Thomas von Aquin (Joos van Ghent & Pedro Berruguete, Musée du Louvre, Paris)        
CORPUS THOMISTICUM
 
Ludwig Schütz
Thomas-Lexikon
M
 
 
3. Auflage von Enrique Alarcón vorbereitet
Pamplona, Universität von Navarra, 2006




L Inhaltsverzeichnis N


macula



Makel, Flecken: macula importat (bedeutet) detrimentum nitoris ex aliquo contactu, th. I. II. 89. 1 c; macula potest esse dupliciter. Uno modo per privationem pulchritudinis . . . Alio modo per hoc, quod pulchritudo . . . impeditur, ne exterius appareat, 4 sent. 16. 2. 2. 1 ad 1; macula secundum quod huiusmodi (die Makel als solche) non habet, quod aliquid ponat, sed per comparationem ad illud, quod pulchritudinis detrimentum causat, aliquid quandoque ponere dicitur, ib. 18. 1. 2. 1 c; vgl. th. I. II. 86. 1 ad 3; macula proprie dicitur in corporalibus, quando aliquod corpus nitidum perdit suum nitorem ex contactu alterius corporis, sicut vestis et aurum et argentum, aut aliud huiusmodi. In rebus autem spiritualibus ad similitudinem huius oportet maculam dici, th. I. II. 86. 1 c; vgl. ib. 89. 1 c.




magister



a) Lehrer, Meister: utrum homo possit docere et dici magister, verit. 11. pr.; ille, qui docet in scholis, dicitur magister, 7 phys. 8 g; vgl. 4 sent. 17. 3. 4. 4 ob. 1.

b) der Lehrer, der Meister per eminentiam, d. i. der Lehrer der Sentenzen (vgl. sub a): secundum expositionem Magistri, th. I. 41. 3 ad 2; vgl. 1 sent. 17. 1. 1 c.




magistralis, e



a) zum Lehrer, zum Meister gehörig, meisterhaft.

b) zu dem Lehrer per eminentiam gehörend (→ magister sub b): secundum expositionem magistralem, mal. 3. 14 ad 2.




magnanimitas



Großmut, Hochherzigkeit, hoher Sinn, d. i. diejenige Tugend, kraft welcher der Mensch auf hohe, aber schwer zu erlangende Ehren hinstrebt, das Gegenteil von pusillanimitas (←): magnanimitas ex suo nomine importat (bedeutet) quandam extensionem (Ausstreckung, Streben) animi ad magna, th. II. II. 129. 1 c; vgl. ib. 136. 5 c; consequens est, quod magnanimitas consistat circa honores, ib. 129. 1 c; magnanimitas non est circa honorem quemcumque, sed circa magnum honorem, ib. 4 ad 1; vgl. ib. I. II. 64. 1 ob. 2; magnanimitas est circa honores, ut videlicet studeat facere ea, quae sunt honore digna, non tamen sic, ut pro magno aestimet humanum honorem, ib. II. II. 129. 1 ad 3; magnanimitas proprie est circa spem alicuius ardui, ib. 6 c; vgl. ib. I. II. 60. 5 c; magnanimitas ad duo respicit, ad honorem quidem sicut ad materiam et ad aliquid magnum operandum sicut ad finem, ib. II. II. 129. 6 c; magnanimitas est ornamentum virtutum omnium, 2 sent. 42. 2. 4 c; vgl. cg. I. 92; III. 139/140; 2 anal. 16 b; 2 eth. 9 a; 4 eth. 8 a-p.




magnanimus, a, um



großmütig, hoch gemutet, hochherzig, hoch gesinnt (vgl. magnanimitas), der Gegensatz zu pusillanimus (←): magnanimus est quidem magnitudine extremus, eo autem, quod ut oportet, medius (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἔστι δὴ ὁ μεγαλόψυχος τῷ μὲν μεγέθει ἄκρος, τῷ δὲ ὡς δεῖ μέσος, Eth. Nic. IV. 7, 1123. b. 13-14), th. I. II. 64. 1 ad 2; magnanimus dicitur esse piger et otiosus (vgl. Aristoteles: ib. 8, 1124. b. 24), non quia de nullo sit sollicitus, sed quia non est superflue sollicitus de multis, sed confidit in his, de quibus confidendum est, et circa illa non superflue sollicitatur, ib. II. II. 47. 9 ad 3; ex hoc principaliter dicitur magnanimus, quia habet animum ad aliquem magnum actum, ib. 129. 1 c; magnanimus ergo intendit magnos honores, sicut quibus est dignus, vel etiam sicut minora his, quibus est dignus, quia scilicet virtus non potest sufficienter honorari ab homine, cui debetur honor a Deo, ib. 2 ad 3; vgl. cg. III. 132/133 & 134/135; 2 anal. 16 b; 4 eth. 8 a ­ 10 i.




magnificatio



a) Verherrlichung: est autem executio praedestinationis vocatio et magnificatio, th. I. 23. 2 c; magnificatio est iustificationis complementum, sive referatur ad perfectionem gloriae, sive ad perfectionem gratiae, 4 sent. 17. 1. 1. 2 c.

b) Großtun: indebita magnificatio hominis vel in seipso, vel in aliis rebus, ib. II. II. 19. 12 ad 2.




magnificentia



Großartigkeit, Prachtliebe, d. i. die Tugend, mit Geld für hohe Zwecke Großartiges zustande zu bringen, der Gegensatz zu parvificentia (←): magnificentia circa maximos sumptus, th. I. II. 64. 1 ob. 2; vgl. ib. 21. 1 ad 1; 60. 5 c; II. II. 117. 3 ad 1; 128. 1 ad 6; operari aliquid magnum, ex quo sumitur nomen magnificentiae, proprie pertinet ad rationem virtutis, ib. II. II. 134. 1 c; vgl. ib. 2 c; ad magnificentiam pertinet magnos sumptus facere ad hoc, quod opus magnum convenienter fiat, ib. 3 c; in talibus sumptibus est magnificentia, . . . scilicet in rebus divinis et communibus, huiusmodi enim inter alia humana sunt maxima et honorabilissima, 4 eth. 7 e; vgl. ib. f-i & 6 a-l; cg. I. 93; III. 39/140.




magnificus, a, um



Pracht liebend (vgl. magnificentia), der Gegensatz zu parvificus (←): Magnificus non principaliter intendit sumptus facere in his, quae pertinent ad personam propriam, non quia bonum suum non quaerat, sed quia non est magnum. Si quid tamen in his, quae ad ipsum pertinent, magnitudinem habeat, hoc etiam magnifice magnificus prosequitur, sicut ea, quae semel fiunt, ut nuptiae vel aliquid huiusmodi, vel etiam ea, quae permanentia sunt, sicut ad magnificum pertinet, praeparare convenientem habitationem, th. II. II. 134. 1 ad 3; vgl. ib. I. II. 64. 1 ad 2; cg. III. 134/135; 4 eth. 7 a-m.




magnitudo



a) Größe im eigentlichen und engern Sinne des Wortes (= magnitudo corporalis, → sub b): quantitas continua intrinseca, quae dicitur magnitudo, th. I. 42. 1 ob. 1; magnitudo est quantitas positionem habens (→ quantitas sub a), 4 phys. 17 c; figura et magnitudo inferiorum corporum sunt accidentia sensibilia, ita etiam et in caelestibus corporibus, 2 cael. 14 f; magnitudo omnis est de genere continuorum, 6 phys. 3 c; magnitudo non est actu infinita, 3 phys. 10 b; vgl. 1 phys. 9 f; 8 phys. 23 c; 2 anim. 8 e; pot. 4. 1 ad 5; omnium natura constantium (bestehend) . . . est terminus magnitudinis, nec tantum in augmento, sed etiam in diminutione, 2 sent. 14. 1. 1 ad 4; sunt tres species magnitudinis, 5 met. 15 b; neque aliqua magnitudo componitur ex indivisibilibus, 6 phys. 11 a; vgl. ib. 1 a ­ 3 m; magnitudo autem (est), quod est divisibile in partes continuas, 5 met. 15 b; vgl. 1 phys. 6 f; 3 phys. 10 a; 6 phys. 3 c; non est minima magnitudo, 1 phys. 9 l; vgl. 4 phys. 19 a; licet applicando magnitudinem ad determinatam naturam sit aliqua minima magnitudo, quia quaelibet natura requirit determinatam magnitudinem et parvitatem, 6 phys. 3 i; vgl. 1 phys. 9 f.

b) Größe im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes, synonym mit quantitas (← sub b).

c) Größe im uneigentlichen und übertragenen Sinne des Wortes (= magnitudo spiritualis, → sub a), ebenfalls synonym mit quantitas (← sub c): una magnitudo et una maiestas, cg. IV. 6.

d) Größe in metonymischem Sinne, d. i. Großes: ut non ponamus duas magnitudines id est duo corpora esse simul, 1 gener. 15 a.




magnus, a, um
(vgl. maior)



groß, der Gegensatz zu parvus (←): ponebat magnum et parvum principia, 1 phys. 8 a; vgl. ib. 11 l; 3 phys. 6 e; 4 phys. 14 k; 7 phys. 8 q; 8 phys. 15 f; 1 sent. 19. 3. 1 ad 2.




maiestas



Größe, Hoheit, Erhabenheit, Majestät: Tertia vero convenientia, quam imperatores habent cum regibus, et differunt a consulibus sive rectoribus politicis, est institutio legum et arbitraria potestas, quam habent super subditos in dictis casibus, propter quod et eorum dominium maiestas appellatur, imperialis videlicet et regalis, regim. 3. 20; esset etiam una magnitudo et una maiestas, cg. IV. 6; sicut in crimine laesae maiestatis, th. II. II. 108. 4 ad 2.




maior, us



a) größer im allgemeinen Sinne des Wortes.

b) größer der Ausdehnung nach: in quantitate autem, cum fuerit excellens, dicitur maius, 7 phys. 8 q; omne totum est maius sua parte, cg. I. 10; non quolibet magno est aliquod maius, respectu cuius possit dici minus, 1 sent. 19. 3. 1 ad 2; omne magnum absolute dicitur magnum ad aliquid, quod est esse maius, non autem omne maius est magnum absolute, 3 cael. 3 f.

c) größer der Zeitdauer nach, d. i. älter: ad reverentiam exhibendam maioribus, th. I. II. 100. 11 c; vgl. ib. II. II. 2. 6 c; 16. 2 ad 2; 149. 4 ob. 1.

d) größer dem gedanklichen Umfange nach, d. i. Oberbegriff oder Obersatz eines Schlusses: responderi potest per interemptionem maioris (sc. propositionis), cg. I. 69.

e) größer der Vollkommenheit nach, höher dem Range nach, bedeutender: vita activa pertinet ad maiores, scilicet ad praelatos, th. II. II. 182. 1 ob. 1; quo maius cogitari non potest, cg. I. 10; facit potentia maior tempore minori, ib. 20.




maleficium



a) böse Tat, schlechte Handlung, der Gegensatz zu beneficium (← sub a): quod beneficium quasi maleficium reputat, th. II. II. 107. 2 c; passio Christi ex parte occidentium ipsum fuit maleficium, ib. III. 48. 3 ad 3.

b) Behexung, Zauberei: vel eis ad maleficia utebantur, th. I. II. 102. 3 ad 2; maleficium nihil aliud erat in mundo, nisi in aestimatione hominum, qui effectus naturales, quorum causae sunt occultae, maleficiis imputabant, 4 sent. 34. 1. 3 c; vgl. cg. III. 106; quodl. 11. 9. 10 c.




malitia



a) Schlechtigkeit im allgemeinen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu bonitas (← sub a).

b) Schlechtigkeit im physischen Sinne des Wortes (= malitia naturalis, → sub a): omnis autem perfectio in rebus existens ad perfectionem et bonitatem naturae pertinet, defectus vero et privatio ad malitiam, 6 met. 4 c; vgl. 7 phys. 6 a.

c) Schlechtigkeit im moralischen Sinne des Wortes (= malitia moralis, → sub a), synonym mit vitium (← sub b), der Gegensatz zu virtus (← sub e): malitia non sumitur hic pro peccato, sed pro quadam pronitate voluntatis ad malum, th. I. II. 85. 3 ad 2; quando aliquis peccat in his, sine quibus recte servatis non remanet subiectio hominis ad Deum et foedus humanae societatis, tunc est peccatum ex genere, et talia peccata Philosophus malitias appellat, 2 sent. 42. 1. 4 c; vgl. cg. III. 5 & 146; 3 eth. 11 d; 7 eth. 1 a.

d) Verabscheuung der geistlichen Güter: malitia non accipitur hic, secundum quod est genus vitiorum, sed sicut dictum est (id est secundum quod aliquis in detestationem bonorum spiritualium adducitur), th. II. II. 35. 4 ad 2. In dieser Bedeutung ist die malitia eine filia acediae (←) .




malus, a, um



a) böse, schlecht, übel im allgemeinen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu bonus (← sub a).

b) böse, schlecht, übel an sich oder objektiv (= malum in se, → sub a), d. i. dasjenige, was und insofern es mit einem ihm übergeordneten Willen (dem göttlichen) nicht übereinstimmt, was m. a. W. nicht so ist, wie es gewollt wird oder gewollt worden ist, ebenfalls der Gegensatz zu bonus (← sub b): in hoc autem consistit ratio mali, ut scilicet aliquid deficiat a bono, th. I. 48. 2 c; non omnis defectus boni est malum, sed defectus boni, quod natum (←) est et debet haberi. Defectus enim visionis non est malum in lapide, sed in animali, quia contra rationem lapidis est, quod visum habeat, ib. 5 ad 1; vgl. ib. 3 c; malum enim est defectus boni, quod natum est et debet haberi, ib. 49. 1 c; malum, quod nihil est aliud, quam privatio debitae perfectionis, cg. I. 71; vgl. ib. II. 41; III. 7 & 13; th. I. II. 75. 1 c; nom. 4. 14-23; 2 sent. 34. 1. 2 c; mal. 1. 1 c.

c) böse, schlecht, übel für etwas oder subjektiv (= malum alicui, → sub a), d. i. dasjenige, was und insofern es für ein geschöpfliches Wesen, insbesondere für den Menschen, vermeidenswert ist, weil es ihm schadet, ebenfalls der Gegensatz zu bonus (← sub c): malum autem dicitur, quia nocet, th. I. II. 39. 4 ad 3; vgl. cg. III. 11; 4 sent. 13. 2. 2 c.




mandatum



Auftrag, Vorschrift, Gebot: quaedam vero praecipiuntur vel prohibentur non quasi praecise debita, sed propter melius, et ista possunt dici mandata, quia quandam inductionem habent et persuasionem, th. I. II. 99. 5 c.




manens



bleibend, synonym mit permanens (←), der Gegensatz zu transiens, pertransiens und transitivus (←) .




manifestativus, a, um



offenbarend, kundmachend: est manifestativum quidditatis rei, Eph. 3. 4.




mansuetudo



Sanftmut: mansuetudo est quaedam medietas circa iras, in qua tamen materia medium proprie acceptum est innominatum, fere etiam extrema, quia non expressis nominibus distinguuntur. Nomen autem mansuetudinis assumitur ad significandum medium, cum tamen ex vi nominis magis declinet ad defectum irae; dicitur enim aliquis mansuetus ex eo, quod non irascitur, quasi manu assuetus ad similitudinem bestiarum, quae iracundiam deponunt manibus hominum assuetae, 4 eth. 13 a; vgl. ib. b-l; circa iras non ponitur nisi una virtus, scilicet mansuetudo, th. I. II. 60. 5 ad 4; vgl. ib. 23. 3 c; vitium oppositum mansuetudini est innominatum, mal. 12. 2 ad 3.




materia



a) Materie im allgemeinen Sinne des Wortes.

b) Materie, Gegenstand, Objekt einer Tätigkeit und des dazu gehörenden Habitus und Vermögens (= materia circa quam sive de qua, → sub a), synonym mit obiectum (←) und subiectum (← sub c): secundum quod materia patietur, th. I. prol.; tum propter dignitatem materiae, ib. 1. 5 c; materia consilii sunt operationes humanae, ib. I. II. 14. 2 ob. 2; moralia sunt materia prudentiae, sicut factibilia sunt materia artis, ib. 58. 5 ob. 2; si tollebatur seditionis materia, ib. 105. 1 ad 4; materia fidei sunt res, quae creduntur, ib. II. II. 11. 2 ob. 2; artium quaedam sunt, in quarum materia non est aliquod principium, cg. II. 75.

c) Materie, Stoff, stoffliche Ursache, d. i. dasjenige, woraus etwas entsteht oder besteht (= materia ex qua, → sub a), synonym mit subiectum (← sub b), der Gegensatz zu forma (← sub b): materia est id, quod est in potentia, th. I. 3. 2 c; materia est, ex qua aliquid fit, ib. 92. 2 ad 2; materia id, quod est in potentia, est, cg. I. 17; vgl. ib. II. 16 & 43; quodl. 3. 8. 20 c; hoc enim dicimus materiam, primum subiectum, ex quo aliquid fit per se et non secundum accidens et inest rei iam factae, 1 phys. 15 f; materia enim intrat constitutionem substantiae cuiuslibet rei naturalis, 2 phys. 2 a; materia vero non est nec idem specie nec idem numero cum aliis causis, quia materia inquantum huiusmodi (als solche) est ens in potentia, agens vero est ens in actu inquantum huiusmodi, forma vero vel finis est actus (Wirklichkeit) vel perfectio, ib. 11 b; per materiam id est per id, in quod aliquid transmutatur per generationem vel corruptionem, 1 gener. 8 g; materia enim dicitur substantia, non quasi ens aliquid actu existens in se considerata, sed quasi in potentia, ut sit aliquid actu, 8 met. 1 f; illud, ex quo fit aliquid, videtur esse materia illius, sicut ex elementis fiunt corpora mixta et sunt eorum materia, ib. 4 l; dupliciter dicitur aliquid fieri ex aliquo, scilicet ex privatione et ex subiecto, quod dicitur materia, sicut dicitur, quod homo fit sanus et quod laborans fit sanus. Dicitur autem magis aliquid fieri ex privatione, quam ex subiecto, sicut magis dicitur aliquis fieri sanus ex laborante, quam ex homine . . . Sed in quibusdam privatio est non manifesta et innominata, sicut privatio cuiuscumque figurae in aere non habet nomen nec etiam privatio domus in lateribus et in lignis, et ideo utimur materia pro materia et privatione simul. Et propter hoc sicut illic dicimus, quod sanus fit ex laborante, ita hic dicimus, quod statua fit ex aere et domus ex lapidibus et lignis, 7 met. 6 n; vgl. 2 met. 3 c-f; 5 met. 21 a; sicut enim propter hoc, quod est innominata privatio, aliquando simplici nomine materiae significatur materia cum privatione, ut supra dictum est, quod aes accipitur pro aere infigurato, cum dicimus, quod ex aere fit statua, ita etiam, quando forma est innominata, simplici nomine materiae intelligitur compositum ex materia et forma, non quidem determinata, sed communi, 7 met. 12 e.




materialis, e



a) materiell, stofflich, d. i. die Materie, den Stoff, das Woraus (materia ex qua, → materia sub a) eines Dinges betreffend, sich nach Weise der Materie eines Dinges verhaltend, der Gegensatz zu formalis (←): in passionibus sensitivi appetitus est considerare aliquid quasi materiale, scilicet corporalem transmutationem, th. I. 20. 1 ad 2; quod est materiale in passione amoris, ib. I. II. 28. 5 c; vgl. ib. 44. 1 c; quod materiale est, attenditur (kommt in Betracht) secundum id, quod exterius agitur, ib. II. II. 59. 3 ad 3; formale (excedit) id, quod est materiale, cg. II. 45; vgl. ib. 63; natura enim sensitiva, ex qua sumitur ratio (Wesen) animalis, est materiale in homine respectu naturae intellectivae, ex qua sumitur differentia specifica hominis, scilicet rationale (vgl. concretio sub b), ib. 95.

b) materiell, stofflich, d. i. von stofflicher Natur seiend, zur Materie gehörig, mit einer Materie behaftet, in einer Materie existierend (vgl. materia ex qua unter materia sub a), der Gegensatz zu immaterialis (←) und spiritualis (← sub a): per aliam (potentiam cognoscamus) singularia et materialia, th. I. 14. 11 c; omne illud, cuius esse est in materia, oportet esse materiale, cg. II. 56; vgl. ib. 73; 1 perih. 3 b.




materialitas



Stofflichkeit: plantae non cognoscunt propter suam materialitatem, th. I. 14. 1 c; res in Deo sunt maxime abstractae ab omni materialitate, ib. 11 ob. 2; vgl. cg. I. 65; II. 65 & 75; 4 sent. 49. 2. 1 ad 16.




materialiter



a) nach Weise oder im Sinne der Materie, mit Bezug oder im Hinblick auf die Materie eines Dinges (vgl. materia ex qua unter materia sub a), der Gegensatz zu formaliter (←): non quidem materialiter, sed secundum rationem (Beziehung) formalem, th. I. 1. 3 c; actus intellectus . . . materialiter autem et dispositive in inferioribus viribus, ib. 89. 5 c; vgl. ib. I. II. 13. 1 c; 17. 4 c; 18. 6 c; II. II. 59. 3 c & ad 3; 98. 1 ad 3; 162. 6 c.

b) materieller- oder stofflicherweise (vgl. materia ex qua unter materia sub a), der Gegensatz zu immaterialiter (←) .




mathematicus, a, um



mathematisch, zur Mathematik gehörend, sie betreffend: mathematica non subsistunt separata secundum esse, . . . Sunt autem mathematica separata secundum rationem tantum, prout abstrahuntur a motu et materia, th. I. 5. 3 ad 4; mathematica abstrahunt (= abstrahuntur) a materia sensibili, sed non a materia intelligibili, inquantum in intellectu remanet continua quantitas abstracta a sensibili qualitate, 3 anim. 8 b; vgl. th. I. 11. 3 ad 2; 44. 1 ad 3; III. 77. 2 ad 4; 2 anal. 9 c; 1 phys. 1 a; 2 phys. 3 e; 1 cael. 19 b; 2 cael. 14 f; 3 cael. 3 c; 1 gener. 18 d; 5 met. 16 b & 17 d; 6 met. 1 e & f.




matrimonialis, e



ehelich.




matrimonium



Ehe: dicitur matrimonium . . . ob hoc, quod mulier non debeat ad aliud nubere, nisi ut sit mater; potest etiam dici matrimonium quasi matris munium id est officium, quia feminis maxime incumbit officium educandae prolis; vel dicitur matrimonium quasi matrem muniens, quia iam habet, quo defendatur et muniatur, scilicet virum; vel dicitur matrimonium quasi matrem monens, ne virum relinquat alteri adhaerens; vel dicitur matrimonium quasi materia unius, quia in eo fit coniunctio ad unam prolem materialiter inducendam, ut dicatur matrimonium a μόνος et materia; vel dicitur matrimonium . . . a matre et nato, quia per matrimonium efficitur aliqua mater nati, 4 sent. 27. 1. 1. 2 c; matrimonium . . . consistit in coniunctione maris et feminae intendentium prolem ad cultum Dei generare et educare, cg. IV. 78; vgl. ib. III. 122.




mediate



auf mittelbare Weise, durch Vermittelung oder Dazwischenkunft eines andern, synonym mit indirecte (← sub b), der Gegensatz zu directe (← sub b) und immediate (←): illud in esse producitur vel mediate, vel immediate, cg. I. 96.




mediatus, a, um



durch ein andres vermittelt, abgeleitet, mittelbar, der Gegensatz zu immediatus (←): demonstrator syllogizet, ex demonstrabilibus sive mediatis, 1 anal. 4 n.




medietas



Mitte: in medietate temporis, cg. II. 19; quod virtus moralis sit medietas et qualiter sit medietas, 2 eth. 11 a; vgl. ib. 6 i.




meditari



a) nachdenken, nachsinnen über etwas: nihil autem est aliud meditari, quam multoties considerare (←) aliqua, mem. 3 g; vgl. th. II. II. 49. 1 ad 2.

b) sinnen auf etwas: qui meditatur id est qui intendit inter aliquos seminare discordias, th. II. II. 41. 2 ad 5.




meditatio



Nachdenken, Nachsinnen (vgl. meditari sub a): meditatio vero pertinere videtur ad processum rationis ex principiis aliquibus pertingentibus ad veritatis alicuius contemplationem (←), th. II. II. 180. 3 ad 1; vgl. ib. ad 4; 4 sent. 15. 4. 1. 2 ad 1.




medium



a) Mittleres, Mittel, Mitte (=  medietas, ←): in omnibus causis efficientibus ordinatis primum est causa medii et medium est causa ultimi, sive media sint plura sive unum tantum, th. I. 2. 3 c; in omni motu successivo est aliquid medium inter eius extrema, quia medium est, ad quod continue motum prius venit, quam ad ultimum, cg. II. 19; medium est, in quod primo aptum natum (←) est pervenire id, quod continue mutatur secundum naturam, quam in ultimum terminum motus, in quem mutatur, 5 phys. 5 c; vgl. 8 phys. 19 c; haec est definitio mediorum, quod media sunt, inter quae prius venit illud, quod mutatur de uno extremorum, quam in alterum extremum, 10 met. 9 b; in medio est duo considerare, scilicet rationem, quare dicitur medium, et actum medii. Dicitur autem aliquid medium ex hoc, quod est inter extrema, actus autem medii est extrema coniungere, 3 sent. 19. 1. 4. 2 c; medium accipitur in aliquo dupliciter. Uno modo ex comparatione ad extrema eiusdem rei, sicut medium in circulo; et tale medium oportet quod aeque distet ab extremis. Alio modo ex comparatione ad aliquam regulam extra; et tunc non oportet, quod medium aeque distet ab extremis, sed quod aequetur regulae, ib. 33. 1. 3. 1 ad 2.

b) Mittel, Werkzeug: sunt aliqua media divinae providentiae, th. I. 22. 3 c; sint medium aliquod ad cognoscendas substantias separatas, cg. III. 42; an sit aliquod medium, quo possit demonstrari, 2 anal. 1 e.

c) Mittelbegriff, d. i. derjenige Begriff, welcher mit seinem Umfang zwischen dem Oberbegriff und Unterbegriff eines Schlusses (→ extremitas sub b, extremus sub c und terminus sub d) die Mitte hält und die Aussage der beiden voneinander vermittelt: Oportet in demonstratione eiusdem generis esse media et extrema, 1 anal. 15 e; medium autem in praemissis continetur, ib.; sit animal primum (Oberbegriff), homo medium et Callias tertium (Unterbegriff), ib. 20 a; vgl. ib. 13 f & g, 44 k; opusc. de inventione medii.




medius, a, um



mittlerer, in der Mitte befindlich, dazwischen seiend (vgl. medium): non autem ita, quod sit aliqua actio ipsius actio media, sicut in nobis actio virtutis motivae (→ virtus sub a) est media inter actum voluntatis et effectum, cg. II. 35.




meliorativus, a, um



besser machend, verbessernd.




memorare



dem Gedächtnisse einprägen, in der Erinnerung behalten, erinnern: memorari nil aliud est, quam bene conservare semel accepta, mem. 1 a; semper enim, cum anima memoratur, praenuntiat se vel prius audivisse aliquid vel sensisse vel intellexisse, ib. e; vgl. ib. 3 a & 4 e.




memorativus, a, um



im Gedächtnisse aufbewahrend, in der Erinnerung behaltend, sich erinnernd: habitus, secundum quos homo fit bene memorativus, th. I. II. 50. 3 ad 3; non enim iidem homines inveniuntur bene memorativi, mem. 1 a.




memoria



a) Gedächtnis im Sinne einer Tätigkeit, unwillkürliche Erinnerung, der Gegensatz zu reminiscentia (←): (homo) non solum habet memoriam, sicut cetera animalia, in subita recordatione (= Einfall) praeteritorum, sed etiam reminiscentiam, th. I. 78. 4 c; vgl. ib. 22. 1 c; I. II. 32. 4 c & ad 2; 102. 6 ob. 7; 113. 5 ad 3; cg. II. 83; 1 cael. 7 d; 1 meteor. 18 c.

b) Gedächtnis im Sinne eines Vermögens im engern Sinne des Wortes, d. i. das Vermögen der Aufbewahrung von Beziehungen, welche die vis aestimativa bzw. cogitativa (←) an den sinnlich wahrnehmbaren Dingen erfasst hat, so wie der unwillkürlichen Erinnerung an früher wahrgenommene Dinge, deren Vorstellungen die Phantasie in sich aufbewahrt (vgl. memorativa): memoria est potentia animae sensitivae, th. I. 77. 8 ob. 4; memoria secundum ipsum (sc. sensum), quae est secundus thesaurus intentionum (Beziehungen) apprehensarum absque sensu, sicut cum ovis apprehendit inimicitiam lupi, cg. II. 74; vgl. ib. 73; si vero de ratione memoriae sit, quod eius obiectum sit praeteritum ut praeteritum, memoria in parte intellectiva non erit, sed in sensitiva tantum, quae est apprehensiva praeteriti, th. III. 85. 4 ad 3; memoria secundum communem usum loquentium accipitur pro notitia praeteritorum, verit. 10. 2 c.

c) Gedächtnis im Sinne eines Vermögens im weitern Sinne des Wortes, d. i. das Vermögen, die Bilder oder Vorstellungen früher erkannter Dinge, übersinnliche sowohl, als sinnliche, in sich aufzubewahren: de ratione (Wesen) memoriae est, conservare species rerum, quae actu non apprehenduntur, th. I. 79. 6 c; de ratione memoriae est, quod sit thesaurus vel locus conservativus specierum, ib. 7 a; memoria dupliciter sumitur. Quandoque prout est potentia sensitivae partis, secundum scilicet quod concernit praeteritum tempus, et hoc modo actus memoriae in anima separata non erit; unde dicit Philosophus in I. de Anima (c. 4, 408. b. 27 sq.), quod hoc corrupto, scilicet corpore, anima non reminiscitur. Alio modo accipitur memoria, prout est pars imaginationis ad intellectivam partem pertinens, secundum scilicet quod ab omni differentia temporis abstrahit, cum non sit tantum praeteritorum, sed etiam praesentium et futurorum, ut Augustinus dicit, et secundum hanc memoriam anima separata memorabitur, 4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 4; vgl. 1 sent. 3. 4. 1 ad 2; th. I. 79. 6 c; cg. II. 74; haec vis, qua mens nostra retinere potest species intelligibiles post actualem considerationem, memoria dicitur, et hoc magis accedit ad propriam significationem memoriae, verit. 10. 2 c.

d) Gedächtnis im uneigentlichen Sinne, Erinnerungszeichen, Denkmal, Andenken: in memoriam creationis rerum, th. I. II. 100. 5 c; in memoriam remissionis peccati, ib. 102. 5 ad 8 et 9; non totaliter memoria defuncti deleretur, ib. 105. 4 c; in hoc sacramento passionis dominicae memoria et repraesentatio habeatur, cg. IV. 61; unus dies in memoriam, praec. 3.




mendacium



Lüge: est autem mendacium, cum aliquis exterius significat contrarium veritati, th. II. II. 93. 1 c; quod aliquis per verba exteriora aliud significat, quam quod habet apud se, . . . ad mendacium pertinet, ib. 111. 1 c.




mens



a) Geist, geistiges Wesen: mens multipliciter dicitur secundum quosdam. Quandoque enim (mens) dicitur ipsa natura intellectiva, sicut Dionysius vocat angelos divinas mentes, 1 sent. 3. 5. 1 c; angelus dicitur intellectus (← sub a) et mens, th. I. 54. 3 ad 1; animam humanam, quae dicitur intellectus vel mens, ib. 75. 2 c; vgl. ib. 64. 1 c; 79. 1 ad 3 & 10 c; humanarum mentium inspiratione, cg. I. 6; cogitationes et affectiones mentis, ib. 68; effluxisse dicebant quandam mentem, ib. IV. 6; vgl. ib. III. 130; si vero sumatur mens pro essentia animae, secundum quod ab ea nata (←) est progredi talis potentia, sic nominabit subiectum potentiarum, verit. 10. 1 ad 8; vgl. 1 cael. 7 e & 24 c.

b) Geist, geistiges Vermögen des Erkennens oder Begehrens: Quandoque (mens) dicitur ipse intellectus examinans res, secundum quod mens dicitur a metior, metiris, 1 sent. 3. 5. 1 c; nomen mentis a mensurando est sumptum. Res autem uniuscuiusque generis mensuratur per id, quod est minimum et principium primum in genere suo, et ideo nomen mentis hoc modo dicitur in anima, sicut et nomen intellectus; solum enim intellectus accipit cognitionem de rebus mensurando eas quasi ad sua principia, verit. 10. 1 c; vgl. th. I. 79. 9 ad 4; mens in anima nostra dicit illud, quod est altissimum in virtute ipsius, verit. 10. 1 c; mens non est una quaedam potentia praeter memoriam, intelligentiam et voluntatem, sed est quoddam totum potentiale, comprehendens haec tria, ib. ad 7; vgl. ib. ad 8; mens enim et intellectus nominant potentiam intellectivam, th. I. 54. 3 ob. 1; vgl. ib. 93. 6 c; I. II. 48. 3 c; 55. 4 c; 56. 3 a; II. II. 44. 5 c; oportet mentem evocari, cg. I. 5; vgl. ib. 10; mentis id est intellectus vel rationis, 6 eth. 2 f; vgl. ib. g-k.

c) Gedächtnis: Quandoque (mens) dicitur pro memoria, a reminiscendo dicta, et ita dicunt, quod sumitur hic; unde dicunt, quod mens hic sumitur pro habitu memoriae, 1 sent. 3. 5. 1 c.




mensura



Maß: mensura proprie dicitur in quantitatibus; dicitur enim mensura illud, per quod innotescit quantitas rei, et hoc est minimum in genere quantitatis vel simpliciter, ut in numeris, quae mensurantur unitate, quae est minimum simpliciter, aut minimum secundum positionem nostram, sicut in continuis, in quibus non est minimum simpliciter, unde ponimus palmam loco minimi ad mensurandum pannos vel stadium ad mensurandum viam. Exinde transumptum est nomen mensurae ad omnia genera, ut illud, quod est primum in quolibet genere et simplicissimum et perfectissimum, dicatur mensura omnium, quae sunt in genere illo, eo quod unumquodque cognoscitur habere de veritate generis plus et minus, secundum quod magis accedit ad ipsum vel recedit, ut album in genere colorum, 1 sent. 8. 4. 2 ad 3; vgl. 8 phys. 20 b; mensura autem nihil aliud est, quam id, quo quantitas rei cognoscitur, 10 met. 2 a; ratio mensurae primo invenitur in discreta quantitate, ib. b; quod est mensura cuiuslibet generis quantitatis, dicitur unum in illo genere, ib. c; mensura est homogenea mensurato, 1 anal. 36 h; vgl. cg. I. 61 & 62.




mentalis, e



geistig.




mentaliter



auf geistige Weise, in geistigem Sinne, dem Geiste nach: nec sacramentaliter, nec mentaliter Christo incorporantur, th. III. 68. 2 c; vgl. ib. 69. 5 ad 1.




mercenarius, a, um



mietlingsmäßig, söldnerartig.




mereri



verdienen (vgl. meritum): cum autem mereri respectu mercedis dicatur, verit. 26. 6 c; vgl. th. I. II. 114. 1 c; merces proprie dicitur praemium, quod quis ex labore vel aliquo opere meretur, 3 sent. 29. 1. 4 c; ad hoc igitur, quod aliquis mereatur, tria necessaria sunt, scilicet agens, qui meretur, actio, per quam meretur, et merces, quam meretur, 3 sent. 18. 1. 2 c.




meritorie



im Sinne eines Verdienstes, mit Verdienst, verdienterweise: peccatum mortale (corrumpit caritatem) etiam meritorie, quia, cum peccatum aliquis contra caritatem agit, dignum est, ut Deus ei subtrahat caritatem, th. II. II. 24. 10 c; correctio fraterna tripliciter omitti potest, uno quidem modo meritorie, quando ex caritate aliquis correctionem omittit, ib. 33. 2 ad 3.




meritorius, a, um



verdienstlich, verdienend (vgl. mereri und meritum), der Gegensatz zu demeritorius (←): resistere tentationi primo homini non fuisset meritorium, th. I. 95. 4 ad 3; vgl. ib. I. II. 109. 2 c; II. II. 2. 9 c; verit. 26. 6 c.




meritum
(vgl. mereri)



a) Verdienst im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. verdienstliches Werk, verdienstliche Handlung, der Gegensatz zu demeritum (←): meritum proprie dicitur actio, qua efficitur, ut ei, qui agit, sit iustum aliquid dari, 4 sent. 15. 1. 3. 4 c; meritum enim consistit in quadam adaequatione actus ad finem, propter quem est, qui ei quasi merces redditur, ib. 45. 3. 3 ad 4; quamvis magis proprie bonorum (sc. eorum, quae ad vitam aeternam pertinent) dicatur meritum, demeritum vero respectu malorum (sc. eorum, quae ad miseriam aeternam pertinent), 3 sent. 18. 1. 2 c; ad meritum tria requiruntur. Primum est secundum comparationem merentis ad mercedem, ut scilicet ille, qui meretur, sit in statu adquirendi mercedem . . . Secundum est ex comparatione agentis ad actionem, ut scilicet sit dominus suae actionis . . . Tertium est secundum comparationem actionis ad mercedem, ut scilicet aequiperetur mercedi, non quidem secundum aequalitatem quantitatis, quia hoc requiritur in iustitia commutativa, quae consistit in emptionibus et venditionibus, sed secundum aequalitatem proportionis, quae requiritur in iustitia distributiva, ib.; vgl. ib. 30. 1. 5 c; th. I. 21. 1 ad 3; 22. 2 ad 5; 23. 1 ob. 1; 48. 6 ob. 1; I. II. 5. 7 c; 114. 1 a & c; II. II. 8. 7 c; 100. 1 ad 3; cg. II. 44 & 45; III. 139/140, 149 & 150; IV. 36, 63 & 91; verit. 29. 6 c.

b) Verdienst im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Würdigkeit oder Passendheit zu etwas: alio modo (mereri) improprie (accipitur), et sic quaelibet condicio (Eigenschaft), quae facit hominem aliquo modo dignum, meritum dicitur, ut si dicamus, quod species (Schönheit) Priami meruit imperium, quia digna imperio fuit, virt. 1. 1 ad 2; potest autem et meritum large accipi, secundum quod quaelibet dispositio faciens congruitatem ad aliquid dicitur mereri illud, sicut si dicamus, mulierem ratione pulchritudinis mereri coniugium regis, verit. 26. 6 c; ita etiam non habuit meritum, ut cum latronibus poneretur, th. III. 46. 11 ad 1; vgl. regim. 3. 7.




metaphorice



nach Weise oder im Sinne der Übertragung, synonym mit translative und transumptive (←) .




metaphoricus, a, um



in übertragenem Sinne verstanden, synonym mit translativus und transumptivus (←) .




metaphysicus, a, um



a) metaphysisch, d. i. die Metaphysik betreffend, zu ihr gehörig.

b) Metaphysica, die Metaphysik des Aristoteles: dicitur in IV. Metaphysicae, 1 perih. 2 c; ut patet in IV. Metaphysicae, 1 anal. 20 d; de huiusmodi igitur est Metaphysica, 1 phys. 1 a; vgl. th. I. 1. 1 ob. 2; cg. I. 1.




methodus



wissenschaftliches Verfahren: secundum eandem methodum, id est artem, id est secundum eandem artificialem considerationem, 8 phys. 15 a.




metonymicus, a, um



den Namen übertragend.




ministerialiter



nach Weise des Dieners, im Sinne eines solchen, synonym mit instrumentaliter, (←), der Gegensatz zu per auctoritatem (← sub a), auctoritative und principaliter (←): instrumentaliter autem sive ministerialiter etiam alii Sancti dicuntur dare Spiritum Sanctum, th. III. 8. 1 ad 1.




ministerium



Dienst, Dienstleistung, Verrichtung.




minor



a) kleiner der Ausdehnung nach: aequale dicitur quasi per negationem minoris et maioris, th. I. 42. 1 c; non enim omne maius mensuratur a minori, 1 cael. 12 i.

b) kleiner der Zeitdauer nach, d. i. jünger: qua minores a sapientibus instruantur, th. I. II. 100. 1 c; vgl. ib. 11 c; 102. 6 ad 11; II. II. 2. 6 ob. 3; 16. 2 ad 2; 4 sent. 41. 1. 1. 4 ad 3.

c) kleiner dem gedanklichen Umfange nach, d. i. Unterbegriff oder Untersatz eines Schlusses: ponit minorem syllogismi, 1 cael. 19 c; minorem (sc. propositionem) hoc modo manifestat, 1 met. 3 a.

d) kleiner der Vollkommenheit nach, niedriger dem Range nach, unbedeutender, geringer: facit potentia minor tempore maiori, cg. I. 20.




minoratio



Verkleinerung, Verminderung, Verringerung, Erniedrigung: missio importat minorationem in eo, qui mittitur, th. I. 43. 1 ad 1; proportio autem velocitatum est secundum minorationem temporis, ib. 53. 3 ob. 1; subiectio et minoratio ex peccato est subsecuta, ib. 92. 1 ob. 2; appetit ab hac minoratione liberari per retributionem laesionis, ib. I. II. 32. 6 ad 3; vgl. ib. II. II. 72. 1 ad 3; 4 sent. 48. 1. 3 ad 4.




miraculosus, a, um



wunderbar.




miraculum



a) Wunder im eigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit virtus (← sub h): miraculum proprie dicitur, quod fit praeter ordinem totius naturae creatae, sub quo ordine continetur omnis virtus creaturae, th. I. 114. 4 c; vgl. ib. 110. 4 c; haec autem, quae praeter ordinem communiter in rebus statutum quandoque divinitus fiunt, miracula dici solent, cg. III. 101; de ratione miraculi secundum se sumpti tria sunt, quorum primum est, quod illud, quod fit per miraculum, sit supra virtutem naturae creatae agentis, secundum, ut in natura recipiente non sit ordo naturalis ad illius susceptionem, sed solum potentia oboedientialis ad Deum, tertium, ut praeter modum consuetum tali effectui ipse effectus inducatur, 4 sent. 17. 1. 5. 1 c; vgl. th. I. 105. 8 c; 2 sent. 18. 1. 3 c; pot. 6. 2 a.

b) Wunder im weitern Sinne des Wortes, d. i. Wunderbares oder Bewunderungswürdiges: nomen miraculi ab admiratione sumitur. Admiratio autem consurgit, cum effectus sunt manifesti et causa occulta, sicut aliquis admiratur, cum videt eclipsim solis, th. I. 105. 7 c; vgl. pot. 6. 2 c; creatio et iustificatio impii, etsi a solo Deo fiant, non tamen proprie loquendo miracula dicuntur, quia non sunt nata (→ natus) fieri per alias causas, th. I. 105. 7 ad 1; dicitur tamen quandoque miraculum large, quod excedit humanam facultatem et considerationem, ib. 114. 4 c; miraculum non accipitur ibi secundum quod dividitur (← sub b) contra naturalem operationem, sed secundum quod etiam ipsa naturalia opera miracula dicuntur, prout ab incomprehensibili divina virtute procedunt, spir. 2 ad 6.




misericordia



Barmherzigkeit, Mitleid, synonym mit compassio (← sub b): misericordia, quae est dolor de miseria aliena, th. I. 95. 3 c; misericordia, quae est tristitia de alieno malo, inquantum tamen aestimatur ut proprium, ib. I. II. 35. 8 c; dicitur enim misericordia ex eo, quod aliquis habet miserum cor super miseria alterius, ib. II. II. 30. 1 c; vgl. ib. ad 2; misericors dicitur aliquis quasi habens miserum cor, quia scilicet efficitur ex miseria alterius per tristitiam, ac si esset eius propria miseria. Et ex hoc sequitur, quod operetur ad depellendam miseriam alterius sicut miseriam propriam, et hic est misericordiae effectus, ib. I. 21. 3 c; vgl. 4 sent. 46. 2. 1. 1 c. Die misericordia ist eine Art der tristitia (← sub a). Ihrem Wesen nach ist die misericordia beim Menschen zunächst eine Bewegung (motus) oder Regung des sinnlichen bzw. übersinnlichen (th. II. II. 30. 3 c) Begehrungsvermögens, weshalb bei ihm auch von affectus misericordiae (→ affectus sub d) d. i. von einem (sinnlichen wie übersinnlichen) Affekt des Mitleids gesprochen wird; in zweiter Linie stellt die misericordia eine Tugend dar, und zwar diejenige, qua homo perficitur ad rationabiliter miserendum (ib. I. II. 59. 1 ad 3; vgl. ib. II. II. 30. 3 c): misericordia, secundum quod importat compassionem tantum ad miseriam alterius, non est virtus, sed passio, secundum autem quod importat electionem compatientis, secundum hoc virtus est, 4 sent. 15. 2. 1. 3 ad 2. In diesem letztern Sinne ist die misericordia eine von den acht beatitudines (← sub b).




missa



Messe: missa nominatur, quia per angelum sacerdos preces ad Deum mittit, sicut populus per sacerdotem, vel quia Christus est hostia nobis missa a Deo, unde et in fine missae diaconus in festivis diebus populum licentiat dicens Ite missa est, scilicet hostia ad Deum per angelum, ut scilicet sit Deo accepta, th. III. 83. 4 ad 9; missa dicitur quasi transmissa, eo quod populus fidelis per ministerium sacerdotis, qui mediatoris vice fungitur inter Deum et hominem, preces, vota et oblationes Deo transmittit. Secundo ipsa hostia sacra missa vocari potest, quia transmissa est prius a Patre nobis, ut apud Patrem pro nobis esset. Tertio missa ab emittendo dicitur, ut quidam dicunt, quia, ut sacerdos hostiam consecrare incipit, per manum diaconi et ostiarii catechumenos et non communicantes foras ecclesiam mittit. Quarta causa ponitur in littera (Texte), 4 sent. 13 exp.




missio



Sendung, Aussendung: in ratione (Wesen) missionis duo importantur, quorum unum est habitudo missi ad eum, a quo mittitur, aliud est habitudo missi ad terminum, ad quem mittitur, th. I. 43. 1 c; vgl. ib. 112. 1 ob. 1; 1 sent. 15. 1. 1 c, 4. 2 c & 5. 2 c; 2 sent. 10. 1. 2 ad 1; Hebr. 1. 6.




mixtio



Mischung, synonym mit commixtio (← sub a) und complexio (← sub b): mixtio est miscibilium alteratorum (→ alterare) unio, 1 met. 12 i.




mixtus, a, um



gemischt, zusammengesetzt.




mobilis, e



a) beweglich, der Gegensatz zu immobilis (←): motus est actus (← sub b) mobilis, th. I. 18. 3 ad 1; vgl. cg. II. 34; omne mobile esse corpus, 1 phys. 1 a.

b) bewegliches Eigentum: aut etiam aliqua mobilia, ex quibus in promptu erat ut sumeret victus, necessaria, cg. III. 132/133.




modalis, e



den Modus im Sinne der Grammatik betreffend, mit einem solchen behaftet; vgl. modus sub e.




modestia



Maßhaltung, Bescheidenheit: modestia enim a modo dicitur, th. II. II. 160. 1 ob. 1; bene disponitur homo primo quidem quantum ad exteriores actiones per modestiam, quae in omnibus dictis et factis modum observat, ib. I. II. 70. 3 c; modestia, quae ponitur pars temperantiae, moderatur exteriorem hominis vitam, puta in incessu vel habitu vel aliis huiusmodi, ib. II. II. 120. 2 ad 3; vgl. ib. 143. 1 c; 160. 1 c & 2 c; 168 & 169; 3 sent. 33. 3. 2. 1 c & ad 3. Die modestia ist eine von den fructus Spiritus sancti; vgl. fructus sub b.




modus



a) Maß: modus importat (bedeutet) quandam mensurae determinationem, th. II. II. 27. 6 c; hoc significatur per modum, unde dicitur, quod mensura modum praefigit, ib. I. 5. 5 c; vgl. cg. III. 97 & 100.

b) Art und Weise, wie etwas ist oder geschieht, synonym mit ratio (← sub a) und processus (← sub b): modus . . . est autem determinatio adiacens rei, quae quidem fit per adiectionem nominis adiectivi, quod determinat substantivum, ut cum dicitur homo est albus, vel per adverbium, quod determinat verbum, ut homo currit bene, prop.; modus cuiusque actionis consequitur (richtet sich nach) formam, quae est actionis principium, th. I. 85. 4 c.

c) wissenschaftliche Weise, wissenschaftliches Verfahren, Methode (= modus sciendi sive procedendi in scientiis, → sub a), synonym mit processus (← sub b), ratio (← sub n) und via (← sub c): homines in consideratione veritatis propter consuetudinem diversos modos acceptant, 2 met. 5 c; modus, quo aliqua discutiuntur, debet congruere et rebus, et nobis, trin. 2 pr.; hoc enim modo usi sunt antiqui doctores, cg. I. 2.

d) Weise im Sinne der Grammatik, d. i. Form des Zeitworts: significatur per verba aliorum modorum, 1 perih. 5 a; declinatio verbi varietur per modos, tempora, numeros et personas, ib. e.

e) Weise im Sinne der Logik: modus . . . quidam determinat compositionem ipsam praedicati ad subiectum, ut cum dicitur Sortem currere est possibile, et ab hoc solo modo dicitur propositio modalis, prop.




mollities



a) Weichheit, Zartheit: debiliter inhaeret propter mollitiem complexionis, th. II. II. 156. 1 ad 1; mollities carnis et bonitas tactus, cg. II. 90.

b) Weichlichkeit, Verweichlichung, der Gegensatz zu perseverantia (←): mollities proprie respicit defectus delectationum, th. II. II. 138. 1 ad 2; non posse sustinere laboriosa pertinet ad mollitiem, ib. ad 3; vgl. ib. c; mollities enim refugit inordinate omnem tristitiam, 7 eth. 7 f; mollities causatur dupliciter. Uno modo ex consuetudine, cum enim aliquis consuetus est voluptatibus frui, difficilius potest earum absentiam sustinere; alio modo ex naturali dispositione, quia videlicet habet animum minus constantem propter fragilitatem complexionis, th. II. II. 138. 1 ad 1.




momentaneus, a, um



augenblicklich, plötzlich, synonym mit instantaneus und subitus (←), der Gegensatz zu successivus (←) .




momentum



a) kleines Weilchen, d. i. kleinstes Teilchen der Bewegung: unum, quod est terminus continui, ut punctus in permanentibus et momentum in successivis, th. I. 8. 2 ad 2; relinquitur, quod D non sit motus, sed sit momentum, a quo denominatur motum esse, sicut a motu denominatur moveri, 6 phys. 2 f; est impossibile, quod motus componatur ex momentis, sicut impossibile est, quod linea componatur ex punctis, ib.; neque motus componitur ex momentis, ut per momentum intelligamus hoc, quod est mutatum esse, ib. 12 b; ut scilicet sic quodlibet indivisibile in motu acceptum, quod momentum dicitur, sit principium et finis; sic enim se habet nunc ad momentum, sicut tempus ad motum, 8 phys. 2 i.

b) Augenblick: nec ad momentum subsistere possent, th. I. 104. 1 c; est supra tempus et in momento aeternitatis, mal. 16. 2 ob. 6; vgl. in aeternitate, ib. 4 a; in nihilo autem non possunt assignari aliquae differentiae momentorum, cg. II. 32; momentum potest accipi vel pro ipso instanti temporis, quod dicitur nunc, vel pro aliquo tempore perceptibili, 1 Cor. 15. 52.

c) Bedeutung, Wichtigkeit: ista quaestio nullius momenti esse videretur, th. I. II. 36. 1 c.




monasticus, a, um



a) den Einzelnen oder das Alleinleben betreffend.

b) klösterlich.




moralis, e



a) sittlich, synonym mit ethicus (← sub b): bonum et malum non sunt differentiae constitutivae (→ differentia), nisi in moralibus, quae recipiunt speciem ex fine, qui est obiectum voluntatis, a qua moralia dependent, th. I. 48. 1 ad 2; ita se habet ad hoc, quod sit moralis, sicut se habet ad voluntatem et appetitum, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c; vgl. cg. III. 9 & 10.

b) der Moralphilosoph oder Sittenlehrer: ipse (sc. theologus) habet considerationes de actibus virtuosis et vitiosis cum morali, th. I. II. 7. 2 ad 3.




morigeratus, a, um



gesittet: a more aliquis dicitur morigeratus, quia est bonorum morum, 4 sent. 33. 2. 2. 3 ad 2.




morositas



Andauern: morositas est quaedam circumstantia, th. I. II. 88. 5 ob. 2.




morosus, a, um



andauernd: morosum dicitur aliquid propter diuturnitatem temporis, th. I. II. 74. 6 ob. 3; vgl. ib. 31. 2 ob. 2; 88. 5 ob. 2.




mors



Tod, der Gegensatz zu vita (← sub a): cum igitur mors vitae opponitur, cg. III. 130; per mortem, per quam separatur anima a corpore, 1 gener. 15 e.




mortalis, e



a) sterblich.

b) tödlich.




mos



a) Gewohnheit, Gepflogenheit: quandoque enim (mos) significat consuetudinem, th. I. II. 58. 1 c; (mos) uno modo idem est, quod consuetudo, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c; vgl. cg. IV. 2.

b) Sitte im weitern Sinne des Wortes, Naturell: quandoque vero (mos) significat inclinationem quandam naturalem vel quasi naturalem ad aliquid agendum, unde etiam et brutorum animalium dicuntur aliqui mores, th. I. II. 58. 1 c; vgl. ib. 24. 4 ad 3; 3 sent. 23. 1. 4. 2 c.

c) Sitte im engern Sinne des Wortes: dicitur autem virtus moralis a more, secundum quod mos significat quandam inclinationem naturalem vel quasi naturalem ad aliquid agendum, th. I. II. 58. 1 c; ibi incipit genus moris, ubi primo dominium voluntatis invenitur, 2 sent. 24. 3. 2 c; inde tractum est nomen moris ad significandum actus voluntarios vel appetitivae partis secundum inclinationem appetitus ad huiusmodi actus, quae quidem inclinatio quandoque est ex natura, quandoque ex consuetudine, quandoque ex infusione, 3 sent. 23. 1. 4. 2 c.

d) gute Sitte: in illo verbo Augustini mos non ponitur pro consuetudine, sed pro actu honesto, secundum quod a more aliquis dicitur morigeratus, quia est bonorum morum, 4 sent. 33. 2. 2. 3 ad 2.




motio



Bewegung, Anregung, Antrieb: propter solam motionem, th. I. 70. 3 c; vgl. ib. 103. 4 c & ad 1; 118. 1 ad 3; I. II. 17. 4 ad 1; 37. 4 c; cg. III. 22 & 149.




motivus, a, um



bewegend: intellectus practicus est motivus, th. I. 79. 11 ad 1; voluntatem esse altiorem intellectu quasi eius motivam, cg. III. 26; color est motivus diaphani secundum actum, 2 anim. 14 b.




motor



Beweger, synonym mit movens (←): si in motoribus et motis proceditur in infinitum, cg. I. 13; motor non necessario praecedit mobile duratione, sed dignitate, 2 sent. 2. 1. 3 ad 4; vgl. pot. 3. 18 ad 21; cum omnis motus sit actus motoris et moti, 2 sent. 15. 1. 2 c.




motus



a) Bewegung im eigentlichen Sinne des Wortes, eine Art der mutatio (←), der Gegensatz zu quies (←): motum autem accipit magis stricte, pro quadam mutationis specie, 5 phys. 2 a; motus est (mutatio) de uno affirmato in aliud affirmatum, sicut de albo in nigrum, 1 phys. 13 d; vgl. 5 phys. 2 a-i & 3 e; verit. 28. 1 c; sive accipiatur motus proprie, sicut motus dicitur actus (← sub b) imperfecti, id est existentis in potentia, th. I. 18. 1 c; motus . . . est actus imperfecti, scilicet existentis in potentia, inquantum huiusmodi, ib. I. II. 31. 2 ad 1; quia omne, quod est in potentia, inquantum huiusmodi est imperfectum, ideo ille motus est actus imperfecti, 3 anim. 12 a; vgl. cg. I. 13; nom. 4. 7; 4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1; verit. 24. 1 ad 14; motus est entelechia, id est actus, existentis in potentia secundum quod huiusmodi (die Übersetzung der aristotelischen Erklärung: ἡ τοῦ δυνάμει ὄντος ἐντελέχεια, ᾗ τοιοῦτον, κίνησίς ἐστιν, Phys. III. 1, 201. a. 10-11; vgl. Metaph. X. 9, 1065. b. 16), 3 phys. 2 a; motus est actus possibilis inquantum est possibile, ib. f; motus dicitur esse actus eius, quod est in potentia inquantum huiusmodi, 11 met. 9 b; aliquid est in actu (Wirklichkeit) tantum, aliquid vero in potentia (Möglichkeit) tantum, aliquid vero medio modo se habens inter potentiam et actum. Quod igitur est in potentia tantum, nondum movetur; quod autem iam est in actu perfecto, non movetur, sed iam motum est; illud igitur movetur, quod medio modo se habet inter puram potentiam et actum, quod quidem partim est in potentia et partim in actu, ut patet in alteratione. Cum enim aqua est solum in potentia calida, nondum movetur, cum vero est iam calefacta, terminatus est motus calefactionis; cum vero iam participat aliquid de calore, sed imperfecte, tunc movetur ad calorem, nam quod calefit, paulatim participat calorem magis ac magis. Ipse igitur actus imperfectus caloris in calefactibili existens est motus, non quidem secundum id, quod actu tantum est, sed secundum quod iam in actu existens habet ordinem (Hinordnung) in ulteriorem actum; quia, si tolleretur ordo ad ulteriorem actum, ipse actus quantumcumque imperfectus esset terminus motus et non motus, sicut accidit, cum aliquid semiplene calefit. Ordo autem ad ulteriorem actum competit existenti in potentia ad ipsum. Et similiter, si actus imperfectus consideretur tantum ut in ordine ad ulteriorem actum, secundum quod habet rationem (Beziehung) potentiae, non habet rationem motus, sed principii motus, potest enim incipere calefactio, sicut a frigido, ita et a tepido. Sic igitur actus imperfectus habet rationem motus, et secundum quod comparatur ad ulteriorem actum ut potentia, et secundum quod comparatur ad aliquid imperfectius ut actus. Unde neque est potentia existentis in potentia, neque est actus existentis in actu, sed est actus existentis in potentia, ut per id, quod dicitur actus, designetur ordo eius ad anteriorem potentiam, et per id, quod dicitur in potentia existentis, designetur ordo eius ad ulteriorem actum. Unde convenientissime Philosophus definit motum dicens, quod motus est entelechia, id est actus, existentis in potentia secundum quod huiusmodi, 3 phys. 2 a; vgl. ib. c-f; 8 phys. 10 c; 3 anim. 12 a; hic ponit aliam definitionem motus, quae se habet ad praemissam ut materialis ad formalem, et conclusio ad principium. Et haec est definitio: motus est actus mobilis, inquantum est mobile (die Übersetzung der aristotelischen Erklärung: ἡ κίνησις ἐντελέχεια τοῦ κινητοῦ, ᾗ κινητόν, Phys. III. 2, 202. a. 7-8). Haec enim definitio concluditur ex praemissa. Quia enim motus est actus existentis in potentia inquantum huiusmodi, existens autem in potentia inquantum huiusmodi est mobile, non autem movens, quia movens inquantum huiusmodi est ens in actu, sequitur, quod motus sit actus mobilis inquantum huiusmodi, 3 phys. 4 a; motus est quidam actus mobilis, inquantum movetur, 8 phys. 10 c; motus est actus mobilis a movente, th. I. 103. 3 ad 1 & 5 ad 2; motus est quidam defluxus a movente in mobile, cg. I. 20; in motu proprie accepto est duo reperire, scilicet continuitatem et successionem, 1 sent. 8. 3. 3 c.

b) Bewegung im weitern und uneigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit mutatio (←) und operatio (← sub b), der Gegensatz zu quies (←): quia enim nostris operationibus motus adiungitur, inde in usum venit, ut omnis operatio motus dicatur, quamvis improprie, 2 sent. 15. 3. 2 c; large enim accepit motum pro omni operatione, qu. anim. 1 c; omnem operationem nominans motum, th. I. 9. 1 ad 1; sive motus accipiatur communiter, prout motus dicitur actus perfecti, prout intelligere et sentire dicitur moveri, ib. 18. 1 c; nomen motus etiam ad spiritualia derivatur dupliciter. Uno modo, secundum quod omnis operatio motus dicitur, . . . Alio modo desiderium in aliud tendens quidam motus dicitur, ib. 73. 2 c; si largo modo accipiamus motum pro qualibet operatione, pot. 10. 1 c; vgl. verit. 24. 1 ad 14; accipit enim hic motum communiter pro mutatione, 3 phys. 2 b; accepit nomen motus, secundum quod est commune omnibus speciebus mutationis, 5 phys. 2 a; alius autem motus est actus perfecti, id est existentis in actu, sicut intelligere, sentire et velle et huiusmodi et etiam delectari. Et huiusmodi motus non est successivus (vgl. sub a), nec per se in tempore, th. I. II. 31. 2 ad 1; alius motus est actus perfecti, qui magis operatio dicitur, qui non exspectat aliquid in futurum ad complementum suae speciei, sicut sentire, et talis motus non est successivus, sed subitus, 4 sent. 17. 1. 5. 3 ad 1; iste motus (sc. sentire) est actus perfecti, est enim operatio sensus iam facti in actu per suam speciem. Non enim sentire convenit sensui, nisi in actu existenti, 3 anim. 12 a.




movens
(vgl. movere)



Bewegendes, Beweger, synonym mit causa movens (→ causa sub a) und motor (←) .




movere
(vgl. movens)



bewegen im engern und weitern Sinne des Wortes (vgl. motus sub a & b): movere enim nihil aliud est, quam educere aliquid de potentia in actum, th. I. 2. 3 c; omne, quod prius est in potentia et postea in actu, quodammodo movetur, 3 phys. 4 a; accipit large moveri, secundum quod ipsum intelligere est moveri quoddam, 1 sent. 8. 3. 1 ad 2; id, quod se intelligit, dicitur se movere, th. I. 18. 3 ad 1; non enim sentire est movere, sed magis moveri, cg. II. 82.




multiplicative



nach Weise einer Vervielfältigung, im Sinne einer solchen.




multiplicatio



Vervielfachung.




multiplicitas



a) Vielfachheit, Vielheit, der Gegensatz zu singularitas (← sub b) und unitas (←): nulla multiplicitas ponitur in eius substantia, th. I. 14. 4 c; multiplicitas significationis unius rei, cg. II. 10; habet aliquam multiplicitatem, ib. 42; vgl. 1 sent. 2. 1. 3 ad 3.

b) Vielsinnigkeit, Vieldeutigkeit, synonym mit duplicitas (← sub b): aut aliam speciem multiplicitatis, th. I. 1. 10 ad 1; nominum multiplicitas non attenditur (wird nicht gemeint) secundum nominis praedicationem, sed secundum significationem, ib. 13. 10 ad 1; vgl. 1 sent. 23. 1. 3 c.




multitudo



a) Vielheit im weitern Sinne des Wortes: multitudo ex divisione causatur, pot. 3. 16 ad 3; vgl. nom. 2. 6; 3 phys. 12 c; 1 cael. 6 a.

b) Vielheit im Sinne der transzendentalen Vielheit (= multitudo absoluta sive transcendens, → sub a), der Gegensatz zu unitas (←): talem multitudinem solam contingit esse in rebus immaterialibus, th. I. 30. 3 c.

c) Vielheit im mathematischen Sinne, Menge, synonym mit numerus und pluralitas (←), der Gegensatz zu singularitas (← sub a) und unitas (←): multitudo est, quod est divisibile secundum potentiam in partes non continuas, 5 met. 15 b; componitur multitudo ex unitatibus, th. I. 11. 2 ad 2; de ratione multitudinis est, quod ex unitatibus constet, ib. 80. 3 c.

d) Vielheit von Menschen, Menschenmenge: qui non festinaret exire cum multitudine, th. I. II. 102. 5 ad 2; communiter oblata pro tota multitudine, ib. ad 4; multitudinis usus, quem in rebus nominandis sequendum Philosophus censet, cg. I. 1.




multus, a, um



a) viel in absolutem Sinne des Wortes, d. i. viel nicht im Vergleich zu etwas Anderm, der Gegensatz zu singularis (← sub a) und unus (←): multum accipitur multipliciter. Uno modo absolute, et sic opponitur uni, th. I. 11. 2 ad 3; vgl. pot. 9. 7 ad 7; 7 phys. 7 h.

b) viel in relativem Sinne des Wortes, d. i. viel in Vergleich zu etwas Anderm, der Gegensatz zu paucus: alio modo (multum accipitur), secundum quod importat (bedeutet) excessum quendam, et sic opponitur pauco, th. I. 11. 2 ad 3; alio modo dicitur comparative, prout importat excessum quendam respectu minoris, et sic multum opponitur pauco, pot. 9. 7 ad 7; ponitur autem hic ratio (Wesenheit) multi, secundum quod multum importat comparationem, prout opponitur pauco, 7 phys. 7 h.




mundanus, a, um



a) weltlich, zur Welt gehörig, synonym mit mundialis (←), der Gegensatz zu spiritualis (← sub a): prudentia omnia mundana divinarum contemplatione despiciat, th. I. II. 61. 5 c; de quolibet statu mundanorum, ib. III. 52. 6 ad 3; conflagratio ignium mundanorum, pot. 5. 6 ad 10; vgl. 2 phys. 10 i.

b) weltlich, weltlich gesinnt, synonym mit saecularis (←), der Gegensatz zu spiritualis (← sub c) und supermundanus (←): quae mundani desiderant, cg. IV. 55; qui inter mundanos conversantur, ib. 60; terrestrium quantum ad mundanos, orat. 1.




mundialis, e



weltlich, zur Welt gehörend, synonym mit mundanus (← sub a): tota machina mundialis esset, quodl. 11. 1. 1 ob. 6; vgl. ib. ad 6.




munditia



Reinigkeit, Reinheit im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit puritas (←), der Gegensatz zu immunditia und impuritas (←): in quibus verbis tres gradus munditiae designantur, nom. 11. 1.




mundus



a) Welt im eigentlichen Sinne des Wortes, Weltall, synonym mit universum (←): universitas creaturarum, quae nunc mundi nomine nuncupatur, th. I. 46. 1 ob. 1; vgl. 1 cael. pr.

b) Welt im uneigentlichen Sinne des Wortes, Weltkind, synonym mit saeculum (← sub d): secundum quod mundi nomine amatores mundi significantur, th. I. II. 72. 3 ob. 3.




munus



Geschenk: est munus (Deo delatum) multiplex, primo ferventis dilectionis, . . . secundo devotae orationis, . . . tertio perfectae operationis, . . . quarto debitae oblationis, Is. 18.




mutabilis, e



veränderlich.




mutabilitas



Veränderlichkeit: quasi in Deo sit aliqua mutabilitas, th. I. 24. 3 ad 1.




mutare



verändern: aliquid dicitur mutari dupliciter. Uno modo, quia est subiectum mutationis, sicut dicimus corpus esse mutabile . . . Alio modo dicitur aliquid mutari, quia secundum ipsum fit mutatio, sicut dicimus albedinem mutari, quia secundum ipsam corpus alteratur, verit. 1. 6 c; omne, quod mutatur, mutatur vel secundum substantiam, vel secundum quantitatem, vel secundum qualitatem, vel secundum locum, 3 phys. 1 d; vgl. 5 phys. 2 c.




mutatio



Änderung, Veränderung, synonym mit conversio, immutatio (← sub b) und transmutatio (← sub a): de ratione (Wesenheit) mutationis est, quod aliquid idem se habeat aliter nunc et prius, th. I. 45. 2 ad 2; in nomine enim mutationis et transitus designatur aliquid idem aliter se habere nunc et prius, pot. 3. 2 c; cum omnis mutatio sit a quodam in quiddam, ut manifestatur ex ipso mutationis nomine, quod denotat, aliquid esse post aliud et aliud esse prius et aliud posterius, 5 phys. 2 a; vgl. cg. II. 17; accipiendo large mutationem, secundum quod omne recipere dicitur pati quoddam et moveri, 1 sent. 8. 3. 2 c.




mysticus, a, um



geheim, geheimnisvoll.


L Inhaltsverzeichnis N




© 2006 Fundación Tomás de Aquino
Alle Rechte vorbehalten