Makel, Flecken: macula importat (bedeutet) detrimentum nitoris ex aliquo contactu, th. I. II. 89. 1 c; macula potest esse dupliciter. Uno modo per privationem pulchritudinis . . . Alio modo per hoc, quod pulchritudo . . . impeditur, ne exterius appareat, 4 sent. 16. 2. 2. 1 ad 1; macula secundum quod huiusmodi (die Makel als solche) non habet, quod aliquid ponat, sed per comparationem ad illud, quod pulchritudinis detrimentum causat, aliquid quandoque ponere dicitur, ib. 18. 1. 2. 1 c; vgl. th. I. II. 86. 1 ad 3; macula proprie dicitur in corporalibus, quando aliquod corpus nitidum perdit suum nitorem ex contactu alterius corporis, sicut vestis et aurum et argentum, aut aliud huiusmodi. In rebus autem spiritualibus ad similitudinem huius oportet maculam dici, th. I. II. 86. 1 c; vgl. ib. 89. 1 c.
- Arten der macula sind: 1. macula actualis & m. originalis (2 sent. 32. 1. 1 ad 2 & 3; 33 div.) = die Makel infolge einer Tätigkeit und die durch den Ursprung ererbte Makel. 2. m. animae & m. in corpore (th. I. II. 86. 1 c; III. 87. 2 ad 3) = die Makel der Seele und die des Körpers. 3. m. homicidii (2 sent. 32. 1. 1 ad 2) = die Makel des Mordes. 4. m. in corpore, → m. animae. 5. m. luxuriae (ib.) = die Makel der Wollust. 6. m. originalis, → m. actualis. 7. m. peccati (ib. 1. 1 ad 2; 2. 1 ad 2; I. II. 86. 2 c; 87. 6 c; III. 87. 2 ad 3) = die Makel der Sünde.
a) Lehrer, Meister: utrum homo possit docere et dici magister, verit. 11. pr.; ille, qui docet in scholis, dicitur magister, 7 phys. 8 g; vgl. 4 sent. 17. 3. 4. 4 ob. 1.
- Als Arten des magister gehören hierher: 1. magister domus (7 phys. 8 g) = der Meister oder Vorsteher des Hauses (ille, qui praeest domui, dicitur magister domui aequivoce, ib.). 2. m. gentium (th. I. 12. 11 ad 2) = der Lehrer der Völker, d. i. der Apostel Paulus. 3. m. sententiarum (ib. 94. 4 ad 2) = der Lehrer der Sentenzen, d. i. Peter der Lombarde.
b) der Lehrer, der Meister per eminentiam, d. i. der Lehrer der Sentenzen (vgl. sub a): secundum expositionem Magistri, th. I. 41. 3 ad 2; vgl. 1 sent. 17. 1. 1 c.
a) zum Lehrer, zum Meister gehörig, meisterhaft.
b) zu dem Lehrer per eminentiam gehörend (→ magister sub b): secundum expositionem magistralem, mal. 3. 14 ad 2.
Großmut, Hochherzigkeit, hoher Sinn, d. i. diejenige Tugend, kraft welcher der Mensch auf hohe, aber schwer zu erlangende Ehren hinstrebt, das Gegenteil von pusillanimitas (←): magnanimitas ex suo nomine importat (bedeutet) quandam extensionem (Ausstreckung, Streben) animi ad magna, th. II. II. 129. 1 c; vgl. ib. 136. 5 c; consequens est, quod magnanimitas consistat circa honores, ib. 129. 1 c; magnanimitas non est circa honorem quemcumque, sed circa magnum honorem, ib. 4 ad 1; vgl. ib. I. II. 64. 1 ob. 2; magnanimitas est circa honores, ut videlicet studeat facere ea, quae sunt honore digna, non tamen sic, ut pro magno aestimet humanum honorem, ib. II. II. 129. 1 ad 3; magnanimitas proprie est circa spem alicuius ardui, ib. 6 c; vgl. ib. I. II. 60. 5 c; magnanimitas ad duo respicit, ad honorem quidem sicut ad materiam et ad aliquid magnum operandum sicut ad finem, ib. II. II. 129. 6 c; magnanimitas est ornamentum virtutum omnium, 2 sent. 42. 2. 4 c; vgl. cg. I. 92; III. 139/140; 2 anal. 16 b; 2 eth. 9 a; 4 eth. 8 a-p.
großmütig, hoch gemutet, hochherzig, hoch gesinnt (vgl. magnanimitas), der Gegensatz zu pusillanimus (←): magnanimus est quidem magnitudine extremus, eo autem, quod ut oportet, medius (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἔστι δὴ ὁ μεγαλόψυχος τῷ μὲν μεγέθει ἄκρος, τῷ δὲ ὡς δεῖ μέσος, Eth. Nic. IV. 7, 1123. b. 13-14), th. I. II. 64. 1 ad 2; magnanimus dicitur esse piger et otiosus (vgl. Aristoteles: ib. 8, 1124. b. 24), non quia de nullo sit sollicitus, sed quia non est superflue sollicitus de multis, sed confidit in his, de quibus confidendum est, et circa illa non superflue sollicitatur, ib. II. II. 47. 9 ad 3; ex hoc principaliter dicitur magnanimus, quia habet animum ad aliquem magnum actum, ib. 129. 1 c; magnanimus ergo intendit magnos honores, sicut quibus est dignus, vel etiam sicut minora his, quibus est dignus, quia scilicet virtus non potest sufficienter honorari ab homine, cui debetur honor a Deo, ib. 2 ad 3; vgl. cg. III. 132/133 & 134/135; 2 anal. 16 b; 4 eth. 8 a 10 i.
a) Verherrlichung: est autem executio praedestinationis vocatio et magnificatio, th. I. 23. 2 c; magnificatio est iustificationis complementum, sive referatur ad perfectionem gloriae, sive ad perfectionem gratiae, 4 sent. 17. 1. 1. 2 c.
b) Großtun: indebita magnificatio hominis vel in seipso, vel in aliis rebus, ib. II. II. 19. 12 ad 2.
Großartigkeit, Prachtliebe, d. i. die Tugend, mit Geld für hohe Zwecke Großartiges zustande zu bringen, der Gegensatz zu parvificentia (←): magnificentia circa maximos sumptus, th. I. II. 64. 1 ob. 2; vgl. ib. 21. 1 ad 1; 60. 5 c; II. II. 117. 3 ad 1; 128. 1 ad 6; operari aliquid magnum, ex quo sumitur nomen magnificentiae, proprie pertinet ad rationem virtutis, ib. II. II. 134. 1 c; vgl. ib. 2 c; ad magnificentiam pertinet magnos sumptus facere ad hoc, quod opus magnum convenienter fiat, ib. 3 c; in talibus sumptibus est magnificentia, . . . scilicet in rebus divinis et communibus, huiusmodi enim inter alia humana sunt maxima et honorabilissima, 4 eth. 7 e; vgl. ib. f-i & 6 a-l; cg. I. 93; III. 39/140.
- Über den Unterschied zwischen magnificentia und liberalitas (←) heißt es: Prima (differentia) est, quod liberalitas se extendit ad omnes operationes, quae sunt circa pecunias, scilicet ad expensas, acceptiones et dationes, sed magnificentia est solum circa sumptus id est expensas. Secunda differentia est, quod etiam in sumptibus sive in expensis magnificentia excedit liberalitatem magnitudine expensarum; magnificentia enim est solum circa magnas expensas, sicut ipsum nomen demonstrat, sed liberalitas potest esse etiam circa moderatas vel immoderatas, 4 eth. 6 b; vgl. ib. 3 b, 6 t & d; th. II. II. 128. 1 ad 1.
Pracht liebend (vgl. magnificentia), der Gegensatz zu parvificus (←): Magnificus non principaliter intendit sumptus facere in his, quae pertinent ad personam propriam, non quia bonum suum non quaerat, sed quia non est magnum. Si quid tamen in his, quae ad ipsum pertinent, magnitudinem habeat, hoc etiam magnifice magnificus prosequitur, sicut ea, quae semel fiunt, ut nuptiae vel aliquid huiusmodi, vel etiam ea, quae permanentia sunt, sicut ad magnificum pertinet, praeparare convenientem habitationem, th. II. II. 134. 1 ad 3; vgl. ib. I. II. 64. 1 ad 2; cg. III. 134/135; 4 eth. 7 a-m.
a) Größe im eigentlichen und engern Sinne des Wortes (= magnitudo corporalis, → sub b): quantitas continua intrinseca, quae dicitur magnitudo, th. I. 42. 1 ob. 1; magnitudo est quantitas positionem habens (→ quantitas sub a), 4 phys. 17 c; figura et magnitudo inferiorum corporum sunt accidentia sensibilia, ita etiam et in caelestibus corporibus, 2 cael. 14 f; magnitudo omnis est de genere continuorum, 6 phys. 3 c; magnitudo non est actu infinita, 3 phys. 10 b; vgl. 1 phys. 9 f; 8 phys. 23 c; 2 anim. 8 e; pot. 4. 1 ad 5; omnium natura constantium (bestehend) . . . est terminus magnitudinis, nec tantum in augmento, sed etiam in diminutione, 2 sent. 14. 1. 1 ad 4; sunt tres species magnitudinis, 5 met. 15 b; neque aliqua magnitudo componitur ex indivisibilibus, 6 phys. 11 a; vgl. ib. 1 a 3 m; magnitudo autem (est), quod est divisibile in partes continuas, 5 met. 15 b; vgl. 1 phys. 6 f; 3 phys. 10 a; 6 phys. 3 c; non est minima magnitudo, 1 phys. 9 l; vgl. 4 phys. 19 a; licet applicando magnitudinem ad determinatam naturam sit aliqua minima magnitudo, quia quaelibet natura requirit determinatam magnitudinem et parvitatem, 6 phys. 3 i; vgl. 1 phys. 9 f.
- Hierher rechnen als Arten der magnitudo: 1. magnitudo circularis & m. recta (7 phys. 8 c; 8 phys. 16 c & d, 21 c & 23 g; 1 cael. 3 d & 5 a) = die kreisrunde und die gradlinige Größe. 2. m. completa sive perfecta & m. imperfecta, d. i. die vollendete oder vollkommene Größe, unter welcher bald (th. I. 7. 3 c; 1 cael. 2 f; 1 gener. 13 a) der Körper überhaupt (quasi habens omnem modum continuitatis, 1 cael. 2 f), bald der in seiner Art ganz ausgewachsene Körper (5 phys. 4 c; 6 phys. 13 a) zu verstehen ist, und die unvollendete oder unvollkommene Größe, mit welcher bald die Linie (continua secundum unum modum, 1 cael. 2 f) oder Fläche (continua duobus modis, ib.), bald der in seiner Art noch nicht fertige Körper (5 phys. 4 c; 6 phys. 13 a) gemeint ist. 3. m. determinata sive finita & m. infinita (cg. I. 20; 3 phys. 10 g & h; 6 phys. 3 i; 8 phys. 16 c & 21 c; 1 cael. 12 l) = die begrenzte oder endliche und die unbegrenzte oder unendliche Größe. 4. m. finita, → m. determinata. 5. m. heterogenea & m. homogenea (1 cael. 12 l) = die ungleichartige und die gleichartige oder die aus unähnlichen und die aus ähnlichen Teilen bestehende Größe. 6. m. homogenea, → m. heterogenea. 7. m. imperfecta, → m. completa. 8. m. infinita, → m. determinata. 9. m. irregularis & m. regularis (5 phys. 7 d & e) = die unregelmäßige (cuius non quaelibet pars sequitur ad aliam partem uniformiter, ib. e) und die regelmäßige Größe (cuius quaelibet pars uniformiter sequitur ad aliam partem, ib.). 10. m. mathematica & m. naturalis (3 phys. 7 b; 1 cael. 3 b & d; 1 met. 16 h; vgl. th. I. 7. 3 c) = die mathematische und Natur- oder physische Größe. 11. m. naturalis, → m. mathematica. 12. m. perfecta, → m. completa. 13. m. recta, → m. circularis. 14. m. regularis, → m. irregularis. 15. m. simplex (1 cael. 3 d & 5 a) = die einfache oder nichtzusammengesetzte Größe (sc. m. recta & circularis, ib. 5 a).
b) Größe im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes, synonym mit quantitas (← sub b).
- Als Arten der magnitudo gehören hierher: magnitudo corporalis sive sensibilis & m. spiritualis (th. I. 42. 1 ad 1; I. II. 33. 1 c; 52. 2 ad 1; 3 phys. 7 b; 3 cael. 8 c; 3 anim. 13 c; mem. 6 b) = die körperliche oder sinnliche und die geistige oder übersinnliche Größe.
c) Größe im uneigentlichen und übertragenen Sinne des Wortes (= magnitudo spiritualis, → sub a), ebenfalls synonym mit quantitas (← sub c): una magnitudo et una maiestas, cg. IV. 6.
- Arten der magnitudo in diesem Sinne sind: 1. magnitudo affectus (th. I. 107. 4 ad 2) = die Größe oder Stärke der Gemütsbewegung oder Zuneigung. 2. m. amoris sive caritatis (ib. 95. 4 ad 2; I. II. 29. 3 c) = die Größe oder Stärke der Liebe. 3. m. caritatis, → m. amoris. 4. m. Dei (ib. I. 42. 4 c) = die Größe oder Vollkommenheit Gottes. 5. m. delectationis (ib. 98. 2 ad 3) = die Größe der Ergötzung oder des Vergnügens. 6. m. habitus, → habitus sub d. 7. m. intensiva (ib. III. 1. 4 ad 1) = die Größe der Spannung oder Anstrengung. 8. m. passionis (ib. I. II. 22. 3 ad 2) = die Größe oder Stärke der Gemütsbewegung. 9. m. peccati (ib. III. 1. 4 ad 1) = die Größe oder Schwere der Sünde. 10. m. perfectionis (virt. 1. 11 ad 10) = die Größe der Vollkommenheit. 11. m. personae (th. I. II. 73. 10 c) = die Größe oder Hoheit einer Person. 12. m. virtutis (cg. I. 43) = die Größe einer Kraft.
d) Größe in metonymischem Sinne, d. i. Großes: ut non ponamus duas magnitudines id est duo corpora esse simul, 1 gener. 15 a.
groß, der Gegensatz zu parvus (←): ponebat magnum et parvum principia, 1 phys. 8 a; vgl. ib. 11 l; 3 phys. 6 e; 4 phys. 14 k; 7 phys. 8 q; 8 phys. 15 f; 1 sent. 19. 3. 1 ad 2.
- Zu mundus magnus → mundus sub a.
- Arten des magnus bzw. des magnum sind: 1. magnus absolute sive secundum quantitatem absolutam & m. ad aliquid sive quantitate proportionis sive secundum relationem (th. I. II. 113. 9 c; 1 sent. 19. 3. 1 ad 2; 3 cael. 3 f) = schlechtweg groß oder groß nach Weise der schlechthinigen Größe (sicut homo dicitur magnus absolute, qui attingit ad perfectam hominis quantitatem, 3 cael. 3 f) und verhältnismäßig oder beziehungsweise groß (sicut dicitur mons parvus et milium magnum, th. I. II. 113. 9 c). 2. m. ad aliquid, → m. absolute. 3. m. applicatum alicui rei & m. communiter acceptum (3 cael. 3 f) = groß, auf irgendeine Sache angewendet oder von ihr ausgesagt, und groß im Allgemeinen oder gewöhnlichen Sinne des Wortes. 4. m. communiter acceptum, → m. applicatum alicui rei. 5. m. continuum (1 meteor. 15 d) = das zusammenhängende Große. 6. m. quantitate proportionis, → m. absolute. 7. m. secundum quantitatem absolutam, ≈ . 8. m. secundum relationem, ≈ .
- Ex multis parvis non possunt fieri magna continua, → continuus sub b.
Größe, Hoheit, Erhabenheit, Majestät: Tertia vero convenientia, quam imperatores habent cum regibus, et differunt a consulibus sive rectoribus politicis, est institutio legum et arbitraria potestas, quam habent super subditos in dictis casibus, propter quod et eorum dominium maiestas appellatur, imperialis videlicet et regalis, regim. 3. 20; esset etiam una magnitudo et una maiestas, cg. IV. 6; sicut in crimine laesae maiestatis, th. II. II. 108. 4 ad 2.
a) größer im allgemeinen Sinne des Wortes.
- Als Arten des maior gehören hierher: maior extensive & m. intensive (th. III. 1. 4 c) = größer der Ausdehnung und größer der Anspannung oder Anstrengung nach.
b) größer der Ausdehnung nach: in quantitate autem, cum fuerit excellens, dicitur maius, 7 phys. 8 q; omne totum est maius sua parte, cg. I. 10; non quolibet magno est aliquod maius, respectu cuius possit dici minus, 1 sent. 19. 3. 1 ad 2; omne magnum absolute dicitur magnum ad aliquid, quod est esse maius, non autem omne maius est magnum absolute, 3 cael. 3 f.
c) größer der Zeitdauer nach, d. i. älter: ad reverentiam exhibendam maioribus, th. I. II. 100. 11 c; vgl. ib. II. II. 2. 6 c; 16. 2 ad 2; 149. 4 ob. 1.
d) größer dem gedanklichen Umfange nach, d. i. Oberbegriff oder Obersatz eines Schlusses: responderi potest per interemptionem maioris (sc. propositionis), cg. I. 69.
- Eine Art des maior in diesem Sinne ist maior de necessitate (cg. III. 86; 1 sent. 38. 1. 5 ob. 5) = der mit Notwendigkeit wahre Obersatz.
e) größer der Vollkommenheit nach, höher dem Range nach, bedeutender: vita activa pertinet ad maiores, scilicet ad praelatos, th. II. II. 182. 1 ob. 1; quo maius cogitari non potest, cg. I. 10; facit potentia maior tempore minori, ib. 20.
a) böse Tat, schlechte Handlung, der Gegensatz zu beneficium (← sub a): quod beneficium quasi maleficium reputat, th. II. II. 107. 2 c; passio Christi ex parte occidentium ipsum fuit maleficium, ib. III. 48. 3 ad 3.
b) Behexung, Zauberei: vel eis ad maleficia utebantur, th. I. II. 102. 3 ad 2; maleficium nihil aliud erat in mundo, nisi in aestimatione hominum, qui effectus naturales, quorum causae sunt occultae, maleficiis imputabant, 4 sent. 34. 1. 3 c; vgl. cg. III. 106; quodl. 11. 9. 10 c.
a) Schlechtigkeit im allgemeinen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu bonitas (← sub a).
- Als Arten der malitia gehören hierher: malitia moralis & m. naturalis (th. I. 63. 4 ob. 3; I. II. 18. 8 ad 2; 20. 6 c; 34. 4 c; 71. 1 c; cg. III. 107) = die moralische oder sittliche und die physische oder natürliche Schlechtigkeit.
b) Schlechtigkeit im physischen Sinne des Wortes (= malitia naturalis, → sub a): omnis autem perfectio in rebus existens ad perfectionem et bonitatem naturae pertinet, defectus vero et privatio ad malitiam, 6 met. 4 c; vgl. 7 phys. 6 a.
c) Schlechtigkeit im moralischen Sinne des Wortes (= malitia moralis, → sub a), synonym mit vitium (← sub b), der Gegensatz zu virtus (← sub e): malitia non sumitur hic pro peccato, sed pro quadam pronitate voluntatis ad malum, th. I. II. 85. 3 ad 2; quando aliquis peccat in his, sine quibus recte servatis non remanet subiectio hominis ad Deum et foedus humanae societatis, tunc est peccatum ex genere, et talia peccata Philosophus malitias appellat, 2 sent. 42. 1. 4 c; vgl. cg. III. 5 & 146; 3 eth. 11 d; 7 eth. 1 a.
- Zu peccare ex certa malitia → peccare sub b; zu peccatum m. sive ex certa m. → peccatum sub b; zu perfectio in m. → perfectio sub b; zu status m. → status sub c; zu vulnus m. → vulnus.
- Arten der malitia in diesem Sinne sind: 1. malitia acta & m. contracta (mal. 3. 14 ob. 8 & ad 8) = die begangene und die (von einem andern) zugezogene oder ererbte Schlechtigkeit. 2. m. actualis & m. habitualis (th. I. II. 78. 1 ad 3) = die tätliche und die zuständliche oder die in einer Tätigkeit und die in einem Zustand bestehende Schlechtigkeit. 3. m. aegritudinalis & m. bestialis (7 eth. 1 f & 5 m) = die krankhafte und die tierische Schlechtigkeit des Menschen. 4. m. bestialis, → m. aegritudinalis. 5. m. civilis (10 met. 6 h) = die bürgerliche Schlechtigkeit oder die Schlechtigkeit eines Menschen in Bezug auf sein bürgerliches Leben. 6. m. contracta, → m. acta. 7. m. culpae & m. poenae (mal. 1. 5 ob. 7 & 8) = die in der Schuld und die in der Strafe bestehende Schlechtigkeit. 8. m. cum additione & m. simpliciter (7 eth. 5 m) = die mit einem Zusatz benannte Schlechtigkeit und die Schlechtigkeit einfachhin (malitia, quae est secundum modum humanum, simpliciter dicitur malitia, quae autem est non naturalis homini, dicitur cum additione malitia bestialis vel aegritudinalis, et non malitia simpliciter, ib.). 9. m. habitualis, → m. actualis. 10. m. implicita (4 sent. 15. 1. 1. 1 c) = die eingefaltete oder eingeschlossene Schlechtigkeit. 11. m. particularis sive specialis sive quaedam & m. tota (5 eth. 3 b, c & d; 17 g) = die teilweise oder besondere oder eine gewisse und die ganze Schlechtigkeit. 12. m. poenae, → m. culpae. 13. m. quaedam, → m. particularis. 14. m. simpliciter, → m. cum additione. 15. m. specialis, → m. particularis. 16. m. tota, ≈ .
d) Verabscheuung der geistlichen Güter: malitia non accipitur hic, secundum quod est genus vitiorum, sed sicut dictum est (id est secundum quod aliquis in detestationem bonorum spiritualium adducitur), th. II. II. 35. 4 ad 2. In dieser Bedeutung ist die malitia eine filia acediae (←) .
a) böse, schlecht, übel im allgemeinen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu bonus (← sub a).
- Als Arten des malum gehören hierher: malum alicui sive alicuius sive huic sive quantum ad hoc sive secundum quid & m. in se sive secundum se sive secundum seipsum sive secundum suam naturam sive simpliciter (cg. III. 6 & 107; mal. 1. 1 ad 1, 8, 10 & 18; 16. 2 c) = dasjenige, was für irgendetwas oder in Beziehung auf dies oder jenes oder beziehungsweise, und dasjenige, was in oder an sich oder seiner Natur nach oder einfachhin und schlechtweg oder an sich ein Übel (vgl. m. secundum quid sub b; m. ex suppositione alterius sub c) ist, m. a. W. das subjektive und das objektive Übel (aliquid dicitur malum dupliciter. Uno modo, quia est in se malum, sicut furtum vel homicidium, et hoc est simpliciter malum. Alio modo dicitur aliquid malum alicui, et hoc nihil prohibet esse simpliciter bonum, sed secundum quid malum; sicut iustitia, quae est secundum se et simpliciter bona, in malum latroni vertitur, qui per eam punitur, mal. 16. 2 c).
b) böse, schlecht, übel an sich oder objektiv (= malum in se, → sub a), d. i. dasjenige, was und insofern es mit einem ihm übergeordneten Willen (dem göttlichen) nicht übereinstimmt, was m. a. W. nicht so ist, wie es gewollt wird oder gewollt worden ist, ebenfalls der Gegensatz zu bonus (← sub b): in hoc autem consistit ratio mali, ut scilicet aliquid deficiat a bono, th. I. 48. 2 c; non omnis defectus boni est malum, sed defectus boni, quod natum (←) est et debet haberi. Defectus enim visionis non est malum in lapide, sed in animali, quia contra rationem lapidis est, quod visum habeat, ib. 5 ad 1; vgl. ib. 3 c; malum enim est defectus boni, quod natum est et debet haberi, ib. 49. 1 c; malum, quod nihil est aliud, quam privatio debitae perfectionis, cg. I. 71; vgl. ib. II. 41; III. 7 & 13; th. I. II. 75. 1 c; nom. 4. 14-23; 2 sent. 34. 1. 2 c; mal. 1. 1 c.
- Arten des malum in diesem Sinne sind: 1. malum absolute sive abstracte accipiendo sive sumptum & m. concrete acceptum sive concretive sumptum (2 sent. 34. 1. 2 c & ad 3; mal. 1. 1 ad 8) = das Übel an und für sich oder im Allgemeinen genommen oder das Wesen des Übels (= ipsa privatio perfectionis, 2 sent. 34. 1. 2 c) und das Übel so aufgefasst, wie es mit einem Dinge verwachsen in Wirklichkeit vorkommt (id, quod est subiectum talis privationis, vel id, quod talem privationem in altero causat, ib.). 2. m. abstracte accipiendo sive sumptum, → m. absolute. 3. m. actionis sive in actione sive inordinationis in actione & m. corruptionis sive in substantia (th. I. 63. 1 ad 2; cg. III. 6) = das einer Tätigkeit und das einer Substanz anhaftende Übel, m. a. W. das Übel, welches in der Unordnung einer Tätigkeit, und dasjenige, welches in der Verschlechterung oder Verkümmerung (vgl. m. corruptionis sub c) einer Substanz besteht (malum quidem in substantia aliqua est ex eo, quod deficit ei aliquid, quod natum est et debet habere, cg. III. 6; privatio autem ordinis aut commensurationis debitae in actione est malum actionis, ib.; contingit ergo malum esse dupliciter. Uno modo per subtractionem formae aut alicuius partis, quae requiritur ad integritatem rei, sicut caecitas malum est et carere membro. Alio modo per subtractionem debitae operationis, vel quia omnino non est vel quia debitum modum et ordinem non habet, th. I. 48. 5 c). 4. m. causae & m. effectus (ib. 49. 3 ob. 6) = das einer Ursache und das einer Wirkung anhaftende Übel. 5. m. concrete acceptum, → m. absolute. 6. m. concretive sumptum, ≈ . 7. m. corruptionis, → m. actionis. 8. m. effectus, → m. causae. 9. m. ex genere sive secundum speciem suam (th. I. II. 18. 2 c; cg. III. 9; mal. 2. 4 ad 11) = das seiner Gattung oder Art nach (sittlich) Böse (primum malum in actionibus moralibus est, quod est ex obiecto, sicut accipere aliena; et dicitur malum ex genere, genere pro specie accepto, eo modo loquendo, quo dicimus humanum genus totam humanam speciem, th. I. II. 18. 2 c). 10. m. in actione, → m. actionis. 11. m. in actionibus moralibus sive in moralibus sive morale sive moris sive in rebus voluntariis & m. in rebus naturalibus sive naturae sive rei naturalis (ib. 2 c; 34. 1 c; 48. 1 ad 2 & 5 ad 2; I. II. 18. 2 c & 9 ob. 3; 42. 2 c; II. II. 19. 2 ad 2; cg. III. 6, 10, 11 & 12; 1 sent. 39. 2. 2 ad 4) = das moralische oder sittliche und das Natur- oder physische Übel. 12. m. in moralibus, → m. in actionibus moralibus. 13. m. inordinationis, → m. actionis. 14. m. in rebus naturalibus, → m. in actionibus moralibus. 15. m. in rebus voluntariis, ≈ . 16. m. in substantia, → m. actionis. 17. m. integre sive integrum sive perfecte sive perfectum sive summe sive summum sive totaliter (th. I. 49. 3 ob. 1-5 & c; 103. 7 ad 1; cg. III. 15; 2 sent. 1. 1. 1 ad 1; 34. 1. 1 ad 4 & 5 a) = das unversehrte oder vollkommene oder höchste oder vollständige Übel (malum, quod ex toto tollit bonum, erit integrum malum, 2 sent. 34. 1. 5 a). 18. m. morale, → m. in actionibus moralibus. 19. m. moris, ≈ . 20. m. naturae, ≈ . 21. m. naturaliter sive secundum naturalem ordinem sive per se & m. quia prohibitum sive secundum legis positionem (cg. III. 129; mal. 2. 9 ad 4; 16. 2 c) = das gemäß der natürlichen Ordnung oder durch sich und seine eigene Natur Böse (vgl. m. per accidens) und das Böse gemäß einem positiven Verbote. 22. m. per accidens & m. per se (2 sent. 34. 1. 2 c) = dasjenige, was nebenbei, durch etwas ihm Zukommendes, und dasjenige, was als solches, durch sich und seine eigene Natur (vgl. m. naturaliter) ein Übel ist (per se malum dicitur ipsa privatio perfectionis, qua aliquid malum est . . . Malum autem per accidens est duplex, vel id, quod est subiectum talis privationis, vel id, quod talem privationem in altero causat, ib.). 23. m. per essentiam, m. per participationem & m. per privationem participationis (th. I. 49. 3 c & ad 4) = das wesenhafte, das auf Teilnahme an etwas Bösem und das auf Beraubung der Teilnahme an etwas Gutem beruhende Übel. 24. m. perfecte sive perfectum, → m. integre. 25. m. per participationem, → m. per essentiam. 26. m. per privationem participationis, ≈ . 27. m. per se, → m. naturaliter & m. per accidens. 28. m. primum (ib. ob. 6; I. II. 18. 2 c) = das der Zeit oder der Natur nach erste Übel. 29. m. quia prohibitum, → m. naturaliter. 30. m. secundum legis positionem, ≈ . 31. m. secundum naturalem ordinem, ≈ . 32. m. secundum quid & m. simpliciter (ib. I. 11. 2 ad 1) = dasjenige, was beziehungsweise, und dasjenige, was einfachhin ein Übel ist; vgl. m. alicui sub a und m. ex suppositione alterius sub c. 33. m. secundum speciem suam, → m. ex genere. 34. m. simpliciter, → m. secundum quid. 35. m. summe sive summum, → m. integre. 36. m. totaliter, ≈ .
- Bonum est vehementius in agendo, quam malum, → bonus sub b. Bonum fortius est ad movendum, quam malum, ≈ . Id, quod est malum, non est aliquid (mal. 1. 1 c) = das Übel als solches ist nichts. Malum causatur sive contingit ex singularibus defectibus, → bonus sub b. Malum contingit multifariam sive multipliciter, ≈ . Malum est ex particularibus sive singularibus defectibus, ≈ . Malum nominat non ens (2 sent. 34. 1. 2 c) = das Wort Übel bezeichnet ein Nicht-Seiendes. Malum non est effectivum aut salvativum alicuius (nom. 4. 21) = ein Übel ist weder die hervorbringende, noch die erhaltende Ursache für irgendetwas. Malum non est existens neque in existentibus (2 sent. 34. 1. 1 ad 1) = ein Übel als solches existiert weder für sich, noch an etwas Anderm (quia neque ipsum est natura quaedam in universo, neque est aliquid in existente sicut pars perfectionis eius, ib.). Malum non est nisi in bono ut in subiecto (th. I. 49. 3 c; vgl. ib. 48. 3 c; mal. 1. 2 c) = ein Übel kann nur an etwas Gutem als an seinem Subjekte existieren. Malum non habet causam efficientem, sed deficientem (cg. III. 10; vgl. mal. 1. 3 c) = das Übel hat keine es hervorbringende, sondern eine in ihrem Wirken ablassende Ursache. Malum omnifariam contingit ex particularibus defectibus, → bonus sub b. Quilibet singularis defectus causat malum, ≈ .
c) böse, schlecht, übel für etwas oder subjektiv (= malum alicui, → sub a), d. i. dasjenige, was und insofern es für ein geschöpfliches Wesen, insbesondere für den Menschen, vermeidenswert ist, weil es ihm schadet, ebenfalls der Gegensatz zu bonus (← sub c): malum autem dicitur, quia nocet, th. I. II. 39. 4 ad 3; vgl. cg. III. 11; 4 sent. 13. 2. 2 c.
- Hier sind als Arten des malum zu unterscheiden: 1. malum absolute acceptum sive absolutum sive simpliciter acceptum sive simpliciter & m. arctum sive arduum sive cum arduitate et elevatione sive sub ratione ardui sive difficile (th. I. II. 23. 1-3 c; 25. 1 c; 42. 3 c; 46. 3 c; nom. 4. 14; mal. 16. 2 c; verit. 26. 4 c) = das von Schwierigkeiten, welche der Vermeidung desselben entgegenstehen könnten, in Gedanken abgelöste oder einfachhin aufgefasste und das von Schwierigkeiten eingeengte oder das schwer zu vermeidende Übel. 2. m. absolutum, → m. absolute acceptum. 3. m. animae sive spirituale & m. corporis sive corporale (th. I. II. 39. 1 ob. 3 & 4 ad 3; cg. III. 48) = das Übel der Seele und das des Körpers oder das geistige und das körperliche Übel. 4. m. apparens & m. verum (th. II. II. 34. 5 ad 3) = das scheinbare und das wirkliche Übel. 5. m. arctum, → m. absolute acceptum. 6. m. arduum, ≈ . 7. m. coniunctum sive iniacens (ib. I. II. 23. 3 c; 35. 7 c; 36. 1 c) = das mit dem Menschen verbundene oder auf ihm lastende Übel. 8. m. contristans sive contristativum sive laesivum & m. corruptionis sive corruptivum sive nocivum (ib. I. 63. 1 ad 2; I. II. 23. 3 c; 39. 3 c; 41. 3 c; 42. 2 c; Hebr. 11. 7; 3 eth. 2 e), das κακὸν λυπηρόν und κακὸν φθαρτικόν des Aristoteles (Rhetor. II. 5, 1382. a. 22) = das betrübende oder verletzende und das Zerstörungs- oder zerstörende Übel, von denen jenes bloß einem aus sinnlicher Erkenntnis hervorgehenden Begehren, dieses aber der Natur und der aus ihr entspringenden Neigung eines Wesens widerstreitet; vgl. m. corruptionis sub b. 9. m. corporale, → m. animae. 10. m. corporis, ≈ . 11. m. corruptionis, → m. contristans. 12. m. corruptivum, ≈ . 13. m. culpae & m. poenae sive poenale (th. I. 17. 1 c; 19. 9 c, 10 ad 2 & 12 ad 4; 48. 5 c & 6 c; 63 pr.; I. II. 39. 2 ad 3; 42. 3 c; 79. 1 ad 4; II. II. 19. 1 c; 2 sent. 34. 1. 2 c; 3 sent. 34. 2. 3. 1 c; pot. 6. 1 ad 8; mal. 1. 4 c; Hebr. 12. 1, 2, 3 & 4) = das in der Schuld und das in der Strafe bestehende Übel. 14. m. cum arduitate et elevatione, → m. absolute acceptum. 15. m. difficile, ≈ . 16. m. ex suppositione alterius & m. secundum se sive simpliciter (th. I. II. 39. 1 c) = dasjenige, was nach der Unterstellung irgendeines, und dasjenige, was an sich und einfachhin (vgl. m. simpliciter sub a & b & m. absolute acceptum sub c) ein Übel ist (aliquid esse bonum vel malum, potest dici dupliciter. Uno modo simpliciter et secundum se, et sic omnis tristitia est quoddam malum; hoc enim ipsum, quod est appetitum hominis anxiari de malo praesenti, rationem mali habet, impeditur enim per hoc quies appetitus in bono. Alio modo dicitur aliquid bonum vel malum ex suppositione alterius, sicut verecundia dicitur esse bonum ex suppositione alicuius turpis commissi, ib.). 16. m. exterius & m. interius (Hebr. 11. 7) = das äußere und das innere Übel. 17. m. iniacens, → m. coniunctum. 18. m. intellectus (th. I. II. 57. 2 ad 3) = das Übel der Vernunft, d. i. das Falsche oder der Irrtum. 19. m. interius, → m. exterius. 20. m. laesivum, → m. contristans. 21. m. nocivum, ≈ . 22. m. particulare (cg. III. 85; 2 sent. 1. 1. 1 ad 1) = das besondere oder einzelne Übel. 23. m. poenae, → m. culpae. 24. m. poenale, ≈ . 25. m. secundum se, → m. ex suppositione alterius. 26. m. secundum sensum (cg. I. 90) = das sinnlich wahrnehmbare Übel. 27. m. simpliciter, → m. absolute acceptum & m. ex suppositione alterius. 28. m. simpliciter acceptum, → m. absolute acceptum. 29. m. spirituale, → m. animae. 30. m. sub ratione ardui, → m. absolute acceptum. 31. m. temporale (th. I. II. 114. 10 ad 3) = das zeitliche Übel. 32. m. totius multitudinis civilis & m. unius hominis (6 eth. 7 b) = das Übel des Staates und das des einzelnen Menschen. 33. m. unius hominis, → m. totius multitudinis civilis. 34. m. verum, → m. apparens.
Auftrag, Vorschrift, Gebot: quaedam vero praecipiuntur vel prohibentur non quasi praecise debita, sed propter melius, et ista possunt dici mandata, quia quandam inductionem habent et persuasionem, th. I. II. 99. 5 c.
- Zu lex mandatorum → lex sub a.
- Arten des mandatum sind: 1. mandatum affirmativum & m. prohibitorium (praec. prol.) = die bejahende oder gebietende und die verhindernde oder verbietende Vorschrift. 2. m. divinum (ib.; Ps. 18 e) = das göttliche Gebot. 3. m. maximum (praec. 2) = das größte Gebot. 4. m. prohibitorium, → m. affirmativum.
bleibend, synonym mit permanens (←), der Gegensatz zu transiens, pertransiens und transitivus (←) .
offenbarend, kundmachend: est manifestativum quidditatis rei, Eph. 3. 4.
- Zu ratio manifestativa ipsius rei nominatae → ratio sub h; zu verbum m. → verbum sub a; zu virtus m. → virtus sub a; zu visio m. → visio sub a.
Sanftmut: mansuetudo est quaedam medietas circa iras, in qua tamen materia medium proprie acceptum est innominatum, fere etiam extrema, quia non expressis nominibus distinguuntur. Nomen autem mansuetudinis assumitur ad significandum medium, cum tamen ex vi nominis magis declinet ad defectum irae; dicitur enim aliquis mansuetus ex eo, quod non irascitur, quasi manu assuetus ad similitudinem bestiarum, quae iracundiam deponunt manibus hominum assuetae, 4 eth. 13 a; vgl. ib. b-l; circa iras non ponitur nisi una virtus, scilicet mansuetudo, th. I. II. 60. 5 ad 4; vgl. ib. 23. 3 c; vitium oppositum mansuetudini est innominatum, mal. 12. 2 ad 3.
- Über den Unterschied zwischen mansuetudo und clementia (←) heißt es: mansuetudo, inquantum refrenat impetum irae, concurrit in eundem effectum cum clementia, differunt tamen ab invicem, inquantum clementia est moderativa exterioris punitionis, mansuetudo autem proprie diminuit passionem irae, th. II. II. 157. 1 c; vgl. 3 sent. 33. 3. 2. 1 ad 2. Die mansuetudo ist eine von den fructus Spiritus sancti; vgl. fructus sub b.
a) Materie im allgemeinen Sinne des Wortes.
- Als Arten der materia gehören hierher: materia circa quam sive de qua, m. in qua & m. ex qua (th. I. II. 55. 4 c; 72. 3 ad 2; 75. 4 ad 1; trin. 1. 1. 3 c; 2 sent. 36. 1. 5 ad 4; verit. 27. 3 ad 9) = die Materie, um oder über welche, die Materie, in oder an welcher, und die Materie, aus welcher, m. a. W. dasjenige, um was sich eine Tätigkeit bzw. ein Vermögen mit seiner Tätigkeit bewegt, oder das Objekt einer Tätigkeit und des zu ihr gehörenden Vermögens, dasjenige, woran eine Tätigkeit und das entsprechende Vermögen seinen Träger und Inhaber hat, oder das Subjekt einer Tätigkeit und des ihr zugehörigen Vermögens, und dasjenige, woraus etwas entsteht oder besteht oder der Stoff und die stoffliche Ursache (= causa materialis) eines Dinges.
b) Materie, Gegenstand, Objekt einer Tätigkeit und des dazu gehörenden Habitus und Vermögens (= materia circa quam sive de qua, → sub a), synonym mit obiectum (←) und subiectum (← sub c): secundum quod materia patietur, th. I. prol.; tum propter dignitatem materiae, ib. 1. 5 c; materia consilii sunt operationes humanae, ib. I. II. 14. 2 ob. 2; moralia sunt materia prudentiae, sicut factibilia sunt materia artis, ib. 58. 5 ob. 2; si tollebatur seditionis materia, ib. 105. 1 ad 4; materia fidei sunt res, quae creduntur, ib. II. II. 11. 2 ob. 2; artium quaedam sunt, in quarum materia non est aliquod principium, cg. II. 75.
- Zu bonitas ex materia → bonitas sub a.
- Arten der materia in diesem Sinne sind: 1. materia artis, → ars sub b. 2. m. civilis (4 sent. 46. 1. 1. 1 ad 1; 1 eth. 3 b) = das bürgerliche Objekt oder das Objekt, welches in den Handlungen des bürgerlichen Lebens besteht. 3. m. demonstrativa (1 anal. 33 b) = das Objekt, welches Beweise mit apodiktischer Gewissheit zulässt. 4. m. exterior sive extranea (th. I. 18. 3 ad 1; 27. 1 ad 1; II. II. 47. 5 c; 134. 2 c; 3 sent. 33. 2. 2. 1 ad 2; verit. 5. 1 c) = das äußere oder sinnfällige Objekt. 5. m. extranea, → m. exterior. 6. m. moralis (th. I. 84 pr.; II. II. prol.; 58. 8 ad 3; 3 sent. 33. 1. 1. 3 c & 2. 1. 4 c; 34. 3. 2. 1 c; 5 eth. 3 f) = das Objekt der Moralwissenschaft. 7. m. principalis (th. II. II. 143. 1 c) = das hauptsächliche Objekt. 8. m. propinqua sive proxima & m. remota (4 eth. 1 b) = das nähere oder nächste und das entfernte Objekt; vgl. m. propinqua sub c. 9. m. propria (th. I. II. 59. 4 ad 1; 1 anal. 1 a) = das eigentümliche Objekt. 10. m. proxima, → m. propinqua. 11. m. remota, ≈ .
c) Materie, Stoff, stoffliche Ursache, d. i. dasjenige, woraus etwas entsteht oder besteht (= materia ex qua, → sub a), synonym mit subiectum (← sub b), der Gegensatz zu forma (← sub b): materia est id, quod est in potentia, th. I. 3. 2 c; materia est, ex qua aliquid fit, ib. 92. 2 ad 2; materia id, quod est in potentia, est, cg. I. 17; vgl. ib. II. 16 & 43; quodl. 3. 8. 20 c; hoc enim dicimus materiam, primum subiectum, ex quo aliquid fit per se et non secundum accidens et inest rei iam factae, 1 phys. 15 f; materia enim intrat constitutionem substantiae cuiuslibet rei naturalis, 2 phys. 2 a; materia vero non est nec idem specie nec idem numero cum aliis causis, quia materia inquantum huiusmodi (als solche) est ens in potentia, agens vero est ens in actu inquantum huiusmodi, forma vero vel finis est actus (Wirklichkeit) vel perfectio, ib. 11 b; per materiam id est per id, in quod aliquid transmutatur per generationem vel corruptionem, 1 gener. 8 g; materia enim dicitur substantia, non quasi ens aliquid actu existens in se considerata, sed quasi in potentia, ut sit aliquid actu, 8 met. 1 f; illud, ex quo fit aliquid, videtur esse materia illius, sicut ex elementis fiunt corpora mixta et sunt eorum materia, ib. 4 l; dupliciter dicitur aliquid fieri ex aliquo, scilicet ex privatione et ex subiecto, quod dicitur materia, sicut dicitur, quod homo fit sanus et quod laborans fit sanus. Dicitur autem magis aliquid fieri ex privatione, quam ex subiecto, sicut magis dicitur aliquis fieri sanus ex laborante, quam ex homine . . . Sed in quibusdam privatio est non manifesta et innominata, sicut privatio cuiuscumque figurae in aere non habet nomen nec etiam privatio domus in lateribus et in lignis, et ideo utimur materia pro materia et privatione simul. Et propter hoc sicut illic dicimus, quod sanus fit ex laborante, ita hic dicimus, quod statua fit ex aere et domus ex lapidibus et lignis, 7 met. 6 n; vgl. 2 met. 3 c-f; 5 met. 21 a; sicut enim propter hoc, quod est innominata privatio, aliquando simplici nomine materiae significatur materia cum privatione, ut supra dictum est, quod aes accipitur pro aere infigurato, cum dicimus, quod ex aere fit statua, ita etiam, quando forma est innominata, simplici nomine materiae intelligitur compositum ex materia et forma, non quidem determinata, sed communi, 7 met. 12 e.
- Zu abstractio a materia, a m. individuali, sensibili & intelligibili → abstractio sub c; zu abstrahere a m., a m. communi & a m. individuali sive signata, a m. intelligibili & a m. sensibili → abstrahere sub I c); zu appetitus m. → appetitus sub b; zu distinctio m. → distinctio sub b; zu diversitas m. → diversitas; zu divisio secundum m. → divisio; zu forma in m. → forma sub b; zu homo extra m. → homo; zu idem m. sive secundum m. → idem; zu infinitas m. → infinitas; zu infinitum ex parte m. sive secundum m. sive secundum rationem m. → infinitus; zu motus ad m. → motus sub b; zu ordo m. → ordo sub a; zu pars m. → pars sub a; zu potentia m. → potentia sub d; zu praeparatio m. → praeparatio sub a; zu ratio in m. → ratio sub k; zu transmutatio secundum m. → transmutatio sub a; zu vita m. permixta → vita sub a.
- Als Arten der materia sind hier anzuführen: 1. materia aerea & m. terrea sive terrestris (th. I. 67. 2 ad 2; 4 sent. 44. 3. 2. 2 c) = die luftartige und die erdartige Materie. 2. m. aliena & m. propria (4 sent. 44. 3. 2. 2 c) = die fremde und die eigene (vgl. m. communis) Materie. 3. m. communis & m. particularis sive propria sive individualis sive individuans (th. I. 3. 3 c; 12. 4 c; 14. 11 c; 67. 2 ad 2; 75. 4 c; 85. 1 ad 2; 86. 3 c; cg. II. 30 & 50; III. 41; trin. 2. 1. 2 c; 2 phys. 4 f & 5 b; 1 cael. 19 b; 3 anim. 8 c) = die allgemeine oder gemeinsame und die besondere (vgl. m. aliena) oder individuelle Materie. 4. m. composita & m. simplex (cg. III. 97) = die zusammengesetzte und die einfache Materie. 5. m. contingens, m. naturalis sive necessaria, m. possibilis & m. remota sive impossibilis (th. III. 16. 1 ad 1; 1 perih. 13 a) = die nichtnotwendige, die naturgemäße (vgl. m. naturalis unten) oder notwendige, die mögliche und die beseitigte (vgl. m. propinqua) oder unmögliche Materie (si praedicatum per se insit subiecto, dicetur esse enuntiatio in materia necessaria vel naturali, ut cum dicitur homo est animal vel homo est risibile. Si vero praedicatum per se repugnet subiecto quasi excludens rationem ipsius, dicetur enuntiatio esse in materia impossibili sive remota, ut cum dicitur homo est asinus. Si vero medio modo se habeat praedicatum ad subiectum, ut scilicet nec per se repugnet subiecto nec per se insit, dicetur enuntiatio esse in materia possibili sive contingenti, 1 perih. 13 a). 6. m. contrarietati subiecta & m. contrarietati non subiecta (cg. II. 33; 5 met. 4 a) = die dem konträren Gegensatze unterworfene und die ihm nicht unterworfene Materie. 7. m. corporalis sive corpulenta sive corporalium & m. spiritualis sive spiritualium (th. I. 12. 11 c; 46. 3 c; 75. 5 a; 85. 1 ad 2; 90. 4 c; I. II. 50. 4 ad 2; cg. II. 16, 22 & 56; III. 102; pot. 3. 11 ad 8; 2 anim. 12 b) = die körperliche (materia enim sensibilis dicitur materia corporalis, secundum quod subiacet qualitatibus sensibilibus, scilicet calido et frigido, duro et molli et huiusmodi, th. I. 85. 1 ad 2) und die geistige Materie oder die Materie der körperlichen und die der geistigen Dinge. 8. m. corporalium, → m. corporalis. 9. m. corpulenta, ≈ . 10. m. corruptibilium & m. generabilium (4 sent. 44. 1. 1. 1 ad 3) = die Materie der vergänglichen und die der entstehbaren Dinge. 11. m. debita & m. indebita (th. III. 64. 5 ad 3; mal. 7. 1 c) = die gehörige oder sich gebührende und die ungehörige oder sich nicht gebührende Materie. 12. m. demonstrata sive designata sive signata sive determinata & m. non signata (th. I. 75. 4 c; 76. 4 ad 4; 78. 2 ad 3; 85. 1 ad 2; 115. 1 c; 119. 1 c; II. II. 123. 2 c; III. 60. 7 c; cg. I. 21 & 65; II. 75; IV. 31 & 40; trin. 1. 2. 2 c; 1 sent. 23. 1. 1 c; verit. 2. 6 ad 1; ente 2 h & 3 g; 1 cael. 19 b & i) = die gezeigte oder bezeichnete oder bestimmte und die nicht bezeichnete Materie (dico materiam signatam, quae sub certis dimensionibus consideratur, ente 2 h). 13. m. designata, → m. demonstrata. 14. m. determinata, ≈ . 15. m. dimensioni subiecta sive quantitati subiecta (th. I. 76. 4 ad 4; 115. 1 c) = die der Ausdehnung oder der Größe unterworfene, m. a. W. die körperliche Materie; vgl. m. corporalis. 16. m. elementaris (ib. 71. 1 ad 1; 76. 1 c; 4 sent. 47. 2. 2. 2 ob. 4) = die elementare Materie oder die Materie der Elemente, m. a. W. dasjenige, woraus die Elemente entstanden sind. 17. m. enuntiationis & m. syllogismi (1 perih. 13 a; 1 anal. 1 a, 4 a & 22 a; 1 phys. 2 e; syll.) = die Materie der Aussage oder des Urteils (nämlich Subjekts- und Prädikatsbegriff) und die des Schlusses (nämlich Ober-, Mittel- und Unterbegriff bzw. Ober- und Untersatz). 18. m. generabilium, → m. corruptibilium. 19. m. impossibilis, → m. contingens. 20. m. indebita, → m. debita. 21. m. individualis sive individuans, → m. communis. 22. m. informis (th. I. 66. 3 ob. 1 & 4 c; II. II. 26. 10 ad 1; cg. IV. 20; pot. 4. 1 c & ad 1 & 13) = die formlose oder Form entbehrende Materie, m. a. W. die Materie, welche entweder eine bestimmte, oder jede Form überhaupt entbehrt. 23. m. intelligibilis & m. sensibilis (th. I. 85. 1 c & ad 2; III. 77. 2 ad 4; cg. II. 75; III. 105; 4 sent. 12. 1. 1. 3 c; verit. 2. 6 ad 1; 1 anal. 41 a; 2 anal. 9 c; 1 phys. 1 a; 2 phys. 3 e; 1 cael. 19 b; 3 anim. 8 b; 7 met. 10 c, 8 met. 5 e) = die ὕλη νοητὴ καὶ αἰσθητή des Aristoteles, d. i. die übersinnliche oder bloß durch die Phantasie (quae quandoque intellectus vocatur, 7 met. 10 c) erfassbare Materie (quae quidem materia intelligibilis consideratur, secundum quod aliquid divisibile accipitur vel in numeris vel in continuis, 2 anal. 9 c) und die sinnliche oder sinnfällige Materie, unter welcher vorzugsweise die fünf sog. sinnlich wahrnehmbaren Qualitäten (→ qualitas) zu verstehen sind. 24. m. intelligibilis communis sive non signata & m. intelligibilis individualis (th. I. 85. 1 ad 2; verit. 2. 6 ad 1) = die allgemeine oder nicht (genau) bezeichnete und die individuell oder genau bezeichnete übersinnliche oder durch die Phantasie vorstellbare (vgl. m. intelligibilis) Materie (quantitates . . . non . . . possunt considerari sine intellectu [Vorstellung] substantiae quantitati subiectae, quod esset eas abstrahi a materia intelligibili communi, possunt tamen considerari sine hac vel illa substantia, quod est eas abstrahi a materia intelligibili individuali, th. I. 85. 1 ad 2). 25. m. naturalis (cg. III. 105; IV. 45; verit. 2. 6 ad 1; 2 phys. 3 e) = die natürliche oder zur Natur gehörige Materie; vgl. m. contingens. 26. m. necessaria, → m. contingens. 27. m. non signata, → m. demonstrata. 28. m. particularis, → m. communis. 29. m. possibilis, → m. contingens. 30. m. praeiacens (th. I. 90. 2 ad 1; III. 75. 3 c; cg. II. 17; IV. 83; 2 sent. 8. 1. 4. 1 ad 1) = die vorliegende oder vorher existierende Materie. 31. m. prima sive pura & m. ultima (th. I. 3. 8 c; 7. 2 ad 3; 115. 1 ad 2; cg. I. 17; II. 17, 34, 76 & 81; 2 sent. 12. 1. 4 c; spir. 1 c; 1 phys. 13 e; 2 phys. 2 a; 3 phys. 12 g; 1 cael. 18 f; 1 gener. 8 g; 2 met. 3 b & c; 7 met. 10 b; 8 met. 1 g; 12 met. 3 b) = die erste oder lautere und die letzte Materie, m. a. W. dasjenige Woraus eines Dinges, was in der ontologischen Reihenfolge der Substanzen als zuerst da seiend gedacht werden muss und nichts als Materie ist (id communiter materia prima nominatur, quod est in genere substantiae ut potentia quaedam intellecta praeter omnem speciem et formam et etiam praeter privationem, quae tamen est susceptiva et formarum et privationum, spir. 1 c), und die individuelle Materie eines Dinges, welche in der mit der materia prima anfangenden ontologischen Ordnung der Materien eines Naturdinges die letzte Stelle einnimmt, z. B. bei einem Tier- oder Menschenindividuum dieser oder jener bestimmte animalische Körper, dem als Materien des Tier- oder Menschenindividuums gemäß der ontologischen Ordnung der Dinge vorausgehen: animalischer Körper, organischer Körper, zusammengesetzter Körper, Element, erste Materie; vgl. cg. II. 90. 32. m. privationi subiecta (5 met. 4 a) = die einer Beraubung oder einem Mangel unterworfene oder zugängliche Materie. 33. m. propinqua sive proxima & m. remota (th. III. 31. 6 ad 3; 84. 2 c; cg. II. 90; syll.) = die nähere oder nächste und die entfernte Materie (sicut statuae proxima materia est metallum, remota vero aqua, th. III. 84. 2 c; materia vero eius [sc. syllogismi] sunt tres termini ut materia remota et duae propositiones ut propinqua, syll.); vgl. m. propinqua sub b. 34. m. propria, → m. aliena & m. communis. 35. m. proxima, → m. propinqua. 36. m. pura, → m. prima. 37. m. quantitati subiecta, → m. dimensioni subiecta. 38. m. remota, → m. contingens & m. propinqua. 39. m. sacramenti (th. III. 60. 6 ad 2 & 7 c; cg. IV. 59 & 75; 4 sent. 7. 1. 2. 1 c) = die Materie des Sakraments, welche in dem bei Spendung desselben angewendeten äußern Zeichen besteht. 40. m. sanctificata (verit. 27. 4 a & ad 10) = die geheiligte Materie. 41. m. sensibilis, → m. intelligibilis. 42. m. sensibilis communis sive in communi & m. sensibilis individualis sive signata (th. I. 85. 1 ad 2; 1 cael. 19 b) = die allgemeine und die besondere oder individuelle sinnlich wahrnehmbare Materie (materia [id est sensibilis] est duplex, scilicet communis et signata vel individualis; communis quidem, ut caro et os, individualis autem, ut hae carnes et haec ossa, th. I. 85. 1 ad 2). 43. m. sensibilis individualis sive signata, → m. sensibilis communis. 44. m. signata, → m. demonstrata. 45. m. simplex, → m. composita. 46. m. situata (4 sent. 44. 2. 2. 2 c) = die mit einer örtlichen Lage versehene Materie. 47. m. spiritualis sive spiritualium, → m. corporalis. 48. m. syllogismi, → m. enuntiationis. 49. m. terrea sive terrestris, → m. aerea. 50. m. transiens (5 met. 4 a) = die vorübergehende Materie. 51. m. ultima, → m. prima.
- Forma est finis materiae, → forma sub b. Materia est individuationis principium (1 anal. 38 c; vgl. th. I. 29. 3 ob. 4), oder: materia sensibilis signata est individuationis et singularitatis principium (1 cael. 19 b; vgl. ente 2 h) = die Materie und zwar die sinnlich wahrnehmbare und genau bezeichnete Materie ist das Prinzip der Einzeldingigkeit. Materia est propter formam (2 anal. 8 a; 1 phys. 1 a) = die Materie ist um der Form willen da. Materia sensibilis signata est individuationis et singularitatis principium, ↑: Materia est individuationis principium.
a) materiell, stofflich, d. i. die Materie, den Stoff, das Woraus (materia ex qua, → materia sub a) eines Dinges betreffend, sich nach Weise der Materie eines Dinges verhaltend, der Gegensatz zu formalis (←): in passionibus sensitivi appetitus est considerare aliquid quasi materiale, scilicet corporalem transmutationem, th. I. 20. 1 ad 2; quod est materiale in passione amoris, ib. I. II. 28. 5 c; vgl. ib. 44. 1 c; quod materiale est, attenditur (kommt in Betracht) secundum id, quod exterius agitur, ib. II. II. 59. 3 ad 3; formale (excedit) id, quod est materiale, cg. II. 45; vgl. ib. 63; natura enim sensitiva, ex qua sumitur ratio (Wesen) animalis, est materiale in homine respectu naturae intellectivae, ex qua sumitur differentia specifica hominis, scilicet rationale (vgl. concretio sub b), ib. 95.
- Als Arten des materiale gehören hierher: materiale signatum fluens et refluens & m. signatum permanens (4 sent. 44. 1. 2. 4 c) = die hinfließende und zurückfließende oder die vergehende und zurückkehrende und die bleibende oder fortdauernde genau bezeichnete Materie.
b) materiell, stofflich, d. i. von stofflicher Natur seiend, zur Materie gehörig, mit einer Materie behaftet, in einer Materie existierend (vgl. materia ex qua unter materia sub a), der Gegensatz zu immaterialis (←) und spiritualis (← sub a): per aliam (potentiam cognoscamus) singularia et materialia, th. I. 14. 11 c; omne illud, cuius esse est in materia, oportet esse materiale, cg. II. 56; vgl. ib. 73; 1 perih. 3 b.
Stofflichkeit: plantae non cognoscunt propter suam materialitatem, th. I. 14. 1 c; res in Deo sunt maxime abstractae ab omni materialitate, ib. 11 ob. 2; vgl. cg. I. 65; II. 65 & 75; 4 sent. 49. 2. 1 ad 16.
a) nach Weise oder im Sinne der Materie, mit Bezug oder im Hinblick auf die Materie eines Dinges (vgl. materia ex qua unter materia sub a), der Gegensatz zu formaliter (←): non quidem materialiter, sed secundum rationem (Beziehung) formalem, th. I. 1. 3 c; actus intellectus . . . materialiter autem et dispositive in inferioribus viribus, ib. 89. 5 c; vgl. ib. I. II. 13. 1 c; 17. 4 c; 18. 6 c; II. II. 59. 3 c & ad 3; 98. 1 ad 3; 162. 6 c.
b) materieller- oder stofflicherweise (vgl. materia ex qua unter materia sub a), der Gegensatz zu immaterialiter (←) .
mathematisch, zur Mathematik gehörend, sie betreffend: mathematica non subsistunt separata secundum esse, . . . Sunt autem mathematica separata secundum rationem tantum, prout abstrahuntur a motu et materia, th. I. 5. 3 ad 4; mathematica abstrahunt (= abstrahuntur) a materia sensibili, sed non a materia intelligibili, inquantum in intellectu remanet continua quantitas abstracta a sensibili qualitate, 3 anim. 8 b; vgl. th. I. 11. 3 ad 2; 44. 1 ad 3; III. 77. 2 ad 4; 2 anal. 9 c; 1 phys. 1 a; 2 phys. 3 e; 1 cael. 19 b; 2 cael. 14 f; 3 cael. 3 c; 1 gener. 18 d; 5 met. 16 b & 17 d; 6 met. 1 e & f.
- Mathematica sc. philosophia sive scientia (2 anal. 9 c; 2 phys. 3 h; 1 meteor. 3 h) = die heutige Mathematik. Mathematicus sc. philosophus (th. I. 44. 1 ad 3; 4 sent. 12. 1. 2. 1 ad 2; 2 phys. 3 a, b & e; 1 cael. 2 e) = der heutige Mathematiker.
ehelich.
- Zu actus matrimonialis → actus sub a; zu consensus m. → consensus sub b.
Ehe: dicitur matrimonium . . . ob hoc, quod mulier non debeat ad aliud nubere, nisi ut sit mater; potest etiam dici matrimonium quasi matris munium id est officium, quia feminis maxime incumbit officium educandae prolis; vel dicitur matrimonium quasi matrem muniens, quia iam habet, quo defendatur et muniatur, scilicet virum; vel dicitur matrimonium quasi matrem monens, ne virum relinquat alteri adhaerens; vel dicitur matrimonium quasi materia unius, quia in eo fit coniunctio ad unam prolem materialiter inducendam, ut dicatur matrimonium a μόνος et materia; vel dicitur matrimonium . . . a matre et nato, quia per matrimonium efficitur aliqua mater nati, 4 sent. 27. 1. 1. 2 c; matrimonium . . . consistit in coniunctione maris et feminae intendentium prolem ad cultum Dei generare et educare, cg. IV. 78; vgl. ib. III. 122.
- Zu actus matrimonii → actus sub a; zu bonum m. → bonus sub c; zu causa m. & separationis m. → causa sub f; zu debitum m. → debitus sub a; zu ius m. → ius sub a; zu status m. → status sub d.
- Arten des matrimonium sind: 1. matrimonium carnale sive corporale sive materiale & m. spirituale (th. I. 95. 1 ob. 5; II. II. 154. 1 ad 3; 4 sent. 27. 1. 2. 3 ob. 3 & ad 3; 29. 1. 4 ad 4; 38. 1. 5 c; 49. 4. 1 ad 5; virt. 2. 12 ob. 24; verit. 28. 8 ob. 7; 2 Cant. 1) = die fleischliche oder körperliche und die geistige oder geistliche Ehe (quod est inter Christum et animam sive ecclesiam, th. I. 95. 1 ob. 5; 4 sent. 38. 1. 5 c; 49. 4. 2 c). 2. m. certum (4 sent. 29. 1. 3. 3 ob. 2) = die gewisse oder sicher bestehende Ehe. 3. m. clandestinum (ib. 28. 1. 3 ad 3 & 4) = die geheime oder im Geheimen, nicht in facie ecclesiae abgeschlossene Ehe. 4. m. consummatum & m. inconsummatum (th. III. 29. 2 c; 4 sent. 28. 1. 4 ad 4; 30. 1. 2 ad 9; quodl. 11. 9. 10 c) = die (durch die copula carnalis) vollzogene oder vollendete und die (dadurch noch) nicht vollzogene oder vollendete Ehe; vgl. m. initiatum. 5. m. contractum & m. contrahendum (th. II. II. 154. 7 ad 3; 4 sent. 27. 1. 3. 2 ad 2; 3. 1. 3 ad 4; 34. 1. 1 ad 7; 37. 2. 2 c; 38 pr.; quodl. 6. 3. 5 c) = die geschlossene oder eingegangene und die zu schließende oder einzugehende Ehe. 6. m. corporale, → m. carnale. 7. m. firmum (4 sent. 39. 1. 5 ad 1) = die feste oder unauflösliche Ehe. 8. m. illegitimum & m. legitimum (cg. IV. 50; 4 sent. 41. 1. 3. 1 ob. 2 & 5. 2 c; mal. 4. 8 ob. 1) = die unrechtmäßige oder ungültige und die rechtmäßige oder gültige Ehe. 9. m. imperfectum & m. perfectum (4 sent. 28. 1. 1 ob. 1 & c; 30. 2. 2 ob. 1 & c; 39. 1. 2 c & 5 ad 1) = die unvollkommene und die vollkommene Ehe oder die Ehe der Ungläubigen und die der Christen. 10. m. inconsummatum, → m. consummatum. 11. m. initiatum (ib. 28. 1. 4 ad 4) = die (per consensum, ib. ob. 4) angefangene Ehe, welche der (per carnalem copulam, ib.) vollzogenen Ehe gegenübersteht; vgl. m. consummatum. 12. m. legitimum, → m. illegitimum. 13. m. perfectum, → m. imperfectum. 14. m. praesumptum sive reputatum & m. verum (th. III. 29. 2 c; 4 sent. 29. 1. 3. 2 ob. 2; 30. 2. 1. 2 ad 1; 31. 1. 3 c; 34. 1. 1 ad 7; 39. 1. 3 c; 41. 1. 3. 1 ob. 2) = die vermutete oder vermeintliche und die wahre oder wirkliche Ehe. 15. m. ratificatum sive ratum (4 sent. 39. 1. 5 a & ad 1 & 6 c) = die von der Kirche gutgeheißene Ehe. 16. m. ratum, → m. ratificatum. 17. m. reputatum, → m. praesumptum. 18. m. spirituale, → m. corporale. 19. m. verum, → m. praesumptum.
auf mittelbare Weise, durch Vermittelung oder Dazwischenkunft eines andern, synonym mit indirecte (← sub b), der Gegensatz zu directe (← sub b) und immediate (←): illud in esse producitur vel mediate, vel immediate, cg. I. 96.
durch ein andres vermittelt, abgeleitet, mittelbar, der Gegensatz zu immediatus (←): demonstrator syllogizet, ex demonstrabilibus sive mediatis, 1 anal. 4 n.
Mitte: in medietate temporis, cg. II. 19; quod virtus moralis sit medietas et qualiter sit medietas, 2 eth. 11 a; vgl. ib. 6 i.
- Eine Art der medietas ist medietas arithmetica (th. II. II. 61. 2 c) = die arithmetische Mitte; vgl. medium arithmeticum unter medium sub a.
- Virtus moralis est habitus electivus, in medietate existens, ut sapiens determinabit, → virtus sub e. Virtus moralis est quaedam medietas et est medii coniectatrix, ≈ .
a) nachdenken, nachsinnen über etwas: nihil autem est aliud meditari, quam multoties considerare (←) aliqua, mem. 3 g; vgl. th. II. II. 49. 1 ad 2.
b) sinnen auf etwas: qui meditatur id est qui intendit inter aliquos seminare discordias, th. II. II. 41. 2 ad 5.
Nachdenken, Nachsinnen (vgl. meditari sub a): meditatio vero pertinere videtur ad processum rationis ex principiis aliquibus pertingentibus ad veritatis alicuius contemplationem (←), th. II. II. 180. 3 ad 1; vgl. ib. ad 4; 4 sent. 15. 4. 1. 2 ad 1.
a) Mittleres, Mittel, Mitte (= medietas, ←): in omnibus causis efficientibus ordinatis primum est causa medii et medium est causa ultimi, sive media sint plura sive unum tantum, th. I. 2. 3 c; in omni motu successivo est aliquid medium inter eius extrema, quia medium est, ad quod continue motum prius venit, quam ad ultimum, cg. II. 19; medium est, in quod primo aptum natum (←) est pervenire id, quod continue mutatur secundum naturam, quam in ultimum terminum motus, in quem mutatur, 5 phys. 5 c; vgl. 8 phys. 19 c; haec est definitio mediorum, quod media sunt, inter quae prius venit illud, quod mutatur de uno extremorum, quam in alterum extremum, 10 met. 9 b; in medio est duo considerare, scilicet rationem, quare dicitur medium, et actum medii. Dicitur autem aliquid medium ex hoc, quod est inter extrema, actus autem medii est extrema coniungere, 3 sent. 19. 1. 4. 2 c; medium accipitur in aliquo dupliciter. Uno modo ex comparatione ad extrema eiusdem rei, sicut medium in circulo; et tale medium oportet quod aeque distet ab extremis. Alio modo ex comparatione ad aliquam regulam extra; et tunc non oportet, quod medium aeque distet ab extremis, sed quod aequetur regulae, ib. 33. 1. 3. 1 ad 2.
- Zu fieri ex medio → fieri.
- Als Arten des medium gehören hierher: 1. medium arithmeticum, m. geometricum & m. harmonicum sive musicum (virt. 1. 13 ob. 7 & ad 7) = das arithmetische (ut 6 inter 4 et 8, quia secundum aequalem quantitatem distat ab utroque, ib. ob. 7), das geometrische (sicut 6 inter 9 et 4, quia secundum eandem proportionem, scilicet sesquialteram, ab utroque extremo distat, licet non secundum eandem quantitatem, ib.) und das harmonische oder musikalische Mittel (sicut 3 est medium inter 6 et 2, quia, quae proportio est unius extremi ad alterum, scilicet 6 ad 2, eadem est proportio 3, quod est distantia inter 6 et 3, ad 1, quod est differentia inter 2 et 3, ib.). 2. m. geometricum, → m. arithmeticum. 3. m. harmonicum, ≈ . 4. m. in mensuratis et regulatis (th. II. II. 17. 5 ad 2) = die Mitte bei Dingen, welche ein Maß und eine Richtschnur haben (medium accipitur in regulatis et mensuratis, secundum quod regula vel mensura attingitur, secundum autem quod exceditur regula, est superfluum, secundum autem defectum a regula est diminutum, ib.). 5. m. iustitiae (ib. 58. 10 a; 61. 2 a & c) = die Mitte der Gerechtigkeit oder die Mitte, welche die Tugend der Gerechtigkeit innezuhalten sucht (in iustitia distributiva non accipitur medium secundum aequalitatem rei ad rem, sed secundum proportionem rerum ad personas, ut scilicet, sicut una persona excedit aliam, ita etiam res, quae datur uni personae, excedat rem, quae datur alicui, et dicit Philosophus [Eth. Nic. V. 7, 1131. b. 12 sq.], quod medium est secundum geometricam proportionalitatem, in qua attenditur aequale non secundum quantitatem, sed secundum proportionem; sicut si dicamus, quod, sicut se habent sex ad quattuor, ita se habent tria ad duo, quia utrobique est sesquialtera proportio (← sub a), in qua maius habet totum minus et mediam partem eius, non autem est aequalitas excessus secundum quantitatem, quia sex excedunt quattuor in duobus, tria excedunt duo in uno. Sed in commutationibus redditur aliquid alicui singulari personae propter rem eius, quae accepta est, ut maxime patet in emptione et venditione, in quibus primo invenitur ratio (Wesen) commutationis. Et ideo oportet adaequare rem rei, ut, quanto iste plus habet, quam suum sit, de eo, quod est alterius, tantumdem restituat ei, cuius est. Et sic fit aequalitas secundum arithmeticam medietatem, quae attenditur secundum parem quantitatis excessum; sicut quinque est medium inter sex et quattuor, in unitate enim excedit et exceditur. Si ergo a principio uterque habebat quinque, et unus eorum accepit unum de eo, quod est alterius, unus, scilicet accipiens, habebit sex et alii relinquentur quatuor. Erit ergo iustitia, si uterque reducatur ad medium, ut accipiatur unum ab eo, qui habet sex, et detur ei, qui habet quatuor; sic enim uterque habebit quinque quod est medium, ib. 61. 2 c; vgl. 5 eth. 5 & 6). 6. m. musicum, → m. arithmeticum. 7. m. proportionis (4 sent. 44. 2. 2. 6 ad 3) = die Mitte des Verhältnisses oder die verhältnismäßige Mitte; vgl. m. arithmeticum & m. iustitiae. 8. m. rationis sive secundum rationem & m. rei (th. I. II. 64. 2 c; 3 sent. 33. 1. 3. 2 c; virt. 1. 13 ad 7; 2 cael. 20 g) = die Mitte gemäß der Vernunft (id, quod a ratione ponitur in aliqua materia, th. I. II. 64. 2 c) und die der Sache nach. 9. m. rei, → m. rationis. 10. m. secundum rationem, ≈ . 11. m. virtutis (ib. ob. 1-3; 4 ob. 2 & c; cg. III. 110 & 134/135; virt. 1. 13 ob. 7 & c; 2 eth. 11 f-h) = die Mitte der Tugend d. i. diejenige Mitte, auf welche die Tugend abzielt. Non est contrarietas medii ad extrema, → contrarietas sub a. Virtus in medio sive in mediocritate consistit, → virtus sub e. Virtus moralis est quaedam medietas et est medii coniectatrix, ≈ . Virtus moralis in medio consistit quoad nos determinata ratione, ≈ .
b) Mittel, Werkzeug: sunt aliqua media divinae providentiae, th. I. 22. 3 c; sint medium aliquod ad cognoscendas substantias separatas, cg. III. 42; an sit aliquod medium, quo possit demonstrari, 2 anal. 1 e.
- Zu unire per medium & sine m. → unire.
- Arten des medium in diesem Sinne sind: 1. medium agens & m. formale (virt. 2. 1 ad 14) = das bewirkende und das formgebende Mittel oder das Mittel nach Weise der hervorbringenden Ursache und dasjenige nach Weise der Form. 2. m. congruentiae sive congruitatis & m. necessitatis (3 sent. 2. 2. 1. 1 c & 2. 1 c) = das Mittel der Geziemung und das der Notwendigkeit oder das zur Erreichung eines Zweckes passende und das hiezu notwendige Mittel (medium congruentiae est, quod facit [beiträgt] ad decentem coniunctionem extremorum, quae tamen nihilominus sine illo esse possit, . . . medium autem necessitatis est, sine quo coniunctio extremorum esse non potest, ib. 1. 1 c). 3. m. coniunctum & m. extraneum sive extrinsecum (th. I. 78. 3 c; 2 anim. 21 a) = das (mit der Substanz eines Agens) verbundene und das (ihr) äußere oder äußerlich gegenüberstehende Mittel. 4. m. demonstrationis sive in demonstrationibus sive demonstrativum sive necessarium & m. dialecticum sive probabile (th. I. 2. 2 ob. 2; 3. 5 c; 47. 1 ad 3; 58. 7 ad 3; 62. 7 ad 1; 94. 1 ad 3; I. II. 67. 3 c; II. II. 1. 1 c; verit. 2. 13 c; 29. 1 ob. 8; 1 anal. 19 f; 2 anal. 1 a & g) = das notwendig wahre oder etwas als notwendig wahr dartuende und das wahrscheinliche oder etwas wahrscheinlich machende (Beweis-) Mittel. 5. m. demonstrativum, → m. demonstrationis. 6. m. dialecticum, ≈ . 7. m. exemplare (cg. I. 69) = das vorbildliche Mittel. 8. m. extraneum, → m. coniunctum. 9. m. extraneum sive extra positum & m. proprium (1 anal. 24 a, 29 a & 35 h) = das äußere, oder von außen hergeholte (vgl. m. coniunctum) und das eigentümliche oder eigene (Beweis-) Mittel. 10. m. extra positum, → m. extraneum. 11. m. extrinsecum, → m. coniunctum. 12. m. formale, → m. agens. 13. m. habitum (1 anal. 32 c) = das etwas unmittelbar berührende Mittel (id est immediate sequens, ib.). 14. m. in demonstrationibus, → m. demonstrationis. 15. m. in quo, m. quo & m. sub quo sc. cognitionis sive visionis (th. I. 12. 5 ad 2; 94. 1 ad 3; 3 sent. 14. 1. 1. 3 ad 1; 4 sent. 49. 2. 1 ad 15; verit. 2. 5 ad 10; 18. 1 ad 1; quodl. 7. 1. 1 c) = das Mittel in welchem, das Mittel durch welches, und das Mittel unter oder aus welchem erkannt oder gesehen wird (in aliqua visione triplex medium considerari potest. Unum est medium, sub quo videtur, aliud quo videtur, quod est species rei visae, aliud a quo accipitur cognitio rei visae. Sicut in visione corporali medium, sub quo videtur, est lumen, quo aliquid fit actu visibile et visus perficitur ad videndum; medium autem, quo videtur, est ipsa species rei sensibilis in oculo existens, quae sicut forma videntis, inquantum est videns, principium est visivae operationis; medium autem, a quo accipitur cognitio rei visae, est sicut speculum, a quo interdum species alicuius visibilis, utpote lapidis, fit in oculo, non immediate ab ipso lapide, verit. 18. 1 ad 1). 16. m. mathematicum & m. naturale (th. I. 1. 1 ad 2; I. II. 54. 2 ad 2) = das mathematische und physische (Beweis-) Mittel oder das Beweismittel des Naturforschers und das des Mathematikers. 17. m. naturale, → m. mathematicum. 18. m. necessarium, → m. demonstrationis. 19. m. necessitatis, → m. congruentiae. 20. m. probabile, → m. demonstrationis. 21. m. proprium, → m. extraneum. 22. m. quo, → m. in quo. 23. m. sensibile (2 anal. 1 h) = das sinnlich wahrnehmbare (Beweis-) Mittel. 24. m. sub quo, → m. in quo. 25. m. syllogismi sive syllogisticum (th. I. II. 99. 6 c; 2 anal. 1 a, e, g & h) = das Schlussmittel, d. i. dasjenige, mittels dessen ein Schluss zustande kommt (in demonstrationibus autem cognitio conclusionis adquiritur per aliquod medium et per primas propositiones indemonstrabiles, ib. a; causa est medium in demonstratione, quae facit scire, quia scire est causam rei cognoscere, ib. g). 26. m. syllogisticum, → m. syllogismi.
c) Mittelbegriff, d. i. derjenige Begriff, welcher mit seinem Umfang zwischen dem Oberbegriff und Unterbegriff eines Schlusses (→ extremitas sub b, extremus sub c und terminus sub d) die Mitte hält und die Aussage der beiden voneinander vermittelt: Oportet in demonstratione eiusdem generis esse media et extrema, 1 anal. 15 e; medium autem in praemissis continetur, ib.; sit animal primum (Oberbegriff), homo medium et Callias tertium (Unterbegriff), ib. 20 a; vgl. ib. 13 f & g, 44 k; opusc. de inventione medii.
mittlerer, in der Mitte befindlich, dazwischen seiend (vgl. medium): non autem ita, quod sit aliqua actio ipsius actio media, sicut in nobis actio virtutis motivae (→ virtus sub a) est media inter actum voluntatis et effectum, cg. II. 35.
- Media sc. propositio (th. I. 3. 8 ob. 3; 104. 1 ob. 1; cg. I. 23 & 42) = der Untersatz eines Schlusses, welcher deshalb media heißt, weil er mit seinem Umfang zwischen der propositio maior (→ propositio sub b) und der conclusio (← sub b) die Mitte hält.
besser machend, verbessernd.
- Zu amor meliorativus → amor sub a.
dem Gedächtnisse einprägen, in der Erinnerung behalten, erinnern: memorari nil aliud est, quam bene conservare semel accepta, mem. 1 a; semper enim, cum anima memoratur, praenuntiat se vel prius audivisse aliquid vel sensisse vel intellexisse, ib. e; vgl. ib. 3 a & 4 e.
- Sunt quattuor, per quae homo proficit in bene memorando. Quorum primum est, ut eorum, quae vult memorari, quasdam similitudines assumat convenientes, nec tamen omnino consuetas, quia ea, quae sunt inconsueta, magis miramur et sic in eis animus magis et vehementius detinetur; ex quo fit, quod eorum, quae in pueritia vidimus, magis memoremur. Ideo autem necessaria est huiusmodi similitudinum vel imaginum adinventio, quia intentiones simplices et spirituales facilius ex anima elabuntur, nisi quibusdam similitudinibus corporalibus quasi alligentur, quia humana cognitio potentior est circa sensibilia; unde et memorativa ponitur in parte sensitiva. Secundo oportet, ut homo ea, quae memoriter vult tenere, sua consideratione ordinate disponat, ut ex uno memorato facile ad aliud procedatur. Unde Philosophus dicit in Libr. de Memoria (et Reminiscentia c. 2, 452. a. 13 sq.): A locis videntur reminisci aliquando. Causa autem est, quia velociter ab alio in aliud veniunt. Tertio oportet, ut homo sollicitudinem apponat et affectum adhibeat ad ea, quae vult memorari, quia, quanto aliquid magis fuerit impressum animo, tanto minus elabitur. Unde et Tullius dicit in sua Rhet. (l. III.), quod sollicitudo conservat integras simulacrorum figuras. Quarto oportet, quod ea frequenter meditemur, quae volumus memorari. Unde Philosophus dicit in Libr. de Memoria (c. 1, 451. a. 12), quod meditationes memoriam salvant, quia, ut in eodem Libr. (c. 2, 452. a. 27 sq.) dicitur: Consuetudo est quasi natura. Unde quae multoties intelligimus, cito reminiscimur, quasi naturali quodam ordine ab uno ad aliud procedentes, th. II. II. 49. 1 ad 2; vgl. mem. 3 g, 5 e, 6 d, e & g.
im Gedächtnisse aufbewahrend, in der Erinnerung behaltend, sich erinnernd: habitus, secundum quos homo fit bene memorativus, th. I. II. 50. 3 ad 3; non enim iidem homines inveniuntur bene memorativi, mem. 1 a.
- Zu potentia memorativa → potentia sub b; zu virtus m. → virtus sub a; zu vis m. → vis sub a.
- Memorativa sc. potentia sive virtus sive vis (th. I. 78. 4 ob. 5 & c; 85. 7 c; I. II. 51. 3 c; cg. II. 60, 73 & 80) = das Vermögen des Gedächtnisses, d. i. derjenige innere Sinn, mit welchem das Tier und der Mensch die von der vis aestimativa resp. cogitativa (←) an den sinnlich wahrnehmbaren Dingen erfassten Beziehungen des Nützlichen und Schädlichen aufbewahrt so wie an den in der Phantasie erwachenden Vorstellungen früher wahrgenommener Dinge die Beziehung des Vergangenen wahrnimmt: ad conservandum autem eas (sc. intentiones utilis vel nocivi, ordinatur) vis memorativa, quae est thesaurus quidam huiusmodi intentionum. Cuius signum est, quod principium memorandi fit in animalibus ex aliqua huiusmodi intentione, puta (nämlich) quod est nocivum vel conveniens. Et ipsa ratio praeteriti, quam attendit (beachtet) memoria, inter huiusmodi intentiones computatur, th. I. 78. 4 c; vgl. mem. 3 e. Beim Menschen betätigt sich die vis memorativa nicht bloß nach Weise der memoria (← sub a) d. i. unwillkürlich, sondern auch nach Weise der reminiscentia (←) d. i. willkürlich: ex parte autem memorativae (homo) non solum habet memoriam, sicut cetera animalia, in subita recordatione (= Einfall) praeteritorum, sed etiam reminiscentiam, quasi syllogistice inquirendo praeteritorum memoriam secundum individuales intentiones, th. I. 78. 4 c. Memorativum sc. principium (ib. ob. 3 & ad 3; vgl. cg. II. 60; mem. 2 d) = das Prinzip oder Vermögen des Gedächtnisses, gleichbedeutend also mit memorativa (↑).
a) Gedächtnis im Sinne einer Tätigkeit, unwillkürliche Erinnerung, der Gegensatz zu reminiscentia (←): (homo) non solum habet memoriam, sicut cetera animalia, in subita recordatione (= Einfall) praeteritorum, sed etiam reminiscentiam, th. I. 78. 4 c; vgl. ib. 22. 1 c; I. II. 32. 4 c & ad 2; 102. 6 ob. 7; 113. 5 ad 3; cg. II. 83; 1 cael. 7 d; 1 meteor. 18 c.
- Ex memoria multoties facta circa eandem rem in diversis tamen singularibus fit experimentum (2 anal. 20 l), oder: Ex multis memoriis fit unum experimentum (th. I. 58. 3 ob. 3; 3 sent. 14. 1. 3. 3 c), oder: Experientia fit ex multis memoriis (th. I. 54. 5 ob. 2; vgl. cg. II. 83), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἐκ δὲ μνήμης πολλάκις τοῦ αὐτοῦ γινομένης ἐμπειρία (Anal. post. II. 15, 100. a. 4-5) = die Erfahrung betreffs einer Sache entsteht aus vielen Erinnerungen über verschiedene Exemplare derselben.
b) Gedächtnis im Sinne eines Vermögens im engern Sinne des Wortes, d. i. das Vermögen der Aufbewahrung von Beziehungen, welche die vis aestimativa bzw. cogitativa (←) an den sinnlich wahrnehmbaren Dingen erfasst hat, so wie der unwillkürlichen Erinnerung an früher wahrgenommene Dinge, deren Vorstellungen die Phantasie in sich aufbewahrt (vgl. memorativa): memoria est potentia animae sensitivae, th. I. 77. 8 ob. 4; memoria secundum ipsum (sc. sensum), quae est secundus thesaurus intentionum (Beziehungen) apprehensarum absque sensu, sicut cum ovis apprehendit inimicitiam lupi, cg. II. 74; vgl. ib. 73; si vero de ratione memoriae sit, quod eius obiectum sit praeteritum ut praeteritum, memoria in parte intellectiva non erit, sed in sensitiva tantum, quae est apprehensiva praeteriti, th. III. 85. 4 ad 3; memoria secundum communem usum loquentium accipitur pro notitia praeteritorum, verit. 10. 2 c.
- Über den Unterschied der memoria in dieser Bedeutung und der imaginatio (← sub b) sive phantasia (← sub c) heißt es: Cum idem subiecto sit, cui conveniunt haec ambo (sc. animal pictum in tabula et imago animalis veri), differunt tamen haec duo ratione, et ideo alia est consideratio eius, inquantum est animal pictum, et alia, inquantum est imago animalis veri. Ita etiam phantasma, quod est in nobis, potest accipi vel prout est aliquod in se, vel prout est phantasma alterius. Et secundum se quidem est quoddam speculatum, circa quod speculatur intellectus vel phantasia, quantum pertinet ad partem sensitivam; secundum vero quod est phantasma alterius, quod prius sensimus vel intelleximus, sic consideratur ut imago in aliud ducens et principium memorandi . . . Sic igitur manifestum est, quod, quando anima convertit se ad phantasma, prout est quaedam forma reservata in parte sensitiva, sic est actus imaginationis sive phantasiae vel etiam intellectus considerantis circa hoc universale; si autem anima convertatur ad ipsum, inquantum est imago eius, quod prius audivimus aut intelleximus, hoc pertinet ad actum memorandi, mem. 3 e.
c) Gedächtnis im Sinne eines Vermögens im weitern Sinne des Wortes, d. i. das Vermögen, die Bilder oder Vorstellungen früher erkannter Dinge, übersinnliche sowohl, als sinnliche, in sich aufzubewahren: de ratione (Wesen) memoriae est, conservare species rerum, quae actu non apprehenduntur, th. I. 79. 6 c; de ratione memoriae est, quod sit thesaurus vel locus conservativus specierum, ib. 7 a; memoria dupliciter sumitur. Quandoque prout est potentia sensitivae partis, secundum scilicet quod concernit praeteritum tempus, et hoc modo actus memoriae in anima separata non erit; unde dicit Philosophus in I. de Anima (c. 4, 408. b. 27 sq.), quod hoc corrupto, scilicet corpore, anima non reminiscitur. Alio modo accipitur memoria, prout est pars imaginationis ad intellectivam partem pertinens, secundum scilicet quod ab omni differentia temporis abstrahit, cum non sit tantum praeteritorum, sed etiam praesentium et futurorum, ut Augustinus dicit, et secundum hanc memoriam anima separata memorabitur, 4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 4; vgl. 1 sent. 3. 4. 1 ad 2; th. I. 79. 6 c; cg. II. 74; haec vis, qua mens nostra retinere potest species intelligibiles post actualem considerationem, memoria dicitur, et hoc magis accedit ad propriam significationem memoriae, verit. 10. 2 c.
- Eine hierher gehörige Art der memoria ist die memoria intellectiva sive interior (th. I. 79. 7 ob. 1; verit. 8. 14 ad 6) = das übersinnliche oder innere Gedächtnis (quod mens nostra semper sui meminit, semper se intelligit, semper se vult, ad interiorem memoriam est referendum, verit. 8. 14 ad 6).
d) Gedächtnis im uneigentlichen Sinne, Erinnerungszeichen, Denkmal, Andenken: in memoriam creationis rerum, th. I. II. 100. 5 c; in memoriam remissionis peccati, ib. 102. 5 ad 8 et 9; non totaliter memoria defuncti deleretur, ib. 105. 4 c; in hoc sacramento passionis dominicae memoria et repraesentatio habeatur, cg. IV. 61; unus dies in memoriam, praec. 3.
Lüge: est autem mendacium, cum aliquis exterius significat contrarium veritati, th. II. II. 93. 1 c; quod aliquis per verba exteriora aliud significat, quam quod habet apud se, . . . ad mendacium pertinet, ib. 111. 1 c.
- Arten des mendacium sind: 1. mendacium iocosum (ib. 110. 2 ob. 1 & c; 3 sent. 38. 1. 2 c; mal. 7. 1 c) = die Scherzlüge (quod fit causa ludi, th. II. II. 110. 2 ob. 1). 2. m. officiosum (ib. 69. 1 ob. 2 & ad 2; 70. 4 ob. 2; 110. 2 ob. 1 & c; 3 sent. 38. 1. 2 c) = die Dienst- oder Notlüge (quod fit causa utilitatis, th. II. II. 110. 2 ob. 1). 3. m. perniciosum (ib. 69. 1 ad 2; 110. 2 ob. 1 & c; 3 sent. 38. 1. 2 c) = die Schadenlüge (quod fit causa nocumenti, th. II. II. 110. 2 ob. 1).
a) Geist, geistiges Wesen: mens multipliciter dicitur secundum quosdam. Quandoque enim (mens) dicitur ipsa natura intellectiva, sicut Dionysius vocat angelos divinas mentes, 1 sent. 3. 5. 1 c; angelus dicitur intellectus (← sub a) et mens, th. I. 54. 3 ad 1; animam humanam, quae dicitur intellectus vel mens, ib. 75. 2 c; vgl. ib. 64. 1 c; 79. 1 ad 3 & 10 c; humanarum mentium inspiratione, cg. I. 6; cogitationes et affectiones mentis, ib. 68; effluxisse dicebant quandam mentem, ib. IV. 6; vgl. ib. III. 130; si vero sumatur mens pro essentia animae, secundum quod ab ea nata (←) est progredi talis potentia, sic nominabit subiectum potentiarum, verit. 10. 1 ad 8; vgl. 1 cael. 7 e & 24 c.
b) Geist, geistiges Vermögen des Erkennens oder Begehrens: Quandoque (mens) dicitur ipse intellectus examinans res, secundum quod mens dicitur a metior, metiris, 1 sent. 3. 5. 1 c; nomen mentis a mensurando est sumptum. Res autem uniuscuiusque generis mensuratur per id, quod est minimum et principium primum in genere suo, et ideo nomen mentis hoc modo dicitur in anima, sicut et nomen intellectus; solum enim intellectus accipit cognitionem de rebus mensurando eas quasi ad sua principia, verit. 10. 1 c; vgl. th. I. 79. 9 ad 4; mens in anima nostra dicit illud, quod est altissimum in virtute ipsius, verit. 10. 1 c; mens non est una quaedam potentia praeter memoriam, intelligentiam et voluntatem, sed est quoddam totum potentiale, comprehendens haec tria, ib. ad 7; vgl. ib. ad 8; mens enim et intellectus nominant potentiam intellectivam, th. I. 54. 3 ob. 1; vgl. ib. 93. 6 c; I. II. 48. 3 c; 55. 4 c; 56. 3 a; II. II. 44. 5 c; oportet mentem evocari, cg. I. 5; vgl. ib. 10; mentis id est intellectus vel rationis, 6 eth. 2 f; vgl. ib. g-k.
c) Gedächtnis: Quandoque (mens) dicitur pro memoria, a reminiscendo dicta, et ita dicunt, quod sumitur hic; unde dicunt, quod mens hic sumitur pro habitu memoriae, 1 sent. 3. 5. 1 c.
Maß: mensura proprie dicitur in quantitatibus; dicitur enim mensura illud, per quod innotescit quantitas rei, et hoc est minimum in genere quantitatis vel simpliciter, ut in numeris, quae mensurantur unitate, quae est minimum simpliciter, aut minimum secundum positionem nostram, sicut in continuis, in quibus non est minimum simpliciter, unde ponimus palmam loco minimi ad mensurandum pannos vel stadium ad mensurandum viam. Exinde transumptum est nomen mensurae ad omnia genera, ut illud, quod est primum in quolibet genere et simplicissimum et perfectissimum, dicatur mensura omnium, quae sunt in genere illo, eo quod unumquodque cognoscitur habere de veritate generis plus et minus, secundum quod magis accedit ad ipsum vel recedit, ut album in genere colorum, 1 sent. 8. 4. 2 ad 3; vgl. 8 phys. 20 b; mensura autem nihil aliud est, quam id, quo quantitas rei cognoscitur, 10 met. 2 a; ratio mensurae primo invenitur in discreta quantitate, ib. b; quod est mensura cuiuslibet generis quantitatis, dicitur unum in illo genere, ib. c; mensura est homogenea mensurato, 1 anal. 36 h; vgl. cg. I. 61 & 62.
- Arten der mensura im weitern Sinne des Wortes sind: 1. mensura coaequata sive homogenea & m. excedens (th. I. 13. 5 ob. 3; II. II. 17. 1 c; 1 sent. 35. 1. 4 ad 2; quodl. 2. 3. 5 c) = das dem Gemessenen gleiche oder gleichartige und das seine Natur überschreitende oder übertreffende Maß. 2. m. communis (quodl. 2. 3. 5 c) = das gemeinsame Maß. 3. m. debita (th. II. II. 17. 1 c) = das gehörige oder sich gebührende Maß. 4. m. excedens, → m. coaequata. 5. m. extrinseca & m. intrinseca (ib. III. 75. 7 ad 1; 2 sent. 2. 1. 2 ad 1; verit. 1. 5 c; 3 phys. 5 i; 5 met. 15 e) = das äußere und das innere Maß (intrinseca quidem, sicut propria longitudo uniuscuiusque et latitudo et profunditas . . . Exteriores autem mensurae sunt tempus et locus, 3 phys. 5 i). 6. m. homogenea, → m. coaequata. 7. m. intrinseca, → m. extrinseca. 8. m. prima sive suprema sive remota & m. secunda sive proxima (th. I. 13. 5 ob. 3; I. II. 19. 4 ad 1 & 2; II. II. 17. 1 c; 1 sent. 19. 5. 2 ad 2) = das erste oder höchste oder entfernte und das zweite oder nächste Maß, m. a. W. das Maß in höchster und das in untergeordneter Instanz. 9. m. proportionata (th. I. 3. 5 ad 2) = das (zu dem Gemessenen) im Verhältnis stehende Maß. 10. m. proxima, → m. prima. 11. m. quantitativa (ib. 14. 12 ad 3) = das Maß der (körperlichen) Größe. 12. m. remota, → m. prima. 13. m. secunda, ≈ . 14. m. suprema, ≈ .
geistig.
auf geistige Weise, in geistigem Sinne, dem Geiste nach: nec sacramentaliter, nec mentaliter Christo incorporantur, th. III. 68. 2 c; vgl. ib. 69. 5 ad 1.
mietlingsmäßig, söldnerartig.
- Zu actus mercenarius → actus sub a; zu amor m. → amor sub a.
verdienen (vgl. meritum): cum autem mereri respectu mercedis dicatur, verit. 26. 6 c; vgl. th. I. II. 114. 1 c; merces proprie dicitur praemium, quod quis ex labore vel aliquo opere meretur, 3 sent. 29. 1. 4 c; ad hoc igitur, quod aliquis mereatur, tria necessaria sunt, scilicet agens, qui meretur, actio, per quam meretur, et merces, quam meretur, 3 sent. 18. 1. 2 c.
- Zu status merendi → status sub c.
- Arten des mereri sind: 1. mereri aliquo sicut ipso merito & m. aliquo sicut principio merendi (th. I. II. 55. 1 ad 3; vgl. 3 sent. 23. 1. 3. 3 ad 1) = verdienen durch etwas, was das verdienstliche Werk selbst, und durch etwas, was das Prinzip dieses Werkes ist (aliquo dicimur mereri dupliciter. Uno modo sicut ipso merito eo modo, quo dicimur currere cursu; et hoc modo meremur actibus. Alio modo dicimur mereri aliquo sicut principio merendi, sicut dicimur currere potentia motiva; et sic dicimur mereri virtutibus et habitibus, th. I. II. 55. 1 ad 3); vgl. m. primo. 2. m. aliquo sicut principio merendi, → m. aliquo sicut ipso merito. 3. m. ex condigno & m. ex congruo (ib. 114. 6 ad 3; III. 2. 11 c; 2 sent. 27. 1. 3 c; 3 sent. 18. 1. 2 c; pot. 6. 9 c; verit. 29. 7 c) = würdiger- oder gebührenderweise und geziemender- oder angemessenermaßen verdienen (dicitur autem aliquis mereri ex condigno, quando invenitur aequalitas inter praemium et meritum secundum rectam aestimationem, ex congruo autem tantum, quando talis aequalitas non invenitur, sed solum secundum liberalitatem dantis munus tribuitur, quod dantem decet, 2 sent. 27. 1. 3 c). 4. m. ex congruo, → m. ex condigno. 5. m. improprie & m. proprie (virt. 1. 1 ad 2; verit. 26. 6 c) = im uneigentlichen und im eigentlichen Sinne des Wortes verdienen (mereri dupliciter accipitur. Uno modo proprie, et sic nihil aliud est, quam facere aliquam actionem, unde aliquis sibi iuste adquirat mercedem. Alio modo improprie, et sic quaelibet condicio, quae facit hominem aliquo modo dignum, meritum dicitur, ut si dicamus, quod species Priami meruit imperium, quia digna imperio fuit, virt. 1. 1 ad 2). 6. m. primo & m. secundario (verit. 26. 6 c) = durch etwas an erster und durch etwas an zweiter Stelle verdienen (quasi secundario dicimur mereri et habitibus et potentiis et obiectis. Sed id, quod primo et per se est meritorium, est voluntatis actus gratia informatus, ib.); vgl. m. aliquo sicut ipso merito. 7. m. proprie, → m. improprie. 8. m. secundario, → m. primo.
im Sinne eines Verdienstes, mit Verdienst, verdienterweise: peccatum mortale (corrumpit caritatem) etiam meritorie, quia, cum peccatum aliquis contra caritatem agit, dignum est, ut Deus ei subtrahat caritatem, th. II. II. 24. 10 c; correctio fraterna tripliciter omitti potest, uno quidem modo meritorie, quando ex caritate aliquis correctionem omittit, ib. 33. 2 ad 3.
verdienstlich, verdienend (vgl. mereri und meritum), der Gegensatz zu demeritorius (←): resistere tentationi primo homini non fuisset meritorium, th. I. 95. 4 ad 3; vgl. ib. I. II. 109. 2 c; II. II. 2. 9 c; verit. 26. 6 c.
- Zu actio meritoria → actio sub a; zu actus m. → actus sub a; zu bonum m. → bonus sub b; zu causa m. → causa sub b; zu cognitio m. → cognitio sub b; zu conversio m. → conversio sub d; zu dilectio m. → dilectio sub a; zu operatio m. & m. finis → operatio sub b; zu opus m. & non m. → opus sub d; zu oratio m. → oratio sub c.
- Arten des meritorium sind: 1. meritorium ex condigno & m. ex congruo (th. III. 2. 11 c) = das Verdienstliche gemäß der Würdigkeit und dasjenige gemäß der Angemessenheit oder das gebührendermaßen und das geziemenderweise Verdienstliche. 2. m. ex congruo, → m. ex condigno. 3. m. per se (verit. 26. 6 c) = durch sich selbst verdienstlich oder verdienstlich als solches. 4. m. primo (ib.) = an erster Stelle verdienstlich.
a) Verdienst im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. verdienstliches Werk, verdienstliche Handlung, der Gegensatz zu demeritum (←): meritum proprie dicitur actio, qua efficitur, ut ei, qui agit, sit iustum aliquid dari, 4 sent. 15. 1. 3. 4 c; meritum enim consistit in quadam adaequatione actus ad finem, propter quem est, qui ei quasi merces redditur, ib. 45. 3. 3 ad 4; quamvis magis proprie bonorum (sc. eorum, quae ad vitam aeternam pertinent) dicatur meritum, demeritum vero respectu malorum (sc. eorum, quae ad miseriam aeternam pertinent), 3 sent. 18. 1. 2 c; ad meritum tria requiruntur. Primum est secundum comparationem merentis ad mercedem, ut scilicet ille, qui meretur, sit in statu adquirendi mercedem . . . Secundum est ex comparatione agentis ad actionem, ut scilicet sit dominus suae actionis . . . Tertium est secundum comparationem actionis ad mercedem, ut scilicet aequiperetur mercedi, non quidem secundum aequalitatem quantitatis, quia hoc requiritur in iustitia commutativa, quae consistit in emptionibus et venditionibus, sed secundum aequalitatem proportionis, quae requiritur in iustitia distributiva, ib.; vgl. ib. 30. 1. 5 c; th. I. 21. 1 ad 3; 22. 2 ad 5; 23. 1 ob. 1; 48. 6 ob. 1; I. II. 5. 7 c; 114. 1 a & c; II. II. 8. 7 c; 100. 1 ad 3; cg. II. 44 & 45; III. 139/140, 149 & 150; IV. 36, 63 & 91; verit. 29. 6 c.
- Zu agere per modum meriti → agere sub a; zu debitum ex m. proveniens → debitus sub a; zu movere per modum m. → movere; zu operari per modum m. → operari; zu radix m. → radix; zu status m. → status sub c; zu via m. → via sub a.
- Als Arten des meritum gehören hierher: 1. meritum actuale (virt. 1. 1 ad 2) = das in einer Tätigkeit bestehende Verdienst. 2. m. beatitudinis (th. I. 62. 2 ad 3 & 9 ad 2; vgl. ib. 4 a & 5 c) = das Verdienst der Glückseligkeit oder das die ewige Glückseligkeit verdienende Werk; vgl. m. vitae aeternae. 3. m. condicionatum (quodl. 8. 5. 9 ad 1) = das bedingungsartige oder unterstellte Verdienst. 4. m. condigni sive condignum & m. congrui (ib. I. II. 114. 6 c; 3 sent. 4. 3. 1 ad 2 & 6; 18. 1. 2 c; 4 sent. 15. 1. 3. 4 c; pot. 6. 9 ad 2; Hebr. 6. 3) = das Verdienst des Würdigen oder Sich-Gebührenden und das des Angemessenen oder Sich-Geziemenden (meritum dupliciter dicitur, uno modo actus ille, per quem efficitur, ut ipse agens habeat debitum [Recht] recipiendi, et hoc vocatur meritum condigni, alio modo ille, per quem efficitur, ut sit debitum [Pflicht] dandi in dante secundum decentiam ipsius, et ideo hoc meritum dicitur meritum congrui, 4 sent. 15. 1. 3. 4 c; vgl. th. I. II. 114. 1 c & 3 c; 2 sent. 27. 1. 3 c; pot. 6. 9 c). 5. m. congrui, → m. condigni. 6. m. fidei (th. I. 1. 8 ad 2; II. II. 2. 10 c) = das Verdienst oder Verdienstliche des (übernatürlichen) Glaubens. 7. m. interpretatum (3 sent. 18. 1. 2 c) = das ausgelegte Verdienst oder das als ein Verdienst Ausgelegte (opera autem bona, quae non sunt ex caritate facta, deficiunt ab ista proportione [sc. ad vitam aeternam], et ideo per ea . . . improprie dicitur aliquis mereri, secundum quod habent aliquam similitudinem cum operatione informata a caritate . . . Et si quidem sit similitudo illa in substantia actus . . . et non in intentione, sic dicitur meritum interpretatum, sicut cum quis dat pauperi eleemosynam propter inanem gloriam, ib.). 8. m. mortificatum (4 sent. 43. 1. 5. 1 ad 1) = das getötete Verdienst oder das seines Verdienstes beraubte Werk. 9. m. praecedens (cg. III. 150) = das (der göttlichen Gnade) vorausgehende Verdienst. 10. m. vitae aeternae (th. I. II. 114. 4 c) = das Verdienst des ewigen Lebens, m. a. W. das Werk des Menschen, durch welches er sich das ewige Leben verdient; vgl. m. beatitudinis.
b) Verdienst im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Würdigkeit oder Passendheit zu etwas: alio modo (mereri) improprie (accipitur), et sic quaelibet condicio (Eigenschaft), quae facit hominem aliquo modo dignum, meritum dicitur, ut si dicamus, quod species (Schönheit) Priami meruit imperium, quia digna imperio fuit, virt. 1. 1 ad 2; potest autem et meritum large accipi, secundum quod quaelibet dispositio faciens congruitatem ad aliquid dicitur mereri illud, sicut si dicamus, mulierem ratione pulchritudinis mereri coniugium regis, verit. 26. 6 c; ita etiam non habuit meritum, ut cum latronibus poneretur, th. III. 46. 11 ad 1; vgl. regim. 3. 7.
nach Weise oder im Sinne der Übertragung, synonym mit translative und transumptive (←) .
in übertragenem Sinne verstanden, synonym mit translativus und transumptivus (←) .
a) metaphysisch, d. i. die Metaphysik betreffend, zu ihr gehörig.
- Zu ratio metaphysica → ratio sub m; zu scientia m. → scientia sub a.
- Metaphysica sc. scientia = Metaphysik: Metaphysica, quae est de ente sive de substantia, 1 anal. 41 b; vgl. ib. 20 d; Philosophus in Metaphysica simul determinat de ente in communi et de ente primo, quod est a materia separatum, 1 gener. pr.; dicitur enim (haec scientia) . . . Metaphysica, inquantum considerat ens et ea, quae consequuntur ipsum, haec enim transphysica inveniuntur in via resolutionis, sicut magis communia post minus communia, 1 met. prol.; aliqua scientia adquisita est circa res divinas, sicut scientia Metaphysicae, th. II. II. 9. 2 ob. 2; vgl. 1 phys. 1 a; 3 cael. 2 b; suprema vero inter eas (sc. scientias philosophicas), scilicet Metaphysica, disputat contra negantem sua principia, si adversarius aliquid concedit, si autem nihil concedit, non potest cum eo disputare, potest tamen solvere rationes ipsius, th. I. 1. 8 c; vgl. ib. I. II. 66. 5 ad 4; 1 phys. 2 c; 4 met. 5 a-g; 6 eth. 5 d; Metaphysica, quae circa divina versatur, inter philosophiae partes ultima remanet addiscenda, cg. I. 4; vgl. caus. 1 a; 6 eth. 7 l.
- Metaphysicus (8 phys. 5 b) = der Metaphysiker (metaphysicus autem considerat de primis principiis, ib.).
b) Metaphysica, die Metaphysik des Aristoteles: dicitur in IV. Metaphysicae, 1 perih. 2 c; ut patet in IV. Metaphysicae, 1 anal. 20 d; de huiusmodi igitur est Metaphysica, 1 phys. 1 a; vgl. th. I. 1. 1 ob. 2; cg. I. 1.
wissenschaftliches Verfahren: secundum eandem methodum, id est artem, id est secundum eandem artificialem considerationem, 8 phys. 15 a.
den Namen übertragend.
- Zu locutio metonymica → locutio sub d.
nach Weise des Dieners, im Sinne eines solchen, synonym mit instrumentaliter, (←), der Gegensatz zu per auctoritatem (← sub a), auctoritative und principaliter (←): instrumentaliter autem sive ministerialiter etiam alii Sancti dicuntur dare Spiritum Sanctum, th. III. 8. 1 ad 1.
Dienst, Dienstleistung, Verrichtung.
- Zu clavis ministerii → clavis sub b; zu potestas m. & m. principalis → potestas sub c.
a) kleiner der Ausdehnung nach: aequale dicitur quasi per negationem minoris et maioris, th. I. 42. 1 c; non enim omne maius mensuratur a minori, 1 cael. 12 i.
- Esse in minus (2 perih. 2 c) = über weniger sich erstrecken, weniger weit reichen, weniger Geltung haben.
b) kleiner der Zeitdauer nach, d. i. jünger: qua minores a sapientibus instruantur, th. I. II. 100. 1 c; vgl. ib. 11 c; 102. 6 ad 11; II. II. 2. 6 ob. 3; 16. 2 ad 2; 4 sent. 41. 1. 1. 4 ad 3.
c) kleiner dem gedanklichen Umfange nach, d. i. Unterbegriff oder Untersatz eines Schlusses: ponit minorem syllogismi, 1 cael. 19 c; minorem (sc. propositionem) hoc modo manifestat, 1 met. 3 a.
- Als Arten des minor gehören hierher: 1. minor de contingenti (cg. III. 86) = der nichtnotwendig wahre Untersatz. 2. m. de inesse (1 sent. 38. 1. 5 ob. 5) = der Untersatz, welcher ausspricht, dass etwas einem Dinge innewohnt.
d) kleiner der Vollkommenheit nach, niedriger dem Range nach, unbedeutender, geringer: facit potentia minor tempore maiori, cg. I. 20.
- Probare a minori (cg. III. 135/136) = beweisen, indem man von dem Niedern auf das Höhere schließt.
Verkleinerung, Verminderung, Verringerung, Erniedrigung: missio importat minorationem in eo, qui mittitur, th. I. 43. 1 ad 1; proportio autem velocitatum est secundum minorationem temporis, ib. 53. 3 ob. 1; subiectio et minoratio ex peccato est subsecuta, ib. 92. 1 ob. 2; appetit ab hac minoratione liberari per retributionem laesionis, ib. I. II. 32. 6 ad 3; vgl. ib. II. II. 72. 1 ad 3; 4 sent. 48. 1. 3 ad 4.
wunderbar.
a) Wunder im eigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit virtus (← sub h): miraculum proprie dicitur, quod fit praeter ordinem totius naturae creatae, sub quo ordine continetur omnis virtus creaturae, th. I. 114. 4 c; vgl. ib. 110. 4 c; haec autem, quae praeter ordinem communiter in rebus statutum quandoque divinitus fiunt, miracula dici solent, cg. III. 101; de ratione miraculi secundum se sumpti tria sunt, quorum primum est, quod illud, quod fit per miraculum, sit supra virtutem naturae creatae agentis, secundum, ut in natura recipiente non sit ordo naturalis ad illius susceptionem, sed solum potentia oboedientialis ad Deum, tertium, ut praeter modum consuetum tali effectui ipse effectus inducatur, 4 sent. 17. 1. 5. 1 c; vgl. th. I. 105. 8 c; 2 sent. 18. 1. 3 c; pot. 6. 2 a.
- Als Arten des miraculum gehören hierher: 1. miraculum contra naturam, m. praeter naturam & m. supra naturam (2 sent. 18. 1. 3 c; pot. 6. 2 ad 3) = das naturwidrige, das naturgemäße und das übernatürliche Wunder (supra naturam quidem, inquantum in illum effectum, quem Deus facit, natura nullo modo potest. Quod quidem contingit dupliciter, vel quia ipsa forma inducta a Deo omnino a natura induci non potest, sicut forma gloriae, quam inducet Deus corporibus electorum, et sicut etiam incarnatio Verbi, vel quia, etsi talem formam possit in aliquam materiam inducere, non tamen in istam, sicut ad causandum vitam natura potens est, sed quod in hoc mortuo natura vitam causet, hoc facere non potest. Contra naturam esse dicitur, quando in natura remanet contraria dispositio ad effectum, quem Deus facit, sicut quando conservavit pueros illaesos in camino, remanente virtute comburendi in igne et quando aqua Iordanis stetit, remanente gravitate in ea, et simile est, quod virgo peperit. Praeter naturam autem dicitur Deus facere, quando producit effectum, quem natura producere potest, illo tamen modo, quo natura producere non potest, vel quia deficiunt instrumenta, quibus natura operatur, sicut cum Christus convertit aquam in vinum, quod tamen natura aliquo modo facere potest, dum aqua in nutrimentum vitis assumpta suo tempore in succum uvae per digestionem producitur, vel quia est in divino opere maior multitudo, quam natura facere consuevit, sicut patet de ranis, quae sunt productae in Aegypto, vel quantum ad tempus, sicut cum statim ad invocationem alicuius sancti aliquis curatur, quem natura non statim, sed successive, et in alio tempore, non in isto curare posset, et sic accidit in miraculo inducto de socru Petri, pot. 6. 2 ad 3); vgl. m. quantum ad id, in quo fit. 2. m. corporale & m. spirituale (cg. III. 154; IV. 55) = das körperliche und das geistige Wunder, m. a. W. das Wunder, welches an einem Körper, und dasjenige, welches an dem Geiste oder der Seele des Menschen gewirkt wird. 3. m. mendax & m. verum (th. I. 114. 4 ob. 1; 2 Thess. 2. 2) = das trügerische oder falsche (miraculum mendax dicitur, vel quia deficit a vera ratione facti, vel a vera ratione miraculi, vel a debito fine miraculi, 2 Thess. 2. 2) und das wahre oder wirkliche Wunder. 4. m. praeter naturam, → m. contra naturam. 5. m. quantum ad id, in quo fit, m. quantum ad id, quod fit sive quantum ad substantiam facti & m. quantum ad modum et ordinem faciendi (th. I. 105. 8 c; vgl. ib. 7 ad 2; I. II. 113. 10 c; cg. III. 101) = das Wunder in Ansehung dessen, woran es stattfindet, oder das Wunder seinem Subjekte nach, das Wunder in Ansehung dessen, was geschieht, oder das Wunder seiner Substanz nach, und das Wunder in Ansehung der Art und Weise seiner Vollbringung (dicitur aliquid miraculum per comparationem ad facultatem naturae, quam excedit. Et ideo secundum quod magis excedit facultatem naturae, secundum hoc maius miraculum dicitur. Excedit autem aliquid facultatem naturae tripliciter. Uno modo quantum ad substantiam facti, sicut quod duo corpora sint simul vel quod sol retrocedat aut quod corpus humanum glorificetur, quod nullo modo natura facere potest; et ista tenent summum gradum in miraculis. Secundo aliquid excedit facultatem naturae non quantum ad id, quod fit, sed quantum ad id, in quo fit, sicut resuscitatio mortuorum et illuminatio caecorum et similia; potest enim natura causare vitam, sed non in mortuo, et potest praestare visum, sed non caeco, et haec tenent secundum locum in miraculis. Tertio modo excedit aliquid facultatem naturae quantum ad modum et ordinem faciendi, sicut cum aliquis subito per virtutem divinam a febre curatur absque curatione et consueto processu naturae in talibus, et cum statim aer divina virtute in pluvias densatur absque naturalibus causis, sicut factum est ad preces Samuelis et Eliae; et huiusmodi tenent infimum locum in miraculis, th. I. 105. 8 c); vgl. m. contra naturam. 6. m. quantum ad id, quod fit, → m. quantum ad id, in quo fit. 7. m. quantum ad modum et ordinem faciendi, ≈ . 8. m. quantum ad substantiam facti, ≈ . 9. m. quoad nos & m. simpliciter sive simpliciter loquendo (ib. 110. 4 ad 2; vgl. 2 sent. 18. 1. 3 c) = das Wunder mit Bezug auf uns und das Wunder schlechthin, m. a. W. dasjenige, was mit Bezug auf unsre Erkenntnis, und dasjenige, was einfachhin Wunder genannt wird (miracula simpliciter loquendo dicuntur, . . . cum aliqua fiunt praeter ordinem totius naturae creatae. Sed quia non omnis virtus naturae creatae est nota nobis, ideo, cum aliquid fit praeter ordinem naturae creatae nobis notae per virtutem creatam nobis ignotam, est miraculum quoad nos, th. I. 110. 4 ad 2). 10. m. simpliciter sive simpliciter loquendo, → m. quoad nos. 11. m. spirituale, → m. corporale. 12. m. supra naturam, → m. contra naturam. 13. m. verum, → m. mendax.
b) Wunder im weitern Sinne des Wortes, d. i. Wunderbares oder Bewunderungswürdiges: nomen miraculi ab admiratione sumitur. Admiratio autem consurgit, cum effectus sunt manifesti et causa occulta, sicut aliquis admiratur, cum videt eclipsim solis, th. I. 105. 7 c; vgl. pot. 6. 2 c; creatio et iustificatio impii, etsi a solo Deo fiant, non tamen proprie loquendo miracula dicuntur, quia non sunt nata (→ natus) fieri per alias causas, th. I. 105. 7 ad 1; dicitur tamen quandoque miraculum large, quod excedit humanam facultatem et considerationem, ib. 114. 4 c; miraculum non accipitur ibi secundum quod dividitur (← sub b) contra naturalem operationem, sed secundum quod etiam ipsa naturalia opera miracula dicuntur, prout ab incomprehensibili divina virtute procedunt, spir. 2 ad 6.
Barmherzigkeit, Mitleid, synonym mit compassio (← sub b): misericordia, quae est dolor de miseria aliena, th. I. 95. 3 c; misericordia, quae est tristitia de alieno malo, inquantum tamen aestimatur ut proprium, ib. I. II. 35. 8 c; dicitur enim misericordia ex eo, quod aliquis habet miserum cor super miseria alterius, ib. II. II. 30. 1 c; vgl. ib. ad 2; misericors dicitur aliquis quasi habens miserum cor, quia scilicet efficitur ex miseria alterius per tristitiam, ac si esset eius propria miseria. Et ex hoc sequitur, quod operetur ad depellendam miseriam alterius sicut miseriam propriam, et hic est misericordiae effectus, ib. I. 21. 3 c; vgl. 4 sent. 46. 2. 1. 1 c. Die misericordia ist eine Art der tristitia (← sub a). Ihrem Wesen nach ist die misericordia beim Menschen zunächst eine Bewegung (motus) oder Regung des sinnlichen bzw. übersinnlichen (th. II. II. 30. 3 c) Begehrungsvermögens, weshalb bei ihm auch von affectus misericordiae (→ affectus sub d) d. i. von einem (sinnlichen wie übersinnlichen) Affekt des Mitleids gesprochen wird; in zweiter Linie stellt die misericordia eine Tugend dar, und zwar diejenige, qua homo perficitur ad rationabiliter miserendum (ib. I. II. 59. 1 ad 3; vgl. ib. II. II. 30. 3 c): misericordia, secundum quod importat compassionem tantum ad miseriam alterius, non est virtus, sed passio, secundum autem quod importat electionem compatientis, secundum hoc virtus est, 4 sent. 15. 2. 1. 3 ad 2. In diesem letztern Sinne ist die misericordia eine von den acht beatitudines (← sub b).
- Zu obduratio contra misericordiam → avaritia sub a; zu opus m. → opus sub b.
Messe: missa nominatur, quia per angelum sacerdos preces ad Deum mittit, sicut populus per sacerdotem, vel quia Christus est hostia nobis missa a Deo, unde et in fine missae diaconus in festivis diebus populum licentiat dicens Ite missa est, scilicet hostia ad Deum per angelum, ut scilicet sit Deo accepta, th. III. 83. 4 ad 9; missa dicitur quasi transmissa, eo quod populus fidelis per ministerium sacerdotis, qui mediatoris vice fungitur inter Deum et hominem, preces, vota et oblationes Deo transmittit. Secundo ipsa hostia sacra missa vocari potest, quia transmissa est prius a Patre nobis, ut apud Patrem pro nobis esset. Tertio missa ab emittendo dicitur, ut quidam dicunt, quia, ut sacerdos hostiam consecrare incipit, per manum diaconi et ostiarii catechumenos et non communicantes foras ecclesiam mittit. Quarta causa ponitur in littera (Texte), 4 sent. 13 exp.
Sendung, Aussendung: in ratione (Wesen) missionis duo importantur, quorum unum est habitudo missi ad eum, a quo mittitur, aliud est habitudo missi ad terminum, ad quem mittitur, th. I. 43. 1 c; vgl. ib. 112. 1 ob. 1; 1 sent. 15. 1. 1 c, 4. 2 c & 5. 2 c; 2 sent. 10. 1. 2 ad 1; Hebr. 1. 6.
- Arten der missio sind: 1. missio aeterna & m. temporalis (th. I. 43. 2 ob. 2; 1 sent. 15. 4. 3 a) = die ewige oder von Ewigkeit her seiende und die zeitliche oder in der Zeit stattfindende Sendung. 2. m. exterior sive visibilis & m. interior sive invisibilis (th. I. 43. 2 c, 3 a, 5 ob. 1; 6 a; 7 ob. 2 & ad 6; 112. 2 ad 1; 1 sent. 15. 4 pr., 5. 1 a & 4 a, 16. div. & 17. div. 1) = die äußere oder sichtbare und die innere oder unsichtbare Sendung. 3. m. interior, → m. exterior. 4. m. invisibilis, ≈ . 5. m. temporalis, → m. aeterna. 6. m. visibilis, → m. invisibilis.
Mischung, synonym mit commixtio (← sub a) und complexio (← sub b): mixtio est miscibilium alteratorum (→ alterare) unio, 1 met. 12 i.
- Zu forma mixtionis → forma sub b; zu unire per modum m. → unire.
- Die mixtio hat zwei Arten, die mixtio vera und die m. ad sensum (th. I. 76. 4 ad 4; 119. 1 ad 2; cg. IV. 35) = die wahre (quae est secundum totum, th. I. 76. 4 ad 4) und die anscheinende Mischung (quae est secundum minima iuxta se posita, ib.), m. a. W. die Mischung nach Weise einer chemischen Verbindung, bei welcher die Komponenten (miscibilia) ihrer Natur und Wesenheit nach in Wirklichkeit nicht mehr fortbestehen (mixtione iam perfecta non manent actu, sed virtute, nam si actu manerent, non esset mixtio, sed confusio tantum, cg. II. 56; vgl. th. I. 76. 4 ad 4; 4 sent. 3. 1. 3. 2 c; 3 cael. 8 d; 1 gener. 24 a-e), und die Mischung nach Weise eines chemischen Gemenges (vgl. confusio sub a), bei welchem die kleinsten Teile der Komponenten mit ihrer Natur und Wesenheit in Wirklichkeit, und nicht der bloßen Kraft und Möglichkeit nach, fortexistieren. Ist von mixtio kurzweg oder im Gegensatz zu confusio die Rede, so ist die mixtio vera darunter zu verstehen: quando est mixtio, utrumlibet miscibilium convertitur in unum tertium, relig. 12.
gemischt, zusammengesetzt.
a) beweglich, der Gegensatz zu immobilis (←): motus est actus (← sub b) mobilis, th. I. 18. 3 ad 1; vgl. cg. II. 34; omne mobile esse corpus, 1 phys. 1 a.
- Arten des mobile in diesem Sinne sind: 1. mobile per accidens & m. per se (cg. I. 20) = das nebenbei durch was anders und das durch sich selbst oder gemäß seiner selbst Bewegliche. 2. m. per se, → m. per accidens. 3. m. primum (ib. II. 23; 2 cael. 8 b) = das erste Bewegliche d. i. derjenige Himmelskörper, mit dessen Bewegung alle örtliche Bewegung anfängt.
b) bewegliches Eigentum: aut etiam aliqua mobilia, ex quibus in promptu erat ut sumeret victus, necessaria, cg. III. 132/133.
den Modus im Sinne der Grammatik betreffend, mit einem solchen behaftet; vgl. modus sub e.
Maßhaltung, Bescheidenheit: modestia enim a modo dicitur, th. II. II. 160. 1 ob. 1; bene disponitur homo primo quidem quantum ad exteriores actiones per modestiam, quae in omnibus dictis et factis modum observat, ib. I. II. 70. 3 c; modestia, quae ponitur pars temperantiae, moderatur exteriorem hominis vitam, puta in incessu vel habitu vel aliis huiusmodi, ib. II. II. 120. 2 ad 3; vgl. ib. 143. 1 c; 160. 1 c & 2 c; 168 & 169; 3 sent. 33. 3. 2. 1 c & ad 3. Die modestia ist eine von den fructus Spiritus sancti; vgl. fructus sub b.
a) Maß: modus importat (bedeutet) quandam mensurae determinationem, th. II. II. 27. 6 c; hoc significatur per modum, unde dicitur, quod mensura modum praefigit, ib. I. 5. 5 c; vgl. cg. III. 97 & 100.
- Als Arten des modus gehören hierher: modus accidentalis & m. substantialis (verit. 21. 6 ad 5 & 9) = das Maß für die Akzidenzien und das für die Substanz und Wesenheit der Dinge; vgl. m. accidentalis sub b.
b) Art und Weise, wie etwas ist oder geschieht, synonym mit ratio (← sub a) und processus (← sub b): modus . . . est autem determinatio adiacens rei, quae quidem fit per adiectionem nominis adiectivi, quod determinat substantivum, ut cum dicitur homo est albus, vel per adverbium, quod determinat verbum, ut homo currit bene, prop.; modus cuiusque actionis consequitur (richtet sich nach) formam, quae est actionis principium, th. I. 85. 4 c.
- Arten des modus in diesem Sinne sind: 1. modus abstractionis & m. concretionis (th. I. 3. 5 c; 1 anal. 20 b; sensu 1 a) = die Weise der Abziehung oder Losschälung und die der Zusammenwachsung oder Verwachsung, m. a. W. die Weise der Verallgemeinerung und die der Besonderung. 2. m. accidentalis (cg. IV. 37) = die nichtwesentliche Weise; vgl. m. accidentalis sub a. 3. m. accipiendi principia (1 sent. prol. 1. 5 c) = die Weise, die Prinzipien einer Wissenschaft zu erfassen. 4. m. adquirendi scientiam sive m. procedendi in scientiis sive m. sciendi sive scientiae (th. II. II. 48. 1 c; III. 9. 4 ad 1; trin. 2 pr., 1. 1 ad 3 & 2. 1 ad 2. 3 & 4; 1 sent. prol. 1. 5 c; verit. 11. 1 c; 1 anal. 1 a, 4 a & 30 b; 2 met. 5 d) = die wissenschaftliche Weise; vgl. m. artificialis. 5. m. argumentativus & m. narrativus (1 sent. prol. 1. 5 c & 1 div.) = die beweisende und die erzählende Art. 6. m. artificialis (ib. prol. 1. 5 ob. 1 & ad 1) = die künstliche oder wissenschaftliche Weise; vgl. m. adquirendi scientiam. 7. m. carnalis, m. intellectualis sive intelligibilis & m. spiritualis (th. I. 55. 1 ob. 3; cg. I. 49; II. 23; Hebr. 1. 3) = die fleischliche oder körperliche, die übersinnliche und die geistige Weise. 8. m. comminatorius & m. promissivus (1 sent. prol. 1. 5 c) = die androhende und verheißende Weise. 9. m. communis & m. specialis (th. I. 43. 3 c) = die allgemeine und die besondere Weise; vgl. m. communis sub c. 10. m. concretionis, → m. abstractionis. 11. m. confirmationis & m. demonstrandi sive manifestandi veritatem sive veritatis manifestandae (cg. I. 3 & 6; 2 met. 5 e; 1 eth. 3 a & b) = die Weise der Bekräftigung oder Bestätigung und die Art, eine Wahrheit apodiktisch zu beweisen. 12. m. consignificandi & m. significandi (th. I. 45. 2 ad 2; III. 3. 7 ad 2; 1 sent. 33. 1. 4 c) = die Weise des Mitbezeichnens und die des Bezeichnens. 13. m. debitus & m. indebitus (1 Cor. 2. 1) = die gehörige und die ungehörige Weise. 14. m. demonstrandi, → m. confirmationis. 15. m. disputativus (4 phys. 1 e) = die disputierende Art und Weise. 16. m. essendi & m. operandi (th. I. 12. 4 c; 3 phys. 5 i; 3 meteor. 6 f) = die Weise des Seins und die des Wirkens. 17. m. indebitus, → m. debitus. 18. m. intellectus & m. voluntatis (th. I. 36. 2 c; 37. 1 c) = die Weise des Denkens und die des Wollens (vgl. ib. 27. 2 c; 28. 4 c). 19. m. intellectualis sive intelligibilis, → m. carnalis. 20. m. loquendi & m. praedicandi (cg. I. 26; 3 phys. 5 i) = die Weise des Sprechens und die des Aussagens. 21. m. manifestandi veritatem, → m. confirmationis. 22. m. metaphoricus sive symbolicus & m. parabolicus (1 sent. prol. 1. 5 c & ad 3) = die bildliche oder sinnbildliche und die gleichnisartige Weise. 23. m. multorum & m. unius (th. I. 85. 4 c) = die Weise des Vielen oder Vielfachen und die des Einen oder Einzigen. 24. m. narrativus, → m. argumentativus. 25. m. operandi, → m. essendi. 26. m. orativus & m. praeceptivus (1 sent. prol. 1. 5 c) = die bittende und die befehlende Weise; vgl. m. deprecativus sub d. 27. m. parabolicus, → m. metaphoricus. 28. m. praeceptivus, → m. orativus. 29. m. praedicandi, → m. loquendi. 30. m. procedendi (1 sent. prol. 1. 5 ob. 1) = die Weise, vorzugehen, oder das Verfahren, die Methode. 31. m. procedendi in scientiis, → m. adquirendi scientiam. 32. m. promissivus, → m. comminatorius. 33. m. revelativus (ib. c) = die offenbarende Weise. 34. m. sciendi, → m. adquirendi scientiam. 35. m. scientiae, ≈ . 36. m. significandi, → m. consignificandi. 37. m. sophisticus (1 anal. 4 a & 12 f) = die sophistische Weise oder die Weise der Sophisten. 38. m. specialis, → m. communis. 39. m. spiritualis, → m. carnalis. 40. m. syllogismi (ib. 28 g; 2 anal. 4 a) = die Schlussweise (modus autem est determinata qualitas et quantitas propositionum praemissarum ad hoc, ut ex eis sequatur conclusio, syll.). 41. m. symbolicus, → m. metaphoricus. 42. m. unius, → m. multorum. 43. m. veritatis manifestandae, → m. confirmationis. 44. m. virtutis, → virtus sub e. 45. m. voluntatis, → m. intellectus.
c) wissenschaftliche Weise, wissenschaftliches Verfahren, Methode (= modus sciendi sive procedendi in scientiis, → sub a), synonym mit processus (← sub b), ratio (← sub n) und via (← sub c): homines in consideratione veritatis propter consuetudinem diversos modos acceptant, 2 met. 5 c; modus, quo aliqua discutiuntur, debet congruere et rebus, et nobis, trin. 2 pr.; hoc enim modo usi sunt antiqui doctores, cg. I. 2.
- Hierher gehört: 1. modus causalitatis & m. negationis (1 sent. 2. 1. 3 c; 1 anal. 42 b) = die Methode der Ursächlichkeit oder auf Grund derselben und die der Verneinung. 2. m. communis & m. proprius (1 sent. prol. 1. 5 ad 3; 2 met. 5 d) = die gemeinsame und die eigene Methode; vgl. m. communis sub b. 3. m. compositivus & m. resolutorius sive resolutionis (th. I. II. 14. 5 ob. 1; 2 met. 1 e) = die zusammensetzende oder synthetische und die auflösende oder analytische, m. a. W. die auf der Zusammensetzung und die auf der Auflösung beruhende Methode (est autem duplex via procedendi ad cognitionem veritatis. Una quidem per modum resolutionis, secundum quem procedimus a compositis ad simplicia et a toto ad partem, . . . et in hac via perficitur cognitio veritatis, quando pervenitur ad singulas partes distincte cognoscendas; alia est via compositionis, per quam procedimus a simplicibus ad composita, qua perficitur cognitio veritatis, cum pervenitur ad totum, 2 met. 1 e). 3. m. mathematicus (trin. 2. 2. 1 c & ad 2; 2 met. 5 d & e) = die mathematische Methode (vgl. th. I. 44. 1 ob. 3 & ad 3; trin. 2. 1. 4 ad 7; 1 anal. 4 o; 1 phys. 1 a; 2 anim. 3 a; 3 met. 4 c). 4. m. negationis, → m. causalitatis. 5. m. proprius, → m. communis. 6. m. resolutionis, → m. compositivus. 7. m. resolutorius, ≈ .
d) Weise im Sinne der Grammatik, d. i. Form des Zeitworts: significatur per verba aliorum modorum, 1 perih. 5 a; declinatio verbi varietur per modos, tempora, numeros et personas, ib. e.
- Hier ist unter Anderm zu unterscheiden: 1. modus deprecativus sive optativus & m. imperativus (th. I. II. 17. 1 c; II. II. 76. 1 c; III. 84. 3 ad 4; 1 perih. 5 e) = die bittende oder wünschende und die befehlende Form; vgl. m. orativus sub b. 2. m. imperativus, → m. deprecativus. 3. m. indicativus (th. I. II. 17. 1 c; II. II. 76. 1 c; 1 perih. 5 e) = die ansagende oder anzeigende Form. 4. m. infinitus (1 perih. 5 a) = die unbegrenzte oder unbestimmte Form, d. i. der Infinitiv. 5. m. optativus, → m. deprecativus.
e) Weise im Sinne der Logik: modus . . . quidam determinat compositionem ipsam praedicati ad subiectum, ut cum dicitur Sortem currere est possibile, et ab hoc solo modo dicitur propositio modalis, prop.
a) Weichheit, Zartheit: debiliter inhaeret propter mollitiem complexionis, th. II. II. 156. 1 ad 1; mollities carnis et bonitas tactus, cg. II. 90.
b) Weichlichkeit, Verweichlichung, der Gegensatz zu perseverantia (←): mollities proprie respicit defectus delectationum, th. II. II. 138. 1 ad 2; non posse sustinere laboriosa pertinet ad mollitiem, ib. ad 3; vgl. ib. c; mollities enim refugit inordinate omnem tristitiam, 7 eth. 7 f; mollities causatur dupliciter. Uno modo ex consuetudine, cum enim aliquis consuetus est voluptatibus frui, difficilius potest earum absentiam sustinere; alio modo ex naturali dispositione, quia videlicet habet animum minus constantem propter fragilitatem complexionis, th. II. II. 138. 1 ad 1.
- Eine Art der mollities in diesem Sinne ist die mollities luxuriae (verit. 24. 10 c) = die in der Wollust bestehende Weichlichkeit.
augenblicklich, plötzlich, synonym mit instantaneus und subitus (←), der Gegensatz zu successivus (←) .
a) kleines Weilchen, d. i. kleinstes Teilchen der Bewegung: unum, quod est terminus continui, ut punctus in permanentibus et momentum in successivis, th. I. 8. 2 ad 2; relinquitur, quod D non sit motus, sed sit momentum, a quo denominatur motum esse, sicut a motu denominatur moveri, 6 phys. 2 f; est impossibile, quod motus componatur ex momentis, sicut impossibile est, quod linea componatur ex punctis, ib.; neque motus componitur ex momentis, ut per momentum intelligamus hoc, quod est mutatum esse, ib. 12 b; ut scilicet sic quodlibet indivisibile in motu acceptum, quod momentum dicitur, sit principium et finis; sic enim se habet nunc ad momentum, sicut tempus ad motum, 8 phys. 2 i.
b) Augenblick: nec ad momentum subsistere possent, th. I. 104. 1 c; est supra tempus et in momento aeternitatis, mal. 16. 2 ob. 6; vgl. in aeternitate, ib. 4 a; in nihilo autem non possunt assignari aliquae differentiae momentorum, cg. II. 32; momentum potest accipi vel pro ipso instanti temporis, quod dicitur nunc, vel pro aliquo tempore perceptibili, 1 Cor. 15. 52.
c) Bedeutung, Wichtigkeit: ista quaestio nullius momenti esse videretur, th. I. II. 36. 1 c.
a) den Einzelnen oder das Alleinleben betreffend.
b) klösterlich.
- Zu ordo monasticus → ordo sub c; zu professio m. → professio sub a; zu regula m. → regula sub a; zu religio m. → religio sub b; zu status m. → status sub d; zu vita m. → vita sub c.
a) sittlich, synonym mit ethicus (← sub b): bonum et malum non sunt differentiae constitutivae (→ differentia), nisi in moralibus, quae recipiunt speciem ex fine, qui est obiectum voluntatis, a qua moralia dependent, th. I. 48. 1 ad 2; ita se habet ad hoc, quod sit moralis, sicut se habet ad voluntatem et appetitum, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c; vgl. cg. III. 9 & 10.
b) der Moralphilosoph oder Sittenlehrer: ipse (sc. theologus) habet considerationes de actibus virtuosis et vitiosis cum morali, th. I. II. 7. 2 ad 3.
gesittet: a more aliquis dicitur morigeratus, quia est bonorum morum, 4 sent. 33. 2. 2. 3 ad 2.
Andauern: morositas est quaedam circumstantia, th. I. II. 88. 5 ob. 2.
andauernd: morosum dicitur aliquid propter diuturnitatem temporis, th. I. II. 74. 6 ob. 3; vgl. ib. 31. 2 ob. 2; 88. 5 ob. 2.
Tod, der Gegensatz zu vita (← sub a): cum igitur mors vitae opponitur, cg. III. 130; per mortem, per quam separatur anima a corpore, 1 gener. 15 e.
- Arten der mors sind: 1. mors aeterna & m. temporalis (th. II. II. 10. 12 ob. 2) = der ewige oder ewig dauernde und der zeitliche oder nur eine gewisse Zeit lang dauernde Tod, m. a. W. der Tod des Menschen seiner Seele und der seinem Leibe nach; vgl. m. carnalis. 2. m. carnalis sive corporalis & m. spiritualis (ib. I. II. 73. 8 ad 3; 88. 1 c; cg. III. 130; 4 sent. 27. 1. 3. 2 c; 31. 1. 3 ad 3; 43. 1. 1. 1 ob. 5; verit. 7. 7 c; comp. 1. 239) = der leibliche und der geistige Tod des Menschen, unter welch letzterm bald die Trennung der menschlichen Seele von Gott (mors quaedam hominis est, cum ab ordine, qui est ad Deum, separatur, cg. III. 130), bald die mit dem Eintritt in ein Kloster verbundene Abgeschiedenheit von der Welt (religio est quaedam mors spiritualis, qua aliquis saeculo [←] moriens vivit Deo, 4 sent. 27. 1. 3. 2 c). 3. m. corporalis, → m. carnalis. 4. m. interpretativa (3 sent. 39. 1. 3. 1 ad 1) = der Tod der Auslegung nach oder das als Tod Ausgelegte. 5. m. naturalis & m. violenta (th. I. II. 94. 5 ad 2; II. II. 10. 12 ad 2; quodl. 1. 2. 3 c) = der natürliche und der gewaltsame Tod. 6. m. spiritualis, → m. carnalis. 7. m. temporalis, → m. aeterna. 8. m. violenta, → m. naturalis.
a) sterblich.
- Zu caro mortalis → caro sub a; zu vita m. → vita sub a.
b) tödlich.
a) Gewohnheit, Gepflogenheit: quandoque enim (mos) significat consuetudinem, th. I. II. 58. 1 c; (mos) uno modo idem est, quod consuetudo, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c; vgl. cg. IV. 2.
b) Sitte im weitern Sinne des Wortes, Naturell: quandoque vero (mos) significat inclinationem quandam naturalem vel quasi naturalem ad aliquid agendum, unde etiam et brutorum animalium dicuntur aliqui mores, th. I. II. 58. 1 c; vgl. ib. 24. 4 ad 3; 3 sent. 23. 1. 4. 2 c.
c) Sitte im engern Sinne des Wortes: dicitur autem virtus moralis a more, secundum quod mos significat quandam inclinationem naturalem vel quasi naturalem ad aliquid agendum, th. I. II. 58. 1 c; ibi incipit genus moris, ubi primo dominium voluntatis invenitur, 2 sent. 24. 3. 2 c; inde tractum est nomen moris ad significandum actus voluntarios vel appetitivae partis secundum inclinationem appetitus ad huiusmodi actus, quae quidem inclinatio quandoque est ex natura, quandoque ex consuetudine, quandoque ex infusione, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c.
- Als Arten des mos gehören hierher: mos bonus & m. malus (th. I. II. 100. 1 c; cg. III. 123) = die gute und die schlechte Sitte (illi mores dicuntur boni, qui rationi congruunt, mali autem, qui a ratione discordant, th. I. II. 100. 1 c).
d) gute Sitte: in illo verbo Augustini mos non ponitur pro consuetudine, sed pro actu honesto, secundum quod a more aliquis dicitur morigeratus, quia est bonorum morum, 4 sent. 33. 2. 2. 3 ad 2.
Bewegung, Anregung, Antrieb: propter solam motionem, th. I. 70. 3 c; vgl. ib. 103. 4 c & ad 1; 118. 1 ad 3; I. II. 17. 4 ad 1; 37. 4 c; cg. III. 22 & 149.
- Arten der motio sind: 1. motio actualis (Eph. 4. 5) = die wirkliche oder in Wirklichkeit stattfindende Bewegung. 2. m. divina (cg. III. 95) = die göttliche Bewegung. 3. m. generativa (th. I. II. 81. 1 ad 2) = die erzeugende Bewegung. 4. m. intimativa (ib. 17. 2 c) = die kundgegebene oder eingegebene Bewegung; vgl. ib. 1 c. 5. m. vitalis (ib. 37. 4 c) = die Lebensbewegung.
bewegend: intellectus practicus est motivus, th. I. 79. 11 ad 1; voluntatem esse altiorem intellectu quasi eius motivam, cg. III. 26; color est motivus diaphani secundum actum, 2 anim. 14 b.
- Unter motivum sc. principium hat man zuweilen (z. B. th. I. II. 47. 1 c; 1 phys. 9 m & 10 c; 3 phys. 4 f & 5 k; 1 meteor. 2 b) das bewegende Prinzip überhaupt, zuweilen aber auch (z. B. 2 anim. 4 b; sensu 1 c) das motivum secundum locum (th. I. 78. 1 a & c) sc. genus potentiarum animae (= τὸ κινητικὸν κατὰ τόπον; vgl. Aristoteles: De anima II. 3, 414. a. 32) d. i. die Gattung oder Art der örtlich bewegenden Kräfte eines lebendigen Wesens zu verstehen. Arten des motivum, es im erstern Sinne aufgefasst, sind: motivum primum & m. proximum (ib. II. II. 10. 2 c; cg. III. 10 & 23) = das erste und das nächste Bewegende.
Beweger, synonym mit movens (←): si in motoribus et motis proceditur in infinitum, cg. I. 13; motor non necessario praecedit mobile duratione, sed dignitate, 2 sent. 2. 1. 3 ad 4; vgl. pot. 3. 18 ad 21; cum omnis motus sit actus motoris et moti, 2 sent. 15. 1. 2 c.
- Arten des motor sind: 1. motor coniunctus sive intrinsecus & m. separatus sive extrinsecus (ib. 10. 1. 2 c & 14. 1. 3 c; 8 phys. 8 i & 21 c; th. I. 51. 3 ad 3) = der (mit dem Bewegten) verbundene oder innere und der (von ihm) getrennte oder äußere Beweger. 2. m. extrinsecus, → m. coniunctus. 3. m. intrinsecus, ≈ . 4. m. primus (cg. I. 13; 7 phys. 2 a) = der erste Beweger, nämlich Gott. 5. m. remotus (2 sent. 14. 1. 3 c) = der entfernte Beweger, von dem Bewegten aus gerechnet. 6. m. separatus, → m. coniunctus.
a) Bewegung im eigentlichen Sinne des Wortes, eine Art der mutatio (←), der Gegensatz zu quies (←): motum autem accipit magis stricte, pro quadam mutationis specie, 5 phys. 2 a; motus est (mutatio) de uno affirmato in aliud affirmatum, sicut de albo in nigrum, 1 phys. 13 d; vgl. 5 phys. 2 a-i & 3 e; verit. 28. 1 c; sive accipiatur motus proprie, sicut motus dicitur actus (← sub b) imperfecti, id est existentis in potentia, th. I. 18. 1 c; motus . . . est actus imperfecti, scilicet existentis in potentia, inquantum huiusmodi, ib. I. II. 31. 2 ad 1; quia omne, quod est in potentia, inquantum huiusmodi est imperfectum, ideo ille motus est actus imperfecti, 3 anim. 12 a; vgl. cg. I. 13; nom. 4. 7; 4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1; verit. 24. 1 ad 14; motus est entelechia, id est actus, existentis in potentia secundum quod huiusmodi (die Übersetzung der aristotelischen Erklärung: ἡ τοῦ δυνάμει ὄντος ἐντελέχεια, ᾗ τοιοῦτον, κίνησίς ἐστιν, Phys. III. 1, 201. a. 10-11; vgl. Metaph. X. 9, 1065. b. 16), 3 phys. 2 a; motus est actus possibilis inquantum est possibile, ib. f; motus dicitur esse actus eius, quod est in potentia inquantum huiusmodi, 11 met. 9 b; aliquid est in actu (Wirklichkeit) tantum, aliquid vero in potentia (Möglichkeit) tantum, aliquid vero medio modo se habens inter potentiam et actum. Quod igitur est in potentia tantum, nondum movetur; quod autem iam est in actu perfecto, non movetur, sed iam motum est; illud igitur movetur, quod medio modo se habet inter puram potentiam et actum, quod quidem partim est in potentia et partim in actu, ut patet in alteratione. Cum enim aqua est solum in potentia calida, nondum movetur, cum vero est iam calefacta, terminatus est motus calefactionis; cum vero iam participat aliquid de calore, sed imperfecte, tunc movetur ad calorem, nam quod calefit, paulatim participat calorem magis ac magis. Ipse igitur actus imperfectus caloris in calefactibili existens est motus, non quidem secundum id, quod actu tantum est, sed secundum quod iam in actu existens habet ordinem (Hinordnung) in ulteriorem actum; quia, si tolleretur ordo ad ulteriorem actum, ipse actus quantumcumque imperfectus esset terminus motus et non motus, sicut accidit, cum aliquid semiplene calefit. Ordo autem ad ulteriorem actum competit existenti in potentia ad ipsum. Et similiter, si actus imperfectus consideretur tantum ut in ordine ad ulteriorem actum, secundum quod habet rationem (Beziehung) potentiae, non habet rationem motus, sed principii motus, potest enim incipere calefactio, sicut a frigido, ita et a tepido. Sic igitur actus imperfectus habet rationem motus, et secundum quod comparatur ad ulteriorem actum ut potentia, et secundum quod comparatur ad aliquid imperfectius ut actus. Unde neque est potentia existentis in potentia, neque est actus existentis in actu, sed est actus existentis in potentia, ut per id, quod dicitur actus, designetur ordo eius ad anteriorem potentiam, et per id, quod dicitur in potentia existentis, designetur ordo eius ad ulteriorem actum. Unde convenientissime Philosophus definit motum dicens, quod motus est entelechia, id est actus, existentis in potentia secundum quod huiusmodi, 3 phys. 2 a; vgl. ib. c-f; 8 phys. 10 c; 3 anim. 12 a; hic ponit aliam definitionem motus, quae se habet ad praemissam ut materialis ad formalem, et conclusio ad principium. Et haec est definitio: motus est actus mobilis, inquantum est mobile (die Übersetzung der aristotelischen Erklärung: ἡ κίνησις ἐντελέχεια τοῦ κινητοῦ, ᾗ κινητόν, Phys. III. 2, 202. a. 7-8). Haec enim definitio concluditur ex praemissa. Quia enim motus est actus existentis in potentia inquantum huiusmodi, existens autem in potentia inquantum huiusmodi est mobile, non autem movens, quia movens inquantum huiusmodi est ens in actu, sequitur, quod motus sit actus mobilis inquantum huiusmodi, 3 phys. 4 a; motus est quidam actus mobilis, inquantum movetur, 8 phys. 10 c; motus est actus mobilis a movente, th. I. 103. 3 ad 1 & 5 ad 2; motus est quidam defluxus a movente in mobile, cg. I. 20; in motu proprie accepto est duo reperire, scilicet continuitatem et successionem, 1 sent. 8. 3. 3 c.
- Über den Unterschied zwischen motus im eigentlichen Sinne des Wortes und mutatio → mutatio.
- Zu abstrahere a motu → abstrahere sub I c); zu bonum adquisitum per m. & sine m. → bonus sub c; zu contrarietas m. → contrarietas sub a; zu finis m. → finis sub a; zu movere m. recto & secundum m. circularem → movere; zu posterius m. sive in m. → posterior sub b; zu prius in m. sive secundum m. sive secundum ordinem in m. → prior sub a; zu quies m. → quies; zu terminus m. → terminus sub a; zu unitas m. → unitas; zu virtus m. → virtus sub g.
- Als Arten des motus gehören hierher: 1. motus alterationis sive secundum qualitatem, m. augmenti et decrementi sive diminutionis sive in quantitate sive m. secundum quantitatem & m. secundum locum sive lationis secundum locum sive localis (th. I. 18. 1 ob. 2; 45. 2 ad 2; 53. 2 c; 78. 3 c; 110. 3 ob. 2; II. II. 180. 6 c; cg. I. 20; II. 17, 19, 43, 89 & 90; nom. 4. 7; pot. 6. 3 c; verit. 28. 9 c; 1 phys. 1 a; 3 phys. 1 b & 2 b; 4 phys. 1 c; 5 phys. 3 a & 4 a-h; 7 phys. 3 a-l; 8 phys. 5 i, 14 b-k & 15 b; 1 cael. 3 c & 13 g; 1 gener. 2 c & 10 e; 1 meteor. 15 k; 1 anim. 6 b; 11 met. a & h) = die qualitative, die quantitative und die lokale Bewegung, m. a. W. die Eigenschaftsveränderung, die Zu- und Abnahme, und die Ortsveränderung (vgl. 4 phys. 1 c; 8 phys. 15 a). 2. m. augmenti et decrementi, → m. alterationis. 3. m. caelestis sive caeli sive in caelo (cg. II. 43 & 91; III. 149; IV. 97; pot. 4. 2 ad 7 s. c.; 2 cael. 1 f & 3 h) = die Bewegung des Himmels oder der Himmelskörper. 4. m. caeli, → m. caelestis. 5. m. circularis sive sphaericus, m. obliquus & m. rectus (th. I. 7. 3 c; II. II. 180. 6 c; cg. II. 46; III. 25; nom. 4. 7 & 9. 4; 4 phys. 7 a & 23 k; 5 phys. 7 e; 6 phys. 11 i & 12 a; 7 phys. 8 d; 8 phys. 16 a-c; 1 cael. 3 c-g, 4 c & 8 c; 1 meteor. 2 b) = die kreisförmige, die schiefe und die geradlinige (vgl. m. rectus sub b) Bewegung. 6. m. commixtus sive mixtus sive compositus & m. simplex (th. II. II. 180. 6 c; 7 phys. 3 h; 8 phys. 16 b & 23 k; 1 cael. 3 c-e & 4 a; 2 cael. 8 b & 15 b; 3 cael. 7 e & 8 h) = die (aus zwei oder mehreren verschiedenen Bewegungen) gemischte oder zusammengesetzte und die einfache Bewegung. 7. m. communis & m. proprius (4 phys. 1 c; 1 cael. 13 d; 3 cael. 5 b & 8 h) = die gemeinsame und die besondere oder eigene Bewegung. 8. m. completus sive perfectus & m. imperfectus (cg. II. 92; III. 42; 4 phys. 1 c; 1 cael. 4 c; 1 meteor. 2 b) = die vollkommene und die unvollkommene Bewegung. 9. m. compositus, → m. commixtus. 10. m. constrictionis & m. dilatationis (cg. II. 90; 2 anim. 6 b) = die Bewegung der Zusammenziehung und die der Ausdehnung. 11. m. continuus & m. non continuus sive interpolatus (th. I. 53. 1 ad 1 & 2 c; cg. I. 20 & 42; II. 89; 4 phys. 1 c & 17 b; 8 phys. 15 a & 16 c; 2 cael. 6 b) = die zusammenhängende oder stetige und die nichtzusammenhängende oder unterbrochene Bewegung. 12. m. contra naturam sive extra sive praeter naturam & m. secundum naturam (8 phys. 7 b; 1 cael. 4 d-f & 17 a; 3 cael. 5 b) = die naturwidrige (ex eo autem, quod est aliquis motus praeter naturam, sequitur, quod sit aliquis motus secundum naturam, respectu cuius dicitur motus violentus praeter naturam, 3 cael. 5 b) und die naturgemäße (vgl. m. naturalis sub b) Bewegung; vgl. m. innaturalis. 13. m. decrementi, → m. alterationis. 14. m. difformis sive difformitatis & m. uniformis sive uniformitatis (cg. III. 64; verit. 8. 15 ad 3; 5 phys. 7 c; 2 cael. 8 c) = die ungleichförmige oder ungleiche und die gleichförmige Bewegung; vgl. m. irregularis. 15. m. difformitatis, → m. difformis. 16. m. dilatationis, → m. constrictionis. 17. m. diminutionis, → m. alterationis. 18. m. directus, m. retrogradus & m. stationarius (2 cael. 8 b) = die geradeaus gehende, die rückwärts schreitende oder rückläufige und die an einem bestimmten Orte stattfindende Bewegung. 19. m. diurnus (th. I. 104. 2 c; pot. 4. 2 ad 7 s. c.; verit. 22. 13 c; quodl. 6. 11. 19 c; 4 phys. 23 l; 1 cael. 3 e; 2 cael. 8 b, 9 a, 11 c & 12 a) = die tägliche Bewegung (quo totum caelum revolvitur per motum primi mobilis ab oriente usque in occidentem, 2 cael. 8 b). 20. m. epicycli & m. excentrici (1 cael. 3 e; 2 cael. 8 b) = die Bewegung eines Neben- und die eines exzentrischen Kreises. 21. m. excentrici, → m. epicycli. 22. m. extra naturam, → m. contra naturam. 23. m. imperfectus, → m. completus. 24. m. in caelo, → m. caelestis. 25. m. inaequalis, → m. difformis. 26. m. inferior (cg. III. 24) = die niedere oder untere Bewegung, m. a. W. die Bewegung eines sublunarischen Körpers. 27. m. innaturalis sive violentus & m. naturalis (th. I. 7. 3 c; 63. 6 ad 3; I. II. 6. 4 ob. 3; III. 32. 4 c; cg. I. 42; III. 25, 67 & 69; 2 phys. 1 a; 4 phys. 11 d; 8 phys. 7 b, 8 b & 20 c; 1 cael. 4 d, 13 k & 15 f; 2 cael. 1 f, 6 b, 8 c & 23 d; 3 cael. 5 b & 7 e) = die unnatürliche oder gewaltsame und die natürliche (vgl. m. naturalis sub b) Bewegung; vgl. m. contra naturam. 28. m. inordinatus (3 cael. 6 d) = die ungeordnete oder unordentliche Bewegung (qui est contra naturam, ib.). 29. m. in quantitate, → m. alterationis. 30. m. intensus & m. remissus (2 cael. 9 a) = die beschleunigte und die verlangsamte Bewegung. 31. m. interpolatus, → m. continuus. 32. m. irregularis & m. regularis (cg. I. 20 & 42; 4 phys. 23 l; 5 phys. 7 c-h; 6 phys. 9 d; 8 phys. 20 c & 23 k; 2 cael. 6 b & 8 a-d) = die unregelmäßige (qui non est aequaliter velox per totum, 8 phys. 20 c) und die regelmäßige Bewegung; vgl. m. difformis. 33. m. lationis secundum locum, → m. alterationis. 34. m. localis, ≈ . 35. m. mixtus, → m. commixtus. 36. m. naturalis, → m. innaturalis & m. voluntarius. 37. m. non continuus, → m. continuus. 38. m. obliquus, → m. circularis. 39. m. per accidens, m. secundum partem & m. per se (4 phys. 7 a; 5 phys. 1 a, b & l & 2 a) = die Bewegung, welche einem Dinge nebenbei, diejenige, welche ihm gemäß einem seiner Teile, und diejenige, welche ihm als solchem zukommt. 40. m. perfectus, → m. completus. 41. m. perpetuus sive sempiternus (8 phys. 15 a; 1 cael. 4 e & 18 e; 2 cael. 6 b & 8 c; 9 met. 9 f) = die beständige oder immer währende Bewegung. 42. m. per se, → m. per accidens. 43. m. praeter naturam, → m. contra naturam. 44. m. primus & m. secundus= die erste Bewegung, unter welcher man bald (th. I. 110. 3 ob. 2; 1 phys. 1 a; 3 phys. 1 b; 4 phys. 23 k; 8 phys. 14 b & 15 a; 1 cael. 3 b & 13 d; 2 cael. 10 f; 1 gener. pr.) = die örtliche Bewegung überhaupt, bald aber auch (th. I. 18. 1 ad 1; 104. 2 c; 4 phys. 23 l; 8 phys. 14-20; 12 met. 6 g) die tägliche Bewegung des Himmels zu verstehen hat, und die zweite Bewegung, welche im Gegensatze zur ersten Bewegung im letztern Sinne des Wortes die elliptische Bewegung des Himmels in der Bahn des Tierkreises bezeichnet (vgl. th. I. 104. 2 c; 12 met. 6 g). 45. m. processivus sive progressivus (th. I. 18. 3 c; 51. 3 ob. 3; 78. 4 c; cg. II. 60 & 90; 8 phys. 4 f) = die vorwärts schreitende Bewegung (secundum quem animalia moventur de loco ad locum, 2 anim. 6 b). 46. m. progressivus, → m. processivus. 47. m. proprius, → m. communis. 48. m. rectus, → m. circularis; cf. m. rectus sub b. 49. m. reflexivus sive reflexus (verit. 29. 8 ob. 6; 4 phys. 18 g; 5 phys. 7 e & g; 8 phys. 16 c & d & 17 a; 2 meteor. 3 c) = die umbiegende oder zurückkehrende Bewegung. 50. m. regularis, → m. irregularis. 51. m. remissus, → m. intensus. 52. m. retrogradus, → m. directus. 53. m. secundum locum, → m. alterationis. 54. m. secundum naturam, → m. contra naturam. 55. m. secundum partem, → m. per accidens. 56. m. secundum qualitatem, → m. alterationis. 57. m. secundum quantitatem, ≈ . 58. m. secundum situm (1 gener. 14 c) = die Bewegung der örtlichen Lage nach. 59. m. secundus, → m. primus. 60. m. simplex, → m. commixtus. 61. m. sphaericus, → m. circularis. 62. m. stationarius, → m. directus. 63. m. transitivus (nom. 4. 2) = die vorübergehende Bewegung. 64. m. uniformis, → m. difformis. 65. m. uniformitatis, ≈ . 66. m. unus (5 phys. 7 c) = die einheitliche Bewegung. 67. m. unus genere sive secundum genus, m. unus specie sive secundum speciem & m. unus numero sive secundum substantiam (ib. 6 a-d) = die der Gattung (dicitur autem motus unus genere secundum figuras praedicamenti, ib. a), die der Art (motus dicitur unus specie, cum non solum est unus secundum genus, sed etiam secundum speciem individuam id est specialissimam, quae non dividitur in alias species, ib. b) und die dem Individuum oder der Substanz nach einheitliche Bewegung (sunt enim numero tria, circa quae consistit unitas motus, scilicet subiectum, quod movetur, et genus vel species, in qua est motus, et tempus, quando movetur, ib. d). 68. m. unus numero, → m. unus genere. 69. m. unus secundum genus, ≈ . 70. m. unus secundum quid & m. unus simpliciter (ib. d & 7 a) = die beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und die einfachhin oder schlechtweg einheitliche Bewegung. 71. m. unus secundum speciem, → m. unus genere. 72. m. unus secundum substantiam, ≈ . 73. m. unus simpliciter, → m. unus secundum quid. 74. m. videntis & m. visibilis (2 cael. 11 b) = die Bewegung des Sehenden und die des Sichtbaren. 75. m. violentus, → m. innaturalis. 76. m. visibilis, → m. videntis. 77. m. voluntarius & m. naturalis (th. I. 81. 3 ad 2; cg. II. 90; III. 5, 22 & 23; mal. 3. 1 ob. 16; 2 cael. 15 b) = die willkürliche oder freie (vgl. m. voluntarius sub b) Bewegung und die Bewegung eines (unfreien) Naturdinges.
- In instanti non est motus (1 perih. 5 e; 1 cael. 12 r), oder: motus sunt successivi (4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1; 1 anim. 6 b) = die Bewegung vollzieht sich nicht im Nu, sondern nur allmählich, quia semper exspectat aliquid in futurum ad perfectionem suae speciei (4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1); vgl. sub b. In motu necesse est considerare prius et posterius (2 anal. 10 a) = in der Bewegung hat man ein Früher und Später zu unterscheiden. Motus non est ex motibus, sed ex momentis (6 phys. 2 f) = die Bewegung besteht nicht aus (kleinsten) Bewegungen, sondern aus Momenten, von denen jedes ita se habet ad motum, sicut punctum indivisibile ad lineam (ib.; vgl. ib. g-i). Motus non accipit speciem a termino a quo, sed a termino ad quem (th. I. 23. 1 ad 3; vgl. 5 phys. 1 e) = die Bewegung empfängt ihre Art und Wesenheit (und dementsprechend auch ihren Namen) nicht von ihrem Ausgangs-, sondern von ihrem Endigungspunkte. Motus proprie acceptus est corporum (th. I. 73. 2 c; cg. I. 13; III. 23) = die Bewegung im eigentlichen Sinne des Wortes kommt nur den Körpern zu. Motus sunt successivi, ↑: In instanti etc. Non potest esse, quod aliquis motus sit alicuius motus (5 phys. 3 d) = eine Bewegung kann nicht selbst wieder irgendeine Bewegung haben. Proprium est motus, tempore mensurari (1 perih. 5 b) = das Maß der Bewegung ist die Zeit.
b) Bewegung im weitern und uneigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit mutatio (←) und operatio (← sub b), der Gegensatz zu quies (←): quia enim nostris operationibus motus adiungitur, inde in usum venit, ut omnis operatio motus dicatur, quamvis improprie, 2 sent. 15. 3. 2 c; large enim accepit motum pro omni operatione, qu. anim. 1 c; omnem operationem nominans motum, th. I. 9. 1 ad 1; sive motus accipiatur communiter, prout motus dicitur actus perfecti, prout intelligere et sentire dicitur moveri, ib. 18. 1 c; nomen motus etiam ad spiritualia derivatur dupliciter. Uno modo, secundum quod omnis operatio motus dicitur, . . . Alio modo desiderium in aliud tendens quidam motus dicitur, ib. 73. 2 c; si largo modo accipiamus motum pro qualibet operatione, pot. 10. 1 c; vgl. verit. 24. 1 ad 14; accipit enim hic motum communiter pro mutatione, 3 phys. 2 b; accepit nomen motus, secundum quod est commune omnibus speciebus mutationis, 5 phys. 2 a; alius autem motus est actus perfecti, id est existentis in actu, sicut intelligere, sentire et velle et huiusmodi et etiam delectari. Et huiusmodi motus non est successivus (vgl. sub a), nec per se in tempore, th. I. II. 31. 2 ad 1; alius motus est actus perfecti, qui magis operatio dicitur, qui non exspectat aliquid in futurum ad complementum suae speciei, sicut sentire, et talis motus non est successivus, sed subitus, 4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1; iste motus (sc. sentire) est actus perfecti, est enim operatio sensus iam facti in actu per suam speciem. Non enim sentire convenit sensui, nisi in actu existenti, 3 anim. 12 a.
- Zu via motus → via sub c.
- Arten des motus in diesem Sinne sind: 1. motus absolutus appetitus & m. appetitus in ordine ad alterum (th. I. II. 16. 2 ad 1) = die beziehungslose oder unbedingte und die (relative oder bedingte) Bewegung des Begehrungsvermögens zu etwas hin. 2. m. ad formam & m. ad privationem (cg. II. 43; 1 phys. 1 a; 3 phys. 1 e) = die Bewegung eines Dinges zu einer Form oder zum Besitzen einer Form und die zur Privation oder zum Mangel der Form hin, m. a. W. das Entstehen eines Dinges und das Vergehen desselben (generatio est motus in substantia ad formam, corruptio vero ad privationem, 3 phys. 1 e); vgl. m. corruptionis. 3. m. ad privationem, → m. ad formam. 4. m. affectus (cg. III. 151) = die Gemütsbewegung. 5. m. animalis sive sensibilis sive sensualis sive sensualitatis, m. intellectualis sive rationis & m. naturalis (th. I. 81. 1 c; I. II. 17. 9 ob. 2; cg. III. 23; 2 sent. 24. 3. 1 c & 2 c; 8 phys. 4 f & 7 b) = die sinnliche, die übersinnliche und die natürliche, oder die auf Grund einer vorausgegangenen Erkenntnis aus einem sinnlichen bzw. aus einem übersinnlichen Begehrungsvermögen und die aus der Natur eines Begehrungsvermögens ohne vorausgehende Erkenntnis entspringende Bewegung (naturalis quidem appetitus, puta cibi, est quem non imaginatio gignit, sed ipsa qualitatum naturalium dispositio, quibus naturales vires suas actiones exercent . . . Appetitus autem sensitivus est, qui ex praecedenti imaginatione vel sensu consequitur, et hic vocatur motus sensualitatis. Appetitus autem rationalis est, qui consequitur apprehensionem rationis, et hic dicitur motus rationis, qui est actus voluntatis, 2 sent. 24. 3. 1 c). 6. m. animi (th. I. II. 22. 2 c) = die Gemütsbewegung. 7. m. appetitivus (ib. 15. 2 c; 26. 2 c; 28. 1 c; 35. 1 c) = die begehrende Bewegung oder die Begehrungstätigkeit (= inclinatio consequens apprehensionem, ib. 35. 1 c). 8. m. appetitus in ordine ad alterum, → m. absolutus appetitus. 9. m. collativus (4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1) = die vergleichende Bewegung oder Tätigkeit der Vernunft. 10. m. corporalis sive corporeus & m. spiritualis (th. I. II. 37. 4 ad 1; 63. 6 ad 1; II. II. 44. 5 c; cg. III. 58 & 87; IV. 1) = die körperliche und die geistige Bewegung. 11. m. corruptionis & m. generationis (4 sent. 17. 1. 5. 2 c) = die Bewegung des Vergehens und die des Entstehens (motus corruptionis tendat in non esse, generationis vero ad esse, ib.); vgl. m. ad formam. 12. m. discursivus (th. I. 62. 1 c) = die hindurchlaufende oder schließende Bewegung der Vernunft. 13. m. elicitus & m. imperatus (4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 2) = die (aus einem Vermögen) hervorgelockte und die (ihm) befohlene Bewegung. 14. m. imperatus, → m. elicitus. 15. m. instantaneus sive subitus & m. successivus (th. I. 53. 3 c; I. II. 31. 2 ad 1; 113. 7 c; cg. II. 19; IV. 63; 4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1; 5 phys. 2 f-i; 1 anim. 6 b) = die augenblickliche oder plötzliche und die allmähliche Bewegung oder Veränderung. 16. m. intellectualis, → m. animalis. 17. m. intellectus & m. voluntatis (th. I. 105. 3 c; cg. III. 67; 3 anim. 12 b & c) = die Bewegung der Vernunft und die des Willens oder das Denken und das Wollen. 18. m. liberi arbitrii (cg. II. 44; 4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1 & 2) = die Bewegung des freien Willens oder das freie Wollen. 19. m. naturalis, → m. animalis. 20. m. phantasticus (th. I. 111. 3 ad 1) = die Bewegung oder Tätigkeit der Einbildungskraft. 21. m. primo primus & m. secundo primus (2 sent. 24. 3. 2 c) = die an erster und die an zweiter Stelle als Erstbewegung zu bezeichnende Bewegung (ut per primo primos motus naturales et per secundo primos motus sensualitatis intelligamus, ib.). 22. m. rationis, → m. animalis. 23. m. rectus (cg. III. 149) = die richtige Bewegung; vgl. m. rectus sub a. 24. m. secundo primus, → m. primo primus. 25. m. sensibilis sive sensualis, → m. animalis. 26. m. sensualitatis, ≈ . 27. m. sensus (3 anim. 12 b) = die Bewegung des sinnlichen Erkenntnisvermögens oder die sinnliche Empfindung. 28. m. spiritualis, → m. corporalis. 29. m. subitus, → m. instantaneus. 30. m. subrepticius (th. I. II. 74. 10 a; quodl. 9. 7. 14 ad 1) = die unvermerkt entstehende Bewegung. 31. m. successivus, → m. instantaneus. 32. m. virtutis imperantis & m. virtutis imperatae (4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 2) = die Bewegung der befehlenden Kraft und die derjenigen Kraft, welcher befohlen wird. 33. m. vitalis (th. I. 18. 1 ad 2) = die Lebensbewegung. 34. m. voluntarius (2 sent. 25. 1. 1 ad 6) = die willkürliche Bewegung (Philosophus accipit voluntarium large, non secundum quod dicitur a voluntate, sed secundum quod dividitur contra violentum . . . et inde est, quod animalia, quae moventur ex seipsis, motus voluntarios habere dicuntur; nec tamen electionem habent aut voluntatem, sicut Philosophus ibidem ostendit, unde nec liberum arbitrium, ib.); vgl. m. voluntarius sub a. 35. m. voluntatis, → m. intellectus.
- Appetitivus motus circulo agitur (th. I. II. 26. 2 c) = die Begehrungstätigkeit bewegt sich in Weise eines Kreises (appetibile enim movet appetitum, faciens se quodammodo in eius intentione, et appetitus tendit in appetibile realiter consequendum, ut sit ibi finis motus, ubi fuit principium, ib.; vgl. 3 anim. 15 h).
Bewegendes, Beweger, synonym mit causa movens (→ causa sub a) und motor (←) .
- Arten des movens sind: 1. movens extrinsecum & m. intrinsecum (th. I. 18. 1 ad 1; 8 phys. 8 i) = der äußere und der innere Beweger. 2. m. immediate sive immediatum & m. remotum (7 phys. 3 a) = der unmittelbare und der entfernte oder mittelbare Beweger. 3. m. immobile & m. motum (cg. I. 13; 3 phys. 2 d; 7 phys. 2 a; 8 phys. 9 a; 3 anim. 6 a; 12 met. 7 a) = der unbewegliche und der bewegte Beweger. 4. m. intrinsecum, → m. extrinsecum. 5. m. motum, → m. immobile. 6. m. naturale sive physicum (3 phys. 4 a) = der ein Naturding darstellende oder physische Beweger. 7. m. per accidens & m. per se (2 sent. 33. 1. 3 ad 2; 36. 1. 1 c) = der Beweger, welcher gemäß etwas ihm Zukommenden oder nebenbei (removens prohibens dicitur movens per accidens, ib. 36. 1. 1 c), und derjenige, welcher gemäß seiner selbst oder als solcher bewegt. 8. m. per se, → m. per accidens. 9. m. physicum, → m. naturale. 10. m. primum, m. secundum & m. ultimum (th. I. 2. 3 c; cg. I. 13 & 20; III. 64 & 149; 7 phys. 2 a & 3 a; 8 phys. 9 a-d, 12 a & 21-23) = der erste, der zweite und der letzte Beweger, bald von dem Bewegten, bald von demjenigen aus gerechnet, was in der Reihe der Beweger das Erste ist (ideo dixit primum movens ut per primum significetur immediatum mobili, non autem id, quod est primum in ordine moventium, 7 phys. 3 a). 11. m. principale (8 phys. 9 d) = der Hauptbeweger. 12. m. remotum, → m. immediate. 13. m. secundum, → m. primum. 14. m. seipsum (8 phys. 10 a, 11 a & 12 a) = der sich selbst bewegende Beweger. 15. m. ultimum, → m. primum.
- Motum et movens oportet esse simul (th. I. 8. 1 c; cg. I. 13; III. 68; 7 phys. 3 a) = das Bewegte und der Beweger müssen zugleich sein, m. a. W. sie müssen miteinander in unmittelbarem Kontakt stehen, mag nun dieser nach Weise einer continuitas oder einer contiguatio (←) stattfinden (simul dicit hic, non quidem esse in eodem loco, sed quia nihil est medium inter movens et motum, secundum quod contacta vel continua sunt simul, quia termini eorum sunt simul, vel quia sunt unum, 7 phys. 3 a).
bewegen im engern und weitern Sinne des Wortes (vgl. motus sub a & b): movere enim nihil aliud est, quam educere aliquid de potentia in actum, th. I. 2. 3 c; omne, quod prius est in potentia et postea in actu, quodammodo movetur, 3 phys. 4 a; accipit large moveri, secundum quod ipsum intelligere est moveri quoddam, 1 sent. 8. 3. 1 ad 2; id, quod se intelligit, dicitur se movere, th. I. 18. 3 ad 1; non enim sentire est movere, sed magis moveri, cg. II. 82.
- Arten des movere, es in allgemeiner Bedeutung aufgefasst, sind: 1. movere circulariter sive secundum motum circularem & m. motu recto sive indirectum (th. I. 7. 3 c; cg. II. 90; nom. 4. 7; 4 phys. 7 a) = kreisförmig und geradeaus bewegen. 2. m. extra naturam sive per violentiam & m. per naturam sive secundum naturam sive naturaliter (th. I. 7. 3 c; cg. I. 13; 8 phys. 8 i) = naturwidrig oder gewaltsam und naturgemäß oder natürlich bewegen. 3. m. immediate & m. mediate (cg. I. 13) = unmittelbar und mittelbar bewegen. 4. m. indirectum, → m. circulariter. 5. m. instrumentaliter & m. principaliter (cg. I. 13) = nach Weise eines Werkzeugs und nach Weise einer Hauptursache bewegen. 6. m. localiter sive secundum locum (ib. III. 102; 4 phys. 7 a) = örtlich bewegen. 7. m. mediate, → m. immediate. 8. m. motu recto, → m. circulariter. 9. m. naturaliter, → m. extra naturam. 10. m. per accidens sive secundum accidens, m. secundum partem & m. primo et per se (cg. I. 13; II. 82 & 91; III. 24; mal. 3. 6 c; 4 phys. 7 a; 5 phys. 1 a & 3 l; 8 phys. 7 a & 8 g; 1 gener. 14 a) = gemäß etwas, was einem Dinge nebenbei zukommt, gemäß einem seiner Teile und zuerst oder als solches (ein andres) bewegen (moventium et mobilium quaedam movent seu moventur per accidens, quaedam autem per se. Et accipit hic per accidens large, secundum quod comprehendit sub se etiam, quod est secundum partem. Unde exponens quod dixerat per accidens, subdit, quod per accidens moveri aut movere dicitur dupliciter. Primo quidem dicuntur movere per accidens, quaecumque movere dicuntur ex eo, quod insunt aliquibus moventibus, sicut cum dicitur musicum sanare, quia is, cui inest musicum, sanat; et similiter dicuntur moveri per accidens ex eo, quod insunt iis, quae moventur, vel sicut locatum in loco, prout dicimus hominem moveri, quia navis movetur, in qua est, vel sicut accidens in subiecto, prout dicimus album moveri, quia corpus movetur. Alio modo dicuntur aliqua movere vel moveri per accidens, quia movent aut moventur secundum partem, sicut homo dicitur percutere aut percuti, quia manus percutitur aut percutit. Per se autem dicuntur moveri aut movere per remotionem duorum praedictorum, quia scilicet nec dicuntur movere aut moveri ex eo, quod sint in aliis, quae movent aut moveantur, neque ex eo, quod aliqua pars ipsorum moveat aut moveatur, 8 phys. 7 a; ut per hoc, quod dicit primo, excludatur motus secundum partem, 5 phys. 1 a; vgl. cg. I. 13). 11. m. per intellectum (cg. III. 64) = mit Vernunft (und freiem Willen) bewegen, der Gegensatz zu agere per necessitatem naturae (ib.) d. i. mit Naturnotwendigkeit tätig sein. 12. m. per modum agentis & m. per modum finis (th. I. 82. 4 c; vgl. cg. III. 26; 7 phys. 3 a) = nach Weise der wirkenden und nach Weise der Zweckursache bewegen. 13. m. per modum debiti sive secundum debitum & m. per modum meriti (verit. 6. 2 c) = nach Weise des sein Sollenden und nach Weise des Verdienstes bewegen (Per modum autem debiti movet aliquid dupliciter, uno modo absolute, et alio modo ex suppositione alterius. Absolute quidem ipse finis ultimus, qui est voluntatis obiectum, et hoc modo voluntatem movet, ut ab ipso divertere non possit, unde nullus homo potest non velle esse beatus . . . Sed ex suppositione alterius movet secundum debitum illud, sine quo finis haberi non potest. Illud autem, sine quo finis haberi potest, sed facit ad bene esse finis ipsius, non movet secundum debitum voluntatem, sed est libera inclinatio voluntatis in ipsum. Sed tamen, ex quo voluntas est libere inclinata in ipsum, inclinatur in omnia, sine quibus hoc haberi non potest, per modum debiti, ex praesuppositione tamen illius, quod primo volitum ponebatur; sicut rex ex sua liberalitate facit aliquem militem, sed quia non potest esse miles, nisi habeat equum, efficitur debitum et necessarium ex suppositione liberalitatis praedictae, quod ei det equum, ib.). 14. m. per modum finis, → m. per modum agentis. 15. m. per modum meriti, → m. per modum debiti. 16. m. per naturam, → m. extra naturam. 17. m. per se, → m. per accidens. 18. m. per violentiam, → m. extra naturam. 19. m. primo, → m. per accidens. 20. m. principaliter, → m. instrumentaliter. 21. m. secundum accidens, → m. per accidens. 22. m. secundum debitum, → m. per modum debiti. 23. m. secundum locum, → m. localiter. 24. m. secundum motum circularem, → m. circulariter. 25. m. secundum naturam, → m. extra naturam. 26. m. secundum partem, → m. per accidens. 27. m. uniformiter (th. II. II. 180. 6 c) = einförmig bewegen.
- Moveri accidit moventi et non per se ei competit (3 phys. 4 d) = bewegt zu werden kommt dem Bewegenden nicht als solchem, sondern nur nebenbei zu. Omne motum movetur ab alio (cg. I. 13), oder: Omne, quod movetur, ab alio movetur (th. I. 1. 3 c; cg. I. 13), oder: Omne, quod movetur, ab aliquo alio movetur (7 phys. 1 b; vgl. 8 phys. 7 c), oder: Omne, quod movetur, oportet ab alio moveri (th. I. 1. 3 c) = alles, was bewegt wird, muss von einem andern bewegt werden.
nach Weise einer Vervielfältigung, im Sinne einer solchen.
- Zu dicere multiplicative → dicere sub c.
Vervielfachung.
- Arten der multiplicatio sind: 1. multiplicatio formalis & m. materialis (1 sent. 13 exp.; 4 sent. 2. 1. 2 c) = die Vervielfachung der Form und die der Materie nach. 2. m. materialis, → m. formalis. 3. m. spiritualis (4 sent. 2. 1. 2 c) = die geistige Vervielfachung.
a) Vielfachheit, Vielheit, der Gegensatz zu singularitas (← sub b) und unitas (←): nulla multiplicitas ponitur in eius substantia, th. I. 14. 4 c; multiplicitas significationis unius rei, cg. II. 10; habet aliquam multiplicitatem, ib. 42; vgl. 1 sent. 2. 1. 3 ad 3.
b) Vielsinnigkeit, Vieldeutigkeit, synonym mit duplicitas (← sub b): aut aliam speciem multiplicitatis, th. I. 1. 10 ad 1; nominum multiplicitas non attenditur (wird nicht gemeint) secundum nominis praedicationem, sed secundum significationem, ib. 13. 10 ad 1; vgl. 1 sent. 23. 1. 3 c.
a) Vielheit im weitern Sinne des Wortes: multitudo ex divisione causatur, pot. 3. 16 ad 3; vgl. nom. 2. 6; 3 phys. 12 c; 1 cael. 6 a.
- Als Arten der multitudo gehören hierher: multitudo absoluta sive transcendens & m. numeralis sive mensurata per unum sive quantitatis discretae (th. I. 30. 3 c & ad 2; 1 sent. 24. 1. 3 ad 4 & 5; pot. 9. 7 c; 3 phys. 8 a; 1 cael. 18 e; 10 met. 8 h; vgl. th. I. 30. 3 c; 50. 3 ad 1) = die schlechthinige oder alle Seinsgattungen übersteigende (pot. 9. 7 c) und die Zahlen- oder durch die Einheit gemessene Vielheit, m. a. W. die Vielheit, quae opponitur uni, quod convertitur (← sub b) cum ente (10 met. 8 h) sive quae dividit ens (1 sent. 24. 1. 3 ad 5), secundum quod ens dividitur per unum et multa (th. I. 30. 3 c), und die Vielheit, quae est numerus (ib. 11. 2 c), sive quae est species quantitatis sive quantitatis discretae (ib. 30. 3 e & ad 2; 1 sent. 24. 1. 4 ad 2).
- Über den Unterschied der beiden Arten heißt es: multitudo numeralis, quae est species quantitatis, ponit aliquid (bedeutet etwas Positives) in creaturis . . . Multitudo vero, quae dividit ens, non addit accidens positive supra ens, sed rationem distinctionis tantum, secundum quod una non est altera, 1 sent. 24. 1. 3 ad 5; non addunt aliquid supra ens, de quo dicitur unitas vel multitudo, nisi secundum rationem, ib. 4 c; multitudo, quae ponit aliquid in rebus creatis, est species quantitatis . . . multitudo transcendens, quae non addit supra ea, de quibus dicitur, nisi indivisionem circa singula, th. I. 30. 3 ad 2; multitudo correspondens uni nihil addit supra res multas nisi distinctionem, quae in hoc attenditur (gemeint ist), quod una earum non est alia, quod quidem non habent ex aliquo superaddito, sed ex propriis formis. Patet ergo, quod unum, quod convertitur cum ente, ponit quidem ipsum ens, sed nihil superaddit nisi negationem divisionis. Multitudo autem ei correspondens addit supra res, quae dicuntur multae, quod unaquaeque earum sit una, et quod una earum non sit altera, in quo consistit ratio distinctionis. Et sic, cum unum addat supra ens unam negationem, secundum quod aliquid est indivisum in se, multitudo addit duas negationes, prout scilicet aliquid est in se indivisum, et prout est ab alio divisum; quod quidem dividi est unum eorum non esse alterum, pot. 9. 7 c; unum non est remotivum multitudinis, sed divisionis, quae est prior secundum rationem, quam unum vel multitudo. Multitudo autem non removet unitatem, sed removet divisionem circa unumquodque eorum ex quibus constat multitudo, th. I. 30. 3 ad 3.
b) Vielheit im Sinne der transzendentalen Vielheit (= multitudo absoluta sive transcendens, → sub a), der Gegensatz zu unitas (←): talem multitudinem solam contingit esse in rebus immaterialibus, th. I. 30. 3 c.
- Arten der multitudo in diesem Sinne sind: multitudo extrinseca & m. intrinseca (pot. 3. 16 ad 3) = die äußere und die innere Vielheit (unum, . . . quod convertitur cum ente, . . . privat multitudinem, inquantum multitudo ex divisione causatur, non quidem multitudinem extrinsecam, quam unum constituit, sicut pars, sed multitudinem intrinsecam, quae unitati opponitur. Non enim ex hoc, quod aliquid dicitur esse unum, negatur, quin aliquid sit extra ipsum, quod cum eo constituit multitudinem, sed negatur divisio ipsius in multa, ib.).
c) Vielheit im mathematischen Sinne, Menge, synonym mit numerus und pluralitas (←), der Gegensatz zu singularitas (← sub a) und unitas (←): multitudo est, quod est divisibile secundum potentiam in partes non continuas, 5 met. 15 b; componitur multitudo ex unitatibus, th. I. 11. 2 ad 2; de ratione multitudinis est, quod ex unitatibus constet, ib. 80. 3 c.
- Hier sind als Arten der multitudo anzuführen: 1. multitudo determinata & m. infinita (ib. 7. 4 c; 3 phys. 12 c) = die begrenzte oder endlich große und die unendlich große Menge. 2. m. formalis & m. materialis (th. I. 47. 3 ad 2; spir. 8 ad 10) = die Menge der Form nach (quae attenditur secundum distinctionem specierum, spir. 8 ad 10) und die der Materie nach. 3. m. infinita, → m. determinata. 4. m. infinita actu & m. infinita in potentia (th. I. 7. 4 c) = die in Wirklichkeit und die der Möglichkeit nach unendlich große Menge. 5. m. infinita in potentia, → m. infinita actu. 6. m. infinita per accidens & m. infinita per se (ib.) = die Menge, welche nur so nebenbei unendlich groß ist (per accidens autem dicitur multitudo infinita, quando non requiritur ad aliquid infinitas multitudinis, sed accidit, ita esse, ib.), und die Menge, welche als solche und mit Notwendigkeit unendlich groß ist (dicitur enim multitudo esse infinita per se, quando requiritur ad aliquid, ut multitudo infinita sit, ib.). 7. m. infinita per se, → m. infinita per accidens. 8. m. materialis, → m. formalis. 9. m. ordinata (ib. 39. 3 c) = die geordnete Menge.
d) Vielheit von Menschen, Menschenmenge: qui non festinaret exire cum multitudine, th. I. II. 102. 5 ad 2; communiter oblata pro tota multitudine, ib. ad 4; multitudinis usus, quem in rebus nominandis sequendum Philosophus censet, cg. I. 1.
- Zu agibile circa bona vel mala totius multitudinis civilis → agibilis; zu bonum m. sive totius m. → bonus sub c; zu debitum m. → debitus sub a; zu malum totius m. civilis → malus sub c; zu perfectio m. → perfectio sub b; zu regimen m. → regimen; zu unitas m. → unitas.
- Arten der multitudo, welche hierher rechnen, sind: 1. multitudo bestialis (3 pol. 9 a) = die tierische oder vertierte Menschenmenge, in qua nullus habet rationem vel modicam, sed inclinatur ad bestiales actus (ib.). 2. m. civilis sive civitatis & m. domestica (th. II. II. 58. 7 ob. 3; III. 8. 1 ad 2; 1 eth. 1 a; 6 eth. 7 b) = die staatliche und die häusliche Menschenmenge oder der Staat und die Familie. 3. m. civitatis, → m. civilis. 4. m. domestica, ≈ .
a) viel in absolutem Sinne des Wortes, d. i. viel nicht im Vergleich zu etwas Anderm, der Gegensatz zu singularis (← sub a) und unus (←): multum accipitur multipliciter. Uno modo absolute, et sic opponitur uni, th. I. 11. 2 ad 3; vgl. pot. 9. 7 ad 7; 7 phys. 7 h.
- Als Arten des multum gehören hierher: 1. multum correspondens uni quod convertitur cum ente & m. quod pertinet ad genus quantitatis sive quod est in genere quantitatis discretae (pot. 9. 7 c) = das transzendentale und das numerisch Viele; vgl. multitudo sub a. 2. m. numero sive secundum numerum & m. specie (th. I. 11. 1 ad 2; cg. II. 75) = das der Zahl oder dem Individuum nach (vgl. m. quod est in genere quantitatis discretae) und das der Art nach Viele. 3. m. partibus sive secundum partes (th. I. 11. 1 ad 2; I. II. 17. 4 ad 3) = das seinen Teilen nach Viele. 4. m. quod est in genere quantitatis discretae, → m. correspondens uni, quod convertitur cum ente. 5. m. quod pertinet ad genus quantitatis, ≈ . 6. m. secundum accidentia & m. secundum substantiam (th. I. 11. 1 ad 2; cg. II. 80) = das den Akzidenzien nach und das der Substanz nach Viele. 7. m. secundum numerum, → m. numero. 8. m. secundum partes, → m. partibus. 9. m. secundum quid & m. simpliciter (th. I. 11. 1 ad 2 & 2 ad 1; I. II. 17. 4 c) = das beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und das einfachhin oder schlechtweg Viele. 10. m. secundum substantiam, → m. secundum accidentia. 11. m. simpliciter, → m. secundum quid. 12. m. specie, → m. numero.
b) viel in relativem Sinne des Wortes, d. i. viel in Vergleich zu etwas Anderm, der Gegensatz zu paucus: alio modo (multum accipitur), secundum quod importat (bedeutet) excessum quendam, et sic opponitur pauco, th. I. 11. 2 ad 3; alio modo dicitur comparative, prout importat excessum quendam respectu minoris, et sic multum opponitur pauco, pot. 9. 7 ad 7; ponitur autem hic ratio (Wesenheit) multi, secundum quod multum importat comparationem, prout opponitur pauco, 7 phys. 7 h.
a) weltlich, zur Welt gehörig, synonym mit mundialis (←), der Gegensatz zu spiritualis (← sub a): prudentia omnia mundana divinarum contemplatione despiciat, th. I. II. 61. 5 c; de quolibet statu mundanorum, ib. III. 52. 6 ad 3; conflagratio ignium mundanorum, pot. 5. 6 ad 10; vgl. 2 phys. 10 i.
b) weltlich, weltlich gesinnt, synonym mit saecularis (←), der Gegensatz zu spiritualis (← sub c) und supermundanus (←): quae mundani desiderant, cg. IV. 55; qui inter mundanos conversantur, ib. 60; terrestrium quantum ad mundanos, orat. 1.
- Astutia mundana (th. I. II. 58. 4 ad 2; vgl. ib. II. II. 55. 3-5; 69. 2 c; 111. 3 ad 2) = die Schlauheit der Weltkinder.
weltlich, zur Welt gehörend, synonym mit mundanus (← sub a): tota machina mundialis esset, quodl. 11. 1. 1 ob. 6; vgl. ib. ad 6.
Reinigkeit, Reinheit im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit puritas (←), der Gegensatz zu immunditia und impuritas (←): in quibus verbis tres gradus munditiae designantur, nom. 11. 1.
- Arten der munditia im allgemeinen Sinne des Wortes sind: 1. munditia conscientiae (4 sent. 9. 1. 4. 2 c) = die Reinheit des Gewissens (quae nonnisi per peccatum tollitur, ib.). 2. m. cordis (th. I. II. 69. 3 c; II. II. 8. 7 c) = die Reinheit des Herzens (et haec quidem est munditia mentis depuratae a phantasmatibus et erroribus, ut scilicet ea, quae de Deo proponuntur, non accipiantur per modum corporalium phantasmatum nec secundum haereticas perversitates, ib. II. II. 8. 7 c). 3. m. corporalis (4 sent. 9. 1. 4. 2 c) = die körperliche Reinheit. 4. m. immaculata & m. perfecta (nom. 12. 1) = die unbefleckte und die vollkommene Reinheit (Secundus autem gradus est, ut sit munditia perfecta. Perfectum enim est, cui nihil deest. Contingit autem quandoque, quod aliquis immunditiae quidem non subiacet, deest tamen sibi aliquid ad munditiam, inquantum passionibus immunditiae inquietatur; quae cum tolluntur, fit perfecta munditia. Tertius gradus munditiae est, ut sit omnino immaculata. Maculari enim dicitur, quod non ab intrinseco, sed ab extrinseco inquinatur. Erit ergo omnino immaculata munditia, cum non solum in seipso aliquis puritatem habet, sed etiam nihil est exterius, quod eum ad immunditiam trahere possit, ib.). 5. m. perfecta, → m. immaculata.
a) Welt im eigentlichen Sinne des Wortes, Weltall, synonym mit universum (←): universitas creaturarum, quae nunc mundi nomine nuncupatur, th. I. 46. 1 ob. 1; vgl. 1 cael. pr.
- Als Arten des mundus gehören hierher: 1. mundus corporeus sive sensibilis (th. I. 61. 3 ob. 1 & ad 1; nom. 4. 3) = die körperliche oder sinnlich wahrnehmbare Welt. 2. m. inferior (1 meteor. 2 a & b & 11 f) = die untere Welt (qui est circa terram, ib. 11 f). 3. m. magnus sive maior & m. parvus sive minor (th. I. 91. 1 c; I. II. 2. 8 ob. 2; 17. 8 ob. 2; pot. 5. 6 ob. 8; verit. 24. 5 a; 27. 3 ob. 23; 8 phys. 4 c), der μέγας und μικρὸς κόσμος des Aristoteles (Phys. VIII. 2, 252. b. 26-27) = die große und die kleine Welt (homo dicitur minor mundus, inquantum in se gerit maioris mundi similitudinem, verit. 27. 3 ob. 23). 4. m. maior, → m. magnus. 5. m. minor, ≈ . 6. m. parvus, ≈ . 7. m. sensibilis, → m. corporeus.
b) Welt im uneigentlichen Sinne des Wortes, Weltkind, synonym mit saeculum (← sub d): secundum quod mundi nomine amatores mundi significantur, th. I. II. 72. 3 ob. 3.
Geschenk: est munus (Deo delatum) multiplex, primo ferventis dilectionis, . . . secundo devotae orationis, . . . tertio perfectae operationis, . . . quarto debitae oblationis, Is. 18.
- Arten des munus sind munus linguae sive a lingua, m. a manu & m. ab obsequio sc. exhibitum (th. II. II. 78. 2 ob. 3 & ad 3; 100. 5 c; 4 sent. 25. 3. 3 c & ad 4; mal. 13. 4 ob. 13; quodl. 5. 11. 23 a) = das Geschenk der Zunge (munus linguae duplex est, vel quod in ipso actu linguae consistit, sicut laus, vel quod ex lingua initium sumit, sicut cum quis ex hoc, quod precibus alicuius satisfacit, favorem exspectat, 4 sent. 25. 3. 3 ad 4), das Geschenk der Hand (quod consistit in exterioribus bonis, ib. c) und das Geschenk des Dienstes (sicut aliquis actus corporaliter exercitus vel obsequium aliquod exhibitum, ib.).
veränderlich.
- Arten des mutabile sind: 1. mutabile per potentiam, quae in ipso est & m. per potentiam, quae in altero est (th. I. 9. 2 c) = veränderlich zufolge einer Macht, welche in ihm selbst (dem Veränderlichen) gelegen ist, und veränderlich zufolge einer Macht, welche einem andern zukommt. 2. m. per potentiam, quae in altero est, → m. per potentiam, quae in seipso est. 3. m. quia removetur vel abicitur in mutatione & m. quia subicitur mutationi (1 sent. 8. 3. 2 ad 3) = dasjenige, was veränderlich ist, weil es in der Veränderung beseitigt oder abgeworfen wird (et sic formae, quae sunt actus, mutabiles sunt, ib.), und dasjenige, was deshalb veränderlich ist, weil es der Veränderung unterworfen ist (et hoc modo id tantum, quod est in potentia, mutatur, ib.). 4. m. quia subicitur mutationi, → m. quia removetur vel abicitur in mutatione. 5. m. secundum esse (th. I. 9. 2 c & ad 1) = dem Sein nach veränderlich.
Veränderlichkeit: quasi in Deo sit aliqua mutabilitas, th. I. 24. 3 ad 1.
- Arten der mutabilitas sind: 1. mutabilitas secundum electionem (ib. 9. 2 c) = die Veränderlichkeit mit Bezug auf die Wahl. 2. m. secundum potentiam ad esse (ib.) = die Veränderlichkeit mit Bezug auf die Möglichkeit zum Sein. 3. m. veritatis (ib. 16. 8 c) = die Veränderlichkeit der Wahrheit.
verändern: aliquid dicitur mutari dupliciter. Uno modo, quia est subiectum mutationis, sicut dicimus corpus esse mutabile . . . Alio modo dicitur aliquid mutari, quia secundum ipsum fit mutatio, sicut dicimus albedinem mutari, quia secundum ipsam corpus alteratur, verit. 1. 6 c; omne, quod mutatur, mutatur vel secundum substantiam, vel secundum quantitatem, vel secundum qualitatem, vel secundum locum, 3 phys. 1 d; vgl. 5 phys. 2 c.
Änderung, Veränderung, synonym mit conversio, immutatio (← sub b) und transmutatio (← sub a): de ratione (Wesenheit) mutationis est, quod aliquid idem se habeat aliter nunc et prius, th. I. 45. 2 ad 2; in nomine enim mutationis et transitus designatur aliquid idem aliter se habere nunc et prius, pot. 3. 2 c; cum omnis mutatio sit a quodam in quiddam, ut manifestatur ex ipso mutationis nomine, quod denotat, aliquid esse post aliud et aliud esse prius et aliud posterius, 5 phys. 2 a; vgl. cg. II. 17; accipiendo large mutationem, secundum quod omne recipere dicitur pati quoddam et moveri, 1 sent. 8. 3. 2 c.
- Über den Unterschied zwischen mutatio und motus (← sub a) heißt es: motus est, quo aliquid affirmative significatum abicitur et aliud affirmative significatum adquiritur; est enim motus de subiecto in subiectum . . . per subiectum autem intelligitur hoc aliquid affirmative monstratum, ut album et nigrum, unde unus motus alterationis est, quo album abicitur et nigrum adquiritur. Sed in mutationibus, quae sunt generatio et corruptio, aliter est; nam generatio est mutatio de non subiecto in subiectum, ut de non albo in album, corruptio vero est mutatio de subiecto in non subiectum, ut de albo in non album. Et ideo in abiectione unius affirmati et adeptione alterius oportet duas mutationes intelligi, quarum una sit generatio et alia corruptio, vel simpliciter vel secundum quid. Sic ergo si in transitu, qui est de albedine in nigredinem, consideretur ipse motus, idem motus figuratur per albedinem unius et inductionem alterius, non autem significatur eadem mutatio, sed diversa, tamen se invicem concomitantes, quia generatio unius non est sine corruptione alterius, verit. 28. 1 c; vgl. 5 phys. 8 g.
- Zu contrarietas in mutationibus sive mutationum → contrarietas sub a; zu terminus m. → terminus sub a.
- Arten der mutatio sind: 1. mutatio continua sive successiva & m. instantanea sive momentanea (th. I. 46. 2 ad 1; 53. 3 c; 63. 5 c; 4 sent. 11. 1. 3. 2 a; pot. 3. 1 ad 11; verit. 28. 9 ob. 13; quodl. 11. 4. 4 c; 8 phys. 12 e) = die stetig oder allmählich sich vollziehende und die plötzliche oder im Nu eintretende Veränderung. 2. m. de sive ex non subiecto in subiectum, m. de sive ex subiecto in non subiectum & m. de sive ex subiecto in subiectum (mal. 1. 1 ob. 15; verit. 28. 1 c; 1 phys. 13 d; 5 phys. 2 a-e) = die Veränderung aus einem Nicht-Subjekt oder Nicht-Seienden in ein Subjekt oder Seiendes (illa mutatio, quae est ex non subiecto in subiectum, est inter opposita secundum contradictionem et vocatur generatio, quae est mutatio de non esse in esse, 5 phys. 2 d), die aus einem Subjekt oder Seienden in ein Nicht-Subjekt oder Nicht-Seiendes (illa mutatio, quae est ex subiecto in non subiectum, vocatur corruptio, ib.) und die aus einem Subjekt oder Seienden in ein andres, worunter man die Bewegung im eigentlichen Sinne des Wortes (→ motus sub a) zu verstehen hat (relinquitur ex necessitate, quod motus sit mutatio de subiecto in subiectum, ib. i; vgl. 11 met. 12 b). 3. m. de sive ex subiecto in non subiectum, → m. ex non subiecto in subiectum. 4. m. de sive ex subiecto in subiectum, ≈ . 5. m. formalis & m. materialis (4 sent. 8. 2. 1. 4 ad 1; qu. anim. 13 c) = die Veränderung (eines Dinges) seiner Form nach und die seiner Materie nach. 6. m. instantanea, → m. continua. 7. m. loci sive secundum esse locale, m. substantialis sive secundum esse substantiale sive secundum substantiam, m. secundum qualitatem & m. secundum quantitatem (th. I. 29. 2 c; 45. 2 ad 2; cg. IV. 40; 5 phys. 3 c; 8 phys. 14 b & h) = die örtliche, die substanzielle, die qualitative und die quantitative Veränderung. 8. m. materialis, → m. formalis. 9. m. miraculosa (4 sent. 11. 1. 3. 3 a) = die wunderbare Veränderung. 10. m. momentanea, → m. continua. 11. m. naturalis & m. violenta (cg. III. 5; IV. 63; 2 sent. 18. 1. 2 c; 4 sent. 8. 2. 3 ob. 4 & 11. 1. 2 ad 1 & 3. 1 c) = die naturgemäße und die gewaltsame Veränderung. 12. m. secundum applicationem virtutis ad diversa & m. secundum ordinem ad finem (th. I. 9. 2 c) = die Veränderung mit Bezug auf die Anwendung einer Kraft zu Verschiedenem und die Veränderung mit Bezug auf die Hinordnung zum Ziele. 13. m. secundum esse locale, → m. loci. 14. m. secundum esse substantiale, ≈ . 15. m. secundum modum intelligendi tantum (th. I. 45. 2 ad 2) = die Veränderung dem bloßen Denken nach. 16. m. secundum qualitatem, → m. loci. 17. m. secundum quantitatem, ≈ . 18. m. secundum substantiam, ≈ . 19. m. substantialis, ≈ . 20. m. successiva, → m. continua. 21. m. violenta, → m. naturalis.
- Mutationes accipiunt speciem et dignitatem non a termino a quo, sed a termino ad quem (ib. 1 ad 2; vgl. 5 phys. 1 e) = Art und Wert der Veränderung richtet sich nicht nach ihrem Ausgangs-, sondern nach ihrem Zielpunkte. Mutationis non potest esse mutatio (5 phys. 3 e; vgl. ib. f-k) = die Veränderung ist selbst nicht wieder einer Veränderung fähig. Omnis mutatio est ex opposito aut ex mediis (12 met. 2 b) = jede Veränderung geht entweder von dem Gegensatze des Dinges aus, welches das Resultat der Veränderung bildet, oder von etwas, was zwischen den beiden Extremen liegt. Omnis mutatio reducitur ad illud genus, ad quod terminatur (pot. 3. 3 ob. 8) = jede Veränderung ist auf diejenige Gattung als auf ihren Ausgangspunkt zurückzuführen, auf welche sie als auf ihren Endigungspunkt hinzielt (sicut alteratio ad qualitatem et augmentum ad quantitatem, ib.).
geheim, geheimnisvoll.