Thomas von Aquin (Joos van Ghent & Pedro Berruguete, Musée du Louvre, Paris)        
CORPUS THOMISTICUM
 
Ludwig Schütz
Thomas-Lexikon
 
D
 
 
3. Auflage von Enrique Alarcón vorbereitet
Pamplona, Universität von Navarra, 2006




C Inhaltsverzeichnis E


daemon sive daemonium



a) Geist: daemon Graece idem est, quod sciens Latine; est etiam nomen commune cuiuslibet intelligentiae et componitur cum calo daemon, quod est bonus daemon, a calo, quod est bonum, et daemon, quasi bonus daemon, somno 1 b; vgl. subst. 19; daemonum quidam boni; quidam mali, th. I. 63. 7 c.

b) guter Geist, Engel: quorundam daemonum, qui sunt custodes circa terram humanarum actionum, th. I. 103. 6 ob. 1; vgl. cg. III. 76.

c) böser Geist, Teufel: daemones res aliquae sunt, th. I. 8. 1 ob. 4; vgl. ib. 36. 1 ob. 1; 51. 1 ob. 1; II. II. 94. 1 c; huiusmodi substantias intellectuales, quas daemones consueto nomine dicimus vel diabolos, esse naturaliter malas, cg. III. 107; daemones non habere corpora naturaliter sibi unita, mal. 16. 1 c; vgl. ib. 1-12; Eph. 2. 1 & 6. 3.

d) Gespenst: dicebant, habere daemones aerea corpora, mal. 16. 1 c; posuerunt, daemones esse animalia animo passiva, ib.; vgl. th. I. 51. 1 ob. 1; cg. III. 120; 2 cael. 13 a; daemones sunt animalia corpore aerea, mente rationalia, animo passiva, tempore aeterna, 5 met. 10 a.

e) Götzenbild: et daemonia, id est idola, quae in templis posita colebantur pro diis, 5 met. 10 a.




dare



a) geben: nihil dat alteri, quod non habet, th. I. 75. 1 ob. 1; vgl. ib. I. II. 81. 3 ob. 2; spir. 3 ob. 16; aliquid dicitur dari dupliciter. Quandoque ex ipsa proprietate naturae, secundum quod dicimus, quod ignis dat calorem suum et sol splendorem, et huius dationis non est principium voluntas. Quandoque ex voluntate ut principio dationis, et hoc contingit dupliciter. Quandoque enim per dationem intenditur aliqua utilitas ipsius dantis, vel quantum ad remotionem mali, sicut quando aliquid datur ex timore, et talis datio dicitur redemptio, vel quantum ad adquisitionem alicuius boni, et talis datio est proprie quaestus vel venditio. Quandoque autem non intenditur utilitas aliqua in ipso dante, et haec datio dicitur liberalis et proprie dicitur donatio, 1 sent. 18. 1. 3 c; vgl. th. I. 43. 4 ad 1.

b) zugeben, einräumen: dato etiam, quod quilibet intelligat, th. I. 2. 1 ad 2; etsi enim detur, quod corpus hominis formetur, cg. II. 89.

c) angeben, bestimmen: non est dare, quando, th. III. 77. 5 c; non est dare tempus aut instans, cg. III. 65.




datio



Geben, Schenkung (vgl. dare sub a): de ratione dationis non videtur plus esse, nisi quod datum libere a dante habeatur, 1 sent. 15. 3. 1 c.




de



von, aus, synonym mit ex (←): haec praepositio de proprie designat principium et consubstantialitatem, 1 sent. 5. 2. 1 c; haec praepositio ex vel de non designat habitudinem causae formalis, sed magis habitudinem causae efficientis vel materialis, th. I. 39. 2 ad 5; haec praepositio de significat principium generans consubstantiale, non autem principium materiale, ib. 41. 3 ad 1; vgl. ib. III. 32. 2 c; 75. 8 c; 1 sent. 34. 1. 2 ad 3; quandoque de ponitur pro ex, 4 sent. 11. 1. 4. 3 c.




debilitare



schwächen: vera opinio de uno principio debilitatur, cg. III. 120.




debilitas



a) Schwäche, Schwächung, synonym mit infirmitas (← sub a): debilitas est via ad corruptionem, th. I. 77. 8 ob. 3; vgl. ib. 19. 6 ob. 3; 49. 1 c; cg. II. 79; III. 25.

b) Seelenschwäche, Schwachheit des Willens, die ἀσθένεια des Aristoteles (Eth. Nic. VII. 8, 1150. b. 19): alio modo, quando non permanet homo in his, quae consiliata sunt, eo quod debiliter est firmatus in eo, quod ratio iudicavit, unde haec incontinentia vocatur debilitas, th. II. II. 156. 1 c; quidam incontinentes sunt, qui superveniente concupiscentia consiliantur quidem, sed non permanent in his, quae consiliati sunt, propter passionem, a qua vincuntur, et talis incontinentia dicitur debilitas, 7 eth. 7 i.




debitus, a, um



a) sein sollend, sich gebührend, sich gehörend, schuldig, pflichtmäßig, erforderlich, notwendig, synonym mit iustus und necessarius (←), der Gegensatz zu indebitus (←): in nomine ergo debiti importatur quidam ordo exigentiae vel necessitatis alicuius, ad quod ordinatur, th. I. 21. 1 ad 3; vgl. ib. I. II. 99; 5 c; quod autem ad perfectionem alicuius requiritur, est debitum unicuique, cg. I. 93; quod debitum sive necessitas sumatur, ib. II. 29; videtur debitum et necessarium, pot. 3. 16 c; debitum quandam subiectionem et obligationem importat, ib. 10. 4 ad 8.

b) eheliche Pflicht (= debitum coniugii sive matrimonii; vgl. sub a): uterque coniugum alteri debitum reddere tenetur, 4 sent. 32 div.; quantum ad redditionem debiti omnes conveniunt, quodl. 10. 5. 11 c.




deductio



a) Führung, Leitung: beneficium divinae protectionis et deductionis per desertum, th. I. II. 102. 4 ad 10.

b) Wegführung, Ableitung: paragogia id est derivatio vel deductio, puta (z. B.) cum aliquis occulte dirigit aquam alterius ad alium locum, 5 eth. 4 d.

c) Ableitung, Folgerung, Begründung: omnis autem deductio rationis ab aliquibus procedit, th. II. II. 49. 2 c; ponit deductionem rationis ipsius, 1 phys. 9 b.

d) Unterhaltung, die aristotelische διαγωγή (vgl. Aristoteles: Pol. VIII. 5, 1339. a. 25 sqq.): non sunt erudiendi in musica causa ludi nec deductionis, 8 pol. 2 c; vgl. ib. d-k.




defectibilis, e



fehlen könnend.




defective



mangelhafterweise, synonym mit deficienter (←), der Gegensatz zu indeficienter (← sub b) und perfecte (←): intellectus noster participans defective lumen intellectuale, verit. 8. 15 c.




defectivus, a, um



fehlend, fehlerhaft, mangelhaft.




defectus



a) Fehlen, Mangeln, d. i. Nicht-vorhanden-Sein im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit negatio (← sub b), der Gegensatz zu habitus (← sub b): si vero (defectus) accipiatur negative, sic quaelibet creatura invenitur deficiens, th. I. 12. 4 ad 2; non omnis defectus boni est malum, sed defectus boni, quod natum (←) est et debet haberi, ib. 48. 5 ad 1; vgl. 2 sent. 35. 1. 1 ad 1; defectus rationis (Vernunft) pertinet ad rationem (Wesen) speciei equi vel bovis, ib. I. II. 67. 3 c; defectus omnis secundum privationem aliquam est, cg. II. 25; opiniones antiquorum de defectu maris, 2 meteor. 4 c.

b) Fehler, Mangel, d. i. Nicht-vorhanden-Sein dessen, was vorhanden sein sollte, synonym mit deficientia (← sub b) und privatio (← sub b), der Gegensatz zu excellentia (← sub c) und perfectio (← sub d): intellectus angeli non habet defectum, si defectus accipiatur privative, ut scilicet careat eo, quod habere debet, th. I. 12. 4 ad 2; vgl. 2 sent. 35. 1. 1 ad 1; th. I. 18. 1 c; II. II. 126. 1 c; cg. I. 3, 26, 28 & 30; 1 anal. 44 c; quae quidem est excellentia et defectus, 5 phys. 3 b; omnis autem impotentia et defectus est praeter naturam, 2 cael. 9 a; defectus incidit praeter intentionem agentis, 2 sent. 34. 1. 3 c; si quid in dictis philosophorum inveniatur contrarium fidei, hoc non est philosophiae, sed magis philosophiae abusus ex defectu rationis, trin. pr. 2. 3 c.




deficere



a) abfallen, abtrünnig werden, getrennt werden von etwas: res naturalis non deficit ab esse, th. I. 17. 3 c; et deficiunt a gloria, ib. 24. 2 a; vgl. ib. 3 c; 48. 2 c.

b) abfallen, ablassen, aufhören: quae sunt deficientia, th. I. 10. 1 ob. 1; etiam si quandoque deficerent, ib. 5 c; vgl. ib. 24. 3 c; 32. 1 ob. 1; vel etiam defecissent ab actione et passione, 2 gener. 10 g.

c) abfallen, abnehmen, hinschwinden, mangelhaft werden: quod numquam deficere possit, th. I. 48. 2 c; cum deficere quoddam corrumpi sit, cg. II. 25; deficere dicitur per respectum ad terminum a quo, 6 phys. 7 b.

d) abfallen gegenüber einem andern, hinter etwas zurückbleiben, mangelhaft sein, es fehlen lassen: deficit a ratione cognitionis, th. I. 12. 13 ad 3; utraque nomina deficiant a modo ipsius, ib. 13. 1 ad 2; vgl. ib. 2 c; 14. 6 c; 17. 1 a; 19. 6 c; 84. 3 ad 1; 87. 2 c; 89. 1 c; 91. 3 ad 1; minoratum in eo et deficiens esse non potest, cg. II. 15; est enim deficiens ab infinita Dei bonitate, ib. 45; habet bonitatem deficientem a bonitate hominis, 2 sent. 41. 1. 2 c; exempla sunt deficientia, unio. 1 c.

e) fehlen, nicht vorhanden sein: deficit autem interdum patri terreno, th. I. 39. 8 c; deficiente aliquo sensu deficit scientia eorum, quae apprehenduntur secundum illum sensum, ib. 84. 3 c; videtur sibi aliquid deficere, 8 pol. 2 e.

f) hinter der Wahrheit zurückbleiben, fehlen, irren: in ponendo istas causas deficiebant, 1 met. 6 b; eorum uterque defecerit, ib. c.




deficienter



abfallender-, fehlerhafter- oder mangelhafterweise, synonym mit defective (←), der Gegensatz zu indeficienter (← sub b), perfecte (←) und plenarie (th. I. 108. 5 c): licet remote et deficienter, ib. 6. 4 c; non secundum eandem rationem, sed deficienter, ib. 13. 5 c; deficienter recipiunt impressionem, ib. 17. 2 c; vgl. cg. II. 46 & 55; 1 sent. 2. 1. 3 c; 2 sent. 15. 1. 2 ad 4; 3 sent. 26. 1. 2 c; pot. 7. 4 ad 5.




deficientia



a) Ablassen, Aufhören, der Gegensatz zu indeficientia (←): secundum solam deficientiam a primo moto, 2 cael. 15 b.

b) Abfallen, Ablassen, Mangel, synonym mit defectus (← sub b): sine aliqua deficientia, nom. 10. 2.




definire sive diffinire
(vgl. definitio)



a) abgrenzen, begrenzen, umgrenzen im allgemeinen Sinne dieser Wörter: angelus diffiniri vel determinari non potest ad locum aliquem, 1 sent. 37. 3. 1 c; vgl. ib. 4. 2 c; non potest loco illo definiri, 4 sent. 10. 1. 3. 2 c.

b) abgrenzen, begrenzen, umgrenzen im logischen Sinne dieser Wörter, d. i. dasjenige sich vorstellen oder angeben, was die Wesenheit eines Dinges ausmacht: unumquodque praecipue denominatur et definitur secundum id, quod convenit ei primo et per se, non autem secundum id, quod convenit ei per aliud, th. III. 60. 4 ad 1; vgl. 2 anim. 9 k; tunc pulcherrime unumquodque diffinitur, quando per diffinitionem manifestatur natura rei et demonstrantur omnes proprietates consequentes et solvuntur omnes dubietates incidentes, 1 sent. 37. 3. 3 c; secundum quod aliqua habent esse, possunt diffiniri, 2 sent. 35. 1. 2 ad 1; alius est modus, quo definiuntur accidentia, et alius, quo definiuntur substantiae, pot. 8. 4 ad 5; tunc enim diffinitur optime, quid est res, quando non solum cognoscimus substantiam et naturam ipsius rei, sed etiam passiones et accidentia eius, 1 anim. 9 e; vgl. ib. 1 f & 11 h; differt ad definiendum, quod sic vel aliter partes definitionis ordinentur, 2 anal. 14 d; non oportet definire per metaphoras, ib. 16 f; substantiam, quae scilicet habet aliquid universalius, quod de ipsa praedicetur, et quae potest de alio inferiori praedicari, contingit definire, 1 anal. 34 d; accidens non definitur, nisi quatenus significatur per modum substantiae per aliquod nomen, 2 anal. 2 f; vgl. definitio accidentis unter definitio sub b.

c) bestimmen, anordnen: ex parte Dei, qui Christum definivit pati, th. III. 46. 1 c.




definitio sive diffinitio
(vgl. definire)



a) Abgrenzung, Begrenzung, Umgrenzung im allgemeinen Sinne dieser Wörter: omnis diffinitio id est determinatio uniuscuiusque, nom. 5. 1.

b) Abgrenzung, Begrenzung, Umgrenzung im logischen Sinne dieser Wörter, d. i. Vorstellung oder Angabe dessen, was die Wesenheit eines Dinges ausmacht, begriffliche Wesenheit, Begriff, synonym mit ratio (← sub i & k) und terminus (← sub d): qua quidem informatus (sc. intellectus) format secundo vel definitionem vel divisionem vel compositionem, quae per vocem significatur, th. I. 85. 2 ad 3; in operibus rationis est considerare ipsum actum rationis, qui est intelligere et ratiocinari, et aliquid per huiusmodi actum constitutum, quod quidem in speculativa ratione primo quidem est definitio, secundo enuntiatio, tertio vero syllogismus vel argumentatio, ib. I. II. 90. 1 ad 2; in rebus, quarum diffinitiones cognoscimus, cg. I. 14; formae et diffinitiones rerum, ib. 54; appellat ibi rationem definitionem, verit. 3. 2 ad 4; quicumque assignat diffinitionem seu naturam rei, 1 anim. 9 e; esse diffinitionem id est substantiam (Wesenheit) animae, ib. 11 h; definitio indicat rei quidditatem et essentiam (die Übersetzung der aristotelischen Worte: ὁρισμὸς μὲν γὰρ τοῦ τί ἐστι καὶ οὐσίας, Anal. post. II. 3, 90. b. 30-31), th. II. II. 4. 1 c; definitio significat quid est res, cg. I. 21; definitio significat formam et essentiam rei, 1 anal. 10 a; definitio est oratio significans quod quid est (→ quis sub a), 2 anal. 2 a; definitio est notificatio substantiae (Wesenheit), ib. f; definitio est manifestativa eius, quod quid est et substantiae id est essentiae cuiuslibet rei, ib. i; definitio sit ratio significativa ipsius quod quid est, ib. 8 b; in genere convertibilium (← sub a) illud, quod significat quod quid est, speciali nomine definitio vocatur, th. II. II. 9. 2 c; species autem rei est, quam signat diffinitio, quae est signum quidditatis rei, cg. II. 93; definitio est oratio significans quid est esse, definitio enim quidditatem rei significat, 1 sent. 33. 1. 1 ad 1; definitio enim oratio quaedam est, et tamen, si ad rationem hominis id est definitionem non addatur aut est, quod est verbum, aut erat aut fuit, quae sunt casus verbi, aut aliquid huiusmodi id est aliquod aliud verbum seu casus verbi, nondum est oratio enuntiativa, 1 perih. 8 b; definitio, quae positio dicitur. Ponitur enim ab arithmetico definitio unitatis tamquam quoddam principium . . . Sed tamen definitio non dicitur suppositio; illud enim proprie supponitur, quod verum vel falsum significat, 1 anal. 5 f; vgl. 1 perih. 1 a; 1 anal. 19 c & e; diffinitio significans quod quid est res dicitur terminus; est enim terminus cognitionis. Incipit enim cognitio rei ab aliquibus signis exterioribus, quibus pervenitur ad cognoscendum rei diffinitionem. Quo cum perventum fuerit, habetur perfecta cognitio de re. Vel dicitur terminus cognitionis, quia infra ipsam continentur ea, per quae scitur res, 5 met. 19 b; vgl. cg. III. 49; pot. 8. 2 ob. 11; 1 perih. 4 a; 2 anal. 1 a & 2 b; 4 phys. 5 b; omnis diffinitio est quaedam ratio id est quaedam compositio nominum per rationem ordinata; unum enim nomen non potest esse diffinitio, quia definitio oportet quod distincte notificet principia rerum, quae concurrunt ad essentiam rei constituendam. Alias autem diffinitio non sufficienter manifestaret essentiam rei. Et propter hoc dicit in I. Physicorum (1, 184. b. 11 sq.), quod diffinitio dividit diffinitum in singularia id est exprimit distincte singula principia diffiniti. Hoc autem non potest fieri nisi per plures dictiones. Unde una dictio non potest esse diffinitio, sed potest esse manifestativa eo modo, quo nomen minus notum manifestatur per magis notum, 7 met. 9 a; vgl. ib. 15 b; definitio significat unum aliquid, unde ea, quae ponuntur in definitione, ad significandum unitatem debent poni absque copula, 2 anal. 5 g; vgl. 7 met. 4 c & 12 a-k; definitio enim notificat essentiam rei, quae non potest sciri, nisi sciantur principia, 1 anim. 1 d; in definitione oportet non solum cognoscere principia essentialia, sed etiam accidentalia, ib. f; definitio est ex prioribus et notioribus (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ὁ διὰ προτέρων καὶ γνωριμωτέρων βέλτιον ὥρισται, Top. IV. 4, 141. a. 33), th. I. 85. 8 ob. 2; vgl. 2 anal. 3 a; 1 phys. 6 g; definitio est ex genere et differentia (die Übersetzung der aristotelischen Worte: ὁ ὁρισμὸς ἐκ γένους καὶ διαφορῶν ἐστιν, Top. I. 8, 103. b. 15-16), th. I. 3. 5 c; vgl. cg. I. 25; 1 perih. 12 f; 1 anal. 27 d; 7 met. 12 e; in diffinitione superioris non debet poni inferius, 2 sent. 35. 1. 2 ob. 3; via ad inveniendum definitiones convenientissima est per divisiones, 3 phys. 1 c; vgl. 2 anal. 14 a & 15 f; 7 met. 12 e; 2 eth. 5 a; si diffinitio de re aliqua daretur, quae complete comprehenderet omnia principia rei, non esset unius rei nisi una diffinitio. Sed quia in quibusdam diffinitionibus ponuntur quaedam principia sine aliis, ideo contingit variari diffinitiones de una et eadem re, 3 sent. 23. 2. 1 ad 8; vgl. 1 anal. 16 c; omnis diffinitio aut est conclusio demonstrationis, . . . aut est demonstrationis principium, 2 anim. 1 b; vgl. ib. 2 f; th. I. 3. 5 c; 2 sent. 9. 1. 1 ad 1; 4 sent. 3. 1. 1. 1 c; 1 anal. 16 c & 26 b; 2 anal. 1 g & 8 b-g; 1 phys. 1 a; definitio est praedicatum essentiale, 1 anal. 31 k; dupliciter diffinitio potest considerari, vel secundum id, quod significatur per diffinitionem, vel secundum intentionem (Absicht, Zweck) diffinitionis, 1 sent. 25. 1. 1 ad 2; definitio non est corruptibilium, sed sempiternorum, 1 anal. 16 c; definitio est solum eorum contentiva sive significativa, quae praedicantur affirmative et universaliter, 2 anal. 2 c; definitio autem in rebus naturalibus non significat formam tantum, sed formam et materiam, th. I. 75. 4 c; vgl. ib. 29. 2 ad 3; cg. IV. 81; pot. 9. 1 ob. 7; quodl. 2. 2. 4 c: in diffinitione formarum ponuntur propriae materiae loco differentiae, sicut cum dicitur, quod anima est actus corporis physici organici, pot. 6. 2 ad 9; vgl. qu. anim. 1 ad 15; 2 anim. 1 b; diffinitio et quod quid erat esse (→ quis sub a) primo et simpliciter est substantiarum, non tamen solum substantiarum, cum et accidentia aliquo modo habeant diffinitionem et quod quid erat esse, non tamen primum, 7 met. 4 c; oportet autem, quod proprium subiectum ponatur in definitione accidentis, quandoque quidem in obliquo, ut cum dicimus, quod simitas est curvitas nasi, quandoque vero in recto, ut cum dicimus quod simus est nasus curvus, 1 anal. 10 a; vgl. unten definitio accidentis.

c) Bestimmung, Anordnung: ratione electionis et definitionis cuiusdam, th. I. 23. 7 c; cuius definitionem circa passionem Christi praenuntiatam, ib. III. 46. 1 c.




definitive sive diffinitive



a) nach Weise oder im Sinne der Abgrenzung, der Begrenzung, der Umgrenzung, der Einfriedigung, bei welcher die Teile des Eingeschlossenen denen seiner Umgrenzung nicht entsprechen und deshalb von letztern auch nicht gemessen werden können, das Gegenteil von circumscriptive (←): sed definitive, quia ita est in uno loco, quod non in alio, th. I. 52. 2 c; esse enim in aliquo definitive vel circumscriptive est pars eius, quod est esse in loco, ib. III. 76. 5 ob. 1; vgl. ib. ad 1.

b) nach Weise oder im Sinne einer Definition; vgl. definitio sub b.




definitivus sive diffinitivus, a, um



a) abgrenzend, abschließend, endgültig.

b) definierend, d. i. das Wesen eines Dinges vorstellend oder angebend; vgl. definitio sub b.




deformis, e



formlos, synonym mit informis (←) .




deformitas



a) Formlosigkeit, synonym mit difformitas und informitas (← sub a).

b) Unförmigkeit, Abscheulichkeit, Hässlichkeit, ebenfalls synonym mit informitas (← sub b): deformitas non solum importat (bedeutet) privationem debitae formae, sed etiam contrariam dispositionem, th. II. II. 6. 2 ad 2; nulla deformitas, nullus defectus, cg. IV. 86; in corpore humano potest esse deformitas dupliciter, 4 sent. 44. 3. 1. 1 c.




deiformis, e



gottähnlich: secundum hoc lumen efficiuntur deiformes id est Deo similes, th. I. 12. 5 c; vgl. ib. ad 3.




deiformitas



Gottähnlichkeit: intellectum in quadam deiformitate constituit, th. I. 12. 6 c; sanctitas et deiformitas est in angelis, ib. 108. 4 ob. 1.




deitas



a) Gottheit im abstrakten Sinne des Wortes: essentia vel natura Dei, quae est Deitas, th. I. 3. 3 ob. 1; sunt tria supposita Deitatis, ib. 31. 1 ad 5; Deus significatur ut habens Deitatem, ib. 39. 3 ob. 1; Deitas, inquantum est una in pluribus suppositis, habet quandam convenientiam cum forma nominis collectivi, ib. 5 ad 6; vgl. 1 sent. 29 exp.

b) Gottheit im konkreten Sinne des Wortes d. i. Gott: Deitas dicitur esse omnium effective, th. I. 3. 8 ad 1; nomina imponuntur quidem a processibus Deitatis, ib. 13. 2 ad 2; cum dicit, idolum est Deus, non signat veram Deitatem, ib. 10 a.




delectabilis, e



ergötzlich, ergötzend, Genuss bereitend, omnia delectabilia pertinent ad unam speciem virtutis, th. I. II. 60. 5 ob. 3; operationes enim consuetae et quae sunt secundum habitum, magis sunt delectabiles, 8 pol. 2 e: ad occursum alicuius delectabilis, puta (z. B.) cibi vel mulieris, cg. III. 85.




delectatio



Ergötzung, Genuss, Freude im weitern und engern Sinne dieser Wörter, synonym mit gaudium und laetitia (←), der Gegensatz zu dolor (←) und tristitia (← sub a): delectatio ex dilatatione (cordis) nomen accepit, ut laetitia nominetur, th. I. II. 33. 1 a; vgl. ib. c & 31. 3 ad 3; 4 sent. 49. 3. 1. 4 c; delectatio, quae nihil est aliud, quam quietatio appetitus in bono, th. I. II. 2. 6 ad 1; vgl. cg. III. 26; in delectatione duo sunt, scilicet perceptio convenientis, quae pertinet ad apprehensivam potentiam, et complacentia eius, quod offertur ut conveniens, et hoc pertinet ad appetitivam potentiam, in qua ratio (Wesen) delectationis completur, th. I. II. 11. 1 ad 3; licet enim delectatio sit quies quaedam appetitus, considerata praesentia boni delectantis, quod appetitui satisfacit, tamen adhuc remanet immutatio appetitus ab appetibili, ratione cuius delectatio motus quidam est, ib. 31. 1 ad 2; ad delectationem duo requiruntur, scilicet consecutio boni convenientis et cognitio huiusmodi adeptionis. Utrumque autem horum in quadam operatione consistit . . . unde oportet, quod omnis delectatio aliquam operationem consequatur, ib. 32. 1 c; vgl. 4 sent. 49. 3. 2 c; 7 phys. 6 d; obiectum delectationis est bonum apparens conveniens coniunctum (→ bonus sub c), th. I. II. 43. 1 c; vgl. ib. 32. 3 c. duplex est delectatio, una quidem de obiecto actus, alia vero de ipso actu, virt. 4. 1 ad 14; vgl. verit. 15. 4 c; delectatio est quaedam operationis perfectio, . . . perficit enim operationem, sicut pulchritudo iuventutem, cg. I. 90; vgl. ib. III. 26; 2 sent. 38. 1. 2 c; 10 eth. 6 c-g; delectatio est quaedam superfloritio naturae, 4 sent. 49. 3. 1. 1 c; duplex est delectatio. Una, quae praecedit assecutionem finis, et haec est ordinabilis in aliud; potest enim ordinari ad perfectam operationem, inquantum videlicet illa, in quibus delectamur, attentius agimus. Alia delectatio est, quae consequitur assecutionem finis, et illa efficitur per operationem, quae fini coniungit, ib. 1. 2. 2 ad 3; delectatio, quae est in appetitu sensitivo, quaedam passio est, non autem delectatio, quae est in intellectivo, nisi passione large accepta, ib. 3. 1. 1 c; vgl. 3 sent. 27. 1. 2 ad 3; th. I. II. 31. 1 c & 6 c; delectationi autem opponitur dolor, secundum quod delectatio est in sensu exteriori et praecipue in tactu, sed secundum quod est interius, non habet aliud oppositum, quam tristitiam, 4 sent. 49. 3. 1. 4 ad 3; vgl. ib. 3. 1 ad 3.




deliberare



überlegen, erwägen (vgl. deliberatio), synonym mit considerare (←): oportet, quod deliberans consilietur de duobus, quorum utrumque potest facere, ut alterum eorum eligat in futuro, mal. 16. 4 ad 7.




deliberatio



Überlegung, Erwägung, synonym mit consideratio (←): deliberatio duo importat (bedeutet), scilicet perceptionem rationis cum certitudine iudicii de eo, de quo fit deliberatio, et sic potest esse in instanti in eo, in quo non est dubitatio de agendis . . . Potest etiam dicere (besagen) discussionem sive inquisitionem, et sic importat discursum quendam, unde potest non esse in instanti, verit. 29. 8 ad 1; deliberatio non potest esse in momento, mal. 16. 4 c; deliberatio fit per modum cuiusdam syllogismi, mem. 8 a; vgl. th. I. 91. 4 c; I. II. 1. 1 ob. 3.




deliberativus, a, um



überlegend, erwägend.




demeritorius, a, um



missverdienstlich, der Gegensatz zu meritorius (←): est maxime demeritorium, th. II. II. 13. 4 ob. 2.




demeritum



Missverdienst, der Gegensatz zu meritum (← sub a): imputentur homini ad meritum vel demeritum, th. I. 105. 4 ob. 3; contraria merita vel demerita inveniuntur, ib. 113. 8 c; meritum et demeritum dicuntur in ordine ad retributionem, quae fit secundum iustitiam, ib. I. II. 21. 3 c; vgl. ib. II. II. 18. 3 ob. 3.




democratia



Volksherrschaft, Volksregierung: ex democratia, id est potestate populi, inquantum ex popularibus possunt eligi principes et ad populum pertinet electio principum, th. I. II. 105. 1 c; si vero iniquum regimen exerceatur per multos, democratia nuncupatur id est potentatus populi, quando scilicet populus plebeorum per potentiam multitudinis opprimit divites; sic enim et populus totus erit quasi unus tyrannus, regim. 1. 1.




democraticus, a, um



demokratisch (vgl. democratia).




demonstrabilis, e



a) zeigbar, vorzeigbar, vorweisbar: tamen quaelibet res demonstrabilis grammatice loquendo persona dici potest, th. I. 39. 8 c.

b) als notwendig wahr seiend beweisbar (vgl. demonstratio sub c): quod Deum esse non sit demonstrabile, th. I. 2. 2 ob. 1.




demonstrare



a) zeigen, vorzeigen, vorweisen: ut demonstrari possit, th. I. 13. 1 ob. 3; potest demonstrari hoc pronomine iste, ib. 39. 8 c; demonstrato pane, cg. IV. 62; per hic demonstretur substantia, ib. 63; digito demonstravit, verit. 12. 12 ad 3.

b) kundmachen, darlegen, dartun, erweisen, nachweisen: operatio enim rei demonstrat substantiam (Wesenheit) et esse ipsius, cg. II. 79; ut igitur utrumque nobis in seipso demonstraret, ib. IV. 79; vgl. ib. 83 & 88.

c) etwas als notwendig wahr seiend dartun (vgl. demonstratio sub e): de vero demonstrari contrarium, th. I. 1. 8 c; ex quolibet autem effectu potest demonstrari, propriam causam eius esse, ib. 2. 2 c; ad demonstrandum Deum esse, cg. I. 10; transcendentem in aliud genus non contingit demonstrare, 1 cael. 3 d; vgl. 1 anal. 15 d.




demonstratio



a) Zeigen, Vorzeigung, Hinweis: secundum quod faciunt demonstrationem ad id, quod intelligitur, th. I. 13. 1 ad 3; in demonstratione Patris, ib. 42. 6 ad 2; includit demonstrationem primae personae, ib. III. 78. 2 ad 4; vgl. 4 sent. 8. 2. 1. 4 ad 1.

b) Kundmachung, Darlegung, Erweis, Nachweis, synonym mit ostensio (← sub a): ut demonstratio divinitatis eius, th. III. 36. 4 c; communicatio autem intelligentiae demonstratio vel locutio sive doctrina potest dici, cg. IV. 8; propter resurrectionis demonstrationem, ib. 83; sed ad virtutis demonstrationem, ib. 86.

c) Beweis im engern Sinne des Wortes (= demonstratio scientialis sive scientifica, → sub b), d. i. derjenige Beweis, welcher etwas als notwendig wahr seiend dartut, ebenfalls synonym mit ostensio (← sub b): demonstrationis, quae est syllogismus faciens scire (die Übersetzung der aristotelischen Erklärung: ἀπόδειξιν δὲ λέγω συλλογισμὸν ἐπιστημονικόν, Anal. post. I. 2, 71. b. 17-18), th. I. II. 54. 2 ad 2; vgl. cg. I. 57; 1 anal. 4 g & h; demonstratio facit scire conclusionem necessariam, ergo oportet, quod sit ex principiis necessariis, 1 anal. 13 c; demonstratio est ex necessariis et de necessariis, . . . quia est scientifica id est faciens scire, ib. 14 d; vgl. 6 eth. 4 d; per hoc enim, quod dicitur, quod demonstratio est ex primis, habetur, quod sit ex propriis principiis, 1 anal. 4 o; vgl. ib. i & k; demonstratio est solum circa illa, quae per se insunt rebus, ib. 35 b; vgl. Aristoteles: ib. 22, 84. a. 11 sq.; demonstratio est syllogismus ostendens causam et propter quid, sic enim contingit scire, 1 anal. 38 a; vgl. Aristoteles: ib. 24, 85. b. 23 sq.; certa cognitio sive scientia est effectus demonstrationis, 4 met. 4 b; demonstratio est species argumentationis, verit. 2. 4 ad 5.




demonstrative



nach Weise eines Beweises, welcher etwas als notwendig wahr dartut, im Sinne eines solchen Beweises (vgl. demonstratio sub c), der Gegensatz zu logice und probabiliter (←): et hoc demonstrative facit, 4 met. 4 b.




demonstrativus, a, um



a) vorzeigend, hinweisend.

b) etwas als notwendig wahr seiend dartuend, notwendig wahr seiend (vgl. demonstratio sub c).

c) den Beweis betreffend, welcher etwas als notwendig wahr seiend dartut (vgl. demonstratio sub c).




demonstrator



derjenige, welcher etwas als notwendig oder als notwendig wahr seiend dartut (vgl. demonstratio sub c), der Gegensatz zu dialecticus (← sub b): non est demonstratoris, sed probabiliter persuadentis, th. I. 46. 1 c; eandem conclusionem aliter demonstrator, aliter dialecticus cognoscit, 2 sent. 3. 3. 2 c; demonstrator non utitur ad suum finem nisi enuntiativis orationibus significantibus res, secundum quod earum veritas est in anima, 1 perih. 7 c; vgl. 1 anal. 5 c, 9 c, 10 a & d, 19 b, 20 d & 31 c; 2 phys. 15 e.




denominare



nennen, benennen, zubenennen, synonym mit dicere (← sub b): duplex est modus, quo aliquid denominative praedicatur (← sub b). Denominatur enim aliquid ab eo, quod extra ipsum est, sicut a loco dicitur aliquis esse alicubi et a tempore aliquando; aliquid vero denominatur ab eo, quod inest, sicut ab albedine albus. A relatione vero non invenitur aliquid denominari quasi exterius existente, sed inhaerente; non enim denominatur aliquis pater, nisi a paternitate, quae ei inest, cg. II. 13; omnia, quae habent ordinem ad unum aliquid, licet diversimode, ab illo denominari possunt, sicut a sanitate, quae est in animali, denominatur sanum non solum animal, quod est sanitatis subiectum, sed dicitur medicina sana, inquantum est sanitatis effectiva, diaeta vero, inquantum est conservativa eiusdem, et urina, inquantum est significativa ipsius, th. III. 60. 1 c; vgl. verit. 21. 4 ad 2; 3 phys. 5 i; 5 phys. 8 e.




denominatio



Benennung.




denominative



nach Weise des Benennens, im Sinne der Beilegung eines Namens.




denominativus, a, um



benennend, zubenennend.




deordinatus, a, um



ungeordnet, unordentlich, synonym mit inordinatus (←), der Gegensatz zu ordinatus (←) .




deratiocinari



schlecht oder unrichtig schließen: Zeno autem deratiocinatur, 6 phys. 6 a; vgl. ib. 11 a.




desiderium



a) Verlangen im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. das Begehren nach einem Gute, welches man noch nicht besitzt: desiderium autem et spes de bono nondum adepto, th. I. 20. 1 c; cum desiderium sit rei non habitae, possibilis tamen haberi, ib. 58. 1 ob. 2; desiderium potest dupliciter accipi; uno modo proprie, secundum quod importat (bedeutet) appetitum rei non habitae, ib. I. II. 33. 2 c; vgl. ib. 23. 2 c; 40. 1 c; est enim desiderium, secundum quod voluntas tendit in id, quod nondum habet, cg. III. 26; desiderium est inclinatio voluntatis in aliquod bonum consequendum, ib.; vgl. 2 sent. 1. 2. 1 c; 3 sent. 26. 1. 3 c & 2. 3. 2 c.

b) Verlangen im weitern Sinne des Wortes, d. i. das Begehren nach einem Gute, gleichviel ob es in Besitz genommen ist, oder nicht: desiderium illud angelorum non excludit rem desideratam, sed eius fastidium, th. I. 58. 1 ad 2; desiderium potest . . . accipi . . . alio modo communiter, secundum quod importat (bedeutet) exclusionem fastidii, ib. I. II. 33. 2 c.




designatio



Bezeichnung, Bestimmung, synonym mit determinatio (← sub a): ideae ad sui designationem non indigent essentialibus differentiis, cg. I. 24.




designativus, a, um



bezeichnend, bestimmend, synonym mit determinativus (←): sed tamen est designativum vel determinativum alicuius, quodl. 2. 2. 4 ad 1.




desperatio



Hoffnungslosigkeit, Verzagung im engern und weitern Sinne des Wortes: cum ventum fuerit ad aliquid impossibile, tunc homines discedunt, et sic respicit hoc obiectum desperatio, th. I. II. 40. 4 c; vgl. 3 eth. 8 d; desperatio non importat (bedeutet) solam privationem spei, sed importat quendam recessum a re desiderata propter aestimatam impossibilitatem adipiscendi, th. I. II. 40. 4 ad 3; vgl. ib. II. II. 14. 2 c; 20. 1-4.




despoticus, a, um



herrisch, gebieterisch, synonym mit dominativus und tyrannicus (←): combinatio domini et servi vocatur despotica, id est dominativa, 1 pol. 2 b.




deteriorativus, a, um



verschlechternd.




determinate



auf abgegrenzte, festgesetzte, bestimmte Weise, der Gegensatz zu indeterminate (←): sive petitio proponatur determinate, th. II. II. 83. 17 c; non determinetur ad hoc instrumentum determinate, ib. III. 56. 1 ad 2.




determinatio



a) Abgrenzung, Festsetzung, Bestimmung, synonym mit designatio (←), der Gegensatz zu indeterminatio (←): in brutis animalibus invenitur determinatio appetitus ad aliquid passive tantum, th. I. II. 15. 2 ad 1; praesupponit determinationem consilii, ib. 3 c; vgl. ib. 17. 3 ad 1; 99. 4 c; quaedam dictiones, quae possunt dici determinationes vel signa, 1 perih. 10 c; improprie autem sumitur absque determinatione subiecti et temporis, 5 met. 15 i.

b) Anordnung, Anweisung, Bestimmung, Entscheidung: per modum particularis determinationis, th. I. II. 95. 4 c; determinatio decimae partis solvendae est auctoritate ecclesiae tempore novae legis instituta, ib. II. II. 87. 1 c; utrum determinationes theologicae debeant fieri auctoritate vel ratione, quodl. 4. 9. 18 t; qui sentit (denkt, meint) contra determinationem Conciliorum, ib. 9. 7. 16 a; etiam determinatio Dionysii, 4 sent. 7. 1. 2. 3 a.




determinative



im Sinne einer Festsetzung oder Bestimmung, nach Weise einer solchen.




determinativus, a, um



abgrenzend, festsetzend, bestimmend, synonym mit designativus (←) = non est per se determinativa eius, th. I. II. 18. 7 c; quae est veritatis determinativa, ib. II. II. 51. 2 ad 3; determinativum alicuius essentialium principiorum, quodl. 2. 2. 4 ad 1.




determinatus, a, um



a) abgegrenzt, festgesetzt, bestimmt, synonym mit finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a), der Gegensatz zu indefinitus, indeterminatus, infinitus und interminatus (←): aliquid dicitur determinatum dupliciter, primo ratione limitationis, alio modo ratione distinctionis, quodl. 7. 1. 1 ad 1; vgl. determinatio sub a.

b) hingeordnet, synonym mit ordinatus.




Deus



Gott, synonym mit deitas, divinitas (← sub b) und divina (← sub a): ut ab intelligendo nomen Dei imponerent; nam Theos, quod secundum Graecos Deum significat, dicitur a theaste (θεᾶσθαι), quod est considerare vel videre, cg. I. 44; significatur enim hoc nomine id, quo maius significari non potest, th. I. 2. 1 ob. 2; principalis intentio huius sacrae doctrinae est Dei cognitionem tradere, et non solum secundum quod in se est, sed etiam secundum quod est principium rerum et finis earum, et specialiter rationalis creaturae, ib. 2 pr.; vgl. cg. I. 9; quia nos non scimus de Deo quid est, non est nobis per se nota, sed indiget demonstrari (scilicet haec propositio Deus est), th. I. 2. 1 c; vgl. ib. ad 1 & 2; cg. I. 10 & 11; 1 sent. 3. pr. & 1. 2 c; verit. 10. 12 c; Deum esse, secundum quod non est per se notum quoad nos, demonstrabile est per effectus nobis notos, th. I. 2. 2 c; vgl. cg. I. 12; Deum esse, quinque viis probari potest, th. I. 2. 3 c; vgl. cg. I. 13; 4 phys. 2 a; 7 phys. 1 a & b, 3 a & 7 a; 8 phys. 2 a, 3 e, 7 a-h, 9-13 & 21-23; 1 cael. 8 i; 2 met. 3 a; 6 met. 1 f; 12 met. 12 x; bonitas enim infinita Dei manifestatur etiam in productione creaturarum, quia infinitae virtutis est ex nihilo producere, th. I. 32. 1 ad 2; vgl. ib. 45. 5 ad 3; 65. 3 ad 3; cg. I. 43 & II. 20; pot. 3. 4 c & 6. 3 ad 16; comp. 1. 70; natura autem eius (sc. Dei) est per se necesse esse, cg. I. 80; in hoc maxime consideratur divina dignitas, quod est prima causa essendi non habens ab alio esse, pot. 10. 1 ob. 6; inter alia nomina hoc (nomen Qui est) maxime proprie nominat Deum; unumquodque enim denominatur a sua forma, th. I. 13. 11 c; vgl. ib. ad 1; 1 sent. 8. 1. 1 ad 3; pot. 7. 5 c; 10. 1 ad 9; impossibile est ergo, quod in Deo sit aliud esse et aliud eius essentia, th. I. 3. 4 c; vgl. ib. 13. 11 c; III. 3. 3 ad 1; Deus est sua essentia, quidditas seu natura, cg. I. 21; vgl. ib. 22; 1 sent. 2. 1. 1 a & 4 ad 1; comp. 1. 11; ente 6 a; Deus in hac vita . . . cognoscitur a nobis ex creaturis secundum habitudinem principii et per modum excellentiae et remotionis, th. I. 13. 1 c; vgl. ib. 84. 7 ad 3; cg. I. 14; 1 sent. 3. 1. 3 c; quae quidem perfectiones in Deo praeexistunt unite et simpliciter, th. I. 13. 4 c; vgl. ib. II. II. 183. 2 c; in Deo est idem potentia et essentia et voluntas et intellectus et sapientia et iustitia, ib. I. 25. 5 ad 1; Deus est omnino extra ordinem temporis, quasi in arce aeternitatis constitutus, quae est tota simul, cui subiacet totus temporis decursus secundum unum et simplicem eius intuitum, et ideo uno intuitu videt omnia, quae aguntur secundum temporis decursum, 1 perih. 14 f.




devotio



Aufopferung, Hingebung seiner selbst an Gott, Andacht, der Gegensatz zu indevotio (←): devotio dicitur a devovendo, unde devoti dicuntur, qui seipsos quodammodo Deo vovent, ut ei se totaliter subdant, th. II. II. 82. 1 c; devotio nihil aliud esse videtur, quam voluntas quaedam prompte tradendi se ad ea, quae pertinent ad Dei famulatum, ib.; ad devotionem, quae est principalis actus religionis, ib. 104. 3 ad 1; vgl. ib. 82. 2 c; 83. 3 ad 1; 4 sent. 4. 3. 2. 2 ad 3; 15. 4. 3. 2 c; mal. 11. 1 ad 7.




dialecticus, a, um



a) zum Durchgesprochen-Werden geeignet, bestreitbar, strittig, nicht mit Sicherheit ausmachbar, wahrscheinlich.

b) zum Durchsprechen geeignet, bestreitend, strittig machend, nicht mit Sicherheit ausmachend.




diaphaneitas



Durchscheinigkeit, Durchsichtigkeit: aqua sua diaphaneitate est, th. III. 66. 3 c; actum diaphaneitatis sequitur, cg. II. 62; diaphaneitas, quae completur, ente 7 g.




diaphanus, a, um



durchscheinig, durchsichtig: aere, qui secundum naturam suam est diaphanus, th. I. 48. 4 c.




dicere



a) sagen, sprechen, reden im engern und weitern Sinne dieser Wörter: nihil enim est aliud dicere, quam proferre verbum, th. I. 34. 1 ad 3; cum dicere sit producere verbum, ib. 37. 2 ad 2; producere verbum, quod est dicere vel loqui, ib. III. 39. 8 ad 2; hoc verbum dicere potest accipi dupliciter, stricte et large. Stricte accipiendo dicere idem est, quod verbum a se emittere, . . . Alio modo potest accipi communiter, prout dicere idem est, quod intelligere, pot. 2. 4 ad 8; vgl. ib. 9. 9 ad 8; verit. 4. 2 ad 4 & 5; quodl. 4. 4. 6 ad 1; Aristoteles frequenter ponit dicere pro affirmare, 1 perih. 6 b; dicere tripliciter se habet ad id, quod dicitur. Uno modo per modum enuntiationis, sicut aliquid exprimitur modo indicativo, et sic maledicere nihil aliud est, quam malum alterius referre . . . Alio modo dicere se habet ad id, quod dicitur, per modum causae, et hoc quidem primo et principaliter competit Deo, qui omnia suo verbo fecit, . . . consequenter autem competit hominibus, qui verbo suo alios movent per imperium ad aliquid faciendum, et ad hoc instituta sunt verba imperativi modi. Tertio modo ipsum dicere se habet ad id, quod dicitur quasi expressio quaedam affectus desiderantis id, quod verbo exprimitur, et ad hoc instituta sunt verba optativi modi, th. II. II. 76. 1 c.

b) besagen, benennen, bezeichnen, synonym mit denominare (←): bonum dicit rationem (Beziehung) appetibilis, quam non dicit ens, th. I. 5. 1 c; potest dici agens analogicum, ib. 13. 5 ad 1; assimilatio motum ad similitudinem dicit, cg. I. 29.

c) sagen, aussagen, synonym mit praedicare (← sub b).




dictamen



Ausspruch, Vorschrift: quia est quoddam mentis dictamen, th. I. 79. 13 ad 1; dictamen rationis errantis non obligat, ib. I. II. 19. 5 ob. 2; nihil est aliud lex, quam quoddam dictamen practicae rationis in principe, ib. 91. 1 c; sunt de dictamine legis naturae, ib. 99. 4 c; vgl. ib. 100. 7 ad 1; II. II. 56. 1 c.




dictio



a) Sagen, Reden, Rede, synonym mit locutio (← sub a): et dicit dictione tamquam actu notionali (→ actus sub a), th. I. 37. 2 ad 2; dictio pertinet ad intellectum, ib. II. II. 83. 1 a; dictio est interpretatio interioris apprehensionis, 3 anim. 3 c.

b) Redewendung, Redensart, sprachlicher Ausdruck, synonym mit locutio (← sub c), nomen (← sub a), terminus (← sub e) und oratio (← sub a): pars orationis est significativa, sicut dictio significat, 1 perih. 6 a; vgl. ib. c; imposuerit hoc nomen (sc. dictio) ad significandum partes enuntiationis, ib. 8 e; distinguitur enim oratio per dictiones et dictio per syllabas, 2 anim. 18 a; vgl. 1 sent. 8. 2. 3 ad 2; 28. 1. 1 ad 1.




differentia



Verschiedenheit zweier Dinge in diesem oder jenem Merkmal, aber nicht in allen ihren Merkmalen (vgl. differre sub b), synonym (vgl. 5 met. 12 b) mit diversitas (←), der Gegensatz zu convenientia (← sub b) und similitudo (← sub a): differentia igitur in his quaerenda est, quae in aliquo conveniunt, cg. I. 17; differentia sumitur a forma rei, th. I. 76. 1 a; vgl. 1 perih. 8 c; differentia importat (bedeutet) distinctionem formae, th. I. 31. 2 ad 2; differentia importat distinctionem aliquam secundum formam, pot. 9. 8 ad 2; genus et differentia, quae sunt partes definitionis, 1 perih. 12 f; vgl. 2 anal. 13 d; 4 phys. 4 a; omne enim genus habet differentias, quae sunt extra essentiam generis, th. I. 3. 5 c; differentia advenit generi non per accidens, sed per se, tamquam determinativa ipsius per modum, quo materia determinatur per formam, 1 perih. 8 c; vgl. th. I. II. 67. 5 c; 2 sent. 3. 1. 5 c; differentia complet essentiam generis, pot. 8. 4 ad 5; differentia enim complet definitionem significantem esse rei, 8 met. 2 d; differentia est nobilior genere, th. I. 50. 4 ad 1; vgl. 2 sent. 3. 1. 6 ad 1; nulla autem species vel differentia consequitur omnem speciem sui generis, 5 phys. 7 f; cum omnia genera dividantur contrariis differentiis, 3 phys. 1 e; cuiuslibet generis differentiae sunt contrariae, 8 phys. 16 c; vgl. 7 met. 12 b; th. I. 75. 7 c; ex pluribus differentiis non potest fieri unum, 7 met. 12 c; semper autem id, a quo sumitur differentia constituens speciem, se habet ad illud, unde sumitur genus, sicut actus ad potentiam, th. I. 3. 5 c; vgl. 8 met. 2 f.




differre



a) verschieben: ad diem iudicii differri, th. I. 64. 4 ad 3; potest tamen differri, ib. I. II. 42. 2 ad 1; vgl. ib. II. II. 51. 3 ad 3; frustra igitur tantum differtur resurrectio mortuorum, cg. IV. 83; vgl. 2 sent. 6. 1. 3 ad 6.

b) verschieden sein in dem einen oder andern Stücke, aber nicht in allen Stücken: differens proprie acceptum aliquo differt, unde ibi quaeritur differentia, ubi est convenientia. Et propter hoc oportet differentia esse composita quodammodo, cum in aliquo differant et in aliquo conveniant, th. I. 90. 1 ad 3; omne differens aliquo est differens, cg. I. 17; vgl. 1 sent. 8. 1. 2 ad 3; 2 sent. 17. 1. 1 ad 5; pot. 7. 3 ad 2; 5 met. 12 b; necesse est, ut id, quo differentia differunt, sit aliquid idem in illis, 10 met. 4 h; illa propriissime dicuntur differentia, quae sunt eadem genere et diversa secundum speciem, 5 met. 12 b.




diffinire



definire.




diffinitio



definitio.




diffinitive



definitive.




diffinitivus



definitivus.




difformis, e



ungleichförmig, mannigfaltig, der Gegensatz zu conformis und uniformis (←) .




difformitas



Ungleichförmigkeit, Mannigfaltigkeit, der Gegensatz zu conformitas und uniformitas (←): in materia creata est difformitas, th. I. 47. 1 c; vgl. ib. 103. 3 ad 1; alterius extremi, quod est difformitas, ib. I. II. 64. 1 ad 1; quod duplex eius difformitas amoveatur, ib. II. II. 180. 6 ad 2; ex sui ratione (seinem Begriffe und Wesen zufolge) habet difformitatem, cg. III. 23; difformitas autem et varietas et infinitum pertinent ad numerum parem, 3 phys. 6 e.




difformiter



auf ungleichförmige oder mannigfaltige Weise, der Gegensatz zu conformiter & uniformiter: quae in Deo simpliciter et uniformiter invenitur, in universitate creaturarum inveniri non potest nisi difformiter et multipliciter, th. II. II. 183. 2 c; vgl. ib. 180. 6 ad 2.




diffundere



ausgießen, auslaufen lassen, überströmen lassen, ausbreiten, mitteilen: bonitatem rebus diffundit, th. I. 13. 2 c; ut proprium bonum in alia diffundat, ib. 19. 2 c; ne diffundatur per totum, ib. III. 78. 8 ad 4; vgl. cg. I. 37; III. 69.




diffusio



Ausgießung, Ausbreitung, Mitteilung: secundum diffusionem processionis ipsius, th. I. 75. 5 ad 1; primum bonum habet diffusionem (sc. sui) secundum intellectum, ib. I. II. 1. 4 ad 1; in Deo autem est bonitas et diffusio bonitatis in alia, cg. II. 45; vgl. ib. III. 24; 5 phys. 7 a.




diffusive



nach Weise oder im Sinne der Ausgießung, der Ausbreitung, der Mitteilung: universum est perfectius in bonitate, quam intellectualis creatura, extensive et diffusive, th. I. 93. 2 ad 3.




diffusivus, a, um



ausgießend, überströmen lassend, ausbreitend, mitteilend, synonym mit communicativus (←) .




dignativus, a, um



sich geziemend, sich gebührend, synonym mit condignativus und condignus (←) .




dignitas



a) Würde, Würdigkeit: tum propter dignitatem materiae, th. I. 1. 5 c; secundum suam dignitatem, ib. 21. 1 c; dignitas absolutum est et ad essentiam pertinet, ib. 42. 4 ad 2; vgl. ib. 67. 1 c; I. II. 68. 8 ad 2; cg. I. 102; II. 25; III. 1; IV. 76; dignitas est de absolute dictis, 1 sent. 7. 2. 2 ad 4; vgl. ib. 9. 2. 1 ad 4; dignitas significat bonitatem alicuius propter seipsum, utilitas vero propter aliud, 3 sent. 35. 1. 4. 1 c; dignitas pontificalis excedit omnes alias dignitates, Hebr. 5. 1; quattuor ponuntur nomina dignitatum, regim. 3. 21.

b) Grundsatz, Prinzip, Axiom, das ἀξίωμα oder κοινὸν λεγόμενον ἀξίωμα des Aristoteles (vgl. Anal. post. 1. 2, 72. a. 17; 10, 76. b. 14): quaedam sunt dignitates vel propositiones per se notae communiter omnibus, th. I. II. 94. 2 c; aliud vero (sc. immediatum principium syllogismi) est, quod dicitur dignitas vel maxima propositio, quam necesse est habere in mente et ei assentire quemlibet, qui doceri debet, 1 anal. 5 e; utimur nomine praedicto, scilicet dignitatis vel maximae propositionis, propter huiusmodi principiorum certitudinem ad manifestandum alia, ib.; hinc acceperunt quasi dignitatem id est rem per se notam, 3 phys. 11 e; neque etiam aliquid velit accipere ut dignitatem id est ut principium absque ratione (Begründung), 8 phys. 3 d.




dignus, a, um



würdig: aliquis potest esse dignus aliquo dupliciter, aut ita, quod ipsum habendi ius habeat, . . . aut ita, quod insit ei aliqua congruitas ad hoc, quod ei detur, 4 sent. 18. 1. 1. 2 ad 3.




dilectio



a) Liebe im Sinne eines Willensaktes, welcher auf Grund einer vorausgegangenen Wahl des Willens stattfindet: omnis actus appetitivae virtutis ex amore seu dilectione derivatur, th. I. 60 pr.; electio dilectionem praecedit in nobis, ib. 23. 4 c; vgl. cg. III. 123.

b) Liebe im Sinne einer dos (← sub b): et quantum ad hoc ponitur dos a quibusdam dilectio, 4 sent. 49. 4. 5. 1 c.

c) Liebe, Liebden im Sinne eines Titels: postulavit a me vestra dilectio, sort. pr.




dimensio



Ausdehnung (vgl. corpus): ipsae autem dimensiones pertinent ad genus quantitatis, 3 met. 13 i; determinare de dimensionibus corporum inquantum huiusmodi (als solchen) per se pertinet ad mathematicum, 1 cael. 2 e; ultimi autem termini dimensionum sunt puncta, 3 cael. 4 a; cum dimensiones sint in spatio vacuo, sicut in corpore sensibili, 4 phys. 13 a; vgl. 4 sent. 44. 2. 2. 2 c; quod quidem habet dimensiones longitudinis, latitudinis et profunditatis, 4 phys. 3 b; quod autem dividitur secundum tres dimensiones, dividitur secundum omnes, 1 cael. 2 b; vgl. 5 met. 15 b; per divisionem una dimensio corrumpitur et fiunt duae, per additionem autem e converso ex duabus fit una, th. III. 77. 4 c; vgl. 3 met. 12 f; dimensiones non possunt intelligi in materia, nisi secundum quod materia intelligitur constituta per formam substantialem in esse substantiali corporeo, qu. anim. 9 ad 17.




dimensivus, a, um



die Ausdehnung betreffend, zu ihr gehörend.




diminuere



vermindern, verkleinern: quae enim diminuta sunt, hoc ipso turpia sunt, th. I. 39. 8 c; tale dominium diminutum sit propter peccata, regim. 3. 9.




dimissio



a) Fortschickung, Entlassung: dimissio uxoris est huiusmodi, 4 sent. 33. 2. 2. 1 ob. 1.

b) Erlassung, Nachlassung: operationem ordinatam ad culpae dimissionem, 4 sent. 18. 1. 3 c; non quidem ad dimissionem poenae, ib. 20. 1. 5. 1 c.




dinotica
(sc. potentia)



Schlauheit, Verschmitztheit, die δεινότης des Aristoteles (Eth. Nic. VI. 13, 1144. a. 23-24): est in talibus dinotica, id est naturalis industria (← sub c), quae se habet ad bonum et malum, vel astutia, quae se habet solum ad malum, quam supra diximus falsam prudentiam vel prudentiam carnis, th. II. II. 47. 13 ad 3; est itaque quaedam potentia id est operativum principium, quam vocavit dinoticam, quasi ingeniositatem sive industriam, quae talis est, ut per eam homo possit operari ea, quae ordinantur ad intentionem, quam homo praesupposuit sive bonam sive malam, et quod per ea, quae operatur, possit sortiri id est consequi finem, 6 eth. 10 l; vgl. ib. m; 3 sent. 36. 1. 1 c.




directe



a) geradeswegs auf ein Ziel los, mag dies nun immediate oder mediate (←) d. i. ohne oder durch Mittelglieder, welche auf dem Wege zum Ziele liegen, erreichbar sein, der Gegensatz zu indirecte (← sub a) und oblique (←): quando directe eius similitudine informatur, th. I. 12. 9 c; quaedam vero significant directe essentiam divinam, ib. 13. 7 ad 1; intellectus noster directe et primo cognoscere non potest, ib. 86. 1 c; uno modo directe, quod scilicet procedit ab aliquo, ib. I. II. 6. 3 c; vgl. ib. 88. 3 c; I. 104. 1 c; 114. 3 c; 115. 3 c & 4 c; III. 47. 1 c; cg. II. 23; 2 cael. 10 e.

b) unmittelbarerweise, synonym mit immediate (←), der Gegensatz zu indirecte (← sub b) und mediate (←): fertur (zielt ab) autem in aliquid mens dupliciter, uno modo directe et immediate, th. I. 93. 8 c; sacrificium offertur Deo directe quidem, quando immediate res nostras Deo offerimus, ib. II. II. 85. 3 ad 2.

c) senkrecht: quando sol est directe super summitatem capitum nostrorum, 2 cael. 10 e.




directivus, a, um



Richtung gebend, lenkend, leitend: quod est principium et directivum totius animalis, th. I. II. 84. 3 c; superius est directivum inferioris, 2 sent. 24. 2. 2 c.




directus, a, um



a) geradeaus gehend, geradlinig, schnurstrack, der Gegensatz zu indirectus (← sub a): secundum directam inclinationem, th. I. II. 91. 6 c; quae fiunt in directum, 2 anal. 10 c; est totus in directum, 5 phys. 7 c; quarum una applicatur alteri non in directum, sicut partes unius lineae sibi invicem in directum applicantur, ib. e.

b) senkrecht, ebenfalls der Gegensatz zu indirectus (← sub b): proiciatur sursum in directum, 2 cael. 26 k.




disciplina



a) Unterricht im passiven Sinne des Wortes, d. i. Unterrichtet-Werden, der Gegensatz zu doctrina (← sub a): disciplina dicitur a discendo, Hebr. 12. 2; ut intelligat autem per disciplinam aut inventionem, th. I. 84. 3 c; acceptio quidem scientiae vel intellectus (= Einsicht) fit per doctrinam et disciplinam, ib. II. II. 16. 2 c; modus autem, qui est per disciplinam, est secundarius, ib. III. 9. 4 ad 1; omnis disciplina et omnis scientia ex praeexistente fit cognitione, cg. II. 75; vgl. ib. 30; III. 105; 4 sent. 44. 2. 1. 4 ob. 4; disciplina enim nihil aliud videtur, quam acceptio scientiae, trin. 2. 2. 1 a; alius (modus adquirendi scientiam), quando rationi naturali aliquis exterius adminiculatur, et hic modus dicitur disciplina, verit. 11. 1 c; disciplina autem est receptio cognitionis ab alio, 1 anal. 1 a; omnis doctrina et omnis disciplina fit ex praeexistenti cognitione (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: πᾶσα διδασκαλία καὶ πᾶσα μάθησις διανοητικὴ ἐκ προϋπαρχούσης γίνεται γνώσεως, Anal. post. I. 1, 71. a. 1-2), 2 anal. 1 a; vgl. ib. 16 d; 1 anal. 1 a; 6 eth. 3 c.

b) Kenntnis, Wissenschaft: virtutes morales sunt permanentiores etiam disciplinis, quae sunt virtutes intellectuales (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: μονιμώτεραι γὰρ καὶ τῶν ἐπιστημῶν αὗται δοκοῦσιν εἶναι, Eth. Nic. I. 11, 1100. b. 14), th. I. II. 66. 3 ob. 1; vgl. ib. 53. 1 ob. 3 & ad 3; 1 eth. 16 b.

c) Unterrichtsfach, Unterrichtszweig, Wissenschaft, Kunst, synonym mit ars (← sub b), doctrina (← sub c) und scientia (← sub a).

d) Mathematik, das aristotelische μάθημα (Phys. II. 9, 200. a. 15; De caelo III. 1, 299. a. 4): aliter in disciplinis, id est in mathematicis, 1 anal. 42 a; contraria disciplinis id est scientiis mathematicis, 3 cael. 3 a; in quibus mathematicas scientias disciplinas vocat, trin. 2. 2. 1 a.

e) Zucht, Erziehung, Schulung, Gewöhnung: quod homini adveniat per aliquam disciplinam, th. I. II. 95. 1 c; disciplina autem non debetur ex debito necessitatis, quia inferiori non est aliquis obligatus, inquantum est inferior, ib. II. II. 80. 1 ad 3; status religionis est quoddam exercitium et disciplina, ib. 186. 3 c; ab ipso habet esse, nutrimentum et disciplinam, 4 sent. 42. 2. 2 ob. 3.




disciplinabilis, e



a) lernfähig, schulungsfähig, dressierbar: non tamen sunt disciplinabilia, ut scilicet per alterius instructionem possunt assuescere ad aliquid faciendum vel vitandum, 1 met. 1 c.

b) lehrfähig, Wissen erzeugend, der Vernunfterkenntnis dienend (vgl. th. I. II. 27. 1 ad 3), der Gegensatz zu indisciplinabilis (←) .




disciplinabiliter



nach Weise oder im Sinne des Beweises, welcher etwas als notwendig wahr seiend dartut: disciplinabiliter procedere est demonstrative procedere et per certitudinem, trin. 2. 2. 1 a; disciplinabiliter procedere maxime proprium est mathematicae, ib.; vgl. ib. ad 2.




disciplinalis, e



a) unterrichtend, belehrend: alia est instructio disciplinalis, qua quis instruitur, qualiter ad baptismum accedere debet, 4 sent. 6. 2. 2. 2 c.

b) ein sicheres Wissen erzeugend: disciplinalis id est faciens scire, 6 eth. 3 c.

c) mathematisch.




disciplinatus, a, um



a) wohl gezogen, erzogen: sicut pueros disciplinatos dicimus castigatos, 3 eth. 22 f.

b) unterrichtet, wohl unterrichtet, wissenschaftlich gebildet: ad hominem disciplinatum id est bene instructum pertinet, ut tantum certitudinis quaerat in unaquaque materia, quantum natura rei patitur, 1 eth. 3 b; vgl. trin. 2 pr.

c) mathematisch gebildet: iuvenes fiunt geometrici et disciplinati id est in scientiis disciplinalibus sive mathematicis docti, 6 eth. 7 k.




discohaerentia



Unzusammenhang, Zusammenhanglosigkeit: impossibile, quod dicitur secundum nullam potentiam, sed secundum seipsum, dicitur ratione discohaerentiae terminorum, omnis autem discohaerentia terminorum est in ratione alicuius oppositionis, pot. 1. 3 c.




discontinuare



aus dem Zusammenhang bringen, zusammenhanglos machen: hoc non est aliud et aliud, nisi quando discontinuatur, 3 sent. 8. 1. 4. 2 c; corpora caelestia sint ad invicem discontinuata, 2 cael. 13 a.




discontinuatio



Zusammenhanglosigkeit: aeternitas autem et tempus sunt diversae mensurae secundum diversam naturam, et non per discontinuationem, 3 sent. 8. 1. 4. 2 c.




discontinuus, a, um



nicht unmittelbar verbunden, nicht zusammenhängend, synonym mit intercisus und discretus (← sub a), der Gegensatz zu continuus (← sub b): quia in una accipietur medium continuum uni extremo et discontinuum ab altero, 1 anal. 41 f.




discordia



Zwietracht, der Gegensatz zu concordia (←): discordia importat (bedeutet) quandam disgregationem voluntatum, inquantum scilicet voluntas unius stat in uno et voluntas alterius stat in altero, th. II. II. 37. 2 c; discordia consistit in disiunctione motuum voluntatis, quam facit superbia vel inanis gloria ratione iam dicta, ib. ad 1; vgl. ib. 38. 2 c; 132. 5 c; mal. 9. 3 c; Iob 25; posuerunt causas generationis et corruptionis discordiam et concordiam, 1 phys. 10 d; vgl. 1 anim. 4 b; concordia parvae res crescunt et per discordiam maximae dilabuntur, th. II. II. 37. 2 ad 3.




discredere



nicht glauben: haereticus, qui discredit unum articulum fidei, th. II. II. 5. 3 ob. 1; vgl. ib. c; unus homo alteri discredit, ib. 89. 5 c; per similes rationes alii crediderunt et discrediderunt, 4 phys. 9 a.




discrete



a) gesonderterweise, synonym mit discretive (←), der Gegensatz zu unite und unitive (←): quaedam tradit de Trinitate unite et quaedam discrete, nom. 2. 1.

b) mit Unterscheidung, mit Umsicht: ex necessaria causa et discrete iuret, th. II. II. 89. 3 c.




discretio



a) Auseinanderwachsung, Ausdehnung, Lockerung, synonym mit disgregatio (←) und rarefactio, der Gegensatz zu concretio (← sub a), condensatio, congregatio (← sub a) und inspissatio: discretio seu distantia rerum est per proprias formas, 3 cael. 6 e; generabantur alia concretione vel discretione, 1 met. 12 d.

b) Scheidung, Trennung, Sonderung, synonym mit distinctio (← sub a), divisio (←) und separatio, der Gegensatz zu confusio (← sub a) und unitio: qualis sit unitio et discretio in divinis, nom. 2. 2; prosequitur expositionem unitionis et discretionis, ib.; hae igitur processiones vocantur discretiones, ib.; unitati distinctio sive discretio opponitur, ib. 4. 6; importat (bedeutet) discretionem vel separationem, ib. 5. 1; discretio, quae constituit numerum, quae est species quantitatis, opponitur continuo, pot. 9. 7 s. c. 7; discretio sanguinis puri ab impuro, somno 6 g; vgl. ib. i.

c) Unterscheidung, der Gegensatz zu indiscretio (←): electio discretionem quandam importat, th. I. 19. 4 ad 1; abundat discretio rationis, ib. 92. 1 ad 2; cum quadam discretione unius ab altero, ib. I. II. 13. 2 ad 1; per nasum enim discretio designatur, ib. 102. 5 ad 10; non fiebat discretio mundorum ab immundis, ib. 6 ob. 9; ad hoc ponitur discretio spirituum, ib. 111. 4 c; discretio, quae ad prudentiam pertinet, est genetrix et custos et moderatrix virtutum, 3 sent. 33. 2. 5 c; est autem haec discretio, ut maiora cum maiore pondere confiteatur, 4 sent. 17. 3. 4. 4 c; potestas clavium est potestas rationalis, cum habeat discretionem adiunctam, ib. 18. 1. 3. 3 a; non solum aufert discretionem illorum, 2 cael. 14 f; unum est discretio, quae fit per cognitionem, quae quidem discretio opus est intellectivae et sensitivae partis (sc. animae), 3 anim. 14 a; faciens huiusmodi iudicium et discretionem, somno 3 e; habet sensum et iudicium et discretionem, 1 met. 1 m.

d) Unterscheidung zwischen Gut und Bös: antequam ad annos discretionis perveniat, th. I. II. 89. 6 c.

e) Unterschied, Verschiedenheit, synonym mit distinctio (← sub b): habent aliquam excellentiae discretionem ab aliis, th. I. II. 102. 4 c; discretio luminis intelligibilis non potest a nobis cognosci, ib. II. II. 174. 3 ad 1.




discretive



nach Weise oder im Sinne der Scheidung oder Sonderung, gesonderterweise, synonym mit discrete (← sub a), der Gegensatz zu unite und unitive (←): quaedam tradit unitive et quaedam discretive, nom. 2. 2; discretive intelligitur, 2 sent. 15. 1. 1 ob. 3.




discretivus, a, um



a) scheidend, trennend, sondernd, synonym mit disgregativus (←), der Gegensatz zu concretivus (← sub a), congregativus und unitivus (←) .

b) unterscheidend: quia est discretivus odoris, th. I. II. 102. 5 ad 10; prout est discretivus saporum, 2 anim. 21 a; vgl. ib. 22 d; Hebr. 2. 3.




discretus, a, um



a) geschieden, getrennt, gesondert, der Gegensatz zu concretus, continuus (← sub b) und indiscretus (← sub a): per quorum remotionem ab aliis discretus intelligitur, cg. III. 39; fructus ab arboris cortice discretus, ib. IV. 11; discretae sunt ad invicem, 2 meteor. 7 a; discretas et proprias operationes, 12 met. 12 c.

b) unterschieden, mit einer Unterscheidung verbunden, der Gegensatz zu indiscretus (← sub b).




discurrere



a) hin und her laufen, umherlaufen, durch etwas hindurchlaufen: per universum orbem discurrentes, th. II. II. 176. 1 c; sidera discurrentia, 1 meteor. 6 a; vgl. ib. 7 a; in stellis discurrentibus, ib. 11 d.

b) in Gedanken von einem zum andern übergehen, hin und her denken, in Gedanken etwas durchgehen, erörtern, folgern, schließen (vgl. discursus sub b), synonym mit ratiocinari (←), der Gegensatz zu intelligere (← sub b): tunc enim dicitur solum intellectus de uno in aliud discurrere, quando diversa apprehensione utrumque apprehendit, verit. 2. 3 ad 3; discurrere proprie est ex uno in cognitionem alterius devenire, ib. 8. 15 c; tertius vero actus rationis est secundum id, quod est proprium rationis, scilicet discurrere ab uno in aliud, ut per id, quod est notum, deveniat in cognitionem ignoti, 1 anal. 1 a; vgl. th. I. 14. 7 ob. 1; 42. 5 ob. 1; 58. 4 c; 77. 6 ob. 2; I. II. 100. 3 ob. 3; cg. III. 14, 63 & 91.




discursive



nach Weise oder im Sinne des Folgerns, des Schließens (→ discurrere sub b): non intelligit veritatem intelligibilium discursive, sed simplici intuitu, th. II. II. 180. 6 ad 2; quod quidem ostensum est non fieri discursive, cg. I. 57.




discursivus, a, um



folgernd, schließend (→ discurrere sub b), synonym mit ratiocinativus (←) .




discursus



a) Hin- und Herlaufen, Umherlaufen, Hindurchlaufen, Lauf: discursus tripliciter in sacra scriptura vituperatur, relig. 10; apparent discursus astrorum, 1 meteor. 5 i; utrum discursus siderum currentium fiat hoc modo, ib. 7 a; in principio discursus et in termino, ib. 11 d; discursus aquarum, 2 meteor. 3 c; Deus est superior temporis discursu, declar. 10.

b) gedanklicher Übergang von einem zum andern, Erörterung, Unterredung, Folgerung (→ discurrere sub b), synonym mit ratio (← sub g) und ratiocinatio (← sub a), der Gegensatz zu cognitio sine discursu (→ cognitio sub b), intellectus (← sub g) und simplex intuitus (← sub a): discursus est quidam motus intellectus de uno in aliud, qu. anim. 7 ob. 3; quando vero non alio actu fertur potentia cognoscitiva in medium, quo cognoscit, et in rem cognitam, tunc non est aliquis discursus in cognitione, verit. 2. 3 ad 3; in actu cognoscitivae virtutis discursus attenditur (wird gemeint), secundum quod semotim cognoscimus principia et ex eis in conclusiones venimus, cg. I. 76; vgl. ib. 57 & 87; discursus enim intellectus attenditur secundum hoc, quod unum per aliud cognoscitur, th. I. 58. 3 ob. 1; vgl. ib. c & ad 1; 79. 4 c; II. II. 8. 1 ad 2; in scientia enim nostra duplex est discursus. Unus secundum successionem tantum, sicut cum, postquam intelligimus aliquid in actu, convertimus nos ad intelligendum aliud. Alius discursus est secundum causalitatem, sicut cum per principia pervenimus in cognitionem conclusionum, th. I. 14. 7 c; omnis discursus vel est ex universalibus ad particularia, vel a particularibus ad universalia, verit. 8. 15 a.




discussio



a) Erschütterung: diligenti discussione suae conscientiae, 4 sent. 9. 1. 3. 2 c.

b) Erörterung, Prüfung: discussio meritorum non fit, nisi ubi est quaedam meritorum commixtio bonorum cum malis, 4 sent. 47. 1. 3. 2 c; vgl. comp. 1. 243 & 244.




disgregatio



Auseinanderbringung, Zerstreuung, Lockerung, Trennung, synonym mit discretio (← sub a) und rarefactio, der Gegensatz zu concretio, congregatio (← sub a), condensatio & inspissatio: disgregatio, quae pertinet ad pulsionem, 7 phys. 3 g; densitas autem et raritas videntur esse quaedam congregatio et disgregatio, 8 phys. 14 c.




disgregativus, a, um



auseinander bringend, zerstreuend, lockernd, trennend, synonym mit discretivus (← sub a), der Gegensatz zu concretivus (← sub a), congregativus und unitivus (←): album est disgregativum visus, cg. III. 139/140; quod sit disgregativum visus, 1 anal. 37 g; album et nigrum, quae dividuntur per congregativum et disgregativum, 5 met. 12 k; vgl. 10 met. 9 f; ente 7 l; differre sub c.




disiunctim



nach Weise oder im Sinne der Trennung, der Auseinanderhaltung, synonym mit divisim (←), der Gegensatz zu coniunctim (←) und copulatim: utitur autem istis nominibus disiunctim et non copulatim, 1 phys. 1 a.




disiunctio



Trennung, Auseinanderhaltung: ad necessitatem, quae est sub disiunctione, 1 perih. 15 b; necesse est, quod sub disiunctione altera pars contradictionis sit vera vel falsa, ib. c.




disiunctivus, a, um



trennend, auseinander haltend, synonym mit divisivus (←): prosequitur Philosophus alteram partem disiunctivae (sc. propositionis), 11 met. 10 m.




disiunctus, a, um



getrennt, ausschließend.




disparatus, a, um



auseinander gepaart, unpaarig, vollständig verschieden, d. i. so verschieden, dass eine paarweise Zusammenstellung nicht stattfinden kann, der Gegensatz zu par (vgl. th. I. 96. 3 ob. 1 & 2): cum sint diversa et penitus disparata, ut patet de colore et sono, ib. 77. 4 ob. 2; si quidem illa diversa non sint opposita, sed disparata, ib. I. II. 35. 4 c; sunt etiam disparatae, sicut tristari de morte amici et delectari in contemplatione, ib.; motus a termino et in terminum quandoque sunt contrarii, quandoque idem, quandoque disparati, 3 sent. 26. 1. 3 ad 3; non tamen sunt contrariae, sed disparatae, 4 sent. 17. 3. 2. 2 ad 3; quae sunt omnino disparata, possunt ab invicem separari, pot. 3. 7 ob. 9; quando duo sunt motus omnino disparati, non possunt esse simul in eadem potentia, verit. 28. 9 ad 1; quae sunt ad invicem disparata, non praedicantur de se invicem, quodl. 9. 2. 2 a.




disparitas



Unpaarigkeit, vollständige Verschiedenheit (vgl. disparatus): vitandum est nomen disparitatis, th. I. 31. 2 c; ordo autem maxime videtur in disparitate consistere, ib. 96. 3 a; vgl. ib. c; quod sit inter partes disparitas, cg. III. 94.




dispensare



a) austeilen, ausspenden, verwalten (vgl. dispensatio sub a): bona sua cura omnibus dispenset, th. I. 20. 3 ad 1; dispensantur autem sacramenta, ib. II. II. 100. 2 c; qui sacramenta fidelibus dispensarent, cg. IV. 74; auctoritas dispensandi huiusmodi thesaurum, 4 sent. 20. 1. 3. 2 c.

b) zuteilen, auferlegen: non semper poena a Deo dispensatur pro culpa, th. I. II. 87. 3 ob. 3; qui aliis praecepta operandi dispensat, cg. III. 120.

c) einrichten, anordnen, veranstalten: dispensantur per ministerium angelorum, th. I. 43. 7 ob. 5; in quacumque multitudine ex eo dicitur aliquis dispensare, quod ordinat, qualiter aliquod commune praeceptum sit a singulis adimplendum, ib. I. II. 97. 4 c; maiora et minora dispensat, ib. 112. 4 ad 1; quae (sc. cura) in hoc consistere videtur, quod per intellectum aliqua dispensentur, cg. III. 75; vgl. ib. 76, 97 & 144.

d) losmachen, entbinden, befreien von einem Gesetze oder einer gesetzlichen Verpflichtung: habet potestatem dispensandi in lege humana, th. I. II. 97. 4 c; quando cum aliquo dispensatur, ut legem communem non servet, non debet fieri in praeiudicium boni communis, ib. ad 1; vgl. ib. II. II. 63. 2 ad 2; 88. 10 c; 89. 9 a; cg. III. 76 & 125; 4 sent. 17. 3. 1. 5 c; 27. 3. 3 ob. 3; 38. 1. 4. 4 c.




dispensatio



a) Austeilung, Ausspendung, Verwaltung: dispensatio proprie importat commensurationem alicuius communis ad singula. Unde etiam gubernator familiae dicitur dispensator, inquantum unicuique de familia cum pondere et mensura distribuit et operationes et necessaria vitae, th. I. II. 97. 4 c; in dispensatione sacramentorum, ib. I. 43. 7 ad 6; in dispensatione temporalium, ib. II. II. 63. 2 c; vgl. ib. III. 82. 3 c; cg. III. 140/141; IV. 74; 4 sent. 24. 1. 2. 2 c; 1 pol. 2 c.

b) Zuteilung, Auferlegung: quae quidem dispensatio fit etiam per hominem Christum, th. III. 59. 6 c.

c) Einrichtung, Anordnung, Veranstaltung: ex divina dispensatione receditur, th. I. 112. 2 c; si ex aliqua dispensatione Christus, ib. III. 57. 6 ad 3; tollatur a providentiae dispensatione, cg. III. 97.

d) Losmachung, Entbindung, Befreiung von einem Gesetze oder einer gesetzlichen Verpflichtung: dispensatio est iuris relaxatio, 4 sent. 24. 1. 3. 5 ob. 2; et talis licentia dispensatio dicitur, ib. 33. 1. 2 c; dispensatio est communis iuris relaxatio, ib. 44. 1. 3. 4 ad 1; lex naturalis, . . . dispensationem recipere non potest, th. I. II. 97. 4 ad 3; dispensatio matrimonii contrahendi principaliter, ib. II. II. 63. 2 ad 2; dispensatio voti intelligenda est, ib. 88. 10 c; in commutatione vel dispensatione votorum, ib. 12 c; auctoritate divina dispensatio fieri potest, cg. III. 125.




dispensative



nach Weise oder im Sinne einer Losmachung, einer Entbindung, einer Befreiung von einem Gesetze oder einer gesetzlichen Verpflichtung, synonym mit dispensatorie (←) sive per dispensationem (th. III. 15. 6 c): poterat tamen dispensative aliquis in collegium populi admitti, ib. I. II. 105. 3 ad 1; restituit eos dispensative ad ecclesiasticas dignitates, ib. II. II. 11. 4 c; defectus nostros dispensative assumpsit, ib. III. 14. 4 ad 2; virtute divinitatis Christi dispensative sic beatitudo in anima continebatur, ib. 15. 5 ad 3; sicut enim dispensative factum est, ib. 45. 2 ad 1; vgl. 3 sent. 22. 2. 1. 3 ad 2 & 3. 2. 3 c; dicitur dispensative Christus manducasse, eo modo loquendi, quo iuristae dicunt, quod dispensatio est communis iuris relaxatio, quia Christus intermisit hoc, quod est communiter resurgentium, scilicet non uti cibis, 4 sent. 44. 1. 3. 4 ad 1; vgl. comp. 1. 231.




dispensativus, a, um



austeilend, ausspendend, verwaltend.




dispensator



Austeiler, Ausspender, Verwalter: secundum quam aliquis gubernator vel dispensator dat unicuique secundum suam dignitatem, th. I. 21. 1 c; gubernator familiae dicitur dispensator, inquantum unicuique de familia cum pondere et mensura distribuit et operationes et necessaria vitae, ib. I. II. 97. 4 c; ecclesiasticorum bonorum sunt dispensatores vel procuratores, ib. II. II. 185. 7 c; se esse dispensatorem divinorum, ib. III. 82. 4 c; vel fraude dispensatorum, cg. III. 132/133; omnis dispensator debet habere claves eorum, quae dispensat, 4 sent. 18. 1. 1. 1 a.




dispensatorie



nach Weise oder im Sinne einer Losmachung, einer Entbindung, einer Befreiung von einem Gesetze oder einer gesetzlichen Verpflichtung, synonym mit dispensative (←): dispensatorie id faciens, 4 sent. 1. 2. 5. 3 c.




disponere
(vgl. dispositio)



a) auseinander legen, verteilen, einrichten, ordnen: artifex, qui disponit formam domus, th. I. 1. 6 c; secundum rationes (Begriffe) aeternorum temporalia disponimus, ib. 79. 9 c; tum enim unaquaeque res optime disponitur, cg. I. 1.

b) vorbereiten, veranlagen, geeignet machen: non dicitur aliquis disponi per qualitatem, nisi in ordine ad aliquid, th. I. II. 49. 2 ad 1; dispositio tripliciter se habet ad id, quod disponit (vgl. dispositio sub b), ib. 74. 4 ad 3; disponens est quodammodo causa, ib. 88. 4 c; eiusdem est disponere ad finem et ad finem perducere, ib. 98. 2 c; aliquid potest disponere ad aliquam perfectionem tripliciter, 3 sent. 13. 3. 1 c; vgl. cg. I. 52; II. 19.

c) anordnen, verordnen, verfügen: quomodo Deus disposuit suo intellectu et voluntate, cg. II. 28; quod Deus aliquid se facturum disposuerit, ib.




dispositio
(vgl. disponere)



a) planmäßige Zurechtlegung, Einrichtung, Hinordnung, Ordnung: dispositio nihil est aliud, quam ordo partium in habente partes (διάθεσις λέγεται τοῦ ἔχοντος μέρη τάξις, Aristoteles: Metaph. IV. 19, 1022. b. 1). Ponit autem modos, quibus dicitur dispositio, qui sunt tres, 5 met. 20 a; ostendit etiam, quod hoc nomen dispositio ordinem significet; significat enim positionem, sicut ipsa nominis impositio demonstrat, de ratione autem positionis est ordo, ib.; dispositio autem potest dici tam ratio (Plan) ordinis rerum in finem, quam ratio ordinis partium in toto, th. I. 22. 1 c; dispositio quidem semper importat (bedeutet) ordinem alicuius habentis partes; sed hoc contingit tripliciter, . . . scilicet aut secundum locum, aut secundum potentiam, aut secundum speciem, in quo . . . comprehendit omnes dispositiones, ib. I. II. 49. 1 ad 3; vgl. 5 met. 20 a; Aristoteles: ib. 1 sqq.; sic enim est dispositio rerum in veritate, sicut et in esse, cg. I. 1; dispositio dicitur tribus modis. Uno modo, per quam materia disponitur ad formae receptionem, sicut calor est dispositio ad formam ignis. Alio modo, per quam aliquod agens disponitur ad agendum, sicut velocitas est dispositio ad cursum. Tertio modo dispositio dicitur ipsa ordinatio aliquorum ad invicem, virt. 1. 1 ad 9.

b) planmäßige Nebeneinanderlegung, Aufstellung, Stelle: primus (modus dispositionis) est secundum ordinem partium in loco, et sic dispositio sive situs est quoddam praedicamentum, 5 met. 20 a.

c) Vorbereitung, Veranlagung, Anlage, Verfassung, Geeignetheit, synonym mit praeparatio (← sub a) und habitus (← sub d), der Gegensatz zu indispositio (←): secundus modus (dispositionis) est, prout ordo partium attenditur (wird in Betracht gezogen) secundum potentiam sive virtutem, et sic dispositio ponitur in prima specie qualitatis; dicitur enim aliquid hoc modo dispositum ut puta (z. B.) secundum sanitatem vel aegritudinem ex eo, quod partes eius habent ordinem in virtute activa vel passiva, 5 met. 20 a; dispositio proprie dicitur illud, quod se habet ut incompletum in motu ad perfectum, quod est terminus motus, sicut, qui addiscit, habet dispositionem scientiae, qua perficitur in termino motus disciplinae, 2 sent. 24. 3. 6 ad 6; dispositio ad aliquid dicitur id, per quod aliquid movetur in illud consequendum, virt. 1. 1 ad 8; duplex est dispositio. Quaedam est, quae necessaria est ad esse eius, ad quod disponit, et haec semper praecedit illud, ad quod disponit, sicut calor formam ignis. Quaedam vero dispositio ordinatur ad facilitatem eius, ad quod disponit, quod quidem sine ea esse potest, sed non ita de facili, sicut quod ligna perfunduntur oleo, ut inflammentur citius, 2 sent. 21. 2. 3 ad 1; dispositio se habet ad perfectionem dupliciter, uno modo, sicut via ducens ad perfectionem, alio modo sicut effectus a perfectione procedens, th. III. 9. 3 ad 2; dispositio tripliciter se habet ad id, quod disponit. Quandoque enim est idem et in eodem, sicut scientia inchoata dicitur esse dispositio ad scientiam perfectam. Quandoque autem est in eodem, sed non idem, sicut calor est dispositio ad formam ignis. Quandoque vero nec idem nec in eodem, sicut in his, quae habent ordinem (Hinordnung) ad invicem, ut ex uno perveniatur in aliud, sicut bonitas imaginationis est dispositio ad scientiam, quae est in intellectu, ib. I. II. 74. 4 ad 3; vgl. ib. 88. 4 ad 4; cg. I. 52; II. 19; 7 phys. 5 e.

d) Stellung, Lage, synonym mit positio (← sub a) und situs (←): Tertius modus (dispositionis) est, prout ordo partium attenditur secundum speciem (Gestalt) et figuram totius, et sic dispositio sive situs ponitur differentia in genere quantitatis. Dicitur enim, quod quantitas alia est habens positionem, ut linea, superficies, corpus et locus, alia non habens, ut numerus et tempus, 5 met. 20 a; si astrologus iudicet de aliqua eclipsi futura per dispositiones caelestium motuum, th. I. 57. 2 c.

e) Anordnung, Verordnung, Verfügung: istae particulares dispositiones adinventae secundum rationem humanam dicuntur leges humanae, th. I. II. 91. 3 c; eorum actus nostrae dispositioni subduntur, ib. II. II. 90. 2 c; ex eius libera dispositione, cg. II. 27; ex necessitate divinae dispositionis, ib. 28; sed suae dispositioni implendae, ib. 29.




dispositive



nach Weise oder im Sinne der Vorbereitung, der Veranlagung: per aliquid sibi proprium dispositive operatur, th. I. 45. 5 c; dispositive in inferioribus viribus, ib. 89. 5 c; sed solum dispositive, ib. I. II. 87. 1 ad 2; vgl. ib. II. II. 180. 2 c; III. 83. 4 c; 84. 1 ad 1; cg. II. 89; pot. 3. 4 ad 8; mal. 7. 3 ad 1; quodl. 10. 1. 3 ad 2; Eph. 5. 7.




dispositivus, a, um



vorbereitend, veranlagend, geeignet machend: quaedam sicut dispositiva ad gratiam, th. I. II. 106. 1 c; vgl. ib. ad 1.




disputatio



Hin- und Hermeinen, wissenschaftlicher Wortstreit, d. i. Unterredung über eine Sache mit Vorführung der Gründe, welche für und gegen dieselbe sprechen: disputatio est actus syllogisticus unius ad alterum ad aliquid propositum ostendendum, fall. 1; vertitur enim (disputatio) inter duos, scilicet inter opponentem et respondentem, ib. pr.; ex interrogatione et responsione fit disputatio, 1 anal. 21 d; vgl. 1 phys. 10 a, 11 k & 13 d; quodl. 4. 9. 18 c.




disputative



nach Art oder im Sinne der Disputation (→ disputatio): ad inquirendum disputative, 2 anal. 3 a; vgl. ib. b; quae disputative praemissa sunt, ib. 6 i; vgl. ib. 7 a; Philosophus hic disputative procedit ex probabilibus, 1 phys. 11 f; vgl. ib. h & k; 4 phys. 1 e; Aristoteles hoc disputative obicit, 1 gener. 6 b; vgl. 3 anim. 15 a.




disputativus, a, um



disputierend, d. i. für und gegen eine Sache sprechend (→ disputatio).




distans



abstehend, fern stehend, entfernt: nullius agentis, quantumcumque virtuosi (tätig), actio procedit ad aliquid distans, nisi inquantum in illud per media agit, th. I. 8. 1 ad 3; tale movens aliquando distans est ab agente, quem movet, 7 phys. 3 a; imaginatur aliquid distans, 3 anim. 16 b.




distantia



Abstand: nomen distantiae derivatum est a loco ad omnia contraria, th. I. 67. 2 ad 3; vgl. ib. I. II. 7. 1 c; in nomine distantiae, quae primo invenitur in loco et exinde transumitur ad quamcumque formarum differentiam, pot. 10. 1 c; vgl. 4 sent. 49. 1. 4. 3 c; 4 phys. 1 f.




distemperantia



Aufhebung oder Mangel eines da sein sollenden Verhältnisses, abnormales Verhältnis, der Gegensatz zu temperamentum und temperantia (← sub a): non est causa distemperantia humorum, th. II. II. 6. 2 c.




distincte



bestimmterweise, deutlichermaßen, der Gegensatz zu confuse und indistincte (←) .




distinctio
(vgl. distinguere)



a) Trennung, Sonderung, Scheidung, Unterscheidung, synonym mit discretio (← sub b) und divisio (←), der Gegensatz zu confusio (← sub a) und unitas (←): distinctio et multitudo rerum est a Deo, th. I. 47. 1 a; de opere distinctionis, ib. 65 pr.; de ordine creationis ad distinctionem, ib. 66 pr.; vgl. ib. 1 a; 67 pr.; sub distinctione dixerat, cg. II. 78; unitati distinctio sive discretio opponitur, nom. 4. 6; per distinctionem lucis a tenebris, pot. 4. 2 c; sic confusioni succedit distinctio, 1 phys. 8 a; ingrederetur distinctio in res, 4 phys. 9 i.

b) Geschiedenheit, Nichtdieselbigkeit, Unterschied, synonym mit discretio (← sub e), der Gegensatz zu identitas und unitas (←): in ratione (Begriff) distinctionis est negatio; distincta enim sunt, quorum unum non est aliud, cg. I. 71; vitare debemus in divinis nomen diversitatis et differentiae, ne tollatur unitas essentiae, possumus autem uti nomine distinctionis propter oppositionem relativam, th. I. 31. 2 c; multitudo autem ei correspondens addit supra res, quae dicuntur multae, quod unaquaeque earum sit una, et quod una earum non sit altera, in quo consistit ratio distinctionis, pot. 9. 7 c.




distinctivus, a, um



trennend, sondernd, scheidend, unterscheidend, der Gegensatz zu constitutivus (←): praediffinitiones et voluntates sunt distinctivae entium, nom. 5. 3; distinctivum enim et constitutivum hypostasis potest intelligi dupliciter, pot. 8. 3 c.




distinguere
(vgl. distinctio)



trennen, sondern, scheiden, unterscheiden: distincta enim sunt, quorum unum non est aliud, unde et prima, quae se ipsis distinguuntur, mutuo sui negationem includunt, cg. I. 71; oppositae differentiae ab invicem distinguuntur, ib. 17; significamus aliquam perfectionem distinctam ab essentia hominis, th. I. 13. 5 c; Deus distinxit lucem a tenebris, ib. 47. 1 a; vgl. ib. 68. 3 c; lite separante et distinguente, 1 phys. 8 a.




distributio



a) Verteilung, Austeilung: distributio terminaretur infra genus possibilium, pot. 1. 7 ad 2; in commutationibus et distributionibus, mal. 2. 6 c.

b) Teilung, Trennung: ea, quae non sunt unius rationis, sub una distributione non cadunt; non enim, cum dicitur omnis canis, distributio sumitur pro latrabili et caelesti, pot. 2. 5 ob. 6.




distributive



nach Weise oder im Sinne der Teilung, der Trennung (= in sensu distributivo), synonym mit divise, divisim und divisive (←), der Gegensatz zu collective, composite und coniunctim (←): sumitur secundum usum loquendi distributive pro quacumque rationali natura, th. I. 31. 4 ad 2.




distributivus, a, um



a) verteilend, austeilend.

b) teilend, trennend: sicut ubique est distributivum loci, ita semper est distributivum temporis, 1 sent. 37. 2. 3 ob. 2.




districtus, a, um



streng, entsagungsvoll.




diversificare



anders oder verschieden machen: ut sit aliquid diversificatum per haec duo, 10 met. 10 a.




diversitas



Andersheit, Verschiedenheit, synonym mit differentia (←), der Gegensatz zu identitas und unitas (←): diversitas requirit distinctionem substantiae, quae est essentia, th. I. 31. 2 ad 1; vgl. nom. 4. 6.




diversus, a, um



anders seiend, verschieden, synonym mit differens (vgl. 5 met. 12 b), der Gegensatz zu idem und unus (←): multitudo autem in substantia facit diversum, pot. 9. 8 ob. 1; diversum dicitur oppositum totaliter ad idem; cuilibet enim modo eius, quod est idem, opponitur aliquis modus eius, quod est diversum, et propter hoc, quot modis dicitur idem, tot modis dicitur diversum, 5 met. 12 a; ponit tres modos eius, quod est diversum. Quorum primus est, quod diversum dicitur omne, quod est aliud per oppositionem ad idem. Sicut enim idem dicebatur omne, quod est ipsum, quod est relativum identitatis, ita diversum dicitur esse, quod est aliud, quod est relativum diversitatis. Et propter hoc unumquodque ad aliud comparatum aut est idem, aut diversum. Alius modus est, quando non est una materia et una ratio, sicut tu et propinquus tibi diversi estis. Tertius autem modus est, sicut in mathematicis, ut si dicantur lineae inaequales diversae. Et quia dixerat, quod omne ad omne est idem aut diversum, ne quis crederet, hoc esse verum tam in entibus, quam in non entibus, removet hoc dicens: Diversum autem dicitur omne ad omne in his, quae dicuntur unum et ens, non autem in non entibus. Idem enim et diversum non opponuntur ut contradictoria, quorum alterum necesse est verum esse de quolibet ente aut non ente, sed opponuntur ut contraria, quae non verificantur, nisi de ente; et ideo diversum non dicitur de non entibus. Sed non idem, quod contradictorie opponitur eidem, dicitur etiam de non entibus, sed in omnibus entibus dicitur idem aut diversum. Omne enim, quod est ens et unum in se, comparatum alteri, aut est unum ei, et sic est idem, aut non unum, aptum natum esse unum, et sic est diversum. Sic igitur diversum et idem opponuntur, 10 met. 4 g.




dividere



a) teilen, trennen, abteilen, einteilen (vgl. divisio), synonym mit distinguere (←) und resolvere, der Gegensatz zu componere (← sub a): videtur, quod non convenienter dividatur bonum per honestum, utile et delectabile, th. I. 5. 6 ob. 1; quod dividit aliquod commune, ib. 11. 1 ob. 2; si (propositio) intelligatur de re, est divisa (= in sensu diviso genommen) et falsa, ib. 14. 13 ad 3; hoc facit componendo et dividendo, ib. 16. 2 c; ens dividitur per unum et multa, ib. 30. 3 c; videtur, quod angelus intelligat componendo et dividendo, ib. 58. 4 ob. 2; intellectus noster intelligit discurrendo et componendo et dividendo, cg. I. 58; de re vero intellectam et divisam (= in sensu diviso genommen) esse falsam, ib. 67; ens dividitur per contingens et necessarium, ib. III. 72; alia est operatio, scilicet componentis et dividentis, 1 perih. 1 a; eadem sunt, in quae aliquid dividitur et ex quibus componitur, 1 gener. 4 e.

b) unterscheiden: amor, ira, tristitia et huiusmodi contra se (im Gegensatze zueinander) dividuntur, th. I. 20. 1 ob. 2; iustitia enim contra temperantiam dividitur, ib. 21. 1 ob. 1; actio et passio dividuntur contra se invicem, ib. 44. 2 ob. 2; vgl. ib. I. II. 10. 1 ad 1; 30. 3 ob. 3; 4 sent. 17. 3. 4. 1 ob. 2; 50. 2. 1. 6 a.




divinatio



a) Weissagung, d. i. jedwede Vorhersagung zukünftiger Dinge: nomine divinationis intelligitur quaedam praenuntiatio futurorum. Futura autem dupliciter praenosci possunt, uno quidem modo in suis causis, alio modo in seipsis. Causae autem futurorum tripliciter se habent. Quaedam enim producunt ex necessitate et semper suos effectus; et huiusmodi effectus futuri per certitudinem praenosci et praenuntiari possunt ex consideratione suarum causarum, sicut astrologi praenuntiant eclipses futuras. Quaedam vero causae producunt suos effectus non ex necessitate et semper, sed ut in pluribus (als in den meisten Fällen), raro tamen deficiunt; et per huiusmodi causas possunt praenosci effectus futuri, non quidem per certitudinem, sed per quandam coniecturam, sicut astrologi per considerationem stellarum quaedam praenoscere et praenuntiare possunt de pluviis et siccitatibus et medici de sanitate et morte. Quaedam vero causae sunt, quae, si secundum se considerentur, se habent ad utrumlibet, quod praecipue videtur de potentiis rationalibus, quae se habent ad opposita secundum Philosophum (Metaph. IX. 2, 1046. b. 4 sq.), et tales effectus vel etiam, si qui effectus ut in paucioribus (als in den wenigsten Fällen) casu accidunt ex naturalibus causis, per considerationem causarum praenosci non possunt, quia eorum causae non habent inclinationem determinatam ad huiusmodi effectus. Et ideo effectus huiusmodi praenosci non possunt, nisi in seipsis considerentur. Homines autem in seipsis huiusmodi effectus considerare possunt solum, dum sunt praesentes, sicut cum homo videt Socratem currere vel ambulare, sed considerare huiusmodi in seipsis, antequam fiant, est Dei proprium, qui solus in sua aeternitate videt ea, quae futura sunt, quasi praesentia . . . Si quis ergo huiusmodi futura praenuntiare aut praenoscere quocumque modo praesumpserit, nisi Deo revelante, manifeste usurpat sibi, quod Dei est, et ex hoc aliqui divini dicuntur, th. II. II. 95. 1 c; vgl. ib. ad 1; Is. 3 c.

b) Wahrsagung, d. i. die unerlaubte oder abergläubische Vorhersagung zukünftiger Dinge: Divinatio ergo non dicitur, si quis praenuntiet ea, quae ex necessitate eveniunt vel ut in pluribus (↑), quae humana ratione praenosci possunt; neque etiam, si quis futura alia contingentia Deo revelante cognoscat, tunc enim non ipse divinat, id est, quod divinum est facit, sed magis, quod divinum est suscipit. Tunc autem solum dicitur divinare, quando sibi indebito modo usurpat praenuntiationem futurorum eventuum, th. II. II. 95. 1 c; vgl. ib. 2 c & 3 c; I. 89. 7 ob. 2; 115. 3 ad 4; cg. III. 104; 2 sent. 7. 2. 2 ad 1.

c) göttliche Meinung: existimationi, quam habemus de diis, quam quidem vocat divinationem, quasi ex divina revelatione habitam, 2 cael. 1 l.




divinativus, a, um



a) weissagend, wahrsagend.

b) ahnend, erratend.




divinitas



a) Gottheit in abstrakter Bedeutung des Wortes, Göttlichkeit: divinitas dicitur a divino, quod est denominativum; unde potest etiam participationem divinitatis significare, secundum quod etiam dicitur perpetuitas specierum (= Arten) a Philosopho divinum esse, 1 sent. 29 exp.; vgl. ib. 15 exp. 2; potest significari vel ipsa divinitas Christi, th. I. II. 102. 5 ad 6; qui divinitatis consortes fiunt, ib. II. II. 85. 2 ob. 1; pater est principium totius divinitatis, 1 sent. 28. 1. 1 c.

b) Gottheit in konkretem Sinne des Wortes, Gott: quae pertinent ad divinitatem, quae est veritas prima, th. II. II. 1. 1 ob. 1; per aliquos divinitatis effectus homo adiuvatur, ib. c.




divinus, a, um



a) göttlich, d. i. Gott zukommend, zu Gott gehörend, Gott betreffend, von Gott herrührend, zu Gott führend, Gott ähnlich: antiquitus rectores reipublicae divini vocabantur, quasi divinae providentiae ministri, th. II. II. 99. 1 ad 1; nec dicitur res divina, quia sit per essentiam Deus, sed per quandam similitudinis participationem, sicut quodlibet magnum et admirabile solet dici divinum, Vercell. 33; divinum autem sumitur secundum relationem ad Deum vel ut principium vel ut finem, 1 sent. 2. div.; sicut dominicus dicitur denominative a domino, ita divinus dicitur denominative a Deo, 3 sent. 7. 1. 2 ob. 3; omne enim, quod est immortale aut incorruptibile, divinum appellabant, 3 phys. 6 g; et divinus, quia excedit omnem materiam, quantitatem et motum, 1 cael. 21 f; forma autem est quoddam divinum in rebus, inquantum est quaedam participatio primi actus, 3 cael. 2 b; non enim dicitur aliquid divinum propter hoc solum, quia est a Deo, sed et quia nos Deo assimilat propter excellentiam bonitatis, 1 eth. 14 c.

b) Wahrsager: usurpat sibi, quod Dei est, et ex hoc aliqui divini dicuntur, th. II. II. 95. 1 c; hoc enim praecognoscere solius Dei est, a cuius actus usurpatione divini vocantur, qui futuris praenuntiandis intendunt, 2 sent. 7. 2. 2 ad 1; a divinis, quia sibi actum Dei vindicant in praedictione futurorum, Is. 8 d.




divise



nach Weise der Teilung oder Trennung, im Sinne derselben (= in sensu diviso), synonym mit distributive, divisim und divisive (←), der Gegensatz zu collective, complexe, composite und coniunctim (←) .




divisibilis, e



teilbar, trennbar, der Gegensatz zu indivisibilis (←): omne divisibile vel est numerus vel magnitudo, 3 phys. 7 d; nullum divisibile potest esse primum ens, quia esse cuiuslibet divisibilis dependet a partibus, 7 phys. 1 b; divisibile enim non potest inesse rei indivisibili omnino, 3 cael. 3 d.




divisim



nach Weise oder im Sinne der Teilung, der Trennung (= in sensu diviso), synonym mit distributive, divise und divisive (←), der Gegensatz zu collective, complexe, composite und coniunctim (←): quae sunt multipliciter et divisim in aliis, th. I. 13. 4 ad 3; vgl. ib. 5 c; III. 3. 3 c; quia sine ratione est et coniunctim et divisim, 3 pol. 9 a.




divisio



Teilung, Trennung, Abteilung, Einteilung (vgl. dividere sub a), synonym mit discretio (← sub b), distinctio und resolutio (← sub a), der Gegensatz zu commixtio, complexio, compositio (← sub a) und indivisio (←): in Deo non est compositio et divisio, th. I. 16. 5 ob. 1; non veniunt convenienter in unam divisionem, cum non sint unius ordinis, ib. 19. 12 ob. 3; sub divisione hanc conclusionem inducit, cg. I. 13; probatio procedit ex divisione eius, ib. 20; vgl. ib. 58; II. 96; non potest esse compositio et divisio, nisi simplicium apprehensorum, 1 perih. 1 a; vgl. ib. 3 b.




divisive



nach Weise oder im Sinne der Teilung, der Trennung (= in sensu diviso), synonym mit distributive, divise und divisim (←), der Gegensatz zu collective, complexe, composite und coniunctim (←): ly (←) omnes potest teneri collective vel divisive; si divisive, vera est, omnes enim praevaricationes divisim sumptae parvae sunt, si collective, falsa est, omnes enim coniunctae non sunt parvum quid, sed magnum, 5 pol. 7 c.




divisivus, a, um



teilend, trennend, abteilend, einteilend.




divitiae



Reichtum: divitiae autem in hoc maxime conferunt (sc. homini), quod expenduntur, cg. III. 30.




doctor



a) Lehrer.

b) Lehrer des christlichen Glaubens: quidam antiqui doctores, th. III. 78. 6 c; quod doctoribus aureola (← sub b) non debeatur, 4 sent. 49. 5. 3. 4 ob. 1; doctoribus et praedicatoribus tertia aureola debetur, ib. 5. 1 c.




doctrina



a) Unterricht im aktiven Sinne des Wortes, Unterweisung, Belehrung, synonym mit doctio (vgl. 3 phys. 5 d) und doctrinatio (←), der Gegensatz zu disciplina (← sub a): doctrina est actio eius, qui aliquid cognoscere facit, 1 anal. 1 a; doctrina enim est generatio scientiae, 5 phys. 3 i; vgl. 7 met. 17 e; acceptio quidem scientiae vel intellectus (= Einsicht) fit per doctrinam et disciplinam, th. II. II. 16. 2 c; fit enim doctrina per locutionem, ib. 181. 3 c; scientia adquiritur dupliciter, et sine doctrina per inventionem et per doctrinam, cg. II. 75.

b) Unterricht im passiven Sinne des Wortes, synonym mit disciplina (← sub a): doctrina, quae est ex parte addiscentis, 3 phys. 5 d; si doctio et doctrina addiscentis essent idem, ib. h; vgl. ib. i.

c) Lehre, Lehrsatz: secundum doctrinam Domini, th. II. II. 187. 6 ad 3; falsissimis doctrinis immiscuit, cg. I. 6; in doctrinis universalibus exempla particularia ponuntur, ib. II. 73; lacte spiritualis doctrinae aluntur, 1 Cant. 7; vgl. ib. 8.

d) Lehrfach, Unterrichtszweig, Wissenschaft, synonym mit disciplina (← sub c): huius doctrinae novitios, th. I. prol.; praeter philosophicas disciplinas aliam doctrinam habere, ib. 1. 1 ob. 1.




doctrinalis, e



unterrichtend, unterweisend: illa scientia est magis doctrix vel doctrinalis, 1 met. 2 k.




doctrinatio



Unterricht, Unterweisung, Belehrung, synonym mit doctrina (← sub a): de omnibus aliis motibus, sicut doctrinatio, 3 phys. 2 c; doctrinatio, quae est motus ad scientiam, 5 phys. 6 b.




documentum



a) Beweisstück, Beleg, Probe: alia huiusmodi legitima documenta, th. II. II. 67. 2 c; cuius unionis exemplum et documentum quoddam fuit, cg. IV. 55; spiritualia documenta proferunt instruendis fidelibus, 1 Cant. 4; tertio dat documentum, 1 anal. 12 a; vgl. ib. h; huiusmodi autem documenti ratio est, 2 anal. 17 a.

b) Lehre: de angelis aliqua documenta traduntur, th. I. 88. 2 ob. 2; prima philosophia utitur omnium scientiarum documentis, cg. II. 4; vgl. ib. III. 104; IV. 2 & 24.




dogma



Meinung, Lehrsatz: sed eius dogmata corrumpunt, th. II. II. 11. 1 c; pestifera et mortifera dogmata, ib. 2 a.




dolor



Schmerz im engern und weitern Sinne des Wortes, der Gegensatz zu delectatio (←): ad dolorem duo requiruntur, scilicet coniunctio alicuius mali, quod ea ratione (insofern) est malum, quia privat aliquod bonum, et perceptio huiusmodi coniunctionis, th. I. II. 35. 1 c; dolor sicut et delectatio est in appetitu intellectivo vel sensitivo, ib.; dolor, secundum quod est in appetitu sensitivo, propriissime dicitur passio (← sub a) animae, sicut molestiae corporales proprie passiones corporis dicuntur, unde et Augustinus dolorem specialiter aegritudinem nominat, ib.; dolor ex duplici apprehensione causari possunt, scilicet ex apprehensione exterioris sensus et ex apprehensione interiori sive intellectus sive imaginationis, ib. 2 c; vgl. ib. I. 64. 3 c; loquendo autem de dolore, secundum quod large etiam tristitia dolor dicitur, 3 sent. 15. 2. 3. 2 c.




domesticus, a, um



häuslich, d. i. das Haus oder die Familie betreffend, zum Hause oder zur Familie gehörend, synonym mit oeconomicus (←) .




dominatio



a) Herrschaft, insbesondere die eines Herrn über seine Sklaven, der Gegensatz zu servitus (← sub a & b): quod subicitur dominationi viri, th. II. II. 164. 2 c; principatus domini ad servos vocatur dominatio, 3 pol. 5 e.

b) Herrschaft, Herr: unus ordo (Rangstufe) dominationum vocatur, th. I. 96. 4 a; vgl. ib. 108. 5 ob. 2 & 3; quod quidem fit per ordinem dominationum, cg. III. 80; in ministeriis divinis dominationes sunt quasi artifices dirigentes et imperantes, 2 sent. 10. 1. 3 ad 1; vgl. comp. 1. 126; Eph. 1. 7.




dominativus, a, um



a) herrschaftlich, herrschend, synonym mit architectonicus und principativus (←), der Gegensatz zu servilis (← sub a).

b) herrisch, synonym mit despoticus (←), der Gegensatz zu servilis (← sub b): combinatio domini et servi vocatur despotica, id est dominativa, 1 pol. 2 b.




dominium



Herrschaft, Macht, Gewalt, synonym mit potestas (← sub b), principatus (← sub a) und regimen (←): secundum dominium (dicitur aliquid) dominus, th. I. 13. 7 ob. 5; dominium accipitur dupliciter. Uno modo, secundum quod opponitur servituti (← sub a), et sic dominus dicitur, cui aliquis subditur ut servus. Alio modo accipitur dominium, secundum quod communiter refertur ad subiectum qualitercumque, et sic etiam ille, qui habet officium gubernandi et dirigendi liberos, dominus dici potest, ib. 96. 4 c; vgl. regim. 3. 9 & 11; dominium est potestas coercendi subditos, 1 sent. 2. exp.; dominium est non peiorum id est subditorum excessus tantum, sed bonorum et pulchriorum omnimoda et perfecta possessio, vera et non cadere valens fortitudo, ib.




dominus



a) Herr, Gebieter, der Gegensatz zu servus (←): dominus autem est proprie et vere, qui aliis praecepta operandi dispensat (auferlegt) et a nullo regulam operandi sumit, cg. III. 120; dominus dicitur, cui aliquis subditur ut servus . . . et . . . etiam ille, qui habet officium gubernandi et dirigendi liberos, dominus dici potest, th. I. 96. 4 c; vgl. regim. 3. 9 & 11; ad hoc enim, quod aliquis sit dominus, requiruntur divitiae et potentia, et super haec duo fundatur relatio dominii, 1 sent. 2. exp.; hoc nomen dominus tria in suo intellectu (Bedeutung) includit, scilicet potentiam coercendi subditos et ordinem (Hinordnung) ad subditos, qui consequitur talem potestatem, et terminationem (Endigung) ordinis subditorum ad dominum, pot. 7. 10 ad 4.

b) der Herr per eminentiam, d. i. Gott: supra Dominus respondit quaestioni, Matth. 22 d.




donum



a) Gabe, Geschenk: donum non dicitur ex eo, quod actu datur, sed inquantum habet aptitudinem, ut possit dari, th. I. 38. 1 ad 4; in nomine doni importatur (ist eingeschlossen) aptitudo ad hoc, quod donetur. Quod autem donatur, habet habitudinem (← sub b) et ad id, a quo datur, et ad id, cui datur; non enim daretur ab aliquo, nisi esset eius, et ad hoc alicui datur, ut eius sit, ib. c; donum proprie est datio irreddibilis . . . id est, quod non datur intentione retributionis, et sic importat (bedeutet) gratuitam donationem, ib. 2 c.

b) Gabe des h. Geistes: oportet igitur inesse homini altiores perfectiones (quam virtutes), secundum quas sit dispositus ad hoc, quod divinitus moveatur. Et istae perfectiones vocantur dona, non solum quia infunduntur a Deo, sed quia secundum ea homo disponitur, ut efficiatur prompte mobilis ab inspiratione divina, th. I. II. 68. 1 c; dona sunt quaedam hominis perfectiones, quibus homo disponitur ad hoc, quod bene sequatur instinctum divinum, ib. 2 c; dona sunt quidam habitus perficientes hominem ad hoc, quod prompte sequatur instinctum Spiritus sancti, ib. 4 c; dona Spiritus sancti perficiunt mentem humanam ad sequendam motionem Spiritus sancti, ib. 6 c; dona autem Spiritus sancti sunt, quibus omnes vires animae disponuntur ad hoc, quod subdantur motioni divinae, ib. 8 c; dona Spiritus sancti sunt quaedam habituales animae dispositiones, quibus est prompte mobilis a Spiritu sancto, ib. II. II. 121. 1 c; dona Spiritus sancti sunt quaedam habituales perfectiones potentiarum animae, quibus redduntur bene mobiles a Spiritu sancto, sicut virtutibus moralibus potentiae appetitivae redduntur bene mobiles a ratione, ib. 19. 9 c; vgl. ib. III. 7. 5 c; 62. 2 c; cg. I. 6; IV. 70; 3 sent. 34. 1. 2 c.

c) heiliger Geist: donum, secundum quod personaliter sumitur in divinis, est proprium nomen Spiritus sancti, th. I. 38. 2 c; vgl. ib. 43. 5 ad 1; 1 sent. 34. 1. 2 ob. 2.




dos



a) Mitgift für die Ehe: sumitur haec descriptio ad similitudinem dotis corporalis, per quam sponsa ornatur et providetur viro, unde possit sufficienter sponsam et liberos nutrire, et tamen inamissibiliter dos sponsae conservatur, ut ad eam matrimonio separato revertatur, 4 sent. 49. 4. 1 c.

b) Mitgift der Heiligen im Himmel: absque dubio beatis, quando in gloriam transferuntur, aliqua dona divinitus dantur ad eorum ornatum, et hi ornatus a magistris dotes sunt nominati; unde datur quaedam definitio de dote, de qua nunc loquimur, talis: dos est perpetuus ornatus animae et corporis, vitae sufficiens, in aeterna beatitudine iugiter perseverans, 4 sent. 49. 4. 1 c; vgl. ib. ad 1-5; proprie dotes sunt immediata principia illius operationis, in qua perfecta beatitudo consistit, ib. 5. 1 ad 5.




dubitatio



Zweifel, Bedenken, Zagen, Zaudern: dubitatio dupliciter dicitur. Primo enim et principaliter significat motum rationis supra utramque partem contradictionis cum formidine determinandi. Iterum secundo translatum fuit hoc nomen ad significandum formidinem affectus in aggrediendo vel sustinendo aliquod terribile, 3 sent. 17. 1. 4 c; vgl. ib. 3. 1. 2. 2 c; verit. 24. 3 c; 1 cael. 19 a & 22 b; 2 cael. 22 i.




dubitativus, a, um



zweifelnd.




dulia



a) Knechtschaft, Unterwerfung: dulia enim Graece servitus dicitur, th. II. II. 103. 3 c; vgl. ib. 4 c.

b) Tugend der Unterwerfung oder des Dienens, und zwar zunächst diejenige, welche der Knecht gegenüber seinem Herrn, und sodann auch diejenige, welche der Mensch gegenüber jedem hervorragenden Wesen übt: et alia veneratione (veneramur) quasdam excellentes creaturas, quod pertinet ad duliam, th. II. II. 84. 1 ad 1; dulia, quae debitam servitutem exhibet homini dominanti, alia virtus est a latria, quae exhibet debitam servitutem divino dominio; et est quaedam observantiae (Hochachtung) species, quia per observantiam honoramus quascumque personas dignitate praecellentes, per duliam autem proprie sumptam servi dominos suos venerantur, ib. 103. 3 c; dulia potest accipi dupliciter, uno modo communiter, secundum quod exhibet reverentiam cuicumque homini ratione cuiuscumque excellentiae; . . . alio modo potest sumi stricte, prout secundum eam reverentiam exhibet servus domino, nam dulia servitus dicitur, ib. 4 c.




duplicitas



a) Doppelzüngigkeit, Unaufrichtigkeit, der Gegensatz zu simplicitas (← sub a): duplicitas animi est quoddam consequens ad luxuriam, th. II. II. 53. 6 ad 2; simplicitas dicitur per oppositum duplicitati, qua scilicet aliquis aliud habet in corde et aliud ostendit exterius, ib. 109. 2 ad 4.

b) Zweideutigkeit, synonym mit multiplicitas (← sub b): istae dictiones omnes et uterque propter suam duplicitatem, 2 pol. 2 a.


D Inhaltsverzeichnis E




© 2006 Fundación Tomás de Aquino
Alle Rechte vorbehalten