdruck in einem Satze, nämlich die Kopula; vgl. ib. a.
Verschiedenheit zweier Dinge in diesem oder jenem Merkmal, aber nicht in allen ihren Merkmalen (vgl. differre sub b), synonym (vgl. 5 met. 12 b) mit diversitas (←), der Gegensatz zu convenientia (← sub b) und similitudo (← sub a): differentia igitur in his quaerenda est, quae in aliquo conveniunt, cg. I. 17; differentia sumitur a forma rei, th. I. 76. 1 a; vgl. 1 perih. 8 c; differentia importat (bedeutet) distinctionem formae, th. I. 31. 2 ad 2; differentia importat distinctionem aliquam secundum formam, pot. 9. 8 ad 2; genus et differentia, quae sunt partes definitionis, 1 perih. 12 f; vgl. 2 anal. 13 d; 4 phys. 4 a; omne enim genus habet differentias, quae sunt extra essentiam generis, th. I. 3. 5 c; differentia advenit generi non per accidens, sed per se, tamquam determinativa ipsius per modum, quo materia determinatur per formam, 1 perih. 8 c; vgl. th. I. II. 67. 5 c; 2 sent. 3. 1. 5 c; differentia complet essentiam generis, pot. 8. 4 ad 5; differentia enim complet definitionem significantem esse rei, 8 met. 2 d; differentia est nobilior genere, th. I. 50. 4 ad 1; vgl. 2 sent. 3. 1. 6 ad 1; nulla autem species vel differentia consequitur omnem speciem sui generis, 5 phys. 7 f; cum omnia genera dividantur contrariis differentiis, 3 phys. 1 e; cuiuslibet generis differentiae sunt contrariae, 8 phys. 16 c; vgl. 7 met. 12 b; th. I. 75. 7 c; ex pluribus differentiis non potest fieri unum, 7 met. 12 c; semper autem id, a quo sumitur differentia constituens speciem, se habet ad illud, unde sumitur genus, sicut actus ad potentiam, th. I. 3. 5 c; vgl. 8 met. 2 f.
- Zu nomen differentiae → nomen sub a.
- Arten der differentia, sie im allgemeinen Sinne des Wortes verstanden, sind: 1. differentia accidentalis & d. substantialis sive essentialis (th. I. 29. 1 ad 3; 77. 1 ob. 7; I. II. 18. 5 ad 4; III. 2. 3 ad 1; cg. I. 24 t; IV. 33; 2 sent. 40. 1. 1 ob. 3; 4 sent. 14. 1. 1. 5 ad 1; 44. 2. 1. 1 ad 1; pot. 7. 3 ob. 2; 9. 2 ad 5; spir. 11 ad 3; verit. 4. 1 ad 8; 10. 1 ad 6; 2 anal. 13 d; 1 gener. 8 c; 1 anim. 1 f; 5 met. 12 b; 7 met. 12 f; 8 met. 2 b; 10 met. 9 f) = die nichtwesentliche und die wesentliche Verschiedenheit. 2. d. affirmativa & d. negativa (cg. I. 14) = die in etwas Positivem und die in etwas Negativem bestehende Verschiedenheit. 3. d. communis & d. particularis sive propria (th. I. 79. 7 c; I. II. 49. 2 ad 3; 12 anal. 15 i; 8 met. 2 d & e) = die gemeinsame oder allgemeine und die besondere oder eigentümliche Verschiedenheit. 4. d. completiva sc. speciei (th. I. 85. 5 ad 3; 3 sent. 22. 1. 1 ob. 1; 4 phys. 6 a) = die das Wesen oder die Art eines Dinges vollendende oder zum Abschluss bringende Verschiedenheit (vgl. th. I. 75. 7 ob. 2), welche mit der d. specifica ultima (↓) identisch ist. 5. d. constituens speciem sive constitutiva speciei (ib. 3. 5 c; 48. 1 ob. 2 & ad 2; 76. 1 a; 77. 3 c; I. II. 18. 7 c; cg. II. 52; 1 sent. 27. 1. 1 ad 1; 43. 1. 1 c; 1 sent. 43. 1. 1 c; 2 sent. 40. 1. 1 ob. 3; mal. 1. 1 ob. 12; spir. 8 ad 18; 1 meteor. 1 a; 8 met. 2 d; 10 met. 9 f) = die das Wesen einer Art herstellende oder zustande bringende Verschiedenheit (vgl. th. I. 50. 2 ob. 1), wiederum mit der d. specifica ultima (↓) identisch. 6. d. constitutiva, → d. constituens. 7. d. contrahens sive determinans (cg. III. 82) = die (eine Gattung) einengende oder begrenzende Verschiedenheit. 8. d. contraria sive opposita & d. media (th. I. 75. 7 c; cg. I. 17; III. 108; unio. 3 ad 13; 2 anal. 15 d; 3 phys. 1 e; 8 phys. 16 c; 5 met. 12 b; 10 met. 9 f-h) = die einer andern entgegengesetzte und die mittlere oder zwischen denselben gelegene Verschiedenheit. 9. d. determinans, → d. contrahens. 10. d. diversificans sive dividens sive divisiva (th. I. 75. 7 c; 77. 3 c; I. II. 18. 7 c; 1 perih. 8 g; 10 met. 10 a & b) = die (eine Gattung) zerteilende oder einteilende Verschiedenheit. 11. d. dividens, → d. diversificans. 12. d. divisiva, ≈ . 13. d. essentialis, → d. accidentalis. 14. d. formalis & d. materialis (th. I. II. 30. 2 c; 72. 6 c; 2 sent. 32. 2. 3 ob. 1; 10 met. 11 b) = die Verschiedenheit, welche die Form, und diejenige, welche die Materie eines Dinges betrifft. 15. d. generis sive secundum genus, d. speciei sive secundum speciem & d. secundum numerum (th. I. 62. 6 ad 3; 75. 5 c; I. II. 19. 1 c; cg. II. 83 & 89; III. 108; 10 met. 10 a-d) = die Gattungs-, die Arts- und die individuelle Verschiedenheit. 16. d. immediata (2 anal. 15 e) = die unmittelbare oder eine Gattung unmittelbar zerteilende Verschiedenheit. 17. d. incompossibilis (unio. 3 ad 13) = die mit einer andern zusammen nicht mögliche Verschiedenheit. 18. d. loci, → locus sub b. 19. d. materialis, → d. formalis. 20. d. media, → d. contraria. 21. d. negativa, → d. affirmativa. 22. d. opposita, → d. contraria. 23. d. particularis, → d. communis. 24. d. per accidens & d. per se (th. I. II. 19. 1 c; 49. 2 ad 3; 10 met. 11 a) = die einem Dinge als solchem und durch seine eigene Natur und die ihm nur so nebenbei zukommende Verschiedenheit. 25. d. perfecta (10 met. 5 c & 10 c) = die vollkommene oder größte Verschiedenheit. 26. d. per se, → d. per accidens. 27. d. posterior & d. prior (th. I. II. 18. 7 ob. 2 & c) = die spätere und die frühere oder die einem Dinge der Natur nach später und die ihm der Natur nach früher zukommende Verschiedenheit. 28. d. prima & d. ultima sive specifica ultima (ib. I. 75. 7 ob. 2 & ad 2; 93. 2 c; I. II. 18. 7 ob. 2; cg. I. 65; III. 9; 1 sent. 43. 1. 1 c; 2 anal. 13 d & 15 e & i; 3 phys. 2 a; 8 met. 2 e & 3 l) = die erste und die letzte oder die der Natur nach einem Dinge zuerst und die ihm der Natur nach zuletzt zukommende (spezifische) Verschiedenheit; vgl. th. I. II. 18. 10 c. 29. d. prima contraria (1 phys. 11 n; 10 met. 9 g & h) = die erste von den entgegengesetzten Verschiedenheiten eines Dinges. 30. d. prior, → d. posterior. 31. d. propria, → d. communis. 32. d. realis (pot. 10. 2 ad 7) = die sachliche Verschiedenheit. 33. d. secundum genus, → d. generis. 34. d. secundum numerum, ≈ . 35. d. secundum speciem, ≈ . 36. d. simplex (ente 6 h) = die einfache Verschiedenheit. 37. d. speciei, → d. generis. 38. d. specifica sive specificans (th. I. 29. 1 ad 4; 48. 1 ad 2; I. II. 49. 2 ad 3; cg. I. 42; II. 44 & 95; 2 sent. 3. 1. 6 c; 2 anal. 15 i) = die Artsverschiedenheit oder diejenige Verschiedenheit, welche die Art und Wesenheit eines Dinges begründet. 39. d. specifica ultima, → d. prima. 40. d. substantialis, → d. accidentalis. 41. d. ultima, → d. prima. 42. d. vera (2 sent. 35. 1. 2 ad 3; 10 met. 9 f) = die wirkliche Verschiedenheit.
- Definitio est ex genere et differentia, → definitio sub b. Species constituitur ex genere et differentia, → species sub f.
a) verschieben: ad diem iudicii differri, th. I. 64. 4 ad 3; potest tamen differri, ib. I. II. 42. 2 ad 1; vgl. ib. II. II. 51. 3 ad 3; frustra igitur tantum differtur resurrectio mortuorum, cg. IV. 83; vgl. 2 sent. 6. 1. 3 ad 6.
b) verschieden sein in dem einen oder andern Stücke, aber nicht in allen Stücken: differens proprie acceptum aliquo differt, unde ibi quaeritur differentia, ubi est convenientia. Et propter hoc oportet differentia esse composita quodammodo, cum in aliquo differant et in aliquo conveniant, th. I. 90. 1 ad 3; omne differens aliquo est differens, cg. I. 17; vgl. 1 sent. 8. 1. 2 ad 3; 2 sent. 17. 1. 1 ad 5; pot. 7. 3 ad 2; 5 met. 12 b; necesse est, ut id, quo differentia differunt, sit aliquid idem in illis, 10 met. 4 h; illa propriissime dicuntur differentia, quae sunt eadem genere et diversa secundum speciem, 5 met. 12 b.
- Über den Unterschied zwischen differre & diversum esse → diversus.
- Als Arten des differre gehören hierher: 1. differre genere, d. specie sive secundum speciem & d. numero (th. I. 47. 2 c; I. II. 72. 7 c; cg. II. 75 & 83; IV. 35; 1 sent. 2. 1. 1 a; 3 sent. 5. 1. 3 ad 4; 10 met. 4 a, 11 a & 12 a & d) = der Gattung nach, der Art nach und dem Individuum nach verschieden sein. 2. d. materialiter & d. secundum formam (th. I. 36. 2 c; 10 met. 11 c) = der Materie und der Form nach verschieden sein. 3. d. numero, → d. genere. 4. d. per essentiam & d. supposito sive secundum hypostasim sive substantiam (th. I. 31. 2 ad 1; 76. 3 c; cg. IV. 34 & 38) = der Wesenheit und dem Suppositum oder der Einzelsubstanz nach verschieden sein. 5. d. ratione sive secundum rationem & d. re sive secundum rem sive realiter (th. I. 5. 1 c & 4 ad 1; 13. 12 c; 25. 1 ad 4; 28. 3 ad 1; 39. 1 c; 40. 1 ad 1; 59. 2 ob. 2; cg. IV. 24; unio. 1 ad 2; unit.) = begrifflich und sachlich oder dem Begriffe und der Sache nach verschieden sein. 6. d. re, → d. ratione. 7. d. realiter, ≈ . 8. d. secundum formam, → d. materialiter. 9. d. secundum hypostasim, → d. per essentiam. 10. d. secundum rationem, → d. ratione. 11. d. secundum rem, ≈ . 12. d. secundum speciem, → d. genere. 13. d. secundum substantiam, → d. per essentiam. 14. d. specie, → d. genere. 15. d. supposito, ≈ .
→ definire.
→ definitio.
→ definitive.
→ definitivus.
ungleichförmig, mannigfaltig, der Gegensatz zu conformis und uniformis (←) .
- Zu motus difformis → motus sub a; zu pars d. → pars sub a.
Ungleichförmigkeit, Mannigfaltigkeit, der Gegensatz zu conformitas und uniformitas (←): in materia creata est difformitas, th. I. 47. 1 c; vgl. ib. 103. 3 ad 1; alterius extremi, quod est difformitas, ib. I. II. 64. 1 ad 1; quod duplex eius difformitas amoveatur, ib. II. II. 180. 6 ad 2; ex sui ratione (seinem Begriffe und Wesen zufolge) habet difformitatem, cg. III. 23; difformitas autem et varietas et infinitum pertinent ad numerum parem, 3 phys. 6 e.
- Zu motus difformitatis → motus sub a.
auf ungleichförmige oder mannigfaltige Weise, der Gegensatz zu conformiter & uniformiter: quae in Deo simpliciter et uniformiter invenitur, in universitate creaturarum inveniri non potest nisi difformiter et multipliciter, th. II. II. 183. 2 c; vgl. ib. 180. 6 ad 2.
ausgießen, auslaufen lassen, überströmen lassen, ausbreiten, mitteilen: bonitatem rebus diffundit, th. I. 13. 2 c; ut proprium bonum in alia diffundat, ib. 19. 2 c; ne diffundatur per totum, ib. III. 78. 8 ad 4; vgl. cg. I. 37; III. 69.
Ausgießung, Ausbreitung, Mitteilung: secundum diffusionem processionis ipsius, th. I. 75. 5 ad 1; primum bonum habet diffusionem (sc. sui) secundum intellectum, ib. I. II. 1. 4 ad 1; in Deo autem est bonitas et diffusio bonitatis in alia, cg. II. 45; vgl. ib. III. 24; 5 phys. 7 a.
- Summa diffusio voluntatis est per modum amoris, → voluntas sub b.
nach Weise oder im Sinne der Ausgießung, der Ausbreitung, der Mitteilung: universum est perfectius in bonitate, quam intellectualis creatura, extensive et diffusive, th. I. 93. 2 ad 3.
ausgießend, überströmen lassend, ausbreitend, mitteilend, synonym mit communicativus (←) .
- Bonum est diffusivum et communicativum sui, → bonus sub a.
sich geziemend, sich gebührend, synonym mit condignativus und condignus (←) .
- Zu unio dignativa → unio.
a) Würde, Würdigkeit: tum propter dignitatem materiae, th. I. 1. 5 c; secundum suam dignitatem, ib. 21. 1 c; dignitas absolutum est et ad essentiam pertinet, ib. 42. 4 ad 2; vgl. ib. 67. 1 c; I. II. 68. 8 ad 2; cg. I. 102; II. 25; III. 1; IV. 76; dignitas est de absolute dictis, 1 sent. 7. 2. 2 ad 4; vgl. ib. 9. 2. 1 ad 4; dignitas significat bonitatem alicuius propter seipsum, utilitas vero propter aliud, 3 sent. 35. 1. 4. 1 c; dignitas pontificalis excedit omnes alias dignitates, Hebr. 5. 1; quattuor ponuntur nomina dignitatum, regim. 3. 21.
- Zu iustum secundum dignitatem → iustus; zu ordo d. & secundum d. → ordo sub a; zu prius ordine d. → prior sub a.
b) Grundsatz, Prinzip, Axiom, das ἀξίωμα oder κοινὸν λεγόμενον ἀξίωμα des Aristoteles (vgl. Anal. post. 1. 2, 72. a. 17; 10, 76. b. 14): quaedam sunt dignitates vel propositiones per se notae communiter omnibus, th. I. II. 94. 2 c; aliud vero (sc. immediatum principium syllogismi) est, quod dicitur dignitas vel maxima propositio, quam necesse est habere in mente et ei assentire quemlibet, qui doceri debet, 1 anal. 5 e; utimur nomine praedicto, scilicet dignitatis vel maximae propositionis, propter huiusmodi principiorum certitudinem ad manifestandum alia, ib.; hinc acceperunt quasi dignitatem id est rem per se notam, 3 phys. 11 e; neque etiam aliquid velit accipere ut dignitatem id est ut principium absque ratione (Begründung), 8 phys. 3 d.
- Als eine Art der dignitas gehört hierher: dignitas communis sive prima (1 anal. 18 g & 43 m) = der allgemeine oder erste Grundsatz.
würdig: aliquis potest esse dignus aliquo dupliciter, aut ita, quod ipsum habendi ius habeat, . . . aut ita, quod insit ei aliqua congruitas ad hoc, quod ei detur, 4 sent. 18. 1. 1. 2 ad 3.
a) Liebe im Sinne eines Willensaktes, welcher auf Grund einer vorausgegangenen Wahl des Willens stattfindet: omnis actus appetitivae virtutis ex amore seu dilectione derivatur, th. I. 60 pr.; electio dilectionem praecedit in nobis, ib. 23. 4 c; vgl. cg. III. 123.
- Über das Verhältnis zwischen dilectio, amor & caritas heißt es: Amor autem et dilectio significantur per modum actus vel passionis (Affekt), caritas autem utroque modo (sc. per modum habitus et actus) accipi potest. Differenter tamen significatur actus per ista tria. Nam amor communius est inter ea; omnis enim dilectio vel caritas est amor, sed non e converso. Addit enim dilectio supra amorem electionem praecedentem, ut ipsum nomen sonat; unde dilectio non est in concupiscibili (← sub b), sed in voluntate tantum et in sola rationali natura. Caritas autem addit supra amorem perfectionem quandam amoris, inquantum id, quod amatur, magni pretii aestimatur, ut ipsum nomen designat, th. I. II. 26. 3 c; vgl. ib. 109. 3 ad 1; II. II. 27 pr.; nom. 4. 9; 4 eth. 14 f.
- Als Arten der dilectio gehören hierher: 1. dilectio amicitiae & d. concupiscentiae (dil. 2. 4 c; 2 sent. 3. 4. 1 c; Phil. 1. 3) = die Liebe der Freundschaft und die des Verlangens (quae duo, si diligenter consideremus, differunt secundum duos actus voluntatis, scilicet appetere, quod est rei non habitae, et amare, quod est rei habitae . . . Est ergo dilectio concupiscentiae, qua quis aliquid desiderat ad concupiscendum, quod est sibi bonum secundum aliquem modum . . . Dilectio autem amicitiae est, qua aliquis aliquid vel similitudinem eius, quod in se habet, amat in altero, volens bonum eius, ad quem similitudinem habet, 2 sent. 3. 4. 1 c). 2. d. beata (th. I. 62. 7 ob. 1 & 3) = die selige oder beseligende Liebe der Engel und Menschen im Himmel. 3. d. caritatis sive caritativa (ib. 60. 5 ob. 4; II. II. 25. 1 ob. 1; 26. 7 c; virt. 2. 9 c) = die in der caritas bestehende Liebe oder die Liebe zu Gott (dilectio caritatis est inclinatio quaedam infusa rationali naturae ad tendendum in Deum, virt. 2. 9 c). 4. d. caritativa, → d. caritatis. 5. d. concupiscentiae, → d. amicitiae. 6. d. creata & d. increata (1 sent. 17 exp. 1) = die geschaffene und die ungeschaffene Liebe oder die Liebe des Geschöpfes und die des Schöpfers. 7. d. electiva & d. naturalis (th. I. 60. 1 ad 3-5 c; verit. 8. 6 ad 10) = die Wahl- und die Naturliebe, m. a. W. die auf freier Wahl und die auf einem Naturtriebe beruhende Liebe. 8. d. essentialis & d. notionalis (1 sent. 32. 1. 2 ad 4; vgl. ib. 1 c) = die wesenhafte und die eine notio (← sub b) bildende Liebe. 9. d. gloriae & d. gratuita (th. I. 60. 2 ob. 2; 62. 7 ad 2; quodl. 1. 4. 8 ad 1) = die Liebe in der Herrlichkeit des Himmels und die aus Gnade verliehene Liebe. 10. d. gratuita, → d. gloriae. 11. d. imperfecta sive insufficiens & d. perfecta (th. I. 62. 7 ob. 1; II. II. 27. 8 c; 2 sent. 26. 1. 1 ad 2) = die unvollkommene oder ungenügende und die vollkommene Liebe. 12. d. increata, → d. creata. 13. d. insufficiens, → d. imperfecta. 14. d. meritoria (th. I. 93. 8 ad 3) = die verdienstliche Liebe. 15. d. naturalis, → d. electiva. 16. d. non recta & d. recta (ib. 60. 1 ob. 3) = die unrichtige und die richtige Liebe. 17. d. notionalis, → d. essentialis. 18. d. perfecta, → d. imperfecta. 19. d. politica sive politicae virtutis (ib. 4 c; virt. 2. 4 c) = die bürgerliche Liebe oder die Liebe der Bürgertugend. 20. d. politicae virtutis, → d. politica. 21. d. recta, → d. non recta.
b) Liebe im Sinne einer dos (← sub b): et quantum ad hoc ponitur dos a quibusdam dilectio, 4 sent. 49. 4. 5. 1 c.
c) Liebe, Liebden im Sinne eines Titels: postulavit a me vestra dilectio, sort. pr.
Ausdehnung (vgl. corpus): ipsae autem dimensiones pertinent ad genus quantitatis, 3 met. 13 i; determinare de dimensionibus corporum inquantum huiusmodi (als solchen) per se pertinet ad mathematicum, 1 cael. 2 e; ultimi autem termini dimensionum sunt puncta, 3 cael. 4 a; cum dimensiones sint in spatio vacuo, sicut in corpore sensibili, 4 phys. 13 a; vgl. 4 sent. 44. 2. 2. 2 c; quod quidem habet dimensiones longitudinis, latitudinis et profunditatis, 4 phys. 3 b; quod autem dividitur secundum tres dimensiones, dividitur secundum omnes, 1 cael. 2 b; vgl. 5 met. 15 b; per divisionem una dimensio corrumpitur et fiunt duae, per additionem autem e converso ex duabus fit una, th. III. 77. 4 c; vgl. 3 met. 12 f; dimensiones non possunt intelligi in materia, nisi secundum quod materia intelligitur constituta per formam substantialem in esse substantiali corporeo, qu. anim. 9 ad 17.
- Arten der dimensio sind: 1. dimensio completa & d. incompleta (4 sent. 44. 1. 2. 4 c) = die vollständige und die unvollständige Ausdehnung. 2. d. imaginaria & d. realis (pot. 3. 1 ad 10) = die eingebildete und die wirkliche Ausdehnung. 3. d. incompleta, → d. completa. 4. d. indeterminata sive interminata & d. terminata (4 sent. 11. 1. 1. 3 ad 4 & 2. 4 c; 44. 1. 2. 5 ad 3; verit. 5. 9 ob. 6; 4 phys. 3 b) = die unbestimmte oder unbegrenzte und die begrenzte Ausdehnung. 5. d. interminata, → d. indeterminata. 6. d. realis, → d. imaginaria. 7. d. separata (4 sent. 44. 2. 2. 2 c) = die (von der Materie) getrennte Ausdehnung. 8. d. terminata, → d. indeterminata.
die Ausdehnung betreffend, zu ihr gehörend.
vermindern, verkleinern: quae enim diminuta sunt, hoc ipso turpia sunt, th. I. 39. 8 c; tale dominium diminutum sit propter peccata, regim. 3. 9.
a) Fortschickung, Entlassung: dimissio uxoris est huiusmodi, 4 sent. 33. 2. 2. 1 ob. 1.
b) Erlassung, Nachlassung: operationem ordinatam ad culpae dimissionem, 4 sent. 18. 1. 3 c; non quidem ad dimissionem poenae, ib. 20. 1. 5. 1 c.
(sc. potentia)
Schlauheit, Verschmitztheit, die δεινότης des Aristoteles (Eth. Nic. VI. 13, 1144. a. 23-24): est in talibus dinotica, id est naturalis industria (← sub c), quae se habet ad bonum et malum, vel astutia, quae se habet solum ad malum, quam supra diximus falsam prudentiam vel prudentiam carnis, th. II. II. 47. 13 ad 3; est itaque quaedam potentia id est operativum principium, quam vocavit dinoticam, quasi ingeniositatem sive industriam, quae talis est, ut per eam homo possit operari ea, quae ordinantur ad intentionem, quam homo praesupposuit sive bonam sive malam, et quod per ea, quae operatur, possit sortiri id est consequi finem, 6 eth. 10 l; vgl. ib. m; 3 sent. 36. 1. 1 c.
a) geradeswegs auf ein Ziel los, mag dies nun immediate oder mediate (←) d. i. ohne oder durch Mittelglieder, welche auf dem Wege zum Ziele liegen, erreichbar sein, der Gegensatz zu indirecte (← sub a) und oblique (←): quando directe eius similitudine informatur, th. I. 12. 9 c; quaedam vero significant directe essentiam divinam, ib. 13. 7 ad 1; intellectus noster directe et primo cognoscere non potest, ib. 86. 1 c; uno modo directe, quod scilicet procedit ab aliquo, ib. I. II. 6. 3 c; vgl. ib. 88. 3 c; I. 104. 1 c; 114. 3 c; 115. 3 c & 4 c; III. 47. 1 c; cg. II. 23; 2 cael. 10 e.
b) unmittelbarerweise, synonym mit immediate (←), der Gegensatz zu indirecte (← sub b) und mediate (←): fertur (zielt ab) autem in aliquid mens dupliciter, uno modo directe et immediate, th. I. 93. 8 c; sacrificium offertur Deo directe quidem, quando immediate res nostras Deo offerimus, ib. II. II. 85. 3 ad 2.
c) senkrecht: quando sol est directe super summitatem capitum nostrorum, 2 cael. 10 e.
Richtung gebend, lenkend, leitend: quod est principium et directivum totius animalis, th. I. II. 84. 3 c; superius est directivum inferioris, 2 sent. 24. 2. 2 c.
- Zu donum directivum → donum sub a; zu vis d. → vis sub b.
a) geradeaus gehend, geradlinig, schnurstrack, der Gegensatz zu indirectus (← sub a): secundum directam inclinationem, th. I. II. 91. 6 c; quae fiunt in directum, 2 anal. 10 c; est totus in directum, 5 phys. 7 c; quarum una applicatur alteri non in directum, sicut partes unius lineae sibi invicem in directum applicantur, ib. e.
b) senkrecht, ebenfalls der Gegensatz zu indirectus (← sub b): proiciatur sursum in directum, 2 cael. 26 k.
a) Unterricht im passiven Sinne des Wortes, d. i. Unterrichtet-Werden, der Gegensatz zu doctrina (← sub a): disciplina dicitur a discendo, Hebr. 12. 2; ut intelligat autem per disciplinam aut inventionem, th. I. 84. 3 c; acceptio quidem scientiae vel intellectus (= Einsicht) fit per doctrinam et disciplinam, ib. II. II. 16. 2 c; modus autem, qui est per disciplinam, est secundarius, ib. III. 9. 4 ad 1; omnis disciplina et omnis scientia ex praeexistente fit cognitione, cg. II. 75; vgl. ib. 30; III. 105; 4 sent. 44. 2. 1. 4 ob. 4; disciplina enim nihil aliud videtur, quam acceptio scientiae, trin. 2. 2. 1 a; alius (modus adquirendi scientiam), quando rationi naturali aliquis exterius adminiculatur, et hic modus dicitur disciplina, verit. 11. 1 c; disciplina autem est receptio cognitionis ab alio, 1 anal. 1 a; omnis doctrina et omnis disciplina fit ex praeexistenti cognitione (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: πᾶσα διδασκαλία καὶ πᾶσα μάθησις διανοητικὴ ἐκ προϋπαρχούσης γίνεται γνώσεως, Anal. post. I. 1, 71. a. 1-2), 2 anal. 1 a; vgl. ib. 16 d; 1 anal. 1 a; 6 eth. 3 c.
b) Kenntnis, Wissenschaft: virtutes morales sunt permanentiores etiam disciplinis, quae sunt virtutes intellectuales (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: μονιμώτεραι γὰρ καὶ τῶν ἐπιστημῶν αὗται δοκοῦσιν εἶναι, Eth. Nic. I. 11, 1100. b. 14), th. I. II. 66. 3 ob. 1; vgl. ib. 53. 1 ob. 3 & ad 3; 1 eth. 16 b.
c) Unterrichtsfach, Unterrichtszweig, Wissenschaft, Kunst, synonym mit ars (← sub b), doctrina (← sub c) und scientia (← sub a).
- Als Arten der disciplina gehören hierher: 1. disciplina agonastica sive luctativa & d. exercitiva sive gymnastica (8 pol. 1 g, k, l & u) = die Ring- und die Turnkunst. 2. d. exercitiva, → d. agonastica. 3. d. figurativa (ib. k, l, p & t) = die bildende Kunst (quae sub se continet scriptivam et pictivam aut etiam sculptivam, ib. t; vgl. ib. k). 4. d. grammatica sive litterarum & d. rationalis (ib. k, l, s) = die Grammatik und die Logik. 5. d. illiberalis sive servilis & d. liberalis (ib. 1 h & i) = die unfreie und die freie Kunst oder die Kunst des Unfreien und die des Freien. 6. d. iudicativa & d. rhetorica (ib. g) = die urteilende (→ scientia iudicativa sub a) und die Redekunst. 7. d. liberalis, → d. illiberalis. 8. d. litterarum, → d. grammatica. 9. d. medicativa (ib. g) = die Heilkunst oder Arzneiwissenschaft. 10. d. musica sive musicae (ib. k, l & p; 2 a) = die Musik. 11. d. philosophica & d. theologica (th. I. 1. 1 ob. 1; 88. 2 ob. 2) = die philosophische und die theologische Disziplin. 12. d. rationalis, → d. grammatica. 13. d. rhetorica, → d. iudicativa. 14. d. servilis, → d. illiberalis. 15. d. theologica, → d. philosophica.
d) Mathematik, das aristotelische μάθημα (Phys. II. 9, 200. a. 15; De caelo III. 1, 299. a. 4): aliter in disciplinis, id est in mathematicis, 1 anal. 42 a; contraria disciplinis id est scientiis mathematicis, 3 cael. 3 a; in quibus mathematicas scientias disciplinas vocat, trin. 2. 2. 1 a.
e) Zucht, Erziehung, Schulung, Gewöhnung: quod homini adveniat per aliquam disciplinam, th. I. II. 95. 1 c; disciplina autem non debetur ex debito necessitatis, quia inferiori non est aliquis obligatus, inquantum est inferior, ib. II. II. 80. 1 ad 3; status religionis est quoddam exercitium et disciplina, ib. 186. 3 c; ab ipso habet esse, nutrimentum et disciplinam, 4 sent. 42. 2. 2 ob. 3.
- Arten der disciplina in diesem Sinne sind: 1. disciplina legum (th. I. II. 95. 1 c) = die Schulung der Gesetze oder durch die Gesetze (quae est cogens metu, ib.). 2. d. paterna (ib.) = die väterliche Zucht (quae est per monitiones, ib.).
a) lernfähig, schulungsfähig, dressierbar: non tamen sunt disciplinabilia, ut scilicet per alterius instructionem possunt assuescere ad aliquid faciendum vel vitandum, 1 met. 1 c.
b) lehrfähig, Wissen erzeugend, der Vernunfterkenntnis dienend (vgl. th. I. II. 27. 1 ad 3), der Gegensatz zu indisciplinabilis (←) .
- Zu sensus disciplinabilis → sensus sub c.
nach Weise oder im Sinne des Beweises, welcher etwas als notwendig wahr seiend dartut: disciplinabiliter procedere est demonstrative procedere et per certitudinem, trin. 2. 2. 1 a; disciplinabiliter procedere maxime proprium est mathematicae, ib.; vgl. ib. ad 2.
a) unterrichtend, belehrend: alia est instructio disciplinalis, qua quis instruitur, qualiter ad baptismum accedere debet, 4 sent. 6. 2. 2. 2 c.
b) ein sicheres Wissen erzeugend: disciplinalis id est faciens scire, 6 eth. 3 c.
c) mathematisch.
- Zu scientia disciplinalis → scientia sub a.
a) wohl gezogen, erzogen: sicut pueros disciplinatos dicimus castigatos, 3 eth. 22 f.
b) unterrichtet, wohl unterrichtet, wissenschaftlich gebildet: ad hominem disciplinatum id est bene instructum pertinet, ut tantum certitudinis quaerat in unaquaque materia, quantum natura rei patitur, 1 eth. 3 b; vgl. trin. 2 pr.
c) mathematisch gebildet: iuvenes fiunt geometrici et disciplinati id est in scientiis disciplinalibus sive mathematicis docti, 6 eth. 7 k.
Unzusammenhang, Zusammenhanglosigkeit: impossibile, quod dicitur secundum nullam potentiam, sed secundum seipsum, dicitur ratione discohaerentiae terminorum, omnis autem discohaerentia terminorum est in ratione alicuius oppositionis, pot. 1. 3 c.
aus dem Zusammenhang bringen, zusammenhanglos machen: hoc non est aliud et aliud, nisi quando discontinuatur, 3 sent. 8. 1. 4. 2 c; corpora caelestia sint ad invicem discontinuata, 2 cael. 13 a.
Zusammenhanglosigkeit: aeternitas autem et tempus sunt diversae mensurae secundum diversam naturam, et non per discontinuationem, 3 sent. 8. 1. 4. 2 c.
nicht unmittelbar verbunden, nicht zusammenhängend, synonym mit intercisus und discretus (← sub a), der Gegensatz zu continuus (← sub b): quia in una accipietur medium continuum uni extremo et discontinuum ab altero, 1 anal. 41 f.
Zwietracht, der Gegensatz zu concordia (←): discordia importat (bedeutet) quandam disgregationem voluntatum, inquantum scilicet voluntas unius stat in uno et voluntas alterius stat in altero, th. II. II. 37. 2 c; discordia consistit in disiunctione motuum voluntatis, quam facit superbia vel inanis gloria ratione iam dicta, ib. ad 1; vgl. ib. 38. 2 c; 132. 5 c; mal. 9. 3 c; Iob 25; posuerunt causas generationis et corruptionis discordiam et concordiam, 1 phys. 10 d; vgl. 1 anim. 4 b; concordia parvae res crescunt et per discordiam maximae dilabuntur, th. II. II. 37. 2 ad 3.
nicht glauben: haereticus, qui discredit unum articulum fidei, th. II. II. 5. 3 ob. 1; vgl. ib. c; unus homo alteri discredit, ib. 89. 5 c; per similes rationes alii crediderunt et discrediderunt, 4 phys. 9 a.
a) gesonderterweise, synonym mit discretive (←), der Gegensatz zu unite und unitive (←): quaedam tradit de Trinitate unite et quaedam discrete, nom. 2. 1.
b) mit Unterscheidung, mit Umsicht: ex necessaria causa et discrete iuret, th. II. II. 89. 3 c.
a) Auseinanderwachsung, Ausdehnung, Lockerung, synonym mit disgregatio (←) und rarefactio, der Gegensatz zu concretio (← sub a), condensatio, congregatio (← sub a) und inspissatio: discretio seu distantia rerum est per proprias formas, 3 cael. 6 e; generabantur alia concretione vel discretione, 1 met. 12 d.
b) Scheidung, Trennung, Sonderung, synonym mit distinctio (← sub a), divisio (←) und separatio, der Gegensatz zu confusio (← sub a) und unitio: qualis sit unitio et discretio in divinis, nom. 2. 2; prosequitur expositionem unitionis et discretionis, ib.; hae igitur processiones vocantur discretiones, ib.; unitati distinctio sive discretio opponitur, ib. 4. 6; importat (bedeutet) discretionem vel separationem, ib. 5. 1; discretio, quae constituit numerum, quae est species quantitatis, opponitur continuo, pot. 9. 7 s. c. 7; discretio sanguinis puri ab impuro, somno 6 g; vgl. ib. i.
- Als Arten der discretio gehören hierher: 1. discretio communis sive unita & d. propria (nom. 2. 2, 3 & 6) = die gemeinsame oder geeinigte und die besondere oder eigene Sonderung, m. a. W. die mehreren Dingen gemeinsame und deshalb nur eine einzige seiende und die jedem von ihnen eigentümliche Weise der Sonderung. 2. d. divina sive in divinis (ib. 2. 2 & 6) = die göttliche oder in Gott vorkommende Sonderung. 3. d. in divinis, → d. divina. 4. d. propria, → d. communis. 5. d. realis & d. secundum rationem (ib. 5. 1) = die sachliche und die begriffliche Sonderung. 6. d. secundum rationem, → d. realis. 7. d. unita, → d. communis.
c) Unterscheidung, der Gegensatz zu indiscretio (←): electio discretionem quandam importat, th. I. 19. 4 ad 1; abundat discretio rationis, ib. 92. 1 ad 2; cum quadam discretione unius ab altero, ib. I. II. 13. 2 ad 1; per nasum enim discretio designatur, ib. 102. 5 ad 10; non fiebat discretio mundorum ab immundis, ib. 6 ob. 9; ad hoc ponitur discretio spirituum, ib. 111. 4 c; discretio, quae ad prudentiam pertinet, est genetrix et custos et moderatrix virtutum, 3 sent. 33. 2. 5 c; est autem haec discretio, ut maiora cum maiore pondere confiteatur, 4 sent. 17. 3. 4. 4 c; potestas clavium est potestas rationalis, cum habeat discretionem adiunctam, ib. 18. 1. 3. 3 a; non solum aufert discretionem illorum, 2 cael. 14 f; unum est discretio, quae fit per cognitionem, quae quidem discretio opus est intellectivae et sensitivae partis (sc. animae), 3 anim. 14 a; faciens huiusmodi iudicium et discretionem, somno 3 e; habet sensum et iudicium et discretionem, 1 met. 1 m.
- Zu iudicium discretionis → iudicium sub b & c.
- Hierher gehört: discretio sapientiae (th. I. II. 102. 3 ad 14) = die Unterscheidung der Weisheit oder die mit Weisheit gemachte Unterscheidung.
d) Unterscheidung zwischen Gut und Bös: antequam ad annos discretionis perveniat, th. I. II. 89. 6 c.
e) Unterschied, Verschiedenheit, synonym mit distinctio (← sub b): habent aliquam excellentiae discretionem ab aliis, th. I. II. 102. 4 c; discretio luminis intelligibilis non potest a nobis cognosci, ib. II. II. 174. 3 ad 1.
nach Weise oder im Sinne der Scheidung oder Sonderung, gesonderterweise, synonym mit discrete (← sub a), der Gegensatz zu unite und unitive (←): quaedam tradit unitive et quaedam discretive, nom. 2. 2; discretive intelligitur, 2 sent. 15. 1. 1 ob. 3.
a) scheidend, trennend, sondernd, synonym mit disgregativus (←), der Gegensatz zu concretivus (← sub a), congregativus und unitivus (←) .
- Zu terminus discretivus → terminus sub e; zu vis d. → vis sub a.
b) unterscheidend: quia est discretivus odoris, th. I. II. 102. 5 ad 10; prout est discretivus saporum, 2 anim. 21 a; vgl. ib. 22 d; Hebr. 2. 3.
a) geschieden, getrennt, gesondert, der Gegensatz zu concretus, continuus (← sub b) und indiscretus (← sub a): per quorum remotionem ab aliis discretus intelligitur, cg. III. 39; fructus ab arboris cortice discretus, ib. IV. 11; discretae sunt ad invicem, 2 meteor. 7 a; discretas et proprias operationes, 12 met. 12 c.
b) unterschieden, mit einer Unterscheidung verbunden, der Gegensatz zu indiscretus (← sub b).
a) hin und her laufen, umherlaufen, durch etwas hindurchlaufen: per universum orbem discurrentes, th. II. II. 176. 1 c; sidera discurrentia, 1 meteor. 6 a; vgl. ib. 7 a; in stellis discurrentibus, ib. 11 d.
b) in Gedanken von einem zum andern übergehen, hin und her denken, in Gedanken etwas durchgehen, erörtern, folgern, schließen (vgl. discursus sub b), synonym mit ratiocinari (←), der Gegensatz zu intelligere (← sub b): tunc enim dicitur solum intellectus de uno in aliud discurrere, quando diversa apprehensione utrumque apprehendit, verit. 2. 3 ad 3; discurrere proprie est ex uno in cognitionem alterius devenire, ib. 8. 15 c; tertius vero actus rationis est secundum id, quod est proprium rationis, scilicet discurrere ab uno in aliud, ut per id, quod est notum, deveniat in cognitionem ignoti, 1 anal. 1 a; vgl. th. I. 14. 7 ob. 1; 42. 5 ob. 1; 58. 4 c; 77. 6 ob. 2; I. II. 100. 3 ob. 3; cg. III. 14, 63 & 91.
nach Weise oder im Sinne des Folgerns, des Schließens (→ discurrere sub b): non intelligit veritatem intelligibilium discursive, sed simplici intuitu, th. II. II. 180. 6 ad 2; quod quidem ostensum est non fieri discursive, cg. I. 57.
folgernd, schließend (→ discurrere sub b), synonym mit ratiocinativus (←) .
a) Hin- und Herlaufen, Umherlaufen, Hindurchlaufen, Lauf: discursus tripliciter in sacra scriptura vituperatur, relig. 10; apparent discursus astrorum, 1 meteor. 5 i; utrum discursus siderum currentium fiat hoc modo, ib. 7 a; in principio discursus et in termino, ib. 11 d; discursus aquarum, 2 meteor. 3 c; Deus est superior temporis discursu, declar. 10.
b) gedanklicher Übergang von einem zum andern, Erörterung, Unterredung, Folgerung (→ discurrere sub b), synonym mit ratio (← sub g) und ratiocinatio (← sub a), der Gegensatz zu cognitio sine discursu (→ cognitio sub b), intellectus (← sub g) und simplex intuitus (← sub a): discursus est quidam motus intellectus de uno in aliud, qu. anim. 7 ob. 3; quando vero non alio actu fertur potentia cognoscitiva in medium, quo cognoscit, et in rem cognitam, tunc non est aliquis discursus in cognitione, verit. 2. 3 ad 3; in actu cognoscitivae virtutis discursus attenditur (wird gemeint), secundum quod semotim cognoscimus principia et ex eis in conclusiones venimus, cg. I. 76; vgl. ib. 57 & 87; discursus enim intellectus attenditur secundum hoc, quod unum per aliud cognoscitur, th. I. 58. 3 ob. 1; vgl. ib. c & ad 1; 79. 4 c; II. II. 8. 1 ad 2; in scientia enim nostra duplex est discursus. Unus secundum successionem tantum, sicut cum, postquam intelligimus aliquid in actu, convertimus nos ad intelligendum aliud. Alius discursus est secundum causalitatem, sicut cum per principia pervenimus in cognitionem conclusionum, th. I. 14. 7 c; omnis discursus vel est ex universalibus ad particularia, vel a particularibus ad universalia, verit. 8. 15 a.
a) Erschütterung: diligenti discussione suae conscientiae, 4 sent. 9. 1. 3. 2 c.
b) Erörterung, Prüfung: discussio meritorum non fit, nisi ubi est quaedam meritorum commixtio bonorum cum malis, 4 sent. 47. 1. 3. 2 c; vgl. comp. 1. 243 & 244.
- Zu iudicium discussionis → iudicium sub b.
Auseinanderbringung, Zerstreuung, Lockerung, Trennung, synonym mit discretio (← sub a) und rarefactio, der Gegensatz zu concretio, congregatio (← sub a), condensatio & inspissatio: disgregatio, quae pertinet ad pulsionem, 7 phys. 3 g; densitas autem et raritas videntur esse quaedam congregatio et disgregatio, 8 phys. 14 c.
auseinander bringend, zerstreuend, lockernd, trennend, synonym mit discretivus (← sub a), der Gegensatz zu concretivus (← sub a), congregativus und unitivus (←): album est disgregativum visus, cg. III. 139/140; quod sit disgregativum visus, 1 anal. 37 g; album et nigrum, quae dividuntur per congregativum et disgregativum, 5 met. 12 k; vgl. 10 met. 9 f; ente 7 l; differre sub c.
nach Weise oder im Sinne der Trennung, der Auseinanderhaltung, synonym mit divisim (←), der Gegensatz zu coniunctim (←) und copulatim: utitur autem istis nominibus disiunctim et non copulatim, 1 phys. 1 a.
Trennung, Auseinanderhaltung: ad necessitatem, quae est sub disiunctione, 1 perih. 15 b; necesse est, quod sub disiunctione altera pars contradictionis sit vera vel falsa, ib. c.
- Zu accipere sub disiunctione → accipere sub c; zu inducere sub d. → inducere sub b; zu ponere sub d. → ponere sub c.
trennend, auseinander haltend, synonym mit divisivus (←): prosequitur Philosophus alteram partem disiunctivae (sc. propositionis), 11 met. 10 m.
getrennt, ausschließend.
auseinander gepaart, unpaarig, vollständig verschieden, d. i. so verschieden, dass eine paarweise Zusammenstellung nicht stattfinden kann, der Gegensatz zu par (vgl. th. I. 96. 3 ob. 1 & 2): cum sint diversa et penitus disparata, ut patet de colore et sono, ib. 77. 4 ob. 2; si quidem illa diversa non sint opposita, sed disparata, ib. I. II. 35. 4 c; sunt etiam disparatae, sicut tristari de morte amici et delectari in contemplatione, ib.; motus a termino et in terminum quandoque sunt contrarii, quandoque idem, quandoque disparati, 3 sent. 26. 1. 3 ad 3; non tamen sunt contrariae, sed disparatae, 4 sent. 17. 3. 2. 2 ad 3; quae sunt omnino disparata, possunt ab invicem separari, pot. 3. 7 ob. 9; quando duo sunt motus omnino disparati, non possunt esse simul in eadem potentia, verit. 28. 9 ad 1; quae sunt ad invicem disparata, non praedicantur de se invicem, quodl. 9. 2. 2 a.
Unpaarigkeit, vollständige Verschiedenheit (vgl. disparatus): vitandum est nomen disparitatis, th. I. 31. 2 c; ordo autem maxime videtur in disparitate consistere, ib. 96. 3 a; vgl. ib. c; quod sit inter partes disparitas, cg. III. 94.
- Disparitas cultus (4 sent. 34. 1. 1 c; 39. 1. 1 c & 2 ad 2; 42. 1. 1 ob. 4 & ad 4) = vollständige Verschiedenheit der Gottesverehrung, wie sie zwischen Christen und Nichtchristen besteht.
a) austeilen, ausspenden, verwalten (vgl. dispensatio sub a): bona sua cura omnibus dispenset, th. I. 20. 3 ad 1; dispensantur autem sacramenta, ib. II. II. 100. 2 c; qui sacramenta fidelibus dispensarent, cg. IV. 74; auctoritas dispensandi huiusmodi thesaurum, 4 sent. 20. 1. 3. 2 c.
b) zuteilen, auferlegen: non semper poena a Deo dispensatur pro culpa, th. I. II. 87. 3 ob. 3; qui aliis praecepta operandi dispensat, cg. III. 120.
c) einrichten, anordnen, veranstalten: dispensantur per ministerium angelorum, th. I. 43. 7 ob. 5; in quacumque multitudine ex eo dicitur aliquis dispensare, quod ordinat, qualiter aliquod commune praeceptum sit a singulis adimplendum, ib. I. II. 97. 4 c; maiora et minora dispensat, ib. 112. 4 ad 1; quae (sc. cura) in hoc consistere videtur, quod per intellectum aliqua dispensentur, cg. III. 75; vgl. ib. 76, 97 & 144.
d) losmachen, entbinden, befreien von einem Gesetze oder einer gesetzlichen Verpflichtung: habet potestatem dispensandi in lege humana, th. I. II. 97. 4 c; quando cum aliquo dispensatur, ut legem communem non servet, non debet fieri in praeiudicium boni communis, ib. ad 1; vgl. ib. II. II. 63. 2 ad 2; 88. 10 c; 89. 9 a; cg. III. 76 & 125; 4 sent. 17. 3. 1. 5 c; 27. 3. 3 ob. 3; 38. 1. 4. 4 c.
a) Austeilung, Ausspendung, Verwaltung: dispensatio proprie importat commensurationem alicuius communis ad singula. Unde etiam gubernator familiae dicitur dispensator, inquantum unicuique de familia cum pondere et mensura distribuit et operationes et necessaria vitae, th. I. II. 97. 4 c; in dispensatione sacramentorum, ib. I. 43. 7 ad 6; in dispensatione temporalium, ib. II. II. 63. 2 c; vgl. ib. III. 82. 3 c; cg. III. 140/141; IV. 74; 4 sent. 24. 1. 2. 2 c; 1 pol. 2 c.
b) Zuteilung, Auferlegung: quae quidem dispensatio fit etiam per hominem Christum, th. III. 59. 6 c.
c) Einrichtung, Anordnung, Veranstaltung: ex divina dispensatione receditur, th. I. 112. 2 c; si ex aliqua dispensatione Christus, ib. III. 57. 6 ad 3; tollatur a providentiae dispensatione, cg. III. 97.
- Als Arten der dispensatio gehören hierher: dispensatio communis & d. specialis (th. I. 89. 8 ad 2; 2 sent. 10. 1. 2 c) = die allgemeine und die besondere Veranstaltung.
d) Losmachung, Entbindung, Befreiung von einem Gesetze oder einer gesetzlichen Verpflichtung: dispensatio est iuris relaxatio, 4 sent. 24. 1. 3. 5 ob. 2; et talis licentia dispensatio dicitur, ib. 33. 1. 2 c; dispensatio est communis iuris relaxatio, ib. 44. 1. 3. 4 ad 1; lex naturalis, . . . dispensationem recipere non potest, th. I. II. 97. 4 ad 3; dispensatio matrimonii contrahendi principaliter, ib. II. II. 63. 2 ad 2; dispensatio voti intelligenda est, ib. 88. 10 c; in commutatione vel dispensatione votorum, ib. 12 c; auctoritate divina dispensatio fieri potest, cg. III. 125.
nach Weise oder im Sinne einer Losmachung, einer Entbindung, einer Befreiung von einem Gesetze oder einer gesetzlichen Verpflichtung, synonym mit dispensatorie (←) sive per dispensationem (th. III. 15. 6 c): poterat tamen dispensative aliquis in collegium populi admitti, ib. I. II. 105. 3 ad 1; restituit eos dispensative ad ecclesiasticas dignitates, ib. II. II. 11. 4 c; defectus nostros dispensative assumpsit, ib. III. 14. 4 ad 2; virtute divinitatis Christi dispensative sic beatitudo in anima continebatur, ib. 15. 5 ad 3; sicut enim dispensative factum est, ib. 45. 2 ad 1; vgl. 3 sent. 22. 2. 1. 3 ad 2 & 3. 2. 3 c; dicitur dispensative Christus manducasse, eo modo loquendi, quo iuristae dicunt, quod dispensatio est communis iuris relaxatio, quia Christus intermisit hoc, quod est communiter resurgentium, scilicet non uti cibis, 4 sent. 44. 1. 3. 4 ad 1; vgl. comp. 1. 231.
austeilend, ausspendend, verwaltend.
- Zu iustum dispensativum → iustus.
Austeiler, Ausspender, Verwalter: secundum quam aliquis gubernator vel dispensator dat unicuique secundum suam dignitatem, th. I. 21. 1 c; gubernator familiae dicitur dispensator, inquantum unicuique de familia cum pondere et mensura distribuit et operationes et necessaria vitae, ib. I. II. 97. 4 c; ecclesiasticorum bonorum sunt dispensatores vel procuratores, ib. II. II. 185. 7 c; se esse dispensatorem divinorum, ib. III. 82. 4 c; vel fraude dispensatorum, cg. III. 132/133; omnis dispensator debet habere claves eorum, quae dispensat, 4 sent. 18. 1. 1. 1 a.
nach Weise oder im Sinne einer Losmachung, einer Entbindung, einer Befreiung von einem Gesetze oder einer gesetzlichen Verpflichtung, synonym mit dispensative (←): dispensatorie id faciens, 4 sent. 1. 2. 5. 3 c.
a) auseinander legen, verteilen, einrichten, ordnen: artifex, qui disponit formam domus, th. I. 1. 6 c; secundum rationes (Begriffe) aeternorum temporalia disponimus, ib. 79. 9 c; tum enim unaquaeque res optime disponitur, cg. I. 1.
b) vorbereiten, veranlagen, geeignet machen: non dicitur aliquis disponi per qualitatem, nisi in ordine ad aliquid, th. I. II. 49. 2 ad 1; dispositio tripliciter se habet ad id, quod disponit (vgl. dispositio sub b), ib. 74. 4 ad 3; disponens est quodammodo causa, ib. 88. 4 c; eiusdem est disponere ad finem et ad finem perducere, ib. 98. 2 c; aliquid potest disponere ad aliquam perfectionem tripliciter, 3 sent. 13. 3. 1 c; vgl. cg. I. 52; II. 19.
- Als Arten des disponere gehören hierher: disponere directe & d. removendo prohibens (th. I. II. 88. 3 c) = direkt und indirekt vorbereiten, m. a. W. etwas so vorbereiten, dass man geradeswegs darauf abzielt, oder so, dass man das Hindernis, welches dem entgegensteht, beseitigt.
c) anordnen, verordnen, verfügen: quomodo Deus disposuit suo intellectu et voluntate, cg. II. 28; quod Deus aliquid se facturum disposuerit, ib.
a) planmäßige Zurechtlegung, Einrichtung, Hinordnung, Ordnung: dispositio nihil est aliud, quam ordo partium in habente partes (διάθεσις λέγεται τοῦ ἔχοντος μέρη τάξις, Aristoteles: Metaph. IV. 19, 1022. b. 1). Ponit autem modos, quibus dicitur dispositio, qui sunt tres, 5 met. 20 a; ostendit etiam, quod hoc nomen dispositio ordinem significet; significat enim positionem, sicut ipsa nominis impositio demonstrat, de ratione autem positionis est ordo, ib.; dispositio autem potest dici tam ratio (Plan) ordinis rerum in finem, quam ratio ordinis partium in toto, th. I. 22. 1 c; dispositio quidem semper importat (bedeutet) ordinem alicuius habentis partes; sed hoc contingit tripliciter, . . . scilicet aut secundum locum, aut secundum potentiam, aut secundum speciem, in quo . . . comprehendit omnes dispositiones, ib. I. II. 49. 1 ad 3; vgl. 5 met. 20 a; Aristoteles: ib. 1 sqq.; sic enim est dispositio rerum in veritate, sicut et in esse, cg. I. 1; dispositio dicitur tribus modis. Uno modo, per quam materia disponitur ad formae receptionem, sicut calor est dispositio ad formam ignis. Alio modo, per quam aliquod agens disponitur ad agendum, sicut velocitas est dispositio ad cursum. Tertio modo dispositio dicitur ipsa ordinatio aliquorum ad invicem, virt. 1. 1 ad 9.
b) planmäßige Nebeneinanderlegung, Aufstellung, Stelle: primus (modus dispositionis) est secundum ordinem partium in loco, et sic dispositio sive situs est quoddam praedicamentum, 5 met. 20 a.
- Als Arten der dispositio gehören hierher: dispositio assistentium & d. ministrantium sive ministrativa (2 sent. 10. 1. 3 ad 1 & 4) = die Stelle der Beistehende oder Beisitzer und die der Dienenden oder Diener.
c) Vorbereitung, Veranlagung, Anlage, Verfassung, Geeignetheit, synonym mit praeparatio (← sub a) und habitus (← sub d), der Gegensatz zu indispositio (←): secundus modus (dispositionis) est, prout ordo partium attenditur (wird in Betracht gezogen) secundum potentiam sive virtutem, et sic dispositio ponitur in prima specie qualitatis; dicitur enim aliquid hoc modo dispositum ut puta (z. B.) secundum sanitatem vel aegritudinem ex eo, quod partes eius habent ordinem in virtute activa vel passiva, 5 met. 20 a; dispositio proprie dicitur illud, quod se habet ut incompletum in motu ad perfectum, quod est terminus motus, sicut, qui addiscit, habet dispositionem scientiae, qua perficitur in termino motus disciplinae, 2 sent. 24. 3. 6 ad 6; dispositio ad aliquid dicitur id, per quod aliquid movetur in illud consequendum, virt. 1. 1 ad 8; duplex est dispositio. Quaedam est, quae necessaria est ad esse eius, ad quod disponit, et haec semper praecedit illud, ad quod disponit, sicut calor formam ignis. Quaedam vero dispositio ordinatur ad facilitatem eius, ad quod disponit, quod quidem sine ea esse potest, sed non ita de facili, sicut quod ligna perfunduntur oleo, ut inflammentur citius, 2 sent. 21. 2. 3 ad 1; dispositio se habet ad perfectionem dupliciter, uno modo, sicut via ducens ad perfectionem, alio modo sicut effectus a perfectione procedens, th. III. 9. 3 ad 2; dispositio tripliciter se habet ad id, quod disponit. Quandoque enim est idem et in eodem, sicut scientia inchoata dicitur esse dispositio ad scientiam perfectam. Quandoque autem est in eodem, sed non idem, sicut calor est dispositio ad formam ignis. Quandoque vero nec idem nec in eodem, sicut in his, quae habent ordinem (Hinordnung) ad invicem, ut ex uno perveniatur in aliud, sicut bonitas imaginationis est dispositio ad scientiam, quae est in intellectu, ib. I. II. 74. 4 ad 3; vgl. ib. 88. 4 ad 4; cg. I. 52; II. 19; 7 phys. 5 e.
- Über den Unterschied zwischen dispositio & habitus → habitus sub c.
- Zu ignorantia dispositionis sive secundum d. sive perversae d. → ignorantia sub a; zu perfectio d. → perfectio sub b; zu prius ordine d. → prior sub a.
- Arten der dispositio in diesem Sinne sind: 1. dispositio accidentalis (cg. II. 37) = die nichtwesentliche Anlage. 2. d. activa & d. passiva (3 sent. 34. 2. 1. 1 c; verit. 6. 1 ad 8; 25. 5 ad 13) = die Anlage zu einem Tun und die zu einem Leiden. 3. d. actualis & d. habitualis (th. I. II. 49. 3 ad 3; 50. 1 c; cg. I. 56; III. 156; 4 sent. 17. 1. 3. 2 ad 3) = die in einer Tätigkeit gelegene und die zuständlich gewordene Anlage. 4. d. aegritudinalis & d. bestialis (7 eth. 1 g & 5 h) = die krankhafte und die tierische Anlage. 5. d. animae & d. corporis sive corporalis (th. I. II. 49. 1 ad 3; 7 eth. 5 e & 6 a) = die Anlage der Seele und die des Körpers oder die körperliche Anlage. 6. d. bestialis, → d. aegritudinalis. 7. d. contrahens sive in partem contrahens sive specificans, d. diminuens & d. corrumpens sive totaliter corrumpens (verit. 1. 1 ob. 4 & ad 4) = die etwas begrenzende oder zu einem Teile desselben es machende oder es in eine Art eingliedernde, die es vermindernde und die es gänzlich zerstörende Anlage. 8. d. contumeliativa (th. II. II. 30. 2 ad 3) = die zum Beschimpfen hinneigende Anlage. 9. d. corporalis, → d. animae. 10. d. corporis, ≈ . 11. d. corrumpens, → d. contrahens. 12. d. debita (verit. 12. 4 c) = die da sein sollende oder sich gebührende Anlage. 13. d. determinata (th. I. II. 10. 1 ad 2; verit. 12. 4 c) = die so oder so bestimmte Anlage. 14. d. diminuens, → d. contrahens. 15. d. gratuita & d. naturalis (th. I. 18. 1 ad 2; cg. II. 30; 4 sent. 49. 2. 7 c) = die aus Gnade verliehene und die natürliche Anlage. 16. d. habitualis, → d. actualis. 17. d. inordinata (th. I. II. 82. 2 c) = die ungeordnete oder unordentliche Anlage. 18. d. in partem contrahens, → d. contrahens. 19. d. mala (5 eth. 1 e; 7 eth. 5 k) = die schlechte Anlage. 20. d. materialis (th. I. 115. 3 ad 2; II. II. 27. 3 c; 4 sent. 12. 2. 1. 3 c; pot. 4. 2 ad 10; verit. 12. 4 c) = die Anlage eines Dinges seiner Materie nach. 21. d. naturalis, → d. gratuita. 22. d. passiva, → d. activa. 23. d. perfecta (th. I. II. 49. 1 ad 3) = die vollkommene oder vollkommen ausgebildete Anlage. 24. d. propinqua sive proxima & d. remota (cg. III. 84; 1 sent. 17. 2. 3 c; 10 met. 6 f) = die nähere oder nächste und die entfernte Anlage zu etwas, von diesem aus gerechnet. 25. d. propria (4 sent. 12. 2. 1. 3 c) = die eigentümliche oder besondere Anlage. 26. d. remota, → d. propinqua. 27. d. specificans, → d. contrahens. 28. d. totaliter corrumpens, ≈ . 29. d. ultima (cg. II. 19; verit. 8. 3 c; 2 anim. 14 h) = die letzte Anlage eines Dinges zu etwas, von jenem aus gerechnet.
d) Stellung, Lage, synonym mit positio (← sub a) und situs (←): Tertius modus (dispositionis) est, prout ordo partium attenditur secundum speciem (Gestalt) et figuram totius, et sic dispositio sive situs ponitur differentia in genere quantitatis. Dicitur enim, quod quantitas alia est habens positionem, ut linea, superficies, corpus et locus, alia non habens, ut numerus et tempus, 5 met. 20 a; si astrologus iudicet de aliqua eclipsi futura per dispositiones caelestium motuum, th. I. 57. 2 c.
e) Anordnung, Verordnung, Verfügung: istae particulares dispositiones adinventae secundum rationem humanam dicuntur leges humanae, th. I. II. 91. 3 c; eorum actus nostrae dispositioni subduntur, ib. II. II. 90. 2 c; ex eius libera dispositione, cg. II. 27; ex necessitate divinae dispositionis, ib. 28; sed suae dispositioni implendae, ib. 29.
nach Weise oder im Sinne der Vorbereitung, der Veranlagung: per aliquid sibi proprium dispositive operatur, th. I. 45. 5 c; dispositive in inferioribus viribus, ib. 89. 5 c; sed solum dispositive, ib. I. II. 87. 1 ad 2; vgl. ib. II. II. 180. 2 c; III. 83. 4 c; 84. 1 ad 1; cg. II. 89; pot. 3. 4 ad 8; mal. 7. 3 ad 1; quodl. 10. 1. 3 ad 2; Eph. 5. 7.
vorbereitend, veranlagend, geeignet machend: quaedam sicut dispositiva ad gratiam, th. I. II. 106. 1 c; vgl. ib. ad 1.
Hin- und Hermeinen, wissenschaftlicher Wortstreit, d. i. Unterredung über eine Sache mit Vorführung der Gründe, welche für und gegen dieselbe sprechen: disputatio est actus syllogisticus unius ad alterum ad aliquid propositum ostendendum, fall. 1; vertitur enim (disputatio) inter duos, scilicet inter opponentem et respondentem, ib. pr.; ex interrogatione et responsione fit disputatio, 1 anal. 21 d; vgl. 1 phys. 10 a, 11 k & 13 d; quodl. 4. 9. 18 c.
- Arten der disputatio sind: disputatio demonstrativa sive doctrinalis sive magistralis (1 anal. 27 c; fall. 2; quodl. 4. 9. 18 c) = die beweisende Disputation oder die Disputation des Lehrers oder des Lehrmeisters (est circa necessaria . . . et procedit ex propriis disciplinae, 1 anal. 27 c; doctrinalis sive demonstrativa est, quae ad scientiam ordinatur, procedens ex primis et veris et per se notis et propriis illius scientiae, de qua fit disputatio, et hoc vertitur inter docentem et addiscentem, fall. 2). 2. d. dialectica (1 anal. 20 d; 27 c; fall. 2) = die dialektische oder wahrscheinlich machende Disputation (fit circa probabilia . . . et procedit ex communibus, 1 anal. 27 c; dialectica vero disputatio est ex probabilibus procedens et ad opinionem vel propositum tendens, fall. 2). 3. d. doctrinalis, → d. demonstrativa. 4. d. litigiosa sive sophistica (fall. 2) = die streitsüchtige oder spitzfindige Disputation (sophistica autem est tendens ad gloriam, ut sapiens esse videatur, unde dicitur sophistica quasi apparens scientia; procedit ex his, quae videntur esse vera sive probabilia et non sunt, vel simpliciter falsas propositiones assumendo, quae videntur esse vera, vel in virtute falsarum propositionum argumentando, ib.). 5. d. magistralis, → d. demonstrativa. 6. d. propria (1 anal. 21 d) = die (einem Gegenstande) eigene oder eigentümliche Disputation, welche ihm und seinen Prinzipien entspricht. 7. d. publica (th. II. II. 10. 7 ob. 1) = die öffentliche Disputation. 8. d. rhetorica (1 anal. 1 a) = die rhetorische Disputation oder die Disputation der Redner (ad suspicionem inducendam ex quibusdam coniecturis vel ad aliqualiter persuadendum), th. II. II. 48. 1 c). 9. d. sophistica, → d. litigiosa. 10. d. tentativa (fall. 2) = die zur Probe oder zum Versuch von etwas angestellte Disputation (tentativa autem disputatio est, quae ordinatur ad experimentum sumendum de aliquo per ea, quae videntur respondenti, ib.; vgl. 4 met. 4 b). 11. d. theologica (quodl. 4. 9. 18 c) = die theologische oder über einen theologischen Gegenstand angestellte Disputation.
nach Art oder im Sinne der Disputation (→ disputatio): ad inquirendum disputative, 2 anal. 3 a; vgl. ib. b; quae disputative praemissa sunt, ib. 6 i; vgl. ib. 7 a; Philosophus hic disputative procedit ex probabilibus, 1 phys. 11 f; vgl. ib. h & k; 4 phys. 1 e; Aristoteles hoc disputative obicit, 1 gener. 6 b; vgl. 3 anim. 15 a.
disputierend, d. i. für und gegen eine Sache sprechend (→ disputatio).
- Zu modus disputativus → modus sub b; zu oratio d. → oratio sub a; zu ratio d. → ratio sub m.
abstehend, fern stehend, entfernt: nullius agentis, quantumcumque virtuosi (tätig), actio procedit ad aliquid distans, nisi inquantum in illud per media agit, th. I. 8. 1 ad 3; tale movens aliquando distans est ab agente, quem movet, 7 phys. 3 a; imaginatur aliquid distans, 3 anim. 16 b.
Abstand: nomen distantiae derivatum est a loco ad omnia contraria, th. I. 67. 2 ad 3; vgl. ib. I. II. 7. 1 c; in nomine distantiae, quae primo invenitur in loco et exinde transumitur ad quamcumque formarum differentiam, pot. 10. 1 c; vgl. 4 sent. 49. 1. 4. 3 c; 4 phys. 1 f.
- Arten der distantia sind: 1. distantia determinata sive finita & d. infinita (4 sent. 5. 1. 3. 3 ad 5; pot. 3. 1 ad 3; verit. 27. 3 ad 9) = der bestimmte oder endliche und der unendliche Abstand. 2. d. extrema sive maxima (1 perih. 10 c; 5 phys. 3 c; 6 phys. 13 b; 10 met. 5 b) = der äußerste oder größte Abstand. 3. d. finita, → d. determinata. 4. d. infinita, ≈ . 5. d. maxima, → d. extrema.
Aufhebung oder Mangel eines da sein sollenden Verhältnisses, abnormales Verhältnis, der Gegensatz zu temperamentum und temperantia (← sub a): non est causa distemperantia humorum, th. II. II. 6. 2 c.
bestimmterweise, deutlichermaßen, der Gegensatz zu confuse und indistincte (←) .
a) Trennung, Sonderung, Scheidung, Unterscheidung, synonym mit discretio (← sub b) und divisio (←), der Gegensatz zu confusio (← sub a) und unitas (←): distinctio et multitudo rerum est a Deo, th. I. 47. 1 a; de opere distinctionis, ib. 65 pr.; de ordine creationis ad distinctionem, ib. 66 pr.; vgl. ib. 1 a; 67 pr.; sub distinctione dixerat, cg. II. 78; unitati distinctio sive discretio opponitur, nom. 4. 6; per distinctionem lucis a tenebris, pot. 4. 2 c; sic confusioni succedit distinctio, 1 phys. 8 a; ingrederetur distinctio in res, 4 phys. 9 i.
b) Geschiedenheit, Nichtdieselbigkeit, Unterschied, synonym mit discretio (← sub e), der Gegensatz zu identitas und unitas (←): in ratione (Begriff) distinctionis est negatio; distincta enim sunt, quorum unum non est aliud, cg. I. 71; vitare debemus in divinis nomen diversitatis et differentiae, ne tollatur unitas essentiae, possumus autem uti nomine distinctionis propter oppositionem relativam, th. I. 31. 2 c; multitudo autem ei correspondens addit supra res, quae dicuntur multae, quod unaquaeque earum sit una, et quod una earum non sit altera, in quo consistit ratio distinctionis, pot. 9. 7 c.
- Über das Verhältnis der distinctio zur differentia heißt es: differentia importat (bedeutet) distinctionem aliquam secundum formam, pot. 9. 8 ad 2. Im übrigen wird differentia ähnlich, wie diversitas (←), auch als ein Synonym von distinctio gebraucht; vgl. th. I. 31. 2 c & ad 2; pot. 9. 8 ad 2.
- Als Arten der distinctio gehören hierher: 1. distinctio essentialis & d. personalis sive personae (th. I. 2 pr.; 1 sent. 4. 1. 3 ad 2; pot. 10. 5 c) = der wesentliche und der persönliche Unterschied oder der Unterschied in der Wesenheit und der in der Person. 2. d. formae sive secundum formam sive formalis & d. materiae sive materialis (th. I. 31. 2 ad 2; 36. 2 c; 47. 2 c; 59. 2 ad 2; 75. 7 c; cg. IV. 24; 1 sent. 13. 1. 2 c; 26. 2. 2 c; 29. 1. 3 c) = der Unterschied der Form und der der Materie nach (duplex distinctio invenitur in rebus, una formalis in his, quae differunt specie, alia vero materialis in his, quae differunt numero tantum, th. I. 47. 2 c). 3. d. formalis, → d. formae. 4. d. in communi & d. specialis (ib. 108. 3 ad 2; 1 sent. 4. 1. 3 ad 2) = der allgemeine und der besondere Unterschied. 5. d. in substantia sive substantiae (th. I. 31. 2 ad 1; nom. 4. 6) = der Unterschied der Substanz oder Wesenheit nach. 6. d. localis (cg. IV. 11) = der örtliche Unterschied oder der Unterschied dem Orte nach. 7. d. materiae, → d. formae. 8. d. materialis, ≈ . 9. d. numeralis sive secundum numerum & d. speciei (pot. 2. 4 c; mal. 1 ad 18; spir. 1 ad 19) = der Unterschied der Zahl und der der Art nach. 10. d. personae, → d. essentialis. 11. d. personalis, ≈ . 12. d. quantitativa (th. I. 75. 7 c) = der Unterschied in der Größe. 13. d. realis sive secundum rem & d. secundum rationem tantum (ib. 28. 3 ob. 3 & c; 39. 1 c; 41. 4 ad 3; 1 sent. 2. 1. 5 ob. 3 & 4; 5. 1. 1 ad 1; 13. 1. 2 c; pot. 7. 6 ad 2; 10. 5 c) = der sachliche und der bloß begriffliche Unterschied. 14. d. relationis (cg. IV. 11) = der Unterschied in der Beziehung zu etwas. 15. d. secundum formam, → d. formae. 16. d. secundum numerum, → d. numeralis. 17. d. secundum ordinem & d. secundum originem (th. I. 28. 3 ob. 3; cg. IV. 24) = der Unterschied der Ordnung oder Rangfolge und der dem Ursprunge nach. 18. d. secundum rationem tantum, → d. realis. 19. d. secundum rem, ≈ . 20. d. specialis, → d. in communi. 21. d. speciei, → d. numeralis. 22. d. suppositi (th. I. 31. 2 c; 39. 1 ad 1) = der Unterschied der Einzelsubstanz nach.
- Quanto distinctio prior est, tanto propinquior est unitati (th. I. 40. 2 ad 3) = je früher ein Unterschied zweier Dinge, desto näher ist er der Einheit derselben, m. a. W. walten zwischen zwei Dingen mehrere Unterschiede ob, von denen einer den andern unterstellt, so kommt ein Unterschied demjenigen, worin die Dinge eins oder gleich sind, um so näher, je früher er in der Reihe der Unterschiede anzusetzen ist.
trennend, sondernd, scheidend, unterscheidend, der Gegensatz zu constitutivus (←): praediffinitiones et voluntates sunt distinctivae entium, nom. 5. 3; distinctivum enim et constitutivum hypostasis potest intelligi dupliciter, pot. 8. 3 c.
- Zu signum distinctivum → signum sub a.
trennen, sondern, scheiden, unterscheiden: distincta enim sunt, quorum unum non est aliud, unde et prima, quae se ipsis distinguuntur, mutuo sui negationem includunt, cg. I. 71; oppositae differentiae ab invicem distinguuntur, ib. 17; significamus aliquam perfectionem distinctam ab essentia hominis, th. I. 13. 5 c; Deus distinxit lucem a tenebris, ib. 47. 1 a; vgl. ib. 68. 3 c; lite separante et distinguente, 1 phys. 8 a.
- Arten des distingui sind: 1. distingui accidente & d. substantialiter sive secundum esse substantiale (pot. 3. 7 c) = sich dem Akzidenz und sich der Substanz nach unterscheiden. 2. d. formaliter & d. materialiter (th. I. 36. 2 c; pot. 8. 3 c) = sich der Form und sich der Materie nach unterscheiden. 3. d. materialiter, → d. formaliter. 4. d. per aliud & d. per se sive seipso sive secundum seipsum (th. I. II. 19. 1 c; cg. I. 71; 1 sent. 26. 2. 2 c; pot. 1. 2 ad 7; 3. 10 c) = sich durch was anders und sich durch sich selbst unterscheiden. 5. d. per se, → d. per aliud. 6. d. ratione sive secundum rationem & d. realiter sive secundum rem (th. I. 28. 3 a; 30. 2 c; 39. 1 c; cg. IV. 24; pot. 2. 6 c; verit. 1. 1 ad 5 s. c.) = sich dem Begriffe und sich der Sache nach unterscheiden. 7. d. realiter, → d. ratione. 8. d. relatione originis sive secundum originem (1 sent. 13. 1. 2 c) = sich durch die Beziehung des Ursprungs oder dem Ursprung nach unterscheiden. 9. d. secundum ad aliquid & d. secundum aliquid (pot. 2. 5 c) = sich durch eine Beziehung zu etwas und sich durch etwas Absolutes unterscheiden. 10. d. secundum aliquid, → d. secundum ad aliquid. 11. d. secundum esse substantiale, → d. accidente. 12. d. secundum originem, → d. relatione originis. 13. d. secundum rationem, → d. ratione. 14. d. secundum rem, ≈ . 15. d. secundum seipsum, → d. per aliud. 16. d. secundum speciem (verit. 12. 13 ad 2) = sich der Art nach unterscheiden. 17. d. seipso, → d. per aliud. 18. d. substantialiter, → d. accidente. 19. d. supposito (cg. IV. 10) = sich der Einzelsubstanz nach unterscheiden.
a) Verteilung, Austeilung: distributio terminaretur infra genus possibilium, pot. 1. 7 ad 2; in commutationibus et distributionibus, mal. 2. 6 c.
- Arten der distributio sind: 1. distributio absoluta & d. accommodata (pot. 1. 7 ob. 2; Hebr. 2. 2 & 3) = die schlechthinige oder alles, was in Betracht kommt, umfassende und die angepasste oder nur für Einiges geltende Austeilung. 2. d. accommodata, → d. absoluta. 3. d. universalis (pot. 1. 7 ob. 2) = die allgemeine Austeilung.
b) Teilung, Trennung: ea, quae non sunt unius rationis, sub una distributione non cadunt; non enim, cum dicitur omnis canis, distributio sumitur pro latrabili et caelesti, pot. 2. 5 ob. 6.
nach Weise oder im Sinne der Teilung, der Trennung (= in sensu distributivo), synonym mit divise, divisim und divisive (←), der Gegensatz zu collective, composite und coniunctim (←): sumitur secundum usum loquendi distributive pro quacumque rationali natura, th. I. 31. 4 ad 2.
a) verteilend, austeilend.
b) teilend, trennend: sicut ubique est distributivum loci, ita semper est distributivum temporis, 1 sent. 37. 2. 3 ob. 2.
- Zu signum distributivum → signum sub a.
streng, entsagungsvoll.
- Zu vita districta → vita sub c.
anders oder verschieden machen: ut sit aliquid diversificatum per haec duo, 10 met. 10 a.
- Arten des diversificare sind: diversificare formaliter & d. materialiter (mal. 2. 6 c) = etwas der Form nach und etwas der Materie nach anders machen.
Andersheit, Verschiedenheit, synonym mit differentia (←), der Gegensatz zu identitas und unitas (←): diversitas requirit distinctionem substantiae, quae est essentia, th. I. 31. 2 ad 1; vgl. nom. 4. 6.
- Über das Verhältnis von diversitas zu differentia (←), beides in striktem Sinne genommen, gilt Folgendes (vgl. diversus): nescivit, quid inter differentiam et diversitatem intersit. Differens enim, ut in decimo Metaphysicorum (c. 3, 1054. a. 24 sqq.) determinatur, dicitur ad aliquid; nam omne differens aliquo est differens. Diversum autem aliquid absolute dicitur ex hoc, quod non est idem. Differentia igitur in his quaerenda est, quae in aliquo conveniunt; oportet enim aliquid in his assignari, secundum quod differant, sicut duae species conveniunt in genere, unde oportet, quod differentiis distinguantur. In his autem, quae in nullo conveniunt, non est quaerendum, quo differant, sed seipsis diversa sunt. Sic enim et oppositae differentiae ab invicem distinguuntur; non enim participant genus quasi partem suae essentiae, et ideo non est quaerendum, quibus differant, seipsis enim diversa sunt, cg. I. 17; aliud est differentia, aliud diversitas. Duo enim, quorum unum est diversum ab altero, non est necesse per aliquid esse diversa; possunt enim esse diversa seipsis. Et hoc ex praedictis patet, quia, quodcumque ens alteri comparatur, aut est diversum, aut est idem. Sed quod est differens ab aliquo, oportet quod per aliquid sit differens; unde necesse est, ut id, quo differentia differunt, sit aliquid in illis, quae non sic differunt, 10 met. 4 h.
- Arten der diversitas sind: 1. diversitas accidentalis sive accidentis & d. substantiae sive secundum substantiam sive essentiae (th. I. 75. 7 c; III. 17. 1 ad 7; cg. II. 81; 1 sent. 4. 1. 3 ad 2) = die nichtwesentliche und die wesentliche Verschiedenheit. 2. d. accidentis, → d. accidentalis. 3. d. actualis & d. potentialis (1 cael. 3 d) = die wirkliche und die mögliche Verschiedenheit. 4. d. continuitatis (5 met. 12 a) = die Verschiedenheit des unmittelbaren Zusammenhangs, m. a. W. die Verschiedenheit, welche durch Teilung eines continuum entstanden ist. 5. d. essentiae, → d. accidentalis. 6. d. formae sive formalis & d. materiae sive materialis (th. I. II. 23. 1 c; 30. 3 ob. 2 & ad 2; II. II. 47. 5 c; 154. 1 ad 1; III. 2. 3 ad 1; cg. II. 80; III. 92; 2 sent. 32. 2. 3 ad 1 & 6; 3 sent. 27. 2. 4. 1 ad 3; mal. 2. 6 c) = die formelle und die materielle Verschiedenheit, die Verschiedenheit der Form und die der Materie nach. 7. d. formalis, → d. formae. 8. d. generis sive in genere sive secundum genus, d. speciei sive in specie sive secundum speciem & d. individui sive in numero sive secundum numerum (th. I. 75. 7 c; 85. 7 ad 3; I. II. 23. 1 c; 54. 1 ad 1; cg. II. 49, 73, 89 & 93; III. 92; trin. 1. 2. 2 a & c; virt. 5. 1 ad 9; 5 met. 12 a; 10 met. 10 a) = die Verschiedenheit der Gattung, die der Art und die dem Einzelding oder der Zahl nach. 9. d. gradus (th. I. 75. 7 c; quodl. 4. 12. 23 ad 2) = die Verschiedenheit dem Grade nach. 10. d. hypostasis sive suppositi sive secundum suppositum & d. naturae sive naturalis (th. I. 75. 7 c; III. 2. 3 ad 1; 17. 1 ad 7) = die Verschiedenheit der Einzelsubstanz und die der Natur nach. 11. d. individui, → d. generis. 12. d. in genere, ≈ . 13. d. in numero, ≈ . 14. d. in specie, ≈ . 15. d. materiae, → d. formae. 16. d. materialis, ≈ . 17. d. naturae, → d. hypostasis. 18. d. naturalis, ≈ . 19. d. potentiae materiae (ib. I. II. 23. 1 c) = die Verschiedenheit in der Möglichkeit oder in dem Vermögen der Materie. 20. d. rationis & d. realis (1 sent. 11. 1. 1 c; caus. 16; opp. 3) = die begriffliche und die sachliche Verschiedenheit. 21. d. realis, → d. rationis. 22. d. secundum genus, → d. generis. 23. d. secundum numerum, ≈ . 24. d. secundum speciem, ≈ . 25. d. secundum substantiam, → d. accidentalis. 26. d. secundum suppositum, → d. hypostasis. 27. d. significationis & d. suppositionis (3 sent. 6. 1. 3 ad 1; cg. IV. 49) = die Verschiedenheit in der Bezeichnung und die in der Bedeutung. 28. d. speciei, → d. generis. 29. d. substantiae, → d. accidentalis. 30. d. suppositi, → d. hypostasis. 31. d. suppositionis, → d. significationis. 32. d. susceptivi (7 phys. 7 l) = die Verschiedenheit des aufnehmenden Prinzips oder des Subjekts.
anders seiend, verschieden, synonym mit differens (vgl. 5 met. 12 b), der Gegensatz zu idem und unus (←): multitudo autem in substantia facit diversum, pot. 9. 8 ob. 1; diversum dicitur oppositum totaliter ad idem; cuilibet enim modo eius, quod est idem, opponitur aliquis modus eius, quod est diversum, et propter hoc, quot modis dicitur idem, tot modis dicitur diversum, 5 met. 12 a; ponit tres modos eius, quod est diversum. Quorum primus est, quod diversum dicitur omne, quod est aliud per oppositionem ad idem. Sicut enim idem dicebatur omne, quod est ipsum, quod est relativum identitatis, ita diversum dicitur esse, quod est aliud, quod est relativum diversitatis. Et propter hoc unumquodque ad aliud comparatum aut est idem, aut diversum. Alius modus est, quando non est una materia et una ratio, sicut tu et propinquus tibi diversi estis. Tertius autem modus est, sicut in mathematicis, ut si dicantur lineae inaequales diversae. Et quia dixerat, quod omne ad omne est idem aut diversum, ne quis crederet, hoc esse verum tam in entibus, quam in non entibus, removet hoc dicens: Diversum autem dicitur omne ad omne in his, quae dicuntur unum et ens, non autem in non entibus. Idem enim et diversum non opponuntur ut contradictoria, quorum alterum necesse est verum esse de quolibet ente aut non ente, sed opponuntur ut contraria, quae non verificantur, nisi de ente; et ideo diversum non dicitur de non entibus. Sed non idem, quod contradictorie opponitur eidem, dicitur etiam de non entibus, sed in omnibus entibus dicitur idem aut diversum. Omne enim, quod est ens et unum in se, comparatum alteri, aut est unum ei, et sic est idem, aut non unum, aptum natum esse unum, et sic est diversum. Sic igitur diversum et idem opponuntur, 10 met. 4 g.
- Über das Verhältnis von diversum zu differens (→ differre sub a), beides in striktem Sinne genommen, heißt es (vgl. diversitas): si fiat vis in verbo (wenn dem Worte differre Gewalt angetan d. h. wenn es in strengem und eigentlichem Sinne genommen wird, differentiae rationalis et irrationalis) non proprie dicuntur differre, sed diversa esse; nam secundum Philosophum (Metaph. X. 3, 1054. a. 24 sqq.) diversum absolute dicitur, sed omne differens aliquo differt, th. I. 3. 8 ad 3; differens proprie acceptum aliquo differt, unde ibi quaeritur differentia, ubi est convenientia. Et propter hoc oportet differentia esse composita quodammodo, cum in aliquo differant, in aliquo conveniant. Sed secundum hoc licet omne differens sit diversum, non tamen omne diversum est differens, ut dicitur in X. Metaph. (c. 3, 1054. a. 24 sqq.). Nam simplicia diversa sunt seipsis, non autem differunt aliquibus differentiis, ex quibus componantur, sicut homo et asinus differunt rationali et irrationali differentiis, de quibus non est dicere, quod ulterius aliis differentiis differant, ib. 90. 1 ad 3; vgl. 1 sent. 8. 1. 2 ad 3; secundum Philosophum in X. Metaphysicorum (loc. cit.) non est idem esse diversum et esse differens, quia differens ad aliquid dicitur (unde oportet omne differens proprie loquendo aliquo differre), diversum autem absolute dicitur; unde, quae diversa sunt, non oportet aliquo diversa esse, sed seipsis. Si enim oportet omnia diversa in aliquo differre, in infinitum abiretur; et ideo oportet devenire ad prima simplicia, quae seipsis diversa sunt, ut patet in differentiis, quibus species distinguuntur, 2 sent. 17. 1. 1 ad 5; vgl. pot. 7. 3 ad 2; 4 phys. 23 o.
- Arten des diversus sind: 1. diversus actu & d. cogitatione sive ratione (th. I. 13. 12 c; trin. 4. 2 ob. 5; 5 met. 12 a) = in Wirklichkeit und in Gedanken oder dem Begriffe nach verschieden. 2. d. cogitatione, → d. actu. 3. d. genere, d. specie sive secundum speciem & d. numero (th. I. II. 23. 1 c; 54. 1 ad 1; cg. II. 80 & 84; IV. 33; pot. 7. 3 ob. 3; 5 met. 12 a & b) = der Gattung, der Art und der Zahl oder dem Einzeldinge nach verschieden. 4. d. numero, → d. genere. 5. d. ratione, → d. actu. 6. d. secundum accidens & d. secundum substantiam (th. I. II. 17. 4 c) = nicht wesentlich und wesentlich verschieden. 7. d. secundum speciem, → d. genere. 8. d. secundum substantiam, → d. secundum accidens. 9. d. simpliciter (ib.) = einfachhin oder schlechtweg verschieden. 10. d. specie, → d. genere.
a) teilen, trennen, abteilen, einteilen (vgl. divisio), synonym mit distinguere (←) und resolvere, der Gegensatz zu componere (← sub a): videtur, quod non convenienter dividatur bonum per honestum, utile et delectabile, th. I. 5. 6 ob. 1; quod dividit aliquod commune, ib. 11. 1 ob. 2; si (propositio) intelligatur de re, est divisa (= in sensu diviso genommen) et falsa, ib. 14. 13 ad 3; hoc facit componendo et dividendo, ib. 16. 2 c; ens dividitur per unum et multa, ib. 30. 3 c; videtur, quod angelus intelligat componendo et dividendo, ib. 58. 4 ob. 2; intellectus noster intelligit discurrendo et componendo et dividendo, cg. I. 58; de re vero intellectam et divisam (= in sensu diviso genommen) esse falsam, ib. 67; ens dividitur per contingens et necessarium, ib. III. 72; alia est operatio, scilicet componentis et dividentis, 1 perih. 1 a; eadem sunt, in quae aliquid dividitur et ex quibus componitur, 1 gener. 4 e.
- Als Arten des dividere gehören hierher: 1. dividere ex opposito (th. I. 19. 12 ob. 1; I. II. 29. 2 ad 1; cg. II. 60) = im Sinne oder unter dem Gesichtspunkte des Gegensatzes einteilen. 2. d. per accidens & d. per se sive proprie (th. I. II. 18. 7 c; 95. 4 c; 1 sent. 37. 1. 2 ad 2; 2 sent. 18. 2. 1 c) = etwas nach etwas ihm nebenbei Zukommenden und etwas nach sich oder nach seiner Natur und Wesenheit einteilen (unumquodque potest per se dividi secundum id, quod in eius ratione continetur; sicut in ratione animalis continetur anima, quae est rationalis vel irrationalis, et ideo animal proprie et per se dividitur secundum rationale et irrationale, non autem secundum album et nigrum, quae sunt omnino praeter rationem eius, th. I. II. 95. 4 c). 3. d. per se, → d. per accidens. 4. d. proprie, ≈ .
- Divisum non condividitur dividentibus (ib. II. II. 154. 1 ob. 6) = das Eingeteilte wird nicht geradeso eingeteilt, wie die Dinge, welche es einteilen oder in welche es eingeteilt wird, m. a. W. das Einteilungsganze wird anders eingeteilt, als jedes seiner Einteilungsglieder. Nullum divisibile est sua divisio, qua dividitur, → divisio. Sensus non componit vel dividit, → sensus sub c.
b) unterscheiden: amor, ira, tristitia et huiusmodi contra se (im Gegensatze zueinander) dividuntur, th. I. 20. 1 ob. 2; iustitia enim contra temperantiam dividitur, ib. 21. 1 ob. 1; actio et passio dividuntur contra se invicem, ib. 44. 2 ob. 2; vgl. ib. I. II. 10. 1 ad 1; 30. 3 ob. 3; 4 sent. 17. 3. 4. 1 ob. 2; 50. 2. 1. 6 a.
a) Weissagung, d. i. jedwede Vorhersagung zukünftiger Dinge: nomine divinationis intelligitur quaedam praenuntiatio futurorum. Futura autem dupliciter praenosci possunt, uno quidem modo in suis causis, alio modo in seipsis. Causae autem futurorum tripliciter se habent. Quaedam enim producunt ex necessitate et semper suos effectus; et huiusmodi effectus futuri per certitudinem praenosci et praenuntiari possunt ex consideratione suarum causarum, sicut astrologi praenuntiant eclipses futuras. Quaedam vero causae producunt suos effectus non ex necessitate et semper, sed ut in pluribus (als in den meisten Fällen), raro tamen deficiunt; et per huiusmodi causas possunt praenosci effectus futuri, non quidem per certitudinem, sed per quandam coniecturam, sicut astrologi per considerationem stellarum quaedam praenoscere et praenuntiare possunt de pluviis et siccitatibus et medici de sanitate et morte. Quaedam vero causae sunt, quae, si secundum se considerentur, se habent ad utrumlibet, quod praecipue videtur de potentiis rationalibus, quae se habent ad opposita secundum Philosophum (Metaph. IX. 2, 1046. b. 4 sq.), et tales effectus vel etiam, si qui effectus ut in paucioribus (als in den wenigsten Fällen) casu accidunt ex naturalibus causis, per considerationem causarum praenosci non possunt, quia eorum causae non habent inclinationem determinatam ad huiusmodi effectus. Et ideo effectus huiusmodi praenosci non possunt, nisi in seipsis considerentur. Homines autem in seipsis huiusmodi effectus considerare possunt solum, dum sunt praesentes, sicut cum homo videt Socratem currere vel ambulare, sed considerare huiusmodi in seipsis, antequam fiant, est Dei proprium, qui solus in sua aeternitate videt ea, quae futura sunt, quasi praesentia . . . Si quis ergo huiusmodi futura praenuntiare aut praenoscere quocumque modo praesumpserit, nisi Deo revelante, manifeste usurpat sibi, quod Dei est, et ex hoc aliqui divini dicuntur, th. II. II. 95. 1 c; vgl. ib. ad 1; Is. 3 c.
- Als Arten der divinatio gehören hierher: divinatio illicita sive superstitiosa & d. licita sive non superstitiosa (th. II. II. 95. 5 c & 6 c) = die unerlaubte oder abergläubische und die erlaubte oder nicht abergläubische Weissagung.
b) Wahrsagung, d. i. die unerlaubte oder abergläubische Vorhersagung zukünftiger Dinge: Divinatio ergo non dicitur, si quis praenuntiet ea, quae ex necessitate eveniunt vel ut in pluribus (↑), quae humana ratione praenosci possunt; neque etiam, si quis futura alia contingentia Deo revelante cognoscat, tunc enim non ipse divinat, id est, quod divinum est facit, sed magis, quod divinum est suscipit. Tunc autem solum dicitur divinare, quando sibi indebito modo usurpat praenuntiationem futurorum eventuum, th. II. II. 95. 1 c; vgl. ib. 2 c & 3 c; I. 89. 7 ob. 2; 115. 3 ad 4; cg. III. 104; 2 sent. 7. 2. 2 ad 1.
- Eine Art der divinatio in diesem Sinne ist: divinatio sortium (th. II. II. 95. 8 ob. 1) = die Wahrsagung aus dem Fallen der Lose (quae fit per sortes, ib. 95 pr.).
c) göttliche Meinung: existimationi, quam habemus de diis, quam quidem vocat divinationem, quasi ex divina revelatione habitam, 2 cael. 1 l.
a) weissagend, wahrsagend.
b) ahnend, erratend.
- Zu scientia divinativa → scientia sub a.
a) Gottheit in abstrakter Bedeutung des Wortes, Göttlichkeit: divinitas dicitur a divino, quod est denominativum; unde potest etiam participationem divinitatis significare, secundum quod etiam dicitur perpetuitas specierum (= Arten) a Philosopho divinum esse, 1 sent. 29 exp.; vgl. ib. 15 exp. 2; potest significari vel ipsa divinitas Christi, th. I. II. 102. 5 ad 6; qui divinitatis consortes fiunt, ib. II. II. 85. 2 ob. 1; pater est principium totius divinitatis, 1 sent. 28. 1. 1 c.
- Divinitas fontana (1 sent. 28. 1. 1 c) = die quellenhafte oder Ursprung verleihende Gottheit.
b) Gottheit in konkretem Sinne des Wortes, Gott: quae pertinent ad divinitatem, quae est veritas prima, th. II. II. 1. 1 ob. 1; per aliquos divinitatis effectus homo adiuvatur, ib. c.
- Zu cultus divinitatis → cultus sub b.
a) göttlich, d. i. Gott zukommend, zu Gott gehörend, Gott betreffend, von Gott herrührend, zu Gott führend, Gott ähnlich: antiquitus rectores reipublicae divini vocabantur, quasi divinae providentiae ministri, th. II. II. 99. 1 ad 1; nec dicitur res divina, quia sit per essentiam Deus, sed per quandam similitudinis participationem, sicut quodlibet magnum et admirabile solet dici divinum, Vercell. 33; divinum autem sumitur secundum relationem ad Deum vel ut principium vel ut finem, 1 sent. 2. div.; sicut dominicus dicitur denominative a domino, ita divinus dicitur denominative a Deo, 3 sent. 7. 1. 2 ob. 3; omne enim, quod est immortale aut incorruptibile, divinum appellabant, 3 phys. 6 g; et divinus, quia excedit omnem materiam, quantitatem et motum, 1 cael. 21 f; forma autem est quoddam divinum in rebus, inquantum est quaedam participatio primi actus, 3 cael. 2 b; non enim dicitur aliquid divinum propter hoc solum, quia est a Deo, sed et quia nos Deo assimilat propter excellentiam bonitatis, 1 eth. 14 c.
- Divina bezeichnet bald Gott selbst, bald die göttlichen Dinge, bald gottähnliche Dinge: de his, quae pertinent ad trinitatem personarum in divinis, th. I. 27 pr.; vgl. ib. 1-5; nos dicimus in divinis pluraliter tres personas, ib. 29. 2 ad 2; proprietates absolutae in divinis, ib. 30. 1 ad 2; vgl. ib. 31. 2 c; 32. 3 c; I. II. 93. 1 ob. 2; qui immediate de divinis a Deo illuminantur, ib. I. 117. 2 ob. 2; sed secundum quod divina dicuntur substantiae immateriales et incorporeae, 1 cael. 20 b; divinum autem dicebant omnem substantiam separatam, ib. 21 h; vgl. 2 cael. 4 b.
b) Wahrsager: usurpat sibi, quod Dei est, et ex hoc aliqui divini dicuntur, th. II. II. 95. 1 c; hoc enim praecognoscere solius Dei est, a cuius actus usurpatione divini vocantur, qui futuris praenuntiandis intendunt, 2 sent. 7. 2. 2 ad 1; a divinis, quia sibi actum Dei vindicant in praedictione futurorum, Is. 8 d.
nach Weise der Teilung oder Trennung, im Sinne derselben (= in sensu diviso), synonym mit distributive, divisim und divisive (←), der Gegensatz zu collective, complexe, composite und coniunctim (←) .
teilbar, trennbar, der Gegensatz zu indivisibilis (←): omne divisibile vel est numerus vel magnitudo, 3 phys. 7 d; nullum divisibile potest esse primum ens, quia esse cuiuslibet divisibilis dependet a partibus, 7 phys. 1 b; divisibile enim non potest inesse rei indivisibili omnino, 3 cael. 3 d.
- Zu corpus divisibile → corpus; zu locus d. → locus sub a; zu passio d. → passio sub a.
- Arten des divisibilis sind: 1. divisibilis in infinitum (1 phys. 3 b; 3 phys. 1 b; 6 phys. 1 c) = bis ins Unendliche teilbar. 2. d. in potentia (1 gener. 5 b) = der Möglichkeit nach teilbar. 3. d. secundum accidens & d. secundum speciem (3 cael. 3 d) = in Bezug auf ein Akzidenz und in Bezug auf die Art und Wesenheit teilbar. 4. d. secundum speciem, → d. secundum accidens.
- Nullum divisibile est sua divisio, qua dividitur, → divisio.
nach Weise oder im Sinne der Teilung, der Trennung (= in sensu diviso), synonym mit distributive, divise und divisive (←), der Gegensatz zu collective, complexe, composite und coniunctim (←): quae sunt multipliciter et divisim in aliis, th. I. 13. 4 ad 3; vgl. ib. 5 c; III. 3. 3 c; quia sine ratione est et coniunctim et divisim, 3 pol. 9 a.
Teilung, Trennung, Abteilung, Einteilung (vgl. dividere sub a), synonym mit discretio (← sub b), distinctio und resolutio (← sub a), der Gegensatz zu commixtio, complexio, compositio (← sub a) und indivisio (←): in Deo non est compositio et divisio, th. I. 16. 5 ob. 1; non veniunt convenienter in unam divisionem, cum non sint unius ordinis, ib. 19. 12 ob. 3; sub divisione hanc conclusionem inducit, cg. I. 13; probatio procedit ex divisione eius, ib. 20; vgl. ib. 58; II. 96; non potest esse compositio et divisio, nisi simplicium apprehensorum, 1 perih. 1 a; vgl. ib. 3 b.
- Zu abstrahere per modum divisionis → abstrahere sub I c); zu infinitum d. sive per d. sive secundum d. → infinitus; zu locus a d. → locus sub d; zu verum in d. → verus sub a; zu via d. → via sub c.
- Arten der divisio sind: 1. divisio actualis sive in actu (quodl. 1. 10. 21 c; 1 gener. 5 c) = die in Wirklichkeit stattfindende oder bestehende Teilung oder Einteilung. 2. d. communis analogi sive per analogiam & d. univoci (2 sent. 42. 1. 3 c; mal. 7. 1 ad 1) = die Einteilung eines Allgemeinen nach Weise des Analogen (in ea, de quibus dicitur secundum prius et posterius, sicut ens dividitur per substantiam et accidens et per potentiam et actum; et in talibus ratio communis perfecte salvatur in uno, in aliis autem secundum quid et per posterius, mal. 7. 1 ad 1) und die des Gleichartigen (qua dividitur genus univocum in suas species, quae ex aequo participant genus, sicut animal in bovem et equum, ib.). 3. d. communis per analogiam, → d. communis analogi. 4. d. continui (3 phys. 1 b; 6 phys. 1 c & 5 f; 1 gener. 7 c) = die Teilung des Zusammenhängenden. 5. d. essentiae sive per essentiam sive secundum essentiam sive essentialis & d. quantitatis sive per quantitatem sive secundum quantitatem sive quantitativa (1 sent. 24. 1. 1 c & 2 c & 2. 1 ad 2; 37. 1. 2 ad 2; pot. 9. 7 c; 10. 5 c; 3 phys. 12 c) = die Einteilung eines Dinges seiner Wesenheit nach (quae scilicet est per aliquam oppositionem formalem, pot. 9. 7 c; divisio essentialis semper est per differentias, quae per se dividunt aliquod commune, sicut habens pedes per se dividitur per bipes et quadrupes, non autem per album et nigrum, 1 sent. 37. 1. 2 ad 2) und die nach seiner körperlichen Größe (sicut quod est unum continuitate, ib. 24. 1. 1 c). 6. d. essentialis, → d. essentiae. 7. d. formalis sive secundum formam & d. materialis sive secundum materiam (th. I. 30. 3 c; 1 sent. 24. 1. 2 c; pot. 10. 5 c; declar. 4; 3 phys. 12 c) = die formelle Einteilung (quae fit per oppositas vel diversas formas, th. I. 30. 3 c) und die materielle Einteilung (quae fit secundum divisionem continui, ib.). 8. d. in actu, → d. actualis. 9. d. infinita (3 phys. 12 c) = die ins Unendliche gehende Teilung. 10. d. intellectus (th. I. 85. 2 ad 3; 1 anal. 1 a) = die vonseiten der Vernunft stattfindende Teilung oder die Verneinung; vgl. 1 perih. 3 b. 11. d. materialis, → d. formalis. 12. d. per essentiam, → d. essentiae. 13. d. per quantitatem, ≈ . 14. d. per se (cg. III. 72; 4 sent. 41. 1. 2. 2 c) = die Einteilung eines Dinges gemäß seiner selbst oder gemäß seiner Natur und Wesenheit. 15. d. quantitatis, → d. essentiae. 16. d. quantitativa, ≈ . 17. d. recta (pot. 10. 5 c) = die richtige Einteilung. 18. d. secundum essentiam, → d. essentiae. 19. d. secundum formam, → d. formalis. 20. d. secundum materiam, ≈ . 21. d. secundum naturam & d. secundum rationem (3 met. 3 a) = die in der Natur und die in der Vernunft stattfindende Teilung. 22. d. secundum quantitatem, → d. essentiae. 23. d. secundum quid & d. simpliciter (1 sent. 24. 1. 2 c) = die beziehungsweise und die einfachhinige oder die in gewisser Hinsicht und die schlechthin stattfindende Teilung oder Einteilung (divisio autem simpliciter attenditur vel secundum essentiam sive formam, vel secundum quantitatem seu materiam, unde ea, quae differunt secundum essentiam, dicimus esse multa, sicut hominem et lapidem, et similiter duas partes lineae iam divisae dicimus duas lineas. Divisio autem secundum quid est, quae attenditur secundum proprietates rei, sicut dicimus, hominem album esse alium et distinctum a se nigro, et adhuc magis secundum quid in illis, in quibus attenditur diversitas relationum secundum rationem tantum, sicut punctus si diceretur multiplex, secundum quod est principium plurium linearum, ib.). 24. d. secundum rationem, → d. secundum naturam. 25. d. simpliciter, → d. secundum quid. 26. d. univoci, → d. communis analogi.
- Nullum divisibile est sua divisio, qua dividitur (6 phys. 5 f) = kein Einteilungsganze ist seine Einteilung (d. i. dasjenige), wodurch es eingeteilt wird. Omnis divisio debet esse per opposita (th. I. II. 35. 8 ob. 3; vgl. ib. I. 5. 6 ob. 2) = jede Einteilung muss (wenn sie richtig sein soll; vgl. d. recta) auf Dingen beruhen, welche einander entgegengesetzt sind; vgl. th. I. 30. 3 c. Unumquodque refugit divisionem sui (2 anal. 5 d) = jedes Ding sträubt sich vor seiner Teilung.
nach Weise oder im Sinne der Teilung, der Trennung (= in sensu diviso), synonym mit distributive, divise und divisim (←), der Gegensatz zu collective, complexe, composite und coniunctim (←): ly (←) omnes potest teneri collective vel divisive; si divisive, vera est, omnes enim praevaricationes divisim sumptae parvae sunt, si collective, falsa est, omnes enim coniunctae non sunt parvum quid, sed magnum, 5 pol. 7 c.
teilend, trennend, abteilend, einteilend.
Reichtum: divitiae autem in hoc maxime conferunt (sc. homini), quod expenduntur, cg. III. 30.
- Arten der divitiae sind: 1. divitiae artificiales & d. naturales (th. I. II. 2. 1 c; II. II. 188. 7 ad 5; regim. 2. 6 & 7) = der künstliche oder durch die Kunst des Menschen geschaffene und der natürliche oder von der Natur dargebotene Reichtum. 2. d. corporales sive exteriores & d. spirituales (cg. III. 133/134; 1 Tim. 6. 4) = der körperliche oder materielle oder äußere und der geistige Reichtum. 3. d. exteriores, → d. corporales. 4. d. naturales, → d. artificiales. 5. d. non verae & d. verae (1 Tim. 6. 4) = der nicht wahre und der wahre oder der scheinbare und der wirkliche Reichtum. 6. d. spirituales, → d. corporales. 7. d. verae, → d. non verae.
a) Lehrer.
- Als Arten des doctor gehören hierher: 1. doctor ecclesiae (th. III. 36. 3 ad 4) = Lehrer der (christlichen) Kirche. 2. d. fidei (ib. I. 70. 3 c) = Lehrer des (christlichen) Glaubens.
b) Lehrer des christlichen Glaubens: quidam antiqui doctores, th. III. 78. 6 c; quod doctoribus aureola (← sub b) non debeatur, 4 sent. 49. 5. 3. 4 ob. 1; doctoribus et praedicatoribus tertia aureola debetur, ib. 5. 1 c.
- Arten des doctor in diesem Sinne sind: 1. doctor gentium & d. Iudaeorum (th. II. II. 175. 3 ad 1) = der Lehrer der Heiden und der der Juden. 2. d. Graecorum & d. Latinus sive noster (ib. I. 33. 1 ad 1 & 2; 35. 2 ad 1) = Lehrer der griechischen und Lehrer der lateinischen Kirche. 3. d. Iudaeorum, → d. gentium. 4. d. Latinus, → d. Graecorum. 5. d. noster, ≈ .
a) Unterricht im aktiven Sinne des Wortes, Unterweisung, Belehrung, synonym mit doctio (vgl. 3 phys. 5 d) und doctrinatio (←), der Gegensatz zu disciplina (← sub a): doctrina est actio eius, qui aliquid cognoscere facit, 1 anal. 1 a; doctrina enim est generatio scientiae, 5 phys. 3 i; vgl. 7 met. 17 e; acceptio quidem scientiae vel intellectus (= Einsicht) fit per doctrinam et disciplinam, th. II. II. 16. 2 c; fit enim doctrina per locutionem, ib. 181. 3 c; scientia adquiritur dupliciter, et sine doctrina per inventionem et per doctrinam, cg. II. 75.
- Als Arten der doctrina gehören hierher: doctrina privata & d. publica (th. II. II. 177. 2 ad 3; III. 67. 4 ad 1) = der private und der öffentliche Unterricht.
b) Unterricht im passiven Sinne des Wortes, synonym mit disciplina (← sub a): doctrina, quae est ex parte addiscentis, 3 phys. 5 d; si doctio et doctrina addiscentis essent idem, ib. h; vgl. ib. i.
c) Lehre, Lehrsatz: secundum doctrinam Domini, th. II. II. 187. 6 ad 3; falsissimis doctrinis immiscuit, cg. I. 6; in doctrinis universalibus exempla particularia ponuntur, ib. II. 73; lacte spiritualis doctrinae aluntur, 1 Cant. 7; vgl. ib. 8.
d) Lehrfach, Unterrichtszweig, Wissenschaft, synonym mit disciplina (← sub c): huius doctrinae novitios, th. I. prol.; praeter philosophicas disciplinas aliam doctrinam habere, ib. 1. 1 ob. 1.
- Arten der doctrina in diesem Sinne sind: 1. doctrina fidei & d. philosophiae sive philosophica (cg. II. 4 & 70; III. 47; 10 eth. 16 k) = die Glaubenswissenschaft oder Theologie und die Philosophie. 2. d. moralis sive morum (th. I. II. 18. 3 ob. 2 & ad 2) = die Moralwissenschaft. 3. d. morum, → d. moralis. 4. d. philosophiae, → d. fidei. 5. d. philosophica, ≈ . 6. d. politica (10 eth. 16 k; 1 pol. 1 a) = die Staatswissenschaft. 7. d. sacra & d. saecularis (th. I. prol.; 1. 8 ob. 1; II. II. 188. 5 ad 3; cg. I. 26) = die heilige und die weltliche Wissenschaft oder die übernatürliche Theologie und die Profanwissenschaft. 8. d. saecularis, → d. sacra.
unterrichtend, unterweisend: illa scientia est magis doctrix vel doctrinalis, 1 met. 2 k.
Unterricht, Unterweisung, Belehrung, synonym mit doctrina (← sub a): de omnibus aliis motibus, sicut doctrinatio, 3 phys. 2 c; doctrinatio, quae est motus ad scientiam, 5 phys. 6 b.
a) Beweisstück, Beleg, Probe: alia huiusmodi legitima documenta, th. II. II. 67. 2 c; cuius unionis exemplum et documentum quoddam fuit, cg. IV. 55; spiritualia documenta proferunt instruendis fidelibus, 1 Cant. 4; tertio dat documentum, 1 anal. 12 a; vgl. ib. h; huiusmodi autem documenti ratio est, 2 anal. 17 a.
b) Lehre: de angelis aliqua documenta traduntur, th. I. 88. 2 ob. 2; prima philosophia utitur omnium scientiarum documentis, cg. II. 4; vgl. ib. III. 104; IV. 2 & 24.
- Als Arten des documentum gehören hierher: 1. documentum commune (th. II. II. 122. 3 ad 4) = die allgemeine Lehre. 2. d. fidei sive fidei nostrae (ib. I. 79. 4 c; unit.) = die Lehre des christlichen oder unsers Glaubens. 3. d. philosophiae sive philosophicum & d. physicum (th. I. 57. 2 c; trin. pr. 2. 3 ob. 5 & ad 5) = die philosophische und die physikalische Lehre. 4. d. philosophicum, → d. philosophiae. 5. d. physicum, ≈ .
Meinung, Lehrsatz: sed eius dogmata corrumpunt, th. II. II. 11. 1 c; pestifera et mortifera dogmata, ib. 2 a.
- Arten des dogma sind: 1. dogma acroamaticum sive auditionale, d. syntagmaticum sive coordinale & d. encyclium (1 cael. 21 h) = der gehört werden sollende oder bloß für den mündlichen Vortrag bestimmte, der mit andern Lehrsätzen im Zusammenhang stehende (quae proponebantur auditoribus iam provectis, ib.) und der zum Kreise des gewöhnlichen Wissens gehörende Lehrsatz (quae a principio secundum ordinem doctrinae multitudini apponebantur, ib.). 2. d. auditionale, → d. acroamaticum. 3. d. coordinale, ≈ . 4. d. divinum (th. II. II. 86. 2 c) = der göttliche oder gottgeoffenbarte Lehrsatz. 5. d. ecclesiasticum (1 Thess. 5. 2; Hebr. 4. 2) = der kirchliche Lehrsatz. 6. d. encyclium, → d. acroamaticum. 7. d. fidei (th. II. II. 11. 2 a) = der Lehrsatz des (christlichen) Glaubens. 8. d. perplexum (1 Cant. 1) = der zweifelhafte Lehrsatz. 9. d. perversum (th. II. II. 39. 2 a) = der verdorbene oder entstellte Lehrsatz.
Schmerz im engern und weitern Sinne des Wortes, der Gegensatz zu delectatio (←): ad dolorem duo requiruntur, scilicet coniunctio alicuius mali, quod ea ratione (insofern) est malum, quia privat aliquod bonum, et perceptio huiusmodi coniunctionis, th. I. II. 35. 1 c; dolor sicut et delectatio est in appetitu intellectivo vel sensitivo, ib.; dolor, secundum quod est in appetitu sensitivo, propriissime dicitur passio (← sub a) animae, sicut molestiae corporales proprie passiones corporis dicuntur, unde et Augustinus dolorem specialiter aegritudinem nominat, ib.; dolor ex duplici apprehensione causari possunt, scilicet ex apprehensione exterioris sensus et ex apprehensione interiori sive intellectus sive imaginationis, ib. 2 c; vgl. ib. I. 64. 3 c; loquendo autem de dolore, secundum quod large etiam tristitia dolor dicitur, 3 sent. 15. 2. 3. 2 c.
- Über den Unterschied zwischen dolor & tristitia, beide im engern Sinne des Wortes verstanden, → tristitia.
- Arten des dolor sind: dolor corporalis sive exterior sive sensibilis sive sensitivae partis & d. spiritualis sive interior (th. I. II. 35. 2 c & ad 2 & 3; 7 c; 37. 1 c & ad 3; III. 3. 1 ad 2; 46. 6 c; 2 sent. 33. 2. 1 ad 4; 3 sent. 15. 2. 3. 1 c & 2 c; 4 sent. 17. 2. 1 ad 1) = der körperliche oder äußere oder sinnliche und der geistige oder innere Schmerz (dolor exterior et interior . . . in duobus differunt . . . causa enim doloris exterioris est malum coniunctum, quod repugnat corpori, causa autem interioris doloris est malum coniunctum, quod repugnat appetitui. Dolor etiam exterior sequitur apprehensionem sensus et specialiter tactus, dolor autem interior sequitur apprehensionem interiorem, vel imaginationis scilicet vel etiam rationis, th. I. II. 35. 7 c).
häuslich, d. i. das Haus oder die Familie betreffend, zum Hause oder zur Familie gehörend, synonym mit oeconomicus (←) .
- Homo est naturaliter sive secundum suam naturam animal domesticum, → homo.
a) Herrschaft, insbesondere die eines Herrn über seine Sklaven, der Gegensatz zu servitus (← sub a & b): quod subicitur dominationi viri, th. II. II. 164. 2 c; principatus domini ad servos vocatur dominatio, 3 pol. 5 e.
b) Herrschaft, Herr: unus ordo (Rangstufe) dominationum vocatur, th. I. 96. 4 a; vgl. ib. 108. 5 ob. 2 & 3; quod quidem fit per ordinem dominationum, cg. III. 80; in ministeriis divinis dominationes sunt quasi artifices dirigentes et imperantes, 2 sent. 10. 1. 3 ad 1; vgl. comp. 1. 126; Eph. 1. 7.
a) herrschaftlich, herrschend, synonym mit architectonicus und principativus (←), der Gegensatz zu servilis (← sub a).
- Zu ratio dominativa → ratio sub f; zu scientia d. → scientia sub b.
b) herrisch, synonym mit despoticus (←), der Gegensatz zu servilis (← sub b): combinatio domini et servi vocatur despotica, id est dominativa, 1 pol. 2 b.
Herrschaft, Macht, Gewalt, synonym mit potestas (← sub b), principatus (← sub a) und regimen (←): secundum dominium (dicitur aliquid) dominus, th. I. 13. 7 ob. 5; dominium accipitur dupliciter. Uno modo, secundum quod opponitur servituti (← sub a), et sic dominus dicitur, cui aliquis subditur ut servus. Alio modo accipitur dominium, secundum quod communiter refertur ad subiectum qualitercumque, et sic etiam ille, qui habet officium gubernandi et dirigendi liberos, dominus dici potest, ib. 96. 4 c; vgl. regim. 3. 9 & 11; dominium est potestas coercendi subditos, 1 sent. 2. exp.; dominium est non peiorum id est subditorum excessus tantum, sed bonorum et pulchriorum omnimoda et perfecta possessio, vera et non cadere valens fortitudo, ib.
- Arten des dominium sind: 1. dominium completum sive perfectum sive plenarium & d. incompletum sive particulare (th. II. II. 103. 3 c; cg. III. 1 & 119; 2 sent. 24. 3. 2 c) = die vollkommene oder volle und die unvollkommene oder teilweise Herrschaft. 2. d. despoticum sive tyranni (virt. 1. 4 ad 11; regim. 1. 10; 3. 8, 11 & 22) = die despotische oder tyrannische Herrschaft (dominium autem animae ad corpus non est regale, sed despoticum, quia membra ad nutum obediunt animae quantum ad motum, virt. 1. 4 ad 11). 3. d. divinum (th. II. II. 103. 3 c) = die göttliche Herrschaft. 4. d. imperiale & d. regale sive regis (virt. 1. 4 ad 11; regim. 1. 10; 2. 8 & 11; 3. 10-12 & 20-22; 4. 1) = die kaiserliche und die königliche Herrschaft. 5. d. incompletum, → d. completum. 6. d. iustum sive legitimum (regim. 3. 4, 5 & 8) = die gerechte oder gesetzmäßige Herrschaft. 7. d. legitimum, → d. iustum. 8. d. monarchicum & d. plurium sive politicum (virt. 1. 4 ad 11; regim. 2. 8 & 11; 3. 10, 11 & 20; 4. 1) = die monarchische und die bürgerliche Herrschaft oder die Alleinherrschaft und Herrschaft mehrerer (dominium rationis super has vires est politicum, quia huiusmodi vires aliquid habent de proprio motu, ubi non totaliter oboediunt rationi, virt. 1. 4 ad 11; politicus quidem, quando regio sive provincia sive civitas sive castrum per unum vel plures regitur secundum ipsorum statuta, regim. 2. 8; tale regimen politiam appellant a πολύς, quod est pluralitas sive civitas, quia hoc regimen proprie ad civitates pertinet, ib. 4. 1). 9. d. mortis (Hebr. 2. 4) = die Herrschaft oder Macht über den Tod. 10. d. naturale (th. II. II. 66. 1 c & ad 1; cg. III. 22; regim. 3. 9) = die natürliche oder jemand von Natur aus zustehende Herrschaft. 11. d. oeconomicum (regim. 3. 10) = die häusliche Herrschaft oder die Herrschaft in der Familie. 12. d. particulare, → d. completum. 13. d. perfectum, ≈ . 14. d. Petri sive summi pontificis (regim. 3. 10; 4. 1) = die Herrschaft Petri oder des Papstes. 15. d. plenarium, → d. completum. 16. d. plurium, → d. monarchicum. 17. d. politicum, ≈ . 18. d. principale (th. II. II. 66. 1 ad 1; 103. 3 c) = die Hauptherrschaft. 19. d. regale, → d. imperiale. 20. d. regis, ≈ . 21. d. sacerdotale (regim. 3. 10) = die priesterliche Herrschaft. 22. d. spirituale & d. temporale (ib. 15 & 17) = die geistliche und die zeitliche oder weltliche Herrschaft. 23. d. sui actus (th. I. 22. 2 ad 5; cg. III. 110; 1 perih. 14 d) = die Herrschaft über die eigene Tätigkeit. 24. d. summi pontificis, → d. Petri. 25. d. supremum (regim. 3. 12) = die oberste oder höchste Herrschaft. 26. d. temporale, → d. spirituale. 27. d. tyranni, → d. despoticum.
a) Herr, Gebieter, der Gegensatz zu servus (←): dominus autem est proprie et vere, qui aliis praecepta operandi dispensat (auferlegt) et a nullo regulam operandi sumit, cg. III. 120; dominus dicitur, cui aliquis subditur ut servus . . . et . . . etiam ille, qui habet officium gubernandi et dirigendi liberos, dominus dici potest, th. I. 96. 4 c; vgl. regim. 3. 9 & 11; ad hoc enim, quod aliquis sit dominus, requiruntur divitiae et potentia, et super haec duo fundatur relatio dominii, 1 sent. 2. exp.; hoc nomen dominus tria in suo intellectu (Bedeutung) includit, scilicet potentiam coercendi subditos et ordinem (Hinordnung) ad subditos, qui consequitur talem potestatem, et terminationem (Endigung) ordinis subditorum ad dominum, pot. 7. 10 ad 4.
- Als Arten des dominus gehören hierher: 1. dominus gloriae (cg. IV. 34) = der Herr der (himmlischen) Herrlichkeit. 2. d. per accidens & d. per naturam (cg. III. 119) = der Herr gemäß etwas ihm nebenbei Zukommendem und der Herr gemäß seiner eigenen Natur und Wesenheit. 3. d. per naturam, → d. per accidens. 4. d. sui actus (th. I. 19. 12 ad 3; 23. 1 ob. 1; 82. 1 ob. 3; I. II. 6. 2 ad 2; 1 perih. 14 d) = der Herr seiner eigenen Tätigkeit. 4. d. temporalis (th. II. II. 104. 6 ad 1) = der zeitliche oder weltliche Herr.
b) der Herr per eminentiam, d. i. Gott: supra Dominus respondit quaestioni, Matth. 22 d.
a) Gabe, Geschenk: donum non dicitur ex eo, quod actu datur, sed inquantum habet aptitudinem, ut possit dari, th. I. 38. 1 ad 4; in nomine doni importatur (ist eingeschlossen) aptitudo ad hoc, quod donetur. Quod autem donatur, habet habitudinem (← sub b) et ad id, a quo datur, et ad id, cui datur; non enim daretur ab aliquo, nisi esset eius, et ad hoc alicui datur, ut eius sit, ib. c; donum proprie est datio irreddibilis . . . id est, quod non datur intentione retributionis, et sic importat (bedeutet) gratuitam donationem, ib. 2 c.
- Als Arten des donum gehören hierher: 1. donum corporale & d. spirituale (ib. II. II. 32. 2 c; cg. IV. 21; Eph. 4. 3 & 5) = das körperliche und das geistige Geschenk oder das Geschenk für den Leib und das für die Seele des Menschen. 2. d. creatum & d. increatum (th. I. 43. 3 ad 1; 2 sent. 26. 1. 1 c; 3 sent. 13. 1. 2. 2 c) = das erschaffene und das unerschaffene Geschenk oder der h. Geist. 3. d. Dei & d. hominis (th. I. 38. 1 c & 2 ad 3; II. II. 83. 15 ad 1) = das Geschenk Gottes und das des Menschen. 4. d. directivum & d. exequens (ib. I. II. 68. 4 ob. 5 & 7 ad 4) = das leitende oder regierende und das ausführende oder gehorchende Geschenk. 5. d. exequens, → d. directivum. 6. d. gloriae & d. gratiae (ib. 1. 43. 3 ad 1; cg. IV. 34; trin. pr. 2. 3 c; 2 sent. 19. 1. 5 c) = das in der (himmlischen) Herrlichkeit und das in der (göttlichen) Gnade bestehende Geschenk. 7. d. gratiae, → d. gloriae. 8. d. gratis datum sive gratuitum sive supernaturale & d. naturale (th. I. 108. 4 c; I. II. 17. 9 ad 3; II. II. 8. 1 ob. 1; 24. 2 c; 83. 15 ad 1; cg. IV. 52 & 70; 2 sent. 26. 1. 1 c; 28. 1. 1 ad 1; mal. 4. 8 c & ad 2; comp. 1. 144) = das aus Gnade verliehene und das von Natur aus mitgegebene oder das übernatürliche (dona autem gratuita sunt supernaturalia, comp. 1. 144) und das natürliche Geschenk (dona autem gratuita proprie dicuntur, quae naturalibus superaddita sunt, 2 sent. 28. 1. 1 ad 1). 9. d. gratuitum, → d. gratis datum. 10. d. hominis sive d. Dei. 11. d. increatum, → d. creatum. 12. d. naturale, → d. gratis datum. 13. d. personale (mal. 4. 8 ad 2) = das persönliche Geschenk. 14. d. spirituale, → d. corporale. 15. d. Spiritus sancti (th. I. II. 68. 3 c 8 c; 69. 1 ad 1; II. II. 8. 5 c; 19. 9 c; 52. 1 c; 121. 1 c; cg. I. 6; IV. 70; 1 sent. 34. 1. 2 ob. 2) = die Gabe des h. Geistes und auch der h. Geist selbst; vgl. donum sub b & c. 16. d. spontaneum (th. I. II. 69. 3 c) = das von selbst oder aus eigenem Antrieb gemachte Geschenk. 16. d. supernaturale, → d. gratis datum.
b) Gabe des h. Geistes: oportet igitur inesse homini altiores perfectiones (quam virtutes), secundum quas sit dispositus ad hoc, quod divinitus moveatur. Et istae perfectiones vocantur dona, non solum quia infunduntur a Deo, sed quia secundum ea homo disponitur, ut efficiatur prompte mobilis ab inspiratione divina, th. I. II. 68. 1 c; dona sunt quaedam hominis perfectiones, quibus homo disponitur ad hoc, quod bene sequatur instinctum divinum, ib. 2 c; dona sunt quidam habitus perficientes hominem ad hoc, quod prompte sequatur instinctum Spiritus sancti, ib. 4 c; dona Spiritus sancti perficiunt mentem humanam ad sequendam motionem Spiritus sancti, ib. 6 c; dona autem Spiritus sancti sunt, quibus omnes vires animae disponuntur ad hoc, quod subdantur motioni divinae, ib. 8 c; dona Spiritus sancti sunt quaedam habituales animae dispositiones, quibus est prompte mobilis a Spiritu sancto, ib. II. II. 121. 1 c; dona Spiritus sancti sunt quaedam habituales perfectiones potentiarum animae, quibus redduntur bene mobiles a Spiritu sancto, sicut virtutibus moralibus potentiae appetitivae redduntur bene mobiles a ratione, ib. 19. 9 c; vgl. ib. III. 7. 5 c; 62. 2 c; cg. I. 6; IV. 70; 3 sent. 34. 1. 2 c.
- Über das Verhältnis des donum Spiritus sancti, beatitudo, fructus Spiritus sancti & virtus → fructus sub b.
- Zu gratia donorum → gratia sub b.
- Arten des donum in diesem Sinne sind: 1. donum caritatis (th. I. 20. 4 ad 3; 43. 5 ad 2; II. II. 8. 4 c) = die Gabe der Liebe (per donum caritatis Spiritus sanctus ordinat voluntatem hominis, ut directe moveatur in bonum quoddam supernaturale, ib. II. II. 8. 4 c). 2. d. commune & d. speciale (Eph. 1. 6) = die gemeinsame und die besondere Gabe. 3. d. consilii (th. I. II. 68. 4 c; II. II. 8. 6 c; 52. 1 ad 1 & 2 & 2 c; 3 sent. 34. 1. 2 c; 35. 2. 4. 1 c) = die Gabe des Rates (quod homo accipiat hoc, quod agendum est, quasi per certitudinem a Spiritu sancto edoctus, supra humanum modum est, et ad hoc perficit donum consilii, 3 sent. 34. 1. 2 c). 4. d. fortitudinis (th. I. II. 68. 4 c; II. II. 139. 1 c & ad 1; 3 sent. 34. 1. 2 c) = die Gabe der Tapferkeit oder der Stärke (fortitudo, quae est virtus, . . . non sufficit, dare fiduciam evadendi quaecumque pericula, sed hoc pertinet ad fortitudinem, quae est donum Spiritus sancti, th. II. II. 139. 1 ad 1). 5. d. intellectus (ib. I. 20. 4 ad 3; I. II. 68. 4 c; 69. 2 ad 3; II. II. 4. 8 c; 3. 1 c & 4 6 c; 45. 2 ad 3; 49. 2 ad 2; 3 sent. 34. 1. 2 c; 35. 2. 2. 1 c; Eph. 1. 5) = die Gabe der Einsicht oder des Verstandes (per donum intellectus Spiritus sanctus illustrat mentem hominis, ut cognoscat veritatem quandam supernaturalem, in quam oportet tendere voluntatem rectam, th. II. II. 8. 4 c). 6. d. intellectus consummatum & d. intellectus inchoatum (ib. 7 c) = die vollendete und die angefangene Gabe der Einsicht oder die Gabe der vollendeten und die der angefangenen Einsicht. 7. d. intellectus inchoatum, → d. intellectus consummatum. 8. d. linguarum (ib. 176. 1 ob. 1) = die Sprachengabe oder die Gabe, zu gleicher Zeit in verschiedenen Sprachen zu reden. 9. d. pietatis (ib. 121. 1 c & ad 1-3; 3 sent. 34. 1. 2 c) = die Gabe der Gottseligkeit (secundum quam cultum et officium exhibemus Deo ut Patri per instinctum Spiritus sancti, th. II. II. 121. 1 c; et omnibus hominibus, inquantum pertinent ad Deum, ib. ad 3). 10. d. primum (ib. I. 43. 5 ad 1) = das erste Geschenk (der Gnade), nämlich der h. Geist selbst. 11. d. prophetale sive propheticum sive prophetiae (ib. II. II. 172. 4 ob. 4; 173. 3 ad 4; 176. 2 c; cg. III. 154; verit. 12. 2 a) = die Prophetengabe oder die Gabe der Prophezeiung. 12. d. prophetiae, → d. prophetale. 13. d. sapientiae (th. I. 1. 6 ad 3; 64. 1 c; I. II. 68. 5 ad 1; 111. 4 ad 4; II. II. 4. 8 c; 8. 6 c; 45. 1 c & ad 2 & 2 ad 3; 3 sent. 34. 1. 2 c; 35. 2. 1. 1 ad 1; Eph. 1. 5) = die Gabe der Weisheit (sapientia et scientia nihil aliud sunt, quam quaedam perfectiones humanae mentis, secundum quas disponitur ad sequendum instinctus Spiritus sancti in cognitione divinorum vel humanorum, th. I. II. 68. 5 ad 1); vgl. sermo sapientiae unter sapientia sub a. 14. d. scientiae (ib. 68. 5 ad 1; 111. 4 ad 4; II. II. 4. 8 c; 8. 6 c; 9. 1 c 4 c; 45. 2 ad 3; 3 sent. 34. 1. 2 c) = die Gabe der Wissenschaft; vgl. d. sapientiae & sermo scientiae unter scientia sub a. 15. d. speciale, → d. commune. 16. d. timoris (th. I. II. 67. 4 ad 2; II. II. 19. 9 c; 141. 1 ad 3; 3 sent. 34. 1. 2 c & ad 7; 2. 1. 3 c; Rom. 8. 3) = die Gabe der Furcht des Herrn (per ipsum Deum reveremur et refugimus nos ipsi subducere, th. II. II. 19. 9 c).
c) heiliger Geist: donum, secundum quod personaliter sumitur in divinis, est proprium nomen Spiritus sancti, th. I. 38. 2 c; vgl. ib. 43. 5 ad 1; 1 sent. 34. 1. 2 ob. 2.
a) Mitgift für die Ehe: sumitur haec descriptio ad similitudinem dotis corporalis, per quam sponsa ornatur et providetur viro, unde possit sufficienter sponsam et liberos nutrire, et tamen inamissibiliter dos sponsae conservatur, ut ad eam matrimonio separato revertatur, 4 sent. 49. 4. 1 c.
b) Mitgift der Heiligen im Himmel: absque dubio beatis, quando in gloriam transferuntur, aliqua dona divinitus dantur ad eorum ornatum, et hi ornatus a magistris dotes sunt nominati; unde datur quaedam definitio de dote, de qua nunc loquimur, talis: dos est perpetuus ornatus animae et corporis, vitae sufficiens, in aeterna beatitudine iugiter perseverans, 4 sent. 49. 4. 1 c; vgl. ib. ad 1-5; proprie dotes sunt immediata principia illius operationis, in qua perfecta beatitudo consistit, ib. 5. 1 ad 5.
- Über den Unterschied zwischen dos und beatitudo (← sub b) heißt es: beatitudo et dos etiam realiter differunt, ut beatitudo dicatur ipsa operatio perfecta, qua anima beata Deo coniungitur, sed dotes dicuntur habitus vel dispositiones vel quaecumque aliae qualitates, quae ordinantur ad huiusmodi perfectam operationem, ut sic dotes ordinentur ad beatitudinem magis, quam sint in beatitudine ut partes ipsius, ib. 2 c.
- Arten der dos in diesem Sinne sind: dos animae & d. corporis (th. I. 12. 7 ad 1; III. 28. 2 ad 3; 45. 1 ob. 3 & 2 c; 4 sent. 49. 4. 5. 1 c 3 c; 1 Cor. 15. 6; Hebr. 6. 1) = die Mitgift der Seele und die des Körpers (sicut dispositiones, quae sunt in anima beata ad perfectam operationem, qua Deo coniungitur, dicuntur animae dotes, ita dispositiones, quae sunt in corpore glorioso, ex quibus corpus efficitur perfecte animae subiectum, dicuntur corporis dotes, 4 sent. 49. 4. 5. 2 c).
Zweifel, Bedenken, Zagen, Zaudern: dubitatio dupliciter dicitur. Primo enim et principaliter significat motum rationis supra utramque partem contradictionis cum formidine determinandi. Iterum secundo translatum fuit hoc nomen ad significandum formidinem affectus in aggrediendo vel sustinendo aliquod terribile, 3 sent. 17. 1. 4 c; vgl. ib. 3. 1. 2. 2 c; verit. 24. 3 c; 1 cael. 19 a & 22 b; 2 cael. 22 i.
- Arten der dubitatio sind: 1. dubitatio admirationis (th. III. 27. 4 ad 2; 30. 4 ad 2; 3 sent. 3. 1. 2. 2 ad 1) = der Zweifel der Verwunderung. 2. d. discussionis (th. III. 27. 4 ad 2) = der Zweifel der Erschütterung. 3. d. incredulitatis sive infidelitatis (ib. 4 ad 2; 30. 4 ad 2) = der Zweifel des Unglaubens. 4. d. infidelitatis, → d. incredulitatis. 5. d. problematica (1 anal. 42 e) der zur Lösung vorgelegte Zweifel.
zweifelnd.
- Zu oratio dubitativa → oratio sub b.
a) Knechtschaft, Unterwerfung: dulia enim Graece servitus dicitur, th. II. II. 103. 3 c; vgl. ib. 4 c.
b) Tugend der Unterwerfung oder des Dienens, und zwar zunächst diejenige, welche der Knecht gegenüber seinem Herrn, und sodann auch diejenige, welche der Mensch gegenüber jedem hervorragenden Wesen übt: et alia veneratione (veneramur) quasdam excellentes creaturas, quod pertinet ad duliam, th. II. II. 84. 1 ad 1; dulia, quae debitam servitutem exhibet homini dominanti, alia virtus est a latria, quae exhibet debitam servitutem divino dominio; et est quaedam observantiae (Hochachtung) species, quia per observantiam honoramus quascumque personas dignitate praecellentes, per duliam autem proprie sumptam servi dominos suos venerantur, ib. 103. 3 c; dulia potest accipi dupliciter, uno modo communiter, secundum quod exhibet reverentiam cuicumque homini ratione cuiuscumque excellentiae; . . . alio modo potest sumi stricte, prout secundum eam reverentiam exhibet servus domino, nam dulia servitus dicitur, ib. 4 c.
a) Doppelzüngigkeit, Unaufrichtigkeit, der Gegensatz zu simplicitas (← sub a): duplicitas animi est quoddam consequens ad luxuriam, th. II. II. 53. 6 ad 2; simplicitas dicitur per oppositum duplicitati, qua scilicet aliquis aliud habet in corde et aliud ostendit exterius, ib. 109. 2 ad 4.
b) Zweideutigkeit, synonym mit multiplicitas (← sub b): istae dictiones omnes et uterque propter suam duplicitatem, 2 pol. 2 a.