Freude, eine besondere Art der delectatio (←), diejenige delectatio nämlich, welche aus der Erkenntnis oder Vorstellung eines Gutes entspringt, der Gegensatz zu tristitia (← sub a): gaudium . . . est quaedam species delectationis, th. I. II. 31. 3 c; nomen gaudii non habet locum nisi in delectatione, quae consequitur rationem, ib.; sola igitur illa delectatio, quae ex interiori apprehensione causatur, gaudium nominatur, ib. 35. 2 c; gaudium enim ex amore causatur vel propter praesentiam boni amati, vel etiam propter hoc, quod ipsi bono amato proprium bonum inest et conservatur, ib. II. II. 28. 1 c.
- Über den Unterschied zwischen gaudium & delectatio heißt es: de omnibus, de quibus est delectatio, potest etiam esse gaudium in habentibus rationem, quamvis non semper de omnibus sit gaudium; quandoque enim aliquis sentit aliquam delectationem secundum corpus, de qua tamen non gaudet secundum rationem. Et secundum hoc patet, quod delectatio est in plus (←), quam gaudium, ib. I. II. 31. 3 c; vgl. ib. I. 20. 1 c; differunt gaudium et delectatio ratione (dem Begriffe nach); nam delectatio provenit ex bono realiter coniuncto (nämlich mit dem Wesen verbunden, welches begehrt), gaudium autem hoc non requirit, sed sola quietatio voluntatis sufficit ad gaudii rationem, unde delectatio est solum de coniuncto bono, si proprie sumatur, gaudium autem et de exteriori, cg. I. 90; vgl. ib. 89; 4 sent. 49. 3. 1. 4 c. Sonach besteht zwischen gaudium & delectatio das Nämliche Verhältnis, wie zwischen concupiscentia und desiderium (←) ; vgl. th. I. II. 31. 3 ad 2.
- Arten des gaudium sind: 1. gaudium comprehensoris & g. viatoris (3 sent. 15. 2. 3. 3 ad 5) = die Freude des Besitzers (der himmlischen Glückseligkeit) und die des Wanderers (zum Himmel). 2. g. fruitionis (ib. 2 ad 5) = die Freude des Genusses. 3. g. rei & g. spei (th. I. II. 11. 4 ob. 1 & c; II. II. 28. 1 ad 3) = die Freude der Wirklichkeit und die der Hoffnung oder die Freude, welche aus einem der Wirklichkeit nach in Besitz genommenen Gute, und diejenige, welche aus der Hoffnung auf den Besitz dieses Gutes entspringt. 4. g. spei, → g. rei. 5. g. spirituale (ib. II. II. 20. 4 ob. 2; 28. 1 c 3 c; 35. 2 c; Phil. 4. 1) = die geistige Freude oder die Freude an einem geistigen Gute, zu welcher das g. corporale d. i. die leibliche Freude oder die Freude an einem sinnlichen Gute einerseits und anderseits die acedia (←) den Gegensatz bildet. 6. g. viatoris, → g. comprehensoris.
- Das gaudium spirituale, insofern es sich auf Gott und die göttlichen Dinge bezieht, ist eine von den fructus Spiritus sancti (→ fructus sub b) und besteht in einem effectus sive actus consequens caritatis (←) actum principalem, qui est dilectio (←), und zwar in einem effectus interior (th. II. II. 28. pr.): gaudium non est aliqua virtus a caritate distincta, sed est quidam caritatis actus sive effectus, et propter hoc connumeratur inter fructus, ib. 4 c.
erzeugbar, hervorbringbar, entstehbar, der Gegensatz zu corruptibilis (← ; vgl. generare und generatio sub a): generabilia et corruptibilia et omnia, quae quandoque sunt et quandoque non sunt, . . . sunt in tempore, 4 phys. 20 m; illud, quod est generabile, nondum est ens, 1 cael. 24 e; omne generabile fit ex contrario et subiecto quodam, ib. 6 a; si aliquid est generabile in sui natura, necesse est quod factum sit, ib. 29 e; vgl. th. I. 27. 2 c; cg. I. 15; II. 43.
a) eine Gattung betreffend, zu einer Gattung gehörig, sich nach Weise einer Gattung verhaltend, das Gegenteil von specialis (← sub a).
- Zu forma generalis → forma sub b.
b) allgemein, synonym mit communis (← sub b) und universalis (← sub a), das Gegenteil von particularis (←) und specialis (← sub b): aliquid dicitur generale dupliciter. Uno modo per praedicationem (nach Weise der Aussage), sicut animal est generale ad omnia animalia. Alio modo per causam (nach Weise der Ursache), sicut sol est causa generalis omnium, quae generantur in his inferioribus (vgl. corpus inferius) . . . Sicut enim genus continet multas differentias potestate (der Möglichkeit nach) secundum similitudinem materiae, ita causa agens continet multos effectus secundum virtutem activam. Contingit autem aliquem effectum ex concursu diversarum causarum produci; et quia omnis causa aliquo modo in effectu manet, potest etiam dici tertio modo, quod effectus ex congregatione multarum causarum productus habet quandam generalitatem, inquantum continet multas causas quodammodo in actu (Wirklichkeit), th. I. II. 46. 1 c; vgl. ib. II. II. 58. 6 c.
zeugen, erzeugen, d. i. hervorbringen, entstehen machen aus etwas (vgl. generatio sub a), der Gegensatz zu corrumpere (← sub a & b): quod autem generatur, ante generationem neque fuit omnino non ens neque omnino ens, sed quodammodo ens et quodammodo non ens, ens quidem in potentia, non ens vero actu; et hoc est generari, reduci (hinübergeführt werden) de potentia in actum, 1 anal. 3 e; sicut enim generatur, quod non est, ita corrumpitur, quod est, 5 phys. 3 g; non est dare (angeben) ultimum instans, in quo id, quod generatur, sit non ens, sed est dare primum instans, in quo est ens, 6 phys. 8 f; quod enim generatur, desinit non esse et incipit esse, 8 phys. 17 g; in eo enim, quod est generatum, remanet materia potens non esse, 1 cael. 29 f.
- Zu causa generans prohibens → causa sub b; zu habitus g. → habitus sub d; zu potentia g. → potentia sub b.
- Arten des generare bzw. des generans sind: 1. generare ad invicem sive circulo (2 anim. 12 a; 1 gener. 8 b; 2 gener. 12 a) = gegenseitig oder kreislaufartig erzeugen, m. a. W. so erzeugen, dass zwei Dinge wechselseitig auseinander entstehen (puta, quod ex aqua generatur terra, et ex terra iterum aqua, 2 anal. 12 a; in his quae sic generantur, est quaedam conversio circularis, dum scilicet a primo generato devenitur ad ultimum et ab ultimo reditur ad primum, non idem numero, sed idem specie, ib.). 2. g. circulo, → g. ad invicem. 3. g. naturale (7 met. 8 e) = das natürliche oder in der Natur vorfindliche Hervorbringende. 4. g. per accidens & g. per se (th. I. 75. 6 c; cg. II. 87) = etwas nebenbei oder gemäß einem nebenbei Seienden und etwas als solches oder gemäß seiner selbst hervorbringen. 5. g. per artem & g. per naturam (7 met. 6 e) = auf dem Wege der Kunst und auf dem der Natur etwas hervorbringen. 6. g. per naturam, → g. per artem. 7. g. per se, → g. per accidens. 8. g. secundum quid & g. simpliciter (th. I. 76. 4 c; verit. 21. 5 c; 5 phys. 2 f; 1 gener. 8 b, 9 a & b; ente 2 e) = etwas beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder schlechtweg etwas hervorbringen, wovon Ersteres die Akzidenzien und Letzteres die Substanzen betrifft. 9. g. simpliciter, → g. secundum quid. 10. g. univocum (th. I. 45. 8 ad 3; I. II. 60. 1 c; cg. II. 21) = das (mit dem Hervorgebrachten) gleichartige Hervorbringende (ut cum homo generat hominem, cg. IV. 10).
- De ratione generantis est, quod generet sibi simile secundum formam (th. I. 33. 2 ad 4; vgl. ib. 41. 5 c; 7 met. 6 m & 7 a) = es liegt im Wesen eines Hervorbringenden, dass es etwas hervorbringt, was ihm gemäß derjenigen Form ähnlich ist, durch die es wirkt. Generatum consequitur formam per actionem generantis (2 anal. 8 a) = das Hervorgebrachte erlangt seine Form und sein Wesen durch die Tätigkeit des Hervorbringenden. Non generatur aliquid ex omnino non ente (cg. II. 55), oder: Omne, quod generatur, generatur ex materia (7 met. 6 m) = aus nichts entsteht nichts, was entsteht, entsteht aus einer vorhandenen Materie. Omne, quod generatur, oportet esse compositum ex materia et forma (2 sent. 1. 1. 4 c) = was entsteht, muss aus Form und Materie zusammengesetzt sein, weil es ja dadurch entsteht, dass in eine vorhandene Materie eine Form eingeführt wird. Oportet, quod generans non sit forma tantum, sed compositum ex materia et forma (cg. II. 69) = etwas Hervorbringendes kann nicht bloße Form, es muss vielmehr aus Materie und Form zusammengesetzt sein. Simile generat sibi simile (1 meteor. 4 b) = jedes Ding bringt ein ihm ähnliches hervor. Unumquodque generatur ex his, in quae resolvitur (1 gener. 4 c) = jedes Ding besteht aus solchem, worein es aufgelöst wird.
a) Zeugung, Erzeugung im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Hervorbringung, Entstehen-Machung, Entstehen aus etwas (vgl. generare), der Gegensatz zu corruptio (← sub a & b): generatio per se loquendo est via in esse, cg. I. 26; vgl. 1 gener. 9 b; generatio enim est mutatio de non esse in esse, corruptioni opposita, th. I. 27. 2 ob. 1; vgl. 5 phys. 1 e & 2 d; transmutatio, quae est ex hoc in hoc id est ex substantia ente in potentia in substantiam entem in actu, est generatio, 1 gener. 11 a; generatio et corruptio contrariantur, 5 phys. 3 g; nihil transit de non esse in esse nisi per generationem, 8 phys. 17 i; cum generatio sit de non esse in esse, 1 cael. 24 e; dicitur autem generatio dupliciter. Primo mutatio a non esse ad esse . . . et hoc modo, sive obtineant (obsiegen) qualitates activae sive passivae, sequitur generatio, et una et eadem mutatio est generatio unius et corruptio alterius. Alio modo dicitur generatio, quando id, quod ponitur in esse, est nobilius, et e converso dicitur corruptio, quando, quod ponitur in esse, est ignobilius, 4 meteor. 2 a; nomine generationis dupliciter utimur. Uno modo communiter ad omnia generabilia et corruptibilia, et sic generatio nihil aliud est, quam mutatio de non esse ad esse. Alio modo proprie in viventibus, et sic generatio significat originem alicuius viventis a principio vivente coniuncto. Et haec proprie dicitur nativitas (←) . Non tamen omne huiusmodi dicitur genitum, sed proprie, quod procedit secundum rationem (Beziehung) similitudinis. Unde pilus vel capillus non habet rationem geniti et filii, sed solum, quod procedit secundum rationem similitudinis, non cuiuscumque (nam vermes, qui generantur in animalibus, non habent rationem generationis et filiationis, licet sit similitudo secundum genus), sed requiritur ad rationem talis generationis, quod procedat secundum rationem similitudinis in natura eiusdem speciei, sicut homo procedit ab homine et equus ab equo, th. I. 27. 2 c; cum generatio sit communis omnibus corporibus corruptibilibus, tamen in corporibus animatis est specialis modus generationis, et propter hoc etiam habent specialiter inter alias vires animae vim generativam, 3 sent. 8. 1. 1 c; cum enim generatio et corruptio sit motus in substantiam in his, quae generantur et corrumpuntur, non manet substantia eadem, sicut manet in his, quae secundum locum moventur, cg. II. 83.
- Über den Unterschied zwischen generatio und alteratio (← sub a) heißt es: ex eo, quod accipit formam, per quam fit ens in actu, dicitur simpliciter generatio, ex hoc autem, quod, postquam est ens actu factum, suscipit aliam quamcumque formam, dicitur alteratio, 1 gener. 2 a; alteratio est, quando manet idem subiectum sensibile, scilicet quando nulla transmutatione in eius substantia facta fit transmutatio in passionibus (← sub a), scilicet in qualitatibus ipsius, ib. 10 a; quando est transmutatio non solum secundum passiones, sed etiam secundum totam rei substantiam, inquantum scilicet materia accipit aliam formam substantialem, ita scilicet, quod non maneat aliquod sensibile, quasi sit idem subiectum numero ens actu, puta (z. B.) quando ex toto semine generatur totus sanguis aut ex toto aere generatur tota aqua, nulla congregatione aut segregatione interveniente, ut Democritus posuit, talis transmutatio est unius generatio et alterius corruptio, ib. b; vgl. ib. e & f; 5 d; 5 phys. 3 g; ulterius (sequeretur), quod generatio esset motus continuus, sicut et alteratio, quae omnia sunt impossibilia in natura, cg. II. 89; vgl. ib. III. 48; th. I. 53. 3 c; verit. 26. 1 c; generatio et corruptio sunt mutationes instantaneae, 1 anim. 6 b; vgl. 5 phys. 2 f-i; sensu 16 d.
- Zu causa generationis → causa sub b; zu ordo g. sive secundum viam g. → ordo sub a; zu posterius g. → posterior sub b; zu principium g. → principium; zu prius g. sive in g. sive ordine g. sive secundum ordinem g. sive in via g. sive secundum viam g. → prior sub a; zu relatio g. → relatio; zu status g. → status sub c.
- Als Arten der generatio gehören hierher: 1. generatio absoluta sive simplex sive simpliciter & g. aliqua sive quaedam sive alicuius sive huius sive secundum partem sive secundum quid (th. I. 45. 3 a; 76. 4 c; I. II. 22. 1 c; 1 phys. 5 c; 2 phys. 2 e; 4 phys. 8 c; 5 phys. 2 d; 1 gener. 1 b, 3 a, 6 g, 7 a & 8 b & g; 4 meteor. 2 a; 7 met. 6 b) = die schlechthinige oder einfachhinige und die beziehungsweise oder teilweise (illa, quae est secundum partem id est secundum quid, 1 gener. 7 a) oder eine gewisse Erzeugung, m. a. W. die Erzeugung, welche eine Substanz, und diejenige, welche ein Akzidenz zum Resultate hat, oder die Erzeugung, welche in der Umwandlung einer unedeln in eine edle Substanz, und diejenige, welche in der umgekehrten Umwandlung besteht. 2. g. a casu sive casualis sive per accidens & g. per se sive per se intenta (7 met. 6 b, g & l) = die vom Zufall herrührende oder zufällige oder nebenbei stattfindende und die als solche oder gemäß ihrer selbst beabsichtigte Erzeugung. 3. g. activa sive active sumpta & g. passiva sive passive sumpta sive accepta (th. I. 40. 4 ob. 3 & ad 3; 1 sent. 4. 1. 1 c & ad 4; 9 exp.; 27. 1. 2 ad 4) = die aktive und die passive Erzeugung oder die Erzeugung im aktiven und die im passiven Sinne des Wortes (passive enim accepta dicit acceptationem essentiae in perfecta similitudine, cuius communicationem dicit, si sumatur active, 1 sent. 4. 1. 1 c). 4. g. active sumpta, → g. activa. 5. g. aequivoca sive non univoca & g. univoca (th. I. 33. 2 ad 4; 45. 8 ob. 3; 91. 2 ob. 2; 92. 1 c; cg. III. 69; IV. 10; 7 met. 8 d) = die gleichnamige, aber nicht gleichartige und die gleichartige Erzeugung oder die Erzeugung eines ungleichartigen und die eines gleichartigen Wesens. 6. g. aeterna & g. temporalis (th. I. 43. 2 ad 1 & 3; 1 sent. 9. exp.; 14. 1. 2 ad 4; Hebr. 1. 3 & 7. 1) = die ewige oder von Ewigkeit her stattfindende und die zeitliche oder in der Zeit geschehende Erzeugung. 7. g. alicuius sive aliqua, → g. absoluta. 8. g. animalis sive carnalis sive corporalis & g. spiritualis (th. I. II. 83. 1 ad 4; 94. 3 c; III. 31. 3 ad 2; 65. 2 ob. 1; cg. IV. 11, 45 & 58; 2 sent. 32. 2 ad 3; declar. 3; quodl. 6. 9. 15 c; Hebr. 7. 1; Philem. 1. 2) = die animalische oder fleischliche oder körperliche und die geistige Erzeugung; vgl. g. intelligibilis. 9. g. animalis & g. inanimati (th. I. 118. 2 ad 2; 3 sent. 8. 1. 1 c; 7 met. 6 g) = die Erzeugung eines sinnbegabten und die eines unbeseelten oder leblosen Wesens. 10. g. artificialis sive secundum artem & g. naturalis sive secundum naturam (th. I. 45. 4 ob. 3; 7 met. 6 c-g & 8 e) = die künstliche oder kunstgemäße und die natürliche oder naturgemäße Erzeugung (istae generationes sunt naturales, quorum principium est natura, non autem ars aut aliquis intellectus, 7 met. 6 c); vgl. g. contra naturam. 11. g. artificialium (1 gener. 1 a) = die Erzeugung von Kunstwerken. 12. g. carnalis, → g. animalis. 13. g. casualis, → g. a casu. 14. g. circularis sive in circuitu sive mutua & g. recta sive in rectum (th. I. 66. 2 c; 2 anal. 12 a; 2 gener. 12 a, c & f; 12 met. 6 f) = die kreislaufartige oder gegenseitige (dum scilicet a primo generato devenitur ad ultimum et ab ultimo reditur ad primum, non idem numero, sed idem specie, 2 anal. 12 a; puta, quod ex aqua generatur terra et ex terra iterum aqua, ib.) und die geradlinige oder nach Weise einer geraden Linie immer vorwärts gehende Erzeugung. 15. g. completa (pot. 3. 8 ob. 9 & 10) = die vollständige Erzeugung. 16. g. continua sive perpetua (8 phys. 12 e) = die ununterbrochene oder immer währende Erzeugung. 17. g. contra naturam sive extra naturam sive violenta, g. secundum naturam sive naturalis & g. miraculosa (3 sent. 3. 2. 2 c; dil. 15; 5 phys. 10 a-c; 4 meteor. 2 a) = die naturwidrige oder gewaltsame (id est non procedentes secundum ordinem naturalium causarum, 5 phys. 10 b), die naturgemäße oder natürliche und die wunderbare oder übernatürliche Zeugung. 18. g. corporalis, → g. animalis. 19. g. divina & g. humana (cg. IV. 2, 11 & 47) = die göttliche oder in Gott stattfindende und die menschliche oder von einem Menschen vollzogene Zeugung. 20. g. extra naturam, → g. contra naturam. 21. g. finita & g. infinita (2 gener. 12 a & f) = die begrenzte oder ein Ende habende und die unendliche oder endlos fortgesetzte Zeugung. 22. g. huius, → g. absoluta. 23. g. humana, → g. divina. 24. g. inanimati, → g. animalis. 25. g. in circuitu, → g. circularis. 26. g. infinita, → g. finita. 27. g. intelligibilis & g. materialis (th. I. 42. 2 c; cg. IV. 14; declar. 3; Hebr. 7. 1) = die übersinnliche oder immaterielle und die materielle oder körperliche Erzeugung; vgl. g. animalis. 28. g. intermedia sive media, g. prima & g. ultima (cg. II. 89; 5 phys. 3 f; 1 gener. 8 b) = die dazwischen liegende oder mittlere, die erste und die letzte Erzeugung, von denen dort Rede ist, wo etwas eine Reihe von Erzeugungen durchlaufen muss, bis es seine Vollendung erreicht; vgl. th. I. 118. 2 ad 2. 29. g. legalis (th. III. 31. 3 ad 2) = die gesetzliche d. i. dem Gesetze des alten Bundes entsprechende Zeugung. 30. g. materialis, → g. intelligibilis. 31. g. media, → g. intermedia. 32. g. miraculosa, → g. contra naturam. 33. g. momentanea (1 phys. 5 c) = die augenblickliche oder im Nu vollzogene Erzeugung. 34. g. mutua, → g. circularis. 35. g. naturalis, → g. artificialis & g. contra naturam. 36. g. non univoca, → g. aequivoca. 37. g. occulta (th. I. 69. 2 ad 3) = die (dem Auge) verborgene Erzeugung. 38. g. passiva, → g. activa. 39. g. passive accepta sive sumpta, ≈ . 40. g. per accidens, → g. a casu. 41. g. perpetua, → g. continua. 42. g. per se sive per se intenta, → g. a casu. 43. g. prima, → g. intermedia. 44. g. quaedam, → g. absoluta. 45. g. recta, → g. circularis. 46. g. secundum artem, → g. artificialis. 47. g. secundum naturam, → g. artificialis & g. contra naturam. 48. g. secundum partem, → g. absoluta. 49. g. secundum quid, → g. absoluta. 50. g. secundum rectum, → g. circularis. 51. g. simplex, → g. absoluta. 52. g. simpliciter, ≈ . 53. g. spiritualis, → g. animalis. 54. g. spontanea (2 anim. 7 b) = die von selbst (i. e. sine semine, ib.) eintretende Erzeugung. 55. g. substantialis (th. I. 53. 3 c; cg. II. 89; 1 phys. 14 b) = die Erzeugung einer Substanz. 56. g. temporalis, → g. aeterna. 57. g. ultima, → g. intermedia. 58. g. univoca, → g. aequivoca. 59. g. violenta, → g. contra naturam.
- Actus generatione et tempore est posterior potentia, → actus sub b. Alterationis terminus est generatio, → alteratio sub b. Communium non est generatio, sed particularium (3 cael. 8 b) = für die allgemeinen Dinge gibt es keine Erzeugung, sondern nur für die besondern (non enim est generatio hominis simpliciter, sed huius hominis, ib.). Forma est finis generationis, non ipsius generati, → forma sub b. Generatio est propter formam (1 anal. 38 b), oder: terminus generationis est natura rei (2 cael. 27 f) = die Erzeugung eines Dinges zielt auf seine Form oder Natur ab, d. i. auf die Einführung der Form in die Materie (non enim generationis terminus est forma, . . . nisi quia forma facit esse, cg. I. 26), wodurch die Natur und Wesenheit des Dinges begründet wird; vgl. unten: Omnis generatio est etc. Generationes et corruptiones ex contrariis et in contraria sunt (th. I. 75. 6 c; vgl. ib. 66. 2 c; cg. II. 42 & 55; 10 met. 5 b) = diejenigen Dinge, welche für die Prozesse des Entstehens wie für die des Vergehens den terminus a quo und den terminus ad quem bilden, sind einander konträr entgegengesetzt. Generationis non est generatio (5 phys. 3 d-k) = für die Erzeugung gibt es keine Erzeugung. Generationis subiectum non est id, quo generatur, sed materia eius (ib. g) = Subjekt oder besser gesagt Objekt der Erzeugung d. i. dasjenige, woran der Akt der Erzeugung stattfindet, ist nicht das Erzeugte, sondern die Materie desselben d. i. dasjenige, woraus es erzeugt wird; vgl. unten: Omnis generatio est etc. Generatio recipit speciem a termino (th. III. 28. 1 ob. 4) = eine Erzeugung erhält ihre eigentümliche Art und Wesenheit von ihrem terminus ad quem d. i. von demjenigen, worauf sie hinzielt. Generatio significat ut in fieri (ib. I. 33. 2 ad 2; vgl. sensu 16 d) = die Erzeugung bezeichnet ein Im-Werden-begriffen-Sein. Generatio unius est corruptio alterius (th. I. 19. 9 c; 118. 2 ad 2; I. II. 113. 6 ad 2; cg. II. 89; III. 104; IV. 2; verit. 28. 1 c; 1 gener. 8 b) und corruptio unius est generatio alterius (th. III. 77. 5 c; 3 phys. 13 b), oder, beides zusammenfassend: Generatio huius est corruptio illius et corruptio huius est generatio alterius (1 gener. 8 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: τὸ αὐτό ἐστι γένεσις μὲν τουδὶ φθορὰ δὲ τουδί, καὶ φθορὰ μὲν τουδὶ γένεσις δὲ τουδί (de Gener. et corr. I. 3, 318. a. 29-31) = das Entstehen eines Dinges ist zugleich das Vergehen eines andern und umgekehrt. Impossibile est per generationem reiterari idem numero (cg. II. 83) = auf dem Wege der Erzeugung ein Ding, das vergangen ist, der Zahl und dem Individuum nach als ein und das Nämliche wiederherzustellen, ist unmöglich. In omni generatione quod est in potentia, est prius tempore et posterius natura, quod autem est completum in actu, est prius natura et posterius tempore, (1 anal. 4 o), oder: in via generationis semper incompletum est prius completo, licet in via perfectionis sit totum e contrario (princ.), oder: quae sunt posteriora in generatione, sunt priora secundum substantiam et speciem, id est perfectione (9 met. 8 a), oder: quod est posterius in generatione, est prius secundum naturam (8 phys. 14 h) = was auf dem Wege oder Gebiete des Entstehens sich im Zustande der Möglichkeit befindet und deshalb unvollendet ist, ist der Zeit nach das Frühere und der Natur nach das Spätere, was sich aber dort im Zustande der Wirklichkeit befindet und vollendet ist, ist der Natur nach das Frühere und der Zeit nach das Spätere, m. a. W. was dem Entstehen und der Zeit nach das Spätere ist, ist der Natur und Wesenheit d. i. der Vollkommenheit (esse prius secundum substantiam est esse prius perfectione, 9 met. 8 a; nomine substantiae consuevit forma significari, per quam aliquid est perfectum, ib.) nach das Frühere (quia generatio semper procedit ab imperfecto ad perfectum, sicut vir est posterior generatione, quam puer, nam ex puero fit vir, et homo posterior generatione, quam sperma. Et hoc ideo, quia vir et homo iam habent speciem perfectam, puer autem et sperma nondum, ib.). Omnis generatio est ex aliquo, scilicet ex materia, et ad aliquid, scilicet ad formam (cg. III. 69; vgl. ib. II. 42; 1 cael. 24 e; 7 met. 7 a) = jede Erzeugung unterstellt etwas, woraus erzeugt wird, nämlich die Materie (vgl. oben: Generationis subiectum non est etc.), und zielt auf etwas ab, was durch die Erzeugung in die Materie eingeführt wird, nämlich auf die Form (vgl. oben: Generatio est propter etc.). Primum in generatione est postremum in corruptione (th. II. II. 162. 7 ad 3) und umgekehrt: ultimum in generatione est primum in resolutione (ib. 107. 2 c) = was das erste beim Entstehen eines Dinges ist, ist das letzte beim Vergehen desselben und umgekehrt. Quae sunt posteriora in generatione, sunt priora secundum substantiam et speciem, id est perfectione, ↑: in omni generatione etc. Quod est posterius in generatione, est prius secundum naturam, ≈ . Terminus generationis est natura rei, ↑: Generatio est propter etc. Ultimum in generatione est primum in resolutione, ↑: Primum in generatione etc. Ultimum in generatione est primum in intentione (cg. III. 66) = was das Letzte im Prozess des Entstehens ist, ist das Erste der Absicht nach.
b) Zeugung, Erzeugung im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Hervorbringung, Entstehen aus nichts, ebenfalls der Gegensatz zu corruptio (← sub c): sic etiam creatio, per quam aliquid ex nihilo ad esse deducitur, generatio dicitur, verit. 5. 2 ad 6.
c) Geschlecht, Gattung, synonym mit genus (← sub a): non dicitur simpliciter, quod sint prudentes, sed in generatione sua, th. II. II. 47. 13 ad 1.
zeugend, erzeugend.
- Zu actus generativus → actus sub a; zu anima g. → anima sub a; zu motio g. → motio; zu potentia g. → potentia sub b; zu species g. → species sub f; zu virtus g. → virtus sub a; zu vis g. → vis sub a.
erzeugt, geboren, synonym mit filius (← sub a) und natus (←), der Gegensatz zu ingenitus (←): genitum, secundum quod est idem, quod natum, non dicitur a generando, sed a gignendo, 3 sent. 8. 1. 1 ad 1; genitus, id est a quodam principio temporis esse incipiens per generationem, 1 cael. 22 e; genitum dicitur tribus modis. Quorum primus est, si aliquid prius non fuit et postea incoepit esse, sive per generationem, sicut homo, sive sine generatione, sicut tactus, dummodo illud, quod dicitur genitum, quandoque non sit et iterum postea sit. Secundo modo dicitur aliquid genitum, si possibile sit illud incipere esse, sive possibile determinetur per verum, ut scilicet dicatur possibile, quod potest esse, sive determinetur per facile, ut scilicet dicatur possibile fieri, quod de facili potest. Tertio modo dicitur aliquid genitum, cuius potest esse generatio, ut per hoc procedat de non esse in esse, et hoc indifferenter, sive iam esse incoeperit et hoc per fieri, id est per modum generationis, sive nondum esse incoeperit, sed contingat illud esse incipere per modum generationis. Apparet etiam secundum praemissa ratio horum modorum. Quia cum dicitur aliquod genitum secundum primum modum, asseritur actualis incoeptio, non autem modus determinatus incipiendi, quem significat generatio. Secundum autem modum secundum asseritur possibilitas incoeptionis absque determinato modo incipiendi; et hic modus potest distingui in duos secundum distinctionem potentiae. Secundum autem modum tertium asseritur non solum incoeptio, sed determinatus modus incipiendi; et hic modus potest distingui in duos, quia vel asseritur determinatus modus incipiendi secundum actum, ut quia sit aliquid iam generatum, aut secundum potentiam, ut quia aptum natum sit generari, ib. 24 d; non tamen omne huiusmodi dicitur genitum, sed proprie, quod (a principio vivente coniuncto) procedit secundum rationem similitudinis. Unde pilus vel capillus non habet rationem (Wesen) geniti et filii, sed solum quod procedit secundum rationem (Weise) similitudinis, non cuiuscumque, nam vermes, qui generantur in animalibus, non habent rationem generationis et filiationis, licet sit similitudo secundum genus, sed requiritur ad rationem talis generationis, quod procedat secundum rationem similitudinis in natura eiusdem speciei, sicut homo procedit ab homine et equus ab equo, th. I. 27. 2 c.
a) Geschlecht, Gattung im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit generatio (← sub c): alio modo (genus accipitur) communiter, ut genus dicatur omne id, quod sua communitate multa ambit et continet, 2 sent. 34. 1. 2 ad 1; genus dicitur quattuor modis. Primo generatio continua aliquorum habentium eandem speciem, sicut dicitur, dum erit genus hominum, id est dum durabit generatio continua hominum. Iste est primus modus positus in Porphyrio, scilicet multitudo habentium relationem ad invicem et ad unum principium. Secundo modo dicitur genus illud, a quo primo movente ad esse id est a generante procedunt aliqua, sicut dicuntur Hellenes genere, quia descendunt a quodam Hellene nomine, et aliqui dicuntur Ionici genere, quia descendunt a quodam Ione sicut a primo generante. Magis autem denominantur aliqui a patre, qui est generans, quam a matre, quae dat materiam in generatione; et tamen aliqui denominantur genere a matre, sicut a quadam femina nomine Pleia dicuntur aliquae pleiades. Et iste est secundus modus generis in Porphyrio positus. Tertio modo dicitur genus, sicut superficies est genus figurarum superficialium et solidum id est corpus dicitur esse genus figurarum solidarum id est corporearum. Genus autem hoc non est, quod significat essentiam speciei, sicut animal est genus hominis, sed quod est proprium subiectum specie differentium accidentium; superficies enim est subiectum omnium figurarum superficialium . . . Quarto modo genus dicitur, quod primo ponitur in definitione et praedicatur in eo quod quid est (→ praedicare sub b); et differentiae sunt eius qualitates, sicut in definitione hominis primo ponitur animal et bipes sive rationale, quod est quaedam substantialis qualitas hominis. Patet ergo, quod tot modis dicitur genus. Uno modo secundum generationem continuam in eadem specie, quod pertinet ad primum modum. Alio modo secundum primum movens, quod pertinet ad secundum. Alio modo sicut materia, quod pertinet ad tertium et quartum modum. Hoc enim modo se habet genus ad differentiam, sicut subiectum ad qualitatem; et ideo patet, quod genus praedicabile et genus subiectum quasi sub uno modo comprehenduntur et utrumque se habet per modum materiae. Licet enim genus praedicabile non sit materia, sumitur tamen a materia, sicut differentia a forma; dicitur enim aliquid animal ex eo, quod habet naturam sensitivam, rationale vero ex eo, quod habet rationalem naturam, quae se habet ad sensitivam, sicut forma ad materiam, 5 met. 22 a; loquimur nunc de genere, quod invenitur in naturis rerum, non de genere, quod in hominibus dicitur, sicut genus Romanorum vel Heraclidarum, 10 met. 10 d.
- Als Arten des genus gehören hierher: 1. genus Dei (2 sent. 17. 1. 1 ad 2) = das Geschlecht Gottes (dicimur nos esse genus Dei quantum ad animam, non ita, quod anima sit de divina essentia, sed quia participat naturam intellectualem, quae etiam in Deo est, ib.). 2. g. femininum, g. masculinum & g. neutrum (th. I. 31. 2 ad 4; 1 sent. 9. 1. 1 ad 2; 1 (Cant. 1) = das weibliche, das männliche und das sächliche Geschlecht. 3. g. formatum & g. informe (th. I. 31. 2 ad 4) = das geformte oder mit einer bestimmten Form versehene und das ungeformte oder formlose Geschlecht. 4. g. humanum (ib. I. II. 18. 2 c; vgl. cg. I. 4; II. 59) = das menschliche Geschlecht (genere pro specie accepto, eo modo loquendi, quo dicimus humanum genus totam humanam speciem, th. I. II. 18. 2 c). 5. g. informe, → g. formatum. 6. g. masculinum, → g. femininum. 7. g. neutrum, ≈ . 8. g. substantivatum (1 sent. 9. 1. 1 ad 2) = das substantivisch gemachte Geschlecht.
b) Geschlecht, Gattung im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu species (← sub h): genus dupliciter (vgl. oben sub a) potest accipi. Uno modo proprie, prout praedicatur de pluribus in eo, quod quid est (→ praedicare sub b), 2 sent. 34. 1. 2 ad 1; vgl. 5 met. 22 a; de ratione generis est, quod contineat sub se species, 1 anal. 42 b; vgl. ib. 12 b; genus enim dividitur in species per oppositas differentias, ib. 12 b; est autem immediate genus in proximis speciebus, in quas primo dividitur, sicut color in albedine et nigredine, ib. 28 a; genus et differentia, quae sunt partes definitionis, 1 perih. 12 f; cum genera non componantur ex speciebus, 1 phys. 1 b.
- In genere esse (th. I. 3. 5 c; 1 sent. 28. 1. 1 ad 3; 2 sent. 40. 1. 1 c; pot. 7. 3 ad 7) = zu einer Gattung gehören, unter eine Gattung fallen (aliquid est in genere dupliciter. Uno modo simpliciter et proprie, sicut species, quae sub genere continentur. Alio modo per reductionem [nach Weise einer Zurückführung oder Hinzurechnung zu demjenigen, was eine Art des genus ist], sicut principia et privationes, sicut punctus et unitas reducuntur ad genus quantitatis sicut principia, caecitas autem et omnis privatio reducitur ad genus sui habitus, th. I. 3. 5 c).
- Arten des genus in diesem Sinne sind: 1. genus analogum & g. univocum (th. I. II. 61. 1 ad 1) = die Gattung der Analogie und die des Gleichartigen. 2. g. attinentiae (4 sent. 41. 1. 1. 1 c & 5 ad 3) = die Gattung der Angehörigkeit oder Verwandtschaft. 3. g. causarum sive iudiciale (ib. 15. 4. 1. 1 c) = die Gattung der Gerichtssachen. 4. g. commune & g. speciale (th. I. 78. 3 ad 3; I. II. 49. 1 c; 5 met. 21 a; 7 met. 13 a) = die allgemeine oder gemeinsame und die besondere Gattung. 5. g. corporeum (cg. II. 86) = die körperliche Gattung. 6. g. generalissimum & g. quodlibet (th. II. II. 4. 1 ad 1; pot. 7. 3 ad 4; 1 anal. 34 d) = die allgemeinste (de quibus alia universaliora non praedicentur, 1 anal. 34 d) und jede beliebige Gattung. 7. g. inferius sive subalternatum & g. superius (th. I. II. 18. 7 ob. 3; 49. 2 ad 3; generis 5; spir. 8 ad 6; 2 anal. 14 e) = die untergeordnete (quod est genus et species, spir. 8 ad 6) und die übergeordnete Gattung. 8. g. innominatum & g. nominatum (th. I. 78. 3 ad 3; 2 anal. 13 f & 17 b; 2 anim. 22 a) = die unbenannte und die benannte Gattung. 9. g. intermedium sive medium, g. primum sive supremum sive remotissimum & g. proximum (th. I. 78. 3 ad 3; cg. III. 9; 4 sent. 49. 2. 1 c; 5 met. 21 a; 7 met. 2 a & 12 e; 10 met. 10 c) = die mittlere, die erste oder höchste oder entfernteste und die nächste Gattung. 10. g. iudiciale, → g. causarum. 11. g. logice sumptum sive logicum & g. naturaliter sumptum sive naturale sive physicum (th. I. 66. 2 ad 2; 88. 2 ad 4; 7 phys. 8 g; 1 gener. 19 d) = die logische und die physische Gattung oder die Gattung im Sinne der Logik und die im Sinne der Naturwissenschaft; vgl. g. naturae. 12. g. logicum, → g. logice sumptum. 13. g. medium, → g. intermedium. 14. g. morale sive moralium sive moris & g. naturae (th. I. II. 19. 1 ad 3; 20. 3 ad 1 & 6 c; 24. 4 c; cg. III. 9; 2 sent. 42. 1. 1 c) = die Gattung des Sittlichen und die der Natur; vgl. g. naturale. 15. g. moris, → g. morale. 16. g. naturae, ≈ . 17. g. naturale, → g. logice sumptum. 18. g. naturaliter sumptum, ≈ . 19. g. nominatum, → g. innominatum. 20. g. physicum, → g. logice sumptum. 21. g. praedicabile & g. subiectum (trin. 2. 1. 4 c; 1 anal. 15 b, 17 c, 18 g, 41 b & 42 a; 5 met. 22 a) = die aussagbare und die unter- oder zugrunde gelegte Gattung oder der Gattungsbegriff und das Objekt einer Wissenschaft. 22. g. praedicamentale (1 anal. 15 d & 17 c) = die ein Prädikament (→ praedicamentum sub b) darstellende Gattung. 23. g. primum, → g. intermedium. 24. g. propinquum & g. remotum (th. II. II. 25. 10 ob. 2; cg. III. 41; 4 phys. 23 o) = die nähere und entfernte Gattung, von den einzelnen Dingen aus gerechnet. 25. g. proximum, → g. intermedium. 26. g. quodlibet, → g. generalissimum. 27. g. remotissimum, → g. intermedium. 28. g. remotum, → g. propinquum. 29. g. speciale, → g. commune. 30. g. subalternum, → g. inferius. 31. g. subiectum, → g. praedicabile. 32. g. superius, → g. inferius. 33. g. supremum, → g. intermedium. 34. g. univocum, → g. analogum.
- In quolibet genere, quanto aliquid est prius, tanto est simplicius et in paucioribus consistens (th. I. II. 19. 2 c) = je früher etwas (in einer ontologischen Aufeinanderfolge von Dingen, welche mit ihm zu derselben Gattung gehören) unter diese Gattung gerechnet werden muss, desto einfacher ist es und desto weniger an Zahl. Non est descensus neque transitus de genere in genus (1 anal. 15 d) = ein Herabsteigen oder Übergang von einer Gattung zur andern (εἰς ἄλλο γένος μετάβασις, vgl. Cael. I. 1, 268. b. 1) ist nicht erlaubt.
c) höchste Gattung, Kategorie (= genus generalissimum, primum, supremum, remotissimum, ↑ sub b): quod non est in aliis generibus, th. I. 28. 1 c; in quolibet novem generum accidentis, ib. 2 c; actio est unum de decem generibus, ib. 41. 1 ob. 1; vgl. ib. 5 c; cg. II. 58; III. 7.
- Actus et potentia dividunt quodlibet genus entium, → actus sub b. Unumquodque genus dividitur per potentiam et actum, ≈ .
geometrisch.
hervorsprossend.
- Zu virtus germinativa → virtus sub a.
Kugel, Sphäre, Region, synonym mit circulus (← sub c), orbis (←) und sphaera (← sub a, b & d): quae sunt a globo lunari inferius, th. I. 63. 7 c; lunaris globus est terminus caelestium corporum versus nos, ib. 102. 1 ad 1.
a) Ruhm, Berühmtheit, Herrlichkeit, Verherrlichung, der Gegensatz zu ignominia (mal. 9. 1 c): gloria nihil aliud est, quam clara notitia (Bekannt-Sein) cum laude, th. I. II. 2. 3 c; gloria est effectus honoris et laudis, quia ex hoc, quod testificamur de bonitate alicuius, clarescit bonitas eius in notitia plurimorum, et hoc importat (bedeutet) nomen gloriae, nam gloria dicitur quasi claria, ib. II. II. 103. 1 ad 3; gloria claritatem quandam significat, unde glorificari idem est, quod clarificari, ut Augustinus dicit; . . . claritas autem et decor quandam habent manifestationem alicuius de hoc, quod apud homines decorum videtur, sive illud sit bonum corporale aliquod sive spirituale; quia vero illud, quod simpliciter (schlechtweg) clarum est, a multis conspici potest et a remotis, ideo proprie per nomen gloriae designatur, quod bonum alicuius deveniat in multorum notitiam et approbationem, ib. 132. 1 c; vgl. cg. III. 29; mal. 9. 1 c.
- Über den Unterschied zwischen gloria & honor → honor.
- Als Arten der gloria gehören hierher: 1. gloria caelestis sive patriae (th. III. 22. 2 c; 45. 4 c) = die himmlische Herrlichkeit oder die Herrlichkeit des (himmlischen) Vaterlandes. 2. g. Dei sive divina & g. mundana (th. I. 70. 2 c; cg. IV. 55) = die Herrlichkeit Gottes und die der Welt oder die göttliche und die weltliche Herrlichkeit. 3. g. divina, → g. Dei. 4. g. inanis sive vana & g. vera (th. I. II. 84. 4 c; II. II. 112. 2 c; 132. 1-5 c; cg. III. 63; mal. 9. 1 ob. 10, c, ad 5 & 10 & 2 c) = der eitle und der wahre Ruhm (tripliciter potest dici gloria vana. Primo quidem, quando aliquis gloriatur falso, puta (z. B.) de bono, quod non habet . . . Secundo dicitur gloria vana, quando aliquis gloriatur de aliquo bono, quod de facili transit . . . Tertio modo dicitur gloria vana, quando gloria hominis non ordinatur ad debitum finem. Est enim homini naturale, quod appetat cognitionem veritatis, quia per hoc perficitur eius intellectus, sed quod aliquis appetat bonum suum ab aliquo cognosci, non est appetitus perfectionis, unde habet quandam vanitatem, prout hoc non est utile ad aliquem finem. Potest autem laudabiliter ordinari ad tria. Primo quidem ad gloriam Dei; per hoc enim, quod bonum alicuius manifestatur, glorificatur Deus, cuius est principaliter illud bonum sicut primi auctoris . . . Secundo est utile ad proximorum salutem, qui bonum alicuius cognoscentes aedificantur ad imitandum . . . Tertio modo ordinari potest ad utilitatem ipsius hominis, qui, dum considerat bona sua ab aliis laudari, de his gratias agit et firmius in eis persistit . . . Si quis ergo appetat manifestationem suorum bonorum, vel etiam in huiusmodi manifestatione delectetur non propter aliquod trium praedictorum, erit gloria vana, mal. 9. 1 c; gloria . . . vera, quae in cognitione Dei consistit, ib. ad 5). 5. g. mundana, → g. Dei. 6. g. naturalis & g. spiritualis (Ps. 7 b) = der natürliche und der geistige Ruhm (des Menschen, nämlich seine Ebenbildlichkeit mit Gott und sein gutes Gewissen). 7. g. patriae, → g. caelestis. 8. g. spiritualis, → g. naturalis. 9. g. supererogationis (th. II. II. 81. 6 ad 3) = der Ruhm, etwas über das Geforderte oder Notwendige hinaus geleistet zu haben. 10. g. vana, → g. inanis. 11. g. vera, ≈ . 12. g. vitae aeternae (ib. I. 20. 4 ad 3) = die Herrlichkeit des ewigen Lebens.
- Die filiae d. i. die Sprösslinge der inanis gloria, welche eine von den sieben Haupttodsünden (vgl. ib. II. II. 132. 4 c) ist und sich von der superbia unterscheidet (→ superbia sub a), sind: inoboedientia (Ungehorsam), iactantia (Prahlerei), hypocrisis (←), contentio (←), pertinacia (Halsstarrigkeit), discordia (←), novitatum praesumptio (←) ; vgl. ib. 37. 2 t; 38. 2 c; 132. 5 c; mal. 9. 3 c.
b) himmlische Herrlichkeit, überirdische Verklärung: perfecti sunt in gratia vel gloria, th. I. 61 pr.; vgl. ib. 62 pr.; gloria, quae nihil est aliud, quam gratia consummata, ib. 95. 1 ob. 6; vgl. ib. I. II. 67. 4 ad 2; beatitudo in sacra Scriptura frequentissime gloria nominatur, cg. III. 63; vgl. ib. IV. 8.
- Arten der gloria in diesem Sinne sind: 1. gloria accidentalis & g. essentialis (mal. 7. 11 ad 6) = die nebensächliche oder unwesentliche und die wesentliche Herrlichkeit im Himmel. 2. g. animae sive spiritualis & g. corporis sive corporalis (th. I. 66. 3 c; 73. 1 ad 3; II. II. 18. 2 ad 4) = die überirdische Verklärung der Seele und die des Körpers oder die geistige und die körperliche überirdische Verklärung. 3. g. claritatis (cg. IV. 86) = die in der Klarheit oder im Lichtschein des Körpers bestehende überirdische Verklärung. 4. g. corporalis, → g. animae. 5. g. corporis, ≈ . 6. g. creata (verit. 29. 1 a) = die geschaffene überirdische Herrlichkeit. 7. g. essentialis, → g. accidentalis. 8. g. finalis sive futura (th. III. 45. 4 c; cg. IV. 91) = die schließliche oder zukünftige Herrlichkeit (quae est in caelis. cg. IV. 91). 9. g. futura, → g. finalis. 10. g. perfecta (pot. 4. 2 ad 11) = die vollendete oder vollkommene überirdische Verklärung. 11. g. spiritualis, → g. animae.
a) berühmt, ruhmreich, herrlich: ex hoc factus est victor gloriosus, th. I. 20. 4 ad 1.
b) himmlisch verherrlicht, überirdisch verklärt: non quidem naturalem, sed gloriosam, th. I. 12. 6 ad 3; esse autem gloriosum significat esse beatum, ib. 26. 2 a.
Fähigkeit, über außergewöhnliche Dinge des Lebens richtig zu urteilen, synonym mit eugnomosyne (←): gnome, quae est circa iudicium eorum, in quibus oportet quandoque a communi lege recedere, th. II. II. 48. 1 c; omnia illa, quae praeter communem cursum contingere possunt, considerare pertinet ad solam providentiam divinam, sed inter homines ille, qui est magis perspicax, potest plura horum sua ratione diiudicare, et ad hoc pertinet gnome, quae importat (bedeutet) quandam perspicacitatem iudicii, ib. 51. 4 ad 3; contingit quandoque, aliquid esse faciendum praeter communes regulas agendorum, puta (z. B.) cum impugnatorum patriae non est depositum reddendum vel aliquid aliud huiusmodi, et ideo oportet de huiusmodi iudicare secundum aliqua altiora principia, quam sint regulae communes, secundum quas iudicat synesis (←), et secundum illa altiora principia exigitur altior virtus iudicativa, quae vocatur gnome, quae importat quandam perspicacitatem iudicii, ib. 4 c; vgl. ib. I. II. 57. 6 c; 6 eth. 9 f.
a) Grad, d. i. Stufe im engern und weitern Sinne des Wortes: oporteret per gradus ascendere, th. I. II. 102. 4 ad 7; diversi ordines sunt diversi gradus et gradus in spiritualibus constituuntur secundum diversa dona spiritualia, ib. I. 108. 2 ob. 2; si tamen nomen gradus large pro ordine accipitur, 2 sent. 38. 1. 1 ad 2; gradus dicit (besagt) quandam speciem ordinis, scilicet secundum dignitatem vel perfectionem vel locum, 1 sent. 20. 1. 3. 1 ad 2; in rebus ordinatis quodlibet additum alteri facit alium gradum, 4 sent. 40. 1. 2 ob. 6.
- Als Arten des gradus gehören hierher: 1. gradus affinitatis & g. consanguinitatis (ib. 2 c; 41. 1. 2. 2 c) = der Grad der Schwägerschaft und der der Blutsverwandtschaft. 2. g. attinentiae sive propinquitatis (ib. 40. 1. 2 ob. 6, c & ad 4; 41. 1. 2. 2 c) = der Grad der Angehörigkeit oder Verwandtschaft. 3. g. consanguinitatis, → g. affinitatis. 4. g. ecclesiasticus (Eph. 4. 4) = die kirchliche Stufe. 5. g. essendi (1 sent. 36. 2. 3 ad 2) = die Stufe des Seins. 6. g. in bonitate (ib. 34. 1. 2 c) = der Grad der Güte. 7. g. propinquitatis, → g. attinentiae. 8. g. vitae (th. I. 18. 3 c; cg. IV. 11) = die Stufe des Lebens. 9. g. viventium (th. I. 78. 1 c; 2 anim. 3 c) = die Stufe der Lebewesen.
b) Grad im Sinne der Mathematik und Astronomie: quantum spatium in terra facit diversitatem unius gradus in caelo, 2 cael. 28 d; trecenta sexaginta, qui est numerus graduum caeli, ib.
a) Gnade, Gunst: secundum communem modum loquendi gratia tripliciter accipi consuevit. Uno modo pro dilectione alicuius, sicut consuevimus dicere, quod iste miles habet gratiam regis, id est rex habet eum gratum, th. I. II. 110. 1 c; vgl. ib. 3 c; gratia dupliciter dicitur, uno modo ipsa voluntas Dei gratis aliquid dantis, ib. III. 2. 10 c; dicitur enim aliquis alicui esse gratus, quia est ei dilectus, unde et qui ab aliquo diligitur, dicitur gratiam eius habere, cg. III. 150; vgl. 2 sent. 26. 1. 1 c & ad 1; verit. 27. 1 c.
b) Gnade, Gnadengeschenk, sei es vonseiten des Menschen, sei es vonseiten Gottes: secundo (gratia) sumitur pro aliquo dono gratis dato, sicut consuevimus dicere hanc gratiam facio tibi, th. I. II. 110. 1 c; alio modo (gratia dicitur) ipsum gratuitum donum Dei, ib. III. 2. 10 c; ex hoc, quod gratis datur, gratia dicitur, 2 sent. 26. 1. 1 c; gratia . . . dicitur uno modo donum gratuitum, ib. 28. 1. 1 ad 1; vgl. verit. 27. 1 c; gratia est quaedam habitualis dispositio in anima, cg. III. 156; gratia reducitur ad primam speciem qualitatis. Nec tamen est idem, quod virtus, sed habitudo quaedam, quae praesupponitur virtutibus infusis sicut earum principium et radix, th. I. II. 110. 3 ad 3; vgl. 2 sent. 26. 1. 4 ad 1; verit. 27. 2 ad 7; gratia nihil est aliud, quam participata similitudo divinae naturae, th. III. 62. 1 c; gratia secundum se considerata perficit essentiam animae, inquantum participat quandam similitudinem divini esse, ib. 2 c; vgl. ib. I. II. 110. 3 c; 112. 1 c; 114. 3 c; II. II. 19. 7 c; gratia medium est inter naturam et gloriam (← sub b), ib. I. 62. 3 ob. 3; gratia nihil est aliud, quam quaedam inchoatio gloriae in nobis, ib. II. II. 24. 3 ad 2; gratia est dispositio naturae ad gloriam, 1 sent. 17. 1. 3 ad 3; gratia dividitur (wird unterschieden) contra naturam, th. III. 2. 12 ob. 2; cum enim gratia non tollat naturam, sed perficiat, ib. I. 1. 8 ad 2; trin. pr. 2. 3 c; duo ad rationem gratiae pertinent, . . . quorum primum est, ut id, quod est per gratiam, non insit homini per seipsum vel a seipso, sed ex dono Dei . . . Secundo pertinet ad rationem gratiae, ut non sit ex operibus praecedentibus, Eph. 2. 3.
- Plenitudo gratiae (th. III. 7. 10 c; 3 sent. 13. 1. 2. 1 c; comp. 1. 214; vgl. unten gratia plenitudinis) = die Fülle der Gnade (plenitudo gratiae potest attendi dupliciter, uno modo ex parte ipsius gratiae, alio modo ex parte habentis gratiam. Ex parte quidem ipsius gratiae dicitur esse plenitudo gratiae ex eo, quod aliquis pertingit ad summum gratiae et quantum ad essentiam et quantum ad virtutem, quia scilicet habet gratiam et in maxima excellentia, qua potest haberi, et in maxima extensione ad omnes gratiae effectus . . . Ex parte vero subiecti dicitur gratiae plenitudo, quando quis habet plene gratiam secundum suam condicionem, sive secundum intentionem, prout in eo est intensa gratia usque ad terminum praefixum ei a Deo, . . . sive etiam secundum virtutem, inquantum scilicet habet facultatem gratiae ad omnia, quae pertinent ad suum officium sive statum, th. III. 7. 10 c).
- Als Arten der gratia, und zwar der gratia vonseiten Gottes, gehören hierher: 1. gratia adoptionis (th. III. 3. 1 ad 1; 50. 2 c; cg. IV. 34) = die Gnade der Annahme an Kindes Statt. 2. g. capitis & g. personalis (th. III. 8. 5 ad 3; 48. 1 c; 1 sent. 15. 5. 2 ad 2; verit. 29. 4 ob. 1) = die Gnade des Hauptes und die persönliche Gnade, m. a. W. die Gnade, welche Jesus als Haupt seiner Kirche (ut scilicet ab ipso redundaret ad membra, th. III. 43. 1 c), und diejenige, welche er oder ein andrer für seine eigene Person besitzt. 3. g. comprehensoris & g. viatoris (ib. 34. 4 c; vgl. ib. I. II. 111. 3 ad 2; 114. 3 ad 3; verit. 27. 5 ad 6) = die Gnade des das Ziel Umfassenden oder am Ziele Angelangten und die des Pilgers auf Erden. 4. g. consummata sive perfecta & g. imperfecta (th. I. 62. 2 ad 3, 4 c & 5 ad 2; 95. 1 ob. 6; 109. 1 c; II. II. 5. 1 c; pot. 4. 2 ad 11; mal. 5. 5 ob. 3) = die vollendete oder vollkommene Gnade, welche in der Herrlichkeit des Himmels besteht, und die unvollkommene Gnade. 5. g. cooperans & g. operans (th. I. II. 111. 2 c; III. 7. 9 ob. 2; 2 sent. 26 div. & 1. 5 c; verit. 27. 5 ob. 1 & ad 1) = die mitwirkende und die wirkende Gnade (operatio enim alicuius effectus non attribuitur mobili, sed moventi. In illo ergo effectu, in quo mens nostra est mota et non movens, solus autem Deus movens, operatio Deo attribuitur, et secundum hoc dicitur gratia operans. In illo autem effectu, in quo mens nostra et movet et movetur, operatio non solum attribuitur Deo, sed etiam animae, et secundum hoc dicitur gratia cooperans, th. I. II. 111. 2 c). 6. g. creata (verit. 29. 1 ob. 1, a & c) = die geschaffene Gnade, der Gegensatz zu Gott, der unerschaffenen Gnade; vgl. unten sub c. 7. g. curationum sive sanitatum (th. I. II. 111. 4 c; pot. 6. 4 c) = die Gnade der Krankenheilung. 8. g. donorum, g. sacramentalis sive sacramentorum & g. virtutum (th. III. 62. 2 a, c & ad 3; cg. IV. 70 t & 71; 4 sent. 1. 1. 4. 5 c; 7. 2. 2. 3 c; pot. 6. 4 c) = die Gnade der Gaben des h. Geistes, die Gnade der Sakramente und die Gnade der Tugenden, m. a. W. die Gnade, welche in den Gaben des h. Geistes besteht, diejenige, welche durch die Sakramente gespendet wird, und diejenige, welche in den Tugenden gelegen ist (sicut igitur virtutes et dona addunt super gratiam communiter dictam quandam perfectionem determinate ordinatam ad proprios actus potentiarum, ita gratia sacramentalis addit super gratiam communiter dictam et super virtutes et dona quoddam divinum auxilium ad consequendum sacramenti finem, th. III. 62. 2 c; vgl. donum sub b und virtus sub e). 9. g. fidei (ib. I. II. 107. 1 ad 3) = die Gnade des Glaubens oder diejenige, welche in dem Glauben besteht. 10. g. finalis (mal. 7. 11 ob. 12 & ad 12; verit. 6. 4 ad 4) = die am Ende (des Lebens) verliehene oder bis ans Ende (desselben) fortdauernde Gnade. 11. g. finita & g. infinita (comp. 1. 215) = die endlich und die unendlich große Gnade. 12. g. gratis data & g. gratum faciens (th. I. 43. 3 ob. 3 & c; I. II. 111. 1 c & 4 c; II. II. 177. 1 c; cg. III. 150; quodl. 12. 17. 26 ad 1; Eph. 1. 2) = die unverdient (zum Nutzen andrer) gegebene und die (den Menschen, der sie erhält,) Gott angenehm machende Gnade (duplex est gratia. Una quidem, per quam ipse homo Deo coniungitur, quae vocatur gratia gratum faciens. Alia vero, per quam unus homo cooperatur alteri ad hoc, quod ad Deum reducatur. Huiusmodi autem donum vocatur gratia gratis data, quia supra facultatem naturae et supra meritum personae homini conceditur, sed quia non datur ad hoc, ut homo ipse per eam iustificetur, sed potius, ut ad iustificationem alterius cooperetur, ideo non vocatur gratum faciens, th. I. II. 111. 1 c). 13. g. gratum faciens, → g. gratis data. 14. g. habitualis (ib. 1. 62. 2 ad 3; I. II. 109. 6 c, 8 c & 9 c; cg. III. 155 & 156; 1 sent. 44. 1. 3 ad 2; mal. 1. 5 ad 5; verit. 29. 1 c) = die zuständliche Gnade, welche der g. actualis oder dem auxilium gratiae (cg. III. 150) d. i. der zu einem einzelnen Akte verliehenen Gnadenhilfe gegenübersteht. 15. g. imperfecta, → g. consummata. 16. g. infinita, → g. finita. 17. g. iustificans sive sanctificans sive reparans (th. I. II. 100. 12 c; 109. 8 c; 113. 3 c; II. II. 1. 8 ad 6; 2. 5 ad 1; 20. 1 c) = die gerecht oder heilig machende oder (die Natur des Menschen) wiederherstellende Gnade. 18. g. linguarum sive locutionis (ib. II. II. 176 pr.; cg. III. 154) = die Gnade der Sprachen oder des Sprechens, gleichbedeutend mit donum linguarum (→ donum sub b). 19. g. locutionis, → g. linguarum. 20. g. miraculorum sive signorum (th. I. 43. 6 ad 2; II. II. 178 pr.; verit. 12. 2 a & 13 ad 6) = die Gnade der Wunder oder des Wunderwirkens. 21. g. operans, → g. cooperans. 22. g. patriae & g. viae (verit. 27. 5 ob. 6) = die Gnade des (himmlischen) Vaterlandes und die auf dem Wege zu demselben. 23. g. perfecta, → g. consummata. 24. g. personalis, → g. capitis. 25. g. plenissima sive g. plenitudinis (1 sent. 16. 1. 2 ob. 2 & ad 2) = die vollste Gnade oder die Gnade in ihrer ganzen Fülle; vgl. oben plenitudo gratiae. 26. g. plenitudinis, → g. plenissima. 27. g. praeveniens & g. subsequens (th. I. II. 111. 3 c; 2 sent. 26 div. & 1. 5 c; verit. 27. 5 ad 3-6) = die zuvorkommende und die nachfolgende Gnade (gratia, secundum quod causat in nobis primum effectum, vocatur praeveniens respectu secundi effectus, et prout causat in nobis secundum, vocatur subsequens respectu primi effectus. Et sicut unus effectus est posterior uno effectu et prior alio, ita gratia potest dici et praeveniens et subsequens secundum eundem effectum respectu diversorum, th. I. II. 111. 3 c). 28. g. privilegiata (verit. 18. 1 ad 13) = die Gnade nach Weise eines Vorzugs. 29. g. prophetalis sive prophetiae (th. I. 43. 6 ad 2; II. II. 172. 3 c; pot. 6. 4 c) = die Gnade der Prophezeiung, gleichbedeutend mit donum prophetale (→ donum sub b). 30. g. reparans, → g. iustificans. 31. g. sacramentalis sive sacramentorum, → g. donorum. 32. g. sanctificans, → g. iustificans. 33. g. sanitatum, → g. curationum. 34. g. sermonis sapientiae et scientiae (th. I. II. 68. 5 ad 1; 111. 4 c; II. II. 176 pr.; 177. 1 & 2 c) = die Gnade zur Rede der Weisheit und der Wissenschaft, gleichbedeutend mit donum sapientiae et scientiae (→ donum sub b). 35. g. signorum, → g. miraculorum. 36. g. singularis (ib. III. 47. 5 ad 1) = die einzigartige oder besondere Gnade. 37. g. spiritualis (ib. II. II. 100. 2 c) = die geistige oder dem Geiste des Menschen verliehene Gnade, welche zu der g. corporalis d. i. der seinem Körper zuteil gewordenen Gnade den Gegensatz bildet. 38. g. subsequens, → g. praecedens. 39. g. unionis (ib. III. 6. 6 c; 7. 11 c; 8. 5 ad 3; 50. 2 c; 3 sent. 4. 3. 2. 1 c; verit. 29. 2 c) = die Gnade der Vereinigung der menschlichen und göttlichen Natur in Christo zu einer Person. 40. g. viatoris, → g. comprehensoris. 41. g. virtutum, → g. donorum.
c) Gnade per eminentiam, wesenhafte Gnade, d. i. Gott selbst oder der h. Geist: vel etiam datum increatum, quod est Spiritus sanctus, potest dici gratia, 2 sent. 26. 1. 1 c; alio modo (gratia dicitur) ipse Deus gratis dans, ib. 28. 1. 1 ad 1.
d) Dank, Erkenntlichkeit: tertio modo (gratia, → sub a & b) sumitur pro recompensatione beneficii gratis dati, secundum quod dicimur agere gratias beneficiorum. Quorum trium secundum dependet ex primo; ex amore enim, quo aliquis alium gratum habet, procedit, quod aliquid ei gratis impendat. Ex secundo autem procedit tertium, quia ex beneficiis gratis exhibitis gratiarum actio consurgit, th. I. II. 110. 1 c.
- Zu confessio gratiarum actionis → confessio sub a.
unverdient gegeben, aus reiner Gunst oder Gnade verliehen, gnädig (vgl. cg. III. 150): gratuita praesupponunt naturalia, verit. 27. 6 ob. 3; gratuita, quae sunt a Deo, distinguuntur contra naturalia, quae sunt a principio intrinseco, th. III. 2. 12 ob. 2.
a) Leitung, Lenkung, Regierung: quinta via sumitur ex gubernatione rerum, th. I. 2. 3 c; vgl. ib. 45. 6 ad 2; ad gubernationem autem vitae propriae, ib. 94. 3 c; gubernatio nihil aliud est, quam directio gubernatorum ad finem, qui est aliquod bonum, ib. 103. 3 c.
b) göttliche Weltregierung: ad providentiam (←) duo pertinent, scilicet ratio (Idee) ordinis rerum provisarum in finem et executio huius ordinis, quae gubernatio dicitur, th. I. 22. 3 c; vgl. ib. 103. 6 c; duo sunt effectus gubernationis, scilicet conservatio rerum in bono et motio earum ad bonum, ib. 103. 4 c.
leitend, lenkend, regierend, steuernd.
- Zu ars gubernativa → ars sub b; zu causa g. → causa sub b.
Gaumenlust, das Gegenteil von abstinentia (← sub b) und temperantia (← sub d): aliud est bonum corporis, et hoc vel pertinet ad conservationem individui, sicut cibus et potus, et hoc bonum inordinate prosequitur gula, th. I. II. 84. 4 c; vgl. ib. 72. 9 ob. 3 & ad 3; huius appetitus (sc. sensitivi) immoderata concupiscentia in sumendis cibis habet rationem gulae, mal. 14. 1 ad 4; vgl. ib. c & ad 2; peccatum autem gulae consistit in concupiscentia inordinata delectationis ciborum, ib. 2 c; dividitur enim gula in comissationem et ebrietatem, th. II. II. 150. 1 c; vgl. ib. 15. 3 c; qu. 148 & 150. Die gula ist eine von den sieben Hauptsünden (ib. 148. 5 c; vgl. vitium sub b); ihre filiae (→ filius sub b) sind diese: inepta laetitia (läppische Freude), scurrilitas (Possenreißerei), immunditia (←), multiloquium (Schwatzhaftigkeit) und hebetudo mentis circa intelligentiam (Stumpfheit des Geistes für Spekulation); vgl. ib. 148. 6 e & ad 1-3; mal. 14. 4 c.