geboren werden: non enim omnia generata nascentia dici possunt, sed solum in viventibus, sicut in plantis sive in animalibus et in partibus eorum, 5 met. 5 a; vgl. 2 phys. 1 b; nasci proprie dicitur illud, quod egreditur a generante coniunctum ei, habens ab ipso principia sufficientia generationi, 3 sent. 8. 1. 1 c.
- Natus est sive aptus natus est (das aristotelische πέφυκε) in Verbindung mit einem Infinitiv = von Geburt aus oder von Natur aus zu demjenigen befähigt oder veranlagt sein, was durch den Infinitiv ausgedrückt wird (vgl. 2 phys. 13 b): contraria nata sunt fieri circa idem, th. I. 7. 3 ob. 3; cognoscens natum est habere formam etiam rei alterius, ib. 14. 1 c; vgl. ib. 17. 1 c, 4 c & ad 3; 62. 5 ad 1; III. 4. 3 c; cg. I. 16, 23 & 58; II. 6 & 96; III. 6.
- Bene natus & male natus (cg. III. 92) = von Geburt aus oder von Natur aus gut bzw. schlecht beanlagt sein.
synonym mit natura (← sub a): nativitas est via in naturam, sicut ipsum nomen demonstrat, pot. 10. 2 ob. 23; generatio significat originem alicuius viventis a principio vivente coniuncto (sc. cum generato vivente), et haec proprie dicitur nativitas, th. I. 27. 2 c; vgl. ib. 29. 1 ad 4; 115. 2 c; III. 2. 1 c; 35. 1 c; 2 phys. 2 d; 5 met. 5 a.
- Arten der nativitas sind: 1. nativitas aeterna & n. temporalis (th. III. 3. 5 ad 1 & 3; 35 pr., 2 c & ad 4; unio. 2 ob. 16) = die ewige und die zeitliche Geburt oder die Geburt von Ewigkeit her und die in der Zeit. 2. n. animalis sive carnalis (th. III. 27. 1 ob. 1; 4 sent. 42. 1. 2 ad 1) = die animalische oder fleischliche Geburt, der Gegensatz zu n. spiritualis d. i. der geistigen Geburt (per gratiam sanctificantem nascitur homo spiritualiter in filium Dei, th. III. 27. 1 ob. 1). 3. n. carnalis, → n. animalis. 4. n. ex utero & n. in utero (ib. 1 ob. 1; 3 sent. 3. 1. 1. 3 ob. 2 & ad 2; 8. 1 ad 6; 4 sent. 42. 1. 2 ad 1) = die Geburt aus dem Mutterschoß oder die eigentliche Geburt und die im Mutterschoß stattfindende oder die Empfängnis. 5. n. humana (cg. IV. 43) = die menschliche oder dem Menschen eigentümliche Geburt. 6. n. in utero, → n. ex utero. 7. n. miraculosa & n. naturalis (th. III. 35. 3 ad 2) = die wunderbare und die natürliche Geburt. 8. n. naturalis, → n. miraculosa. 9. n. temporalis, → n. aeterna.
Natur, d. i.:
a) die Geburt, synonym mit nativitas (←): nomen naturae a nascendo est dictum vel sumptum. Unde primo est impositum hoc nomen ad significandum generationem viventium, quae nativitas vel pullulatio dicitur, ut dicatur natura quasi nascitura, th. III. 2. 1 c; vgl. ib. I. 29. 1 ad 4; 115. 2 c; cg. IV. 35 & 41; 1 sent. 20. 1. 3. 1 c; 3 sent. 5. 1. 2 c; unio. 1 c; 2 phys. 2 d; 5 met. 5 a.
b) das innere Prinzip der Erzeugung eines Lebendigen: translatum est nomen naturae ad significandum principium activum illius generationis, quia virtutes agentes ex actibus nominari consueverunt, 3 sent. 5. 1. 2 c; vgl. th. III. 2. 1 c; cg. IV. 35 & 41; unio. 1 c; 5 met. 5 a.
c) jedes innere Prinzip einer Tätigkeit: quia principium generationis in rebus viventibus est intrinsecum, ulterius derivatum est nomen naturae ad significandum quodlibet principium intrinsecum motus (← sub b), secundum quod Philosophus dicit (Phys. II. 1, 192. b. 21 sqq.), quod natura est principium motus in eo, quod est per se et non secundum accidens, th. III. 2. 1 c; vgl. th. I. 29. 1 ad 4; 115. 2 c; cg. IV. 35 & 41; 2 sent. 37. 1. 1 c; 3 sent. 5. 1. 2 c; unio. 1 c; 1 phys. 1 a; 2 phys. 1 b; 2 cael. 25 e; 3 cael. 7 e; 5 met. 5 a; differt autem ars a natura, quia ars est principium agendi in alio, natura autem est principium actionis et motus in eo, in quo est, 12 met. 3 c; natura enim est principium motus in eo, in quo est, ars vero non est in artificiato, quod fit per artem, sed in alio, 7 met. 6 a; vgl. 1 anal. 1 a; 2 anal. 9 l; 2 phys. 14 f.
d) die Form und die Materie eines körperlichen Wesens: hoc autem principium (sc. principium intrinsecum motus, → sub c) vel forma est vel materia, unde quandoque natura dicitur forma, quandoque vero materia, th. III. 2. 1 c; vgl. ib. I. 29. 1 ad 4; cg. IV. 35 & 41; 3 sent. 5. 1. 2 c; 22. 3. 2. 1 c; 2 phys. 1 c & 2 b-e; 8 phys. 7 b; 1 gener. 19 c; 5 met. 5 a.
e) die Wesenheit eines Dinges, synonym mit essentia (← sub a), forma (← sub b), quidditas (←), quod quid est, quod quid erat esse (→ quis sub a), species (← sub f) und substantia (← sub h): quia finis generationis naturalis est in eo, quod generatur, scilicet essentia speciei, quam significat definitio, inde est, quod huiusmodi essentia speciei vocatur etiam natura; et hoc modo Boethius naturam definit in libro de duabus naturis dicens, natura est unamquamque rem informans specifica differentia, quae scilicet complet definitionem speciei, th. III. 2. 1 c; vgl. ib. I. 29. 1 ad 4 & 2 c; I. II. 31. 7 c; cg. IV. 35 & 41; 1 sent. 25. 1. 1 ad 3; 2 sent. 37. 1. 1 c; 3 sent. 5. 1. 2 c; unio. 1 c; 2 cael. 27 f; 1 gener. 9 b; 5 met. 5 a & b; 12 met. 3 d; natura nihil est aliud, quam ratio cuiusdam artis, scilicet divinae, indita rebus, qua ipsae res moventur ad finem determinatum, 2 phys. 14 f; nomen autem naturae hoc modo sumptae videtur significare essentiam rei, secundum quod habet ordinem vel ordinationem ad propriam operationem rei, cum nulla res propria destituatur operatione, ente 1 c; vgl. th. I. 39. 2 ad 3.
f) jedes Ding der Welt, mag es eine Substanz, mag es ein Akzidenz sein: alio modo dicitur natura quaelibet substantia vel etiam quodlibet ens, th. I. II. 10. 1 c; primo enim modo dicitur natura, secundum quod communiter ad omnia entia se habet, prout natura definitur omne id, quod intellectu quoquo modo capi potest, 2 sent. 37. 1. 1 c; omne, quod in rebus invenitur, natura quaedam dicitur, verit. 22. 5 c; utrum relativa sint simul natura, vel non, th. I. 13. 7 ad 6; peccatores inquantum sunt naturae quaedam, ib. 20. 2 ad 4; a magistris vocatur voluntas ut natura, ib. III. 18. 3 c; vgl. cg. II. 62; IV. 10; neque ipsum (sc. malum) est natura quaedam in universo, 2 sent. 34. 1. 1 ad 1.
g) die Substanz: secundo modo (dicitur natura), prout tantum substantiae convenit, et sic natura dicitur esse, quod agere vel pati potest, 2 sent. 37. 1. 1 c; secundum hanc significationem substantia dicitur natura, secundum quod natura est, quod agere vel pati potest, 3 sent. 5. 1. 2 c.
h) das Reich der Wirklichkeit: esse in rerum natura, th. I. 2. 1 ad 2; posuerunt, relationem non esse rem naturae, sed rationis tantum, ib. 13. 7 c; praeter naturae ordinem, ib. 91. 2 ad 3; est intelligendum de tota natura corporali simul accepta, ib. 115. 1 ad 1; aliquid in rerum natura, cg. I. 11; sunt impossibilia in natura, ib. II. 89; secundum naturae ordinem, ib. III. 68; contrariis agentibus in natura, ib. 103; auctor, qui naturam condidit, 4 sent. 44. 3. 1. 1 c; ipse est conditor et ordinator naturae, pot. 1. 3 ad 1.
i) das Reich der vernunftlosen Dinge: habent effectum similem naturae, th. I. 78. 2 ad 1; voluntas dividitur contra naturam sicut una causa contra aliam, ib. I. II. 10. 1 ad 1; appellat naturae semina, pot. 6. 3 c; scientia, quae est de natura, 1 cael. 1 a.
- Zu actio naturae → actio sub a; zu actus n. → actus sub a; zu agens n. → agens; zu agere per n. → agere sub a; zu assumptio in n. → assumptio sub a; zu bonitas n. → bonitas sub a; zu bonum n. sive ad n. communem pertinens, bonum n. humanae & n. singularis → bonus sub b & c; zu causa n. alicuius in hoc, causa n. alicuius simpliciter & causa per n. → causa sub b; zu claritas n. → claritas sub c; zu communicatio per modum n. → communicatio sub a; zu communitas n. → communitas sub a; zu compositio secundum n. → compositio sub a; zu continuum per sive secundum n. → continuus sub b; zu corruptio n., corruptio contra, extra & secundum n. → corruptio sub b & c; zu culpa n. → culpa; zu debitum secundum condicionem n. → debitus sub a; zu defectus n. → defectus sub b; zu delectabile secundum n. & non secundum n. → delectabilis; zu desiderium n. → desiderium sub a; zu diversitas n. → diversitas; zu divisio secundum n. → divisio; zu dominus per n. → dominus; zu esse n. → esse; zu falsum in n. → falsus; zu fieri a n. → fieri; zu filius per n. → filius sub a; zu forma in n. existens → forma sub b; zu formatio n. spiritualis → formatio sub b; zu generare per n. → generare; zu generatio contra, extra & secundum n. → generatio sub a; zu genus n. → genus sub b; zu idem n., in n. generis, in n. speciei & per n. suppositi → idem; zu identitas n. → identitas; zu ieiunium n. → ieiunium; zu imago n. → imago sub a; zu impetus n. → impetus; zu impossibile n. sive in n. → impossibilis; zu incorruptibile secundum n. → incorruptibilis; zu instinctus n. → instinctus; zu integritas n. → integritas; zu intellectus n. speciei → intellectus sub i; zu intelligibile secundum n. suam → intelligibilis sub b; zu intentio n. communis → intentio sub c; zu iudicium a n. determinatum ad unum sive a n. inditum → iudicium sub d; zu ius n. → ius sub a; zu iustum secundum n. → iustus; zu lex n. → lex sub a; zu lumen n. → lumen; zu malum n. → malus sub b; zu miraculum contra, praeter & supra n. → miraculum sub a; zu motus contra sive extra sive praeter & secundum n. → motus sub a; zu movere extra n. & per sive secundum n. → movere; zu necessarium secundum sui n. → necessarius sub a; zu necessitas n. → necessitas sub a; zu nomen n. → nomen sub a; zu notum n. sive quoad n. sive secundum propriam n. sive secundum sui n. → notus; zu operatio n. → operatio sub b; zu opus n. → opus sub d; zu ordo n. → ordo sub a; zu passio n. → passio sub b; zu peccatum n., contra n., humanae n. & totius n. → peccatum sub a & b; zu perfectio n. → perfectio sub b; zu perfectus secundum n. → perfectus sub a; zu posterius n. sive secundum n. → posterior sub a; zu potestas n. → potestas sub b; zu principium n. → principium; zu prius n. sive secundum n. sive in ordine n. sive ordine n. sive secundum ordinem n. → prior sub a; zu processio n. sive secundum n. sive per modum n. → processio sub d; zu puritas n. → puritas sub a; zu quies extra n. & secundum n. → quies; zu ratio ut n. → ratio sub c; zu res n. → res; zu sanctificatio n. → sanctificatio sub a; zu similitudo secundum convenientiam in n. → similitudo sub a; zu singularitas n. sive subsistentis in n. → singularitas sub a; zu status n., n. conditae, n. corruptae & n. integrae → status sub c; zu unio n. sive in sive secundum n. → unio; zu unire in n. sive secundum n. → unire; zu unitas n., in rerum n. & per n. → unitas; zu veritas n. → veritas sub a; zu via n. → via sub a; zu vis n. → vis sub a & c; zu vita n. → vita sub a; zu vitium n. & contra n. → vitium sub a & b; zu voluntabile secundum n. → voluntabilis; zu voluntas per modum n. sive ut n. → voluntas sub c.
- Contra naturam, das παρὰ φύσιν des Aristoteles (Phys. V. 6, 230. a. 20) = widernatürlich oder unnatürlich, d. i. entweder dasjenige, was der Natur eines bestimmten Dinges (th. I. 19. 3 ad 3; 105. 6 ad 1; I. II. 6. 5 c; cg. II. 83; verit. 13. 1 ad 2; 1 cael. 4 b), oder dasjenige (th. II. II. 154. 2 ad 2; pot. 1. 3 ad 1), was der allgemeinen Ordnung und dem gewöhnlichen Lauf der Natur überhaupt (contra communem cursum naturae, th. II. II. 154. 2 ad 2; contra consuetum cursum naturae, pot. 1. 3 ad 1; contra naturae ordinem, ib. 6. 1 ob. 2; contra cursum naturalium rerum, ib. ob. 7) widerstreitet. Extra sive praeter naturam = außernatürlich oder nichtnatürlich, d. i. entweder dasjenige, was außerhalb der Natur eines einzelnen Dinges (th. I. 105. 6 ad 1; cg. I. 19 & 39; II. 83), oder dasjenige, was außerhalb der natürlichen Ordnung aller Dinge (th. I. 91. 2 ad 3; 104. 4 c) gelegen ist, und beides umfasst sowohl dasjenige, was contra, als auch dasjenige, was supra naturam (↓) ist (hic autem accipit praeter naturam communius, secundum quod praeter naturam idem est, quod non secundum naturam; sic autem in se comprehendit tam id, quod est contra naturam, quam id, quod est supra naturam, 1 cael. 4 d; vgl. th. I. 105. 6 ad 1; 5 phys. 10 a-e, i & k; 8 phys. 7 b). Secundum naturam, das κατὰ φύσιν des Aristoteles (Phys. II. 1, 192. b. 35; Phys. V. 6, 230. a. 19) = naturgemäß oder natürlich, d. i. entweder dasjenige, was der Natur eines einzelnen Dinges (th. I. 1. 5 ad 1; cg. I. 19; II. 83; 2 phys. 1 c; 5 phys. 10 a; 3 cael. 1 b), oder dasjenige, was dem Lauf der Natur überhaupt (th. I. 104. 4 c; cg. III. 64 & 68; verit. 13. 1 ad 2) entspricht. Supra naturam= übernatürlich, d. i. entweder dasjenige, was über die Natur eines einzelnen Dinges und seine natürlichen Kräfte (th. I. 12. 4 ob. 3; 60. 2 c; 1 cael. 4 b), oder dasjenige, was über die allgemeine Ordnung und den gewöhnlichen Lauf der Dinge überhaupt (th. III. 13. 2 c) hinausgeht.
- Arten der natura, das Wort im allgemeinen Sinne verstanden, sind: 1. natura absoluta (ib. I. 75. 5 c) = die abgelöste oder ihrer individuellen Bestimmungen entkleidete Wesenheit eines Dinges. 2. n. angelica, n. humana & n. divina (ib. II. II. 136. 3 ad 1; cg. II. 62 & 85; IV. 4 & 53; pot. 2. 1 c) = die englische, die menschliche und die göttliche Natur oder Wesenheit. 3. n. caelestis & n. terrestris (cg. IV. 30; mem. 8 b) = die himmlische und die irdische Natur oder die Natur und Wesenheit der Himmelskörper und die der irdischen oder sublunarischen Körper; vgl. corpus inferius unter corpus. 4. n. communis sive speciei & n. propria sive individui (th. I. 29. 2 c; 39. 4 ad 3; 76. 2 ad 3 & 4; 119. 1 c; I. II. 51. 1 c; 63. 1 c; cg. I. 53 & 65; II. 52; IV. 40) = die allgemeine oder (allen Dingen einer Art) gemeinsame und die (einem jeden von ihnen) eigentümliche Wesenheit oder die Wesenheit der Art und die des Individuums. 5. n. completa (th. I. 90. 4 c; cg. IV. 35) = die vollständige Wesenheit eines Dinges, welche der n. incompleta d. i. der unvollständigen Wesenheit (quae est pars naturae alicuius) entgegengesetzt ist; vgl. species completa unter species sub f. 6. n. condita & n. glorificata (th. I. 107. 1 ad 3; 2 sent. 9. 1. 2 ob. 7; 4 sent. 48. 2. 5 ad 3) = die geschaffene und die verherrlichte Natur oder die Natur eines Wesens im Zustande seiner Erschaffung und die im Zustande seiner Verklärung. 7. n. corporalis sive corporea & n. spiritualis (th. I. 67. 4 c; 69. 1 c; 74. 1 ad 1; 115. 1 ad 1; cg. II. 44 & 91; III. 92; IV. 54 & 63; pot. 3. 18 c) = die körperliche und die geistige Natur, sie sowohl im Sinne eines einzelnen Wesens oder einer Vielheit von Wesen, als im Sinne der Wesenheit eines Dinges verstanden. 8. n. corrupta & n. integra (th. I. II. 84. 1 c; 109. 2 c; 114. 2 c; II. II. 136. 3 ad 1; III. 28. 1 c) = die verdorbene und die unversehrte Wesenheit eines Dinges. 9. n. corruptibilis et generabilis & n. sempiternae permanentiae (2 cael. 15 b) = die vergehbare und entstehbare Natur (quae est in inferioribus corporibus, ib.) und die Natur von immer währender Dauer (quae est maxime in substantiis separatis, ib.). 10. n. creata & n. increata (th. I. 69. 1 c; 110. 4 ad 2; 115. 1 ad 1; pot. 2. 1 c; verit. 7. 1 ob. 4) = die geschaffene und die ungeschaffene Natur oder Substanz. 11. n. determinata (cg. II. 62) = die bestimmte Natur oder Substanz. 12. n. divina, → n. angelica. 13. n. extranea (ib. IV. 7 & 17) = die äußerliche oder fremde Natur eines Wesens oder die Natur, welche einem Wesen von außen hinzukommt. 14. n. generabilis, → n. corruptibilis. 15. n. glorificata, → n. condita. 16. n. humana, → n. angelica. 17. n. increata, → n. creata. 18. n. individui, → n. communis. 19. n. inferior & n. superior (th. I. 78. 2 c; 115. 1 ad 1; cg. II. 76 & 91; verit. 16. 1 c) = die niedere oder untergeordnete und die höhere oder übergeordnete Natur im Sinne eines Wesens oder einer Vielheit von Wesen. 20. n. informis (th. I. 69. 1 c; 74. 1 ad 1) = die formlose Natur oder Substanz. 21. n. insensibilis, n. sensibilis sive sensitiva sive sensualis & n. intelligibilis sive intellectiva sive intellectualis (ib. 3. 5 c; 13. 12 c; 19. 1 c; 26. 1 c; 29. 3 ad 4; 55. 1 ob. 3; cg. I. 47 & 100; II. 51, 62 & 95; III. 48; IV. 54; 2 sent. 28. 1. 1 c; 3 sent. 29. 1. 5 c; verit. 22. 4 c; 2 cael. 15 b; 10 met. 10 a) = die nichtsinnliche oder nichtsinnbegabte, die sinnliche oder sinnbegabte und die übersinnliche oder übersinnlich erkennende Natur, unter welcher bald ein Wesen, bald die Wesenheit eines Wesens zu verstehen ist. 22. n. integra, → n. corrupta. 23. n. intellectiva sive intellectualis sive intelligibilis, → n. insensibilis. 24. n. irrationalis & n. rationalis sive rationabilis (th. I. 13. 12 c; 29. 1 c & 3 ad 4; I. II. 1. 2 c; unio. 2 c; verit. 22. 4 c) = die unvernünftige und die vernünftige Natur, das Wort sowohl im Sinne einer Substanz, als in dem der Wesenheit einer Substanz verstanden. 25. n. materialis (pot. 2. 1 c) = die materielle oder körperliche Natur. 26. n. mobilis (cg. I. 100) = die bewegliche oder der Bewegung zugängliche Substanz. 27. n. naturans (th. I. II. 85. 6 c; vgl. nom. 4. 21) = die allem naturgemäß Geschehenden als Ursache dienende Natur, unter welcher Gott gemeint ist (est autem Deus universalis causa omnium, quae naturaliter fiunt, unde et quidam ipsum nominant naturantem, nom. 4. 21). 28. n. particularis & n. universalis (th. I. 92. 1 ad 1; I. II. 42. 2 ad 3; 85. 6 c; cg. I. 50; II. 77; III. 94; 1 sent. 43. 2. 1 c; pot. 6. 1 ad 1; mal. 5. 5 c; verit. 13. 1 ad 2; 5 phys. 10 a; 2 cael. 9 a) = die besondere und die allgemeine Natur, unter welcher man bald eine Substanz, bald eine Wesenheit, bald eine Kraft zu verstehen hat. 29. n. prima (cg. III. 59) = die erste Wesenheit. 30. n. primaeva (ib. 97) = die uranfängliche Substanz oder Gott. 31. n. propria, → n. communis. 32. n. rationabilis sive rationalis, → n. irrationalis. 33. n. sempiternae permanentiae, → n. corruptibilis. 34. n. sensibilis sive sensitiva sive sensualis, → n. insensibilis. 35. n. simplex subsistens (th. I. 13. 9 c) = die einfache, für sich als selbständiges Wesen existierende Natur, welche zu der natura rei compositae d. i. zur Natur oder Wesenheit einer zusammengesetzten Sache im Gegensatze steht. 36. n. speciei, → n. communis. 37. n. spiritualis, → n. corporalis. 38. n. summa (cg. III. 47) = die höchste Natur oder das höchste Wesen. 39. n. superior, → n. inferior. 40. n. terrestris, → n. caelestis. 41. n. universalis, → n. particularis.
- Ars imitatur naturam, → ars sub b. Constitui in propriam naturam, cum sentitur, causat delectationem (th. I. II. 31. 7 ob. 3; vgl. ib. 1 c & 34. 3 ob. 1; Aristoteles: Rhetor. I. 11, 1369. b. 33 sqq.) = in den Besitz der eigentümlichen Natur oder in den Besitz dessen, was ihr entspricht, gelangen, verursacht, wenn es empfunden wird, Vergnügen und Ergötzung. Deus et natura nihil frustra faciunt, → frustra. Inferior natura attingit in sui supremo ad aliquid, quod est proprium superioris naturae, imperfecte illud participans (verit. 16. 1 c), oder: supremum inferioris naturae attingit id, quod est infimum superioris (th. I. 78. 2 c), oder: natura superior in suo infimo contingit naturam inferiorem in eius supremo (cg. II. 91) = eine untergeordnete Substanz reicht mit demjenigen, was das Höchste in ihr ist, an dasjenige, was das Niedrigste in einer übergeordneten Substanz ist, freilich um nur unvollkommen an demselben teilzunehmen, und umgekehrt; vgl. th. I. 108. 6 c; cg. II. 68; nom. 7. 4. Inter ea, quae contingit fieri, natura semper facit id, quod est optimum (2 cael. 7 e), oder: natura semper facit id, quod melius est (pot. 3. 6 ob. 26; 2 phys. 11 i; somno 2 l; vgl. th. I. 2. 3 c), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἡ φύσις ἀεὶ ποιεῖ τῶν ἐνδεχομένων τὸ βέλτιστον (De caelo II. 5, 288. a. 2-3) = die Natur tut immer das möglichst Beste (non tamen facit, quod melius est simpliciter, sed quod melius est, secundum quod competit substantiae uniuscuiusque, alioquin cuilibet animali daret animam rationalem, quae est melior, quam anima irrationalis, 2 phys. 11 i; vgl. ib. 12 b; natura non facit semper, quod melius est, habito respectu ad partem, sed habito respectu ad totum, alias totum corpus hominis faceret oculum vel cor; hoc enim unicuique partium melius esset, sed non toti, pot. 3. 6 ad 26). Natura communis determinatur et contrahitur in unoquoque secundum proprietates inventas in illo (1 sent. 7. 1. 2 ad 3) = die allgemeine Natur oder Wesenheit eines Dinges wird näher bestimmt und enger begrenzt durch dessen Eigentümlichkeiten. Natura consequitur suum effectum vel semper vel ut in pluribus (th. I. 63. 9 c), oder: natura non deficit nisi in paucioribus (cg. III. 85) = die Natur (eines Dinges) erreicht (bei ihren Tätigkeiten) ihr Ziel immer, oder doch meistenteils, sie verfehlt es nur in den wenigsten Fällen. Natura determinata est ad unum (th. I. 41. 2 c; pot. 3. 13 c & 15 c; 1 cael. 26 f), oder: natura unius rei est determinata ad unum (3 cael. 5 b), oder: natura semper ordinatur ad unum (cg. II. 83), oder: natura semper tendit ad unum (ib. III. 23) = die Natur eines Dinges ist immer auf ein Einziges hingeordnet und strebt immer nach einem Einzigen (quantum ad id, quod virtute naturae producitur, et quantum ad hoc, quod est producere vel non producere, pot. 3. 13 c); vgl. naturalis sub a. Natura in sua operatione Dei operationem imitatur (th. I. 66. 1 ob. 2) = die Natur ahmt in ihrem Wirken das Wirken Gottes nach, weil sie nämlich nichts Anders ist, quam ratio cuiusdam artis, scilicet divinae, indita rebus, qua ipsae res moventur ad finem determinatum, 2 phys. 14 f; vgl. cg. III. 3. Natura in se recurva est (quodl. 1. 4. 8 ob. 3), oder: natura semper in se curva est (2 sent. 3. 4. 1 ob. 2 & ad 2) = die Natur eines Dinges beugt oder kehrt immer zu sich selbst zurück (quia semper diligit bonum suum, 2 sent. 3. 4. 1 ad 2; quia scilicet omnia, quae amat, retorquet ad se, quodl. 1. 4. 8 ob. 3; vgl. verit. 22. 4 c). Natura neque deficit in necessariis neque abundat in superfluis (pot. 3. 7 ob. 1), oder: natura non abundat in superfluis, sicut nec deficit in necessariis (th. I. II. 91. 2 ob. 1; verit. 12. 2 ob. 3), oder: natura nihil facit frustra, neque deficit in necessariis (3 anim. 14 i), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἡ φύσις μήτε ποιεῖ μάτην μηθὲν μήτε ἀπολείπει τι τῶν ἀναγκαίων (De anima III. 9, 432. b. 21-22) = die Natur tut nichts Überflüssiges und lässt es ebenso wenig an dem Notwendigen (ad propriam operationem explendam, cg. II. 83) fehlen (nisi in animalibus orbatis et imperfectis, sicut sunt animalia monstruosa, 3 anim. 14 i). Natura nihil facit frustra, → frustra. Natura nihil facit frustra, neque deficit in necessariis, ↑: Natura neque deficit etc. Natura non abundat superfluis (cg. II. 60) = die Natur hat und tut nichts Überflüssiges; vgl. oben: Natura neque deficit etc. Natura non deficit in necessariis (th. I. 78. 4 c; I. II. 51. 1 ob. 3; cg. III. 129; 1 perih. 6 d), oder: natura nulli deficit in necessariis ad propriam operationem explendum (cg. II. 83) = die Natur lässt es bei keinem Dinge an dem Notwendigen zur Ausführung seiner ihm eigentümlichen Tätigkeit fehlen; vgl. oben: Natura neque deficit etc. Natura non deficit, nisi in paucioribus, ↑: Natura consequitur etc. Natura non facit per duo, quod per unum potest facere (th. I. II. 51. 1 ob. 2; 63. 3 ob. 3) = was die Natur mit einem Mittel fertig bringt, tut sie nicht mit zweien; vgl. oben: Natura neque deficit etc. Natura nulli deficit in necessariis ad propriam operationem explendam, ↑: Natura non deficit etc. Natura quaedam facit propter finem (2 anal. 9 i) = die Natur tut manches um eines Zweckes willen; vgl. 2 phys. 13 & 14. Natura semper facit id, quod melius est, ↑: Inter ea, quae etc. Natura semper in se curva est, ↑: Natura in se recurva est. Natura semper ordinatur ad unum, ↑: Natura determinata est etc. Natura semper tendit ad unum, ≈ . Natura superior in suo infimo contingit naturam inferiorem in eius supremo, ↑: Inferior natura etc. Natura uniuscuiusque rei ex eius operatione ostenditur (th. I. 76. 1 c) = die Natur eines jeden Dinges wird aus seiner Tätigkeit offenbar; vgl. cg. II. 79. Natura unius rei est determinata ad unum, ↑: Natura determinata est etc. Natura uno et eodem modo operatur, nisi impediatur (th. I. 19. 4 c) = wenn die Natur eines Dinges nicht gehindert wird, betätigt sie sich immer auf eine und dieselbe Weise. Nulla natura potest supra seipsam (ib. I. II. 109. 3 ob. 2 & ad 2) = keine Natur kann über sich selbst hinaus (cum dicitur, quod nulla natura potest supra seipsam, non est intelligendum, quod non possit ferri in aliquod obiectum, quod est supra se; manifestum est enim, quod intellectus noster naturali cognitione potest aliqua cognoscere, quae sunt supra seipsum, ut patet in naturali cognitione Dei. Sed intelligendum est, quod natura non potest in actum excedentem proportionem suae virtutis, ib. ad 2); vgl. species sub f. Opus naturae est opus intelligentiae (3 sent. 33. 2. 5 c; pot. 3. 15 c) = jedes Werk der Natur ist das Werk einer Vernunft, nämlich der Vernunft Gottes (omnis autem naturae inclinatio praeexigit aliquam cognitionem, quae et finem praestituat et in finem inclinet et ea, quibus ad finem pervenitur, provideat; haec enim sine cognitione fieri non possunt. Propter quod etiam a philosophis dicitur, opus naturae esse opus intelligentiae, 3 sent. 33. 2. 5 c); vgl. th. I. II. 1. 2 c; 11. 2 c; 12 met. 12 c. Quod est praeter naturam, non potest esse sempiternum (1 gener. 24 e; vgl. 1 cael. 4 e; 2 cael. 1 h & 9 a & b) = was außer- oder nichtnatürlich ist, kann nicht immerfort dauern. Ratio contra naturam dividitur, → ratio sub c. Supremum inferioris naturae attingit ad id, quod est infimum superioris, ↑: Inferior natura etc.
a) natürlich (vgl. natura), d. i.:
a) dasjenige, was einem Dinge von Geburt aus oder vom Anfang seines Dinges an zukommt, ohne gerade immer in dessen Wesenheit seinen zuständigen Grund zu haben: alio modo dicitur esse homini naturale, quod ab ipsa nativitate habet, th. III. 2. 12 c; vgl. ib. 34. 3 ad 2.
b) dasjenige, was der Wesenheit eines Dinges gemäß ist und ihm deshalb als solchem zukommt: illud dicitur esse naturale rei, quod convenit ei secundum suam substantiam (Wesenheit), et hoc est, quod per se inest rei, th. I. II. 10. 1 c; naturale dicitur, quod est secundum naturam, ib. 31. 7 c; aliquid dicitur naturale ex eo, quod naturae convenit, ib. 34. 1 c; naturale potest aliquid dici . . . uno modo, quod est tantum ex principiis essentialibus rei, ib. III. 2. 12 c; naturalia autem sunt, quorum principium est natura, 1 phys. 1 a; naturale autem est, cuius principium est intra, 5 phys. 10 b; vgl. verit. 12. 3 c; aliquid potest esse naturale alicui dupliciter. Uno modo secundum naturam speciei, sicut naturale est homini esse risibile et igni ferri sursum. Alio modo secundum naturam individui, sicut naturale est Socrati vel Platoni, esse aegrotativum vel sanativum secundum propriam complexionem, th. I. II. 51. 1 c; vgl. ib. 63. 1 c; verit. 24. 10 ad 1.
c) dasjenige, wozu ein Ding seiner Natur zufolge hinneigt: dicitur aliquid naturale, quia est secundum inclinationem naturae, th. I. 82. 1 c; alio modo dicitur naturale, ad quod natura inclinat, 4 sent. 26. 1. 1 c; vgl. th. I. 49. 2 c; 62. 2 c; I. II. 6. 5 ad 2; 41. 3 c; cg. I. 44; II. 23, 30 & 44; 3 sent. 20. 1. 1. 1 ad 1; verit. 24. 10 ad 1.
d) dasjenige, was eine Natur und Wesenheit besitzt: naturale dicitur . . . id, quod habet naturam, sicut dicimus corpora naturalia, mal. 5. 5 c; naturalia differunt a non naturalibus, inquantum habent naturam, 2 phys. 1 b.
e) dasjenige, was ein Ding der Wirklichkeit und kein Gedankending ist: naturale potest . . . sumi uno modo, prout dividitur contra ens in anima, et sic dicitur naturale omne illud, quod habet esse fixum in natura, 2 sent. 2. 2. 2 ad 4; homo naturalis, id est realis, 2 anim. 12 b.
f) dasjenige, was zum Reiche der sublunarischen Dinge gehört: alio modo dicitur naturale, secundum quod dividitur contra ens divinum, quod abstrahitur a materia et motu, et sic naturale dicitur illud solum, quod movetur et est ordinatum ad generationem et corruptionem in rebus, 2 sent. 2. 2. 2 ad 4.
g) dasjenige, was einem Dinge der Welt von einem andern ihm übergeordneten angetan wird: motus, qui fiunt in inferioribus a corpore caelesti, dicuntur naturales, licet non sint secundum naturam corporis inferioris, ut patet in fluxu et refluxu maris, quia corpora inferiora naturaliter subduntur superioribus, 2 meteor. 8 a; dicuntur aliqui motus naturales, non quia sunt a principio intrinseco, sed quia sunt a principio superiori movente, sicut motus, qui sunt in elementis ex impressione corporum caelestium, naturales dicuntur, 4 sent. 33. 1. 1 ad 4; vgl. ib. 17. 3. 1. 2 c.
h) dasjenige, was ein sensitives Wesen seiner Natur zufolge und nicht auf Grund einer bloßen Erkenntnis tut: naturalis quidem igitur concupiscentia non potest esse infinita in actu, est enim eius, quod natura requirit, th. I. II. 30. 4 c; vgl. ib. 72. 2 c.
i) dasjenige, was im Reiche der körperlichen Dinge mit sinnlich wahrnehmbaren Qualitäten existiert: hoc non habet locum in mathematicis, sed in naturalibus tantum, cg. III. 56; in definitione naturalium ponitur materia sensibilis (→ materia sub c), non autem in definitione mathematicorum, 3 anim. 12 g; cum tamen naturalia sint minus abstracta, quam mathematica, 2 phys. 3 f; naturalia autem se habent per appositionem ad mathematica, superaddunt enim mathematicis naturam sensibilem et motum, a quibus mathematica abstrahunt, 3 cael. 3 c; vgl. ib. d.
k) dasjenige, was zum Gebiete der physischen Ordnung gehört: et hoc patet tam in naturalibus, quam in voluntariis, th. I. 49. 2 c; simile autem esse oportet in naturalibus, cg. II. 23; hoc autem accidens in naturalibus potest esse, ib. III. 10.
- Pura naturalia (th. I. II. 109. 4 ad 3; II. II. 5. 1 c; vgl. ib. I. 56. 3 c; 62. 3 c; 95. 1 c & ad 4; I. II. 5. 5 c) = die rein natürlichen, nichts vom Übernatürlichen enthaltene Eigenschaften und Kräfte eines geschaffenen Wesens.
- Naturalia tendunt in fines determinatos (cg. I. 44; vgl. ib. II. 83; III. 23) = die vernunftlosen Naturdinge streben immer nach bestimmten Zielen; vgl. natura.
b) naturwissenschaftlich, synonym mit physicus (← sub b): plurimum historiae (id est narrationis) naturalis est circa corpora, 3 cael. 1 b.
- Naturalis sc. philosophus, synonym mit physicus (← sub b), der aristotelische φυσικός (vgl. Phys. II. 2, 193. b. 23) = der Naturphilosoph, der Naturforscher: demonstrat astrologus et naturalis, th. I. 1. 1 ad 2; et alii naturales antiqui, ib. 22. 2 ad 3; vgl. ib. 47. 1 c; 66. 1 c; 84. 2 c & ad 2; 2 phys. 3 a, 4 a & 11 a-i; 4 phys. 9 i; 1 meteor. 3 e; 2 meteor. 1 b; 1 cael. 1 a & 2 a; 1 anim. 1 d & 2 b; 3 met. 15 a.
c) Naturalia, naturwissenschaftliches, naturwissenschaftliche Schriften des Aristoteles: ostensum est autem in Naturalibus, cg. II. 55.
Natürlichkeit, natürliche Beschaffenheit, natürlicher Charakter: secundum naturalitatem actionis, pot. 6. 8 c.
a) von Natur aus, natürlicherweise, naturgemäß, der natürlichen Ordnung entsprechend (vgl. naturalis sub a), synonym mit connaturaliter (←), der Gegensatz zu supernaturaliter und violenter (←): perfecta sunt naturaliter imperfectis priora, th. I. 77. 4 c; quae ratio naturaliter indita habet, cg. I. 7; desiderat naturaliter beatitudinem, ib. 11; naturaliter stabilitum est in bono, ib. 95; per violentiam et non naturaliter, 3 phys. 9 e; aqua propinquior est medio naturaliter, quam aer, 5 met. 13 b.
b) im Sinne der Naturwissenschaft, nach Weise derselben, synonym mit physice (←), der Gegensatz zu logice (←): et naturaliter, secundum quod consideratur in eo materia et forma, th. I. 7. 3 c; de infinito non naturaliter loquebantur, 3 phys. 8 a; procedendo naturaliter, id est ex principiis scientiae naturalis, ib. b; vgl. 1 phys. 8 a; 4 phys. 9 d; 7 phys. 8 g; 1 gener. 3 i; 5 met. 7 b.
- Zu sumere naturaliter → sumere sub c.
a) ontologisch notwendig, d. i. dasjenige, was auf dem Gebiete des realen Seins existiert und nicht nicht existieren oder nicht anders existieren kann, synonym mit debitus (← sub a) und necesse (← sub b), der Gegensatz zu contingens (← sub b) und liber (← sub a): necessarium idem est, quod impossibile non esse, 3 sent. 16. 1. 2 c; ut scilicet dicatur illud necessarium, quod in sua natura determinatum est solum ad esse, 1 perih. 14 f; exponit, quid sit necessarium, scilicet illud, quod non contingit aliter se habere (τὸ δ᾽ἀναγκαῖον οὐκ ἐνδέχεται ἄλλως ἔχειν, Aristoteles: Anal. post. I. 33, 88. b. 31-32), 1 anal. 44 b; necessarium enim dicitur, quod in sui natura habet, quod non possit non esse, 2 phys. 8 a.
- Über den Unterschied zwischen necessarius & contingens → contingens sub b.
- Als Arten des necessarium gehören hierher: 1. necessarium absolute sive simpliciter & n. ex condicione sive suppositione sive secundum quid (th. I. 19. 3 c & 7 ad 4; I. II. 6. 6 ob. 3; II. II. 32. 6 c; cg. I. 83 & 85; 1 sent. 6. 1. 1 c; 4 sent. 15. 2. 4. 1 c; verit. 2. 12 c; 23. 4 ad 1; 2 phys. 15 a; 5 met. 6 d) = das schlechtweg oder unbedingt oder einfachhin und das bedingt oder bei einer gemachten Unterstellung oder in gewisser Hinsicht Notwendige (absolute quidem dicitur aliquid necessarium propter necessariam habitudinem ad invicem terminorum, qui in aliqua propositione ponuntur, sicut hominem esse animal, vel omne totum esse maius sua parte, aut aliqua huiusmodi. Necessarium vero ex suppositione est, quod non est necessarium ex se, sed solummodo posito alio, sicut Socratem cucurrisse. Socrates enim, quantum est de se, non se habet magis ad hoc, quam ad huius oppositum; sed facta suppositione, quod cucurrerit, impossibile est, eum non cucurrisse, verit. 23. 4 ad 1); vgl. n. absolute sub b. 2. n. a priori (2 phys. 15 d) = das Notwendige zufolge eines Frühern oder das von vornherein Notwendige. 3. n. ex aliquo exteriori & n. secundum sui naturam (th. III. 46. 1 c; 2 phys. 8 a; vgl. verit. 24. 10 ob. 4) = das äußerlich und das innerlich oder Naturnotwendige; vgl. n. per aliud. 4. n. ex condicione, → n. absolute. 5. n. ex condicione agentis sive per violentiam sive per coactionem sive necessitate coactionis & n. condicione sive ex necessitate sive suppositione sive respectu finis (th. I. 82. 1 ad 1; III. 46. 1 c; 65. 4 c; 1 sent. 6. 1. 1 c; pot. 3. 15 ob. 11; quodl. 4. 12. 24 ad 3) = das zufolge einer unterstellten wirkenden Ursache oder einer physischen Gewalt und das infolge eines angesetzten Zweckes Notwendige (necessarium ex condicione agentis est necessarium per violentiam; non enim eum, qui violenter currit, necesse est currere, nisi sub hac condicione, si aliquis eum cogit. Necessarium ex condicione finis est illud, sine quo non potest consequi aliquis finis, vel non ita faciliter. Finis autem est duplex, vel ad esse, et hoc modo cibus vel nutrimentum dicuntur esse necessaria, quia sine eis non potest esse homo; vel pertinens ad bene esse, et sic dicitur esse navis necessaria eunti ultra mare, quia sine ea exercere non potest actionem suam, 1 sent. 6. 1. 1 c). 6. n. ex condicione finis, → n. ex condicione agentis. 7. n. ex necessitate coactionis, ≈ . 8. n. ex necessitate finis, ≈ . 9. n. ex suppositione, → n. absolute. 10. n. ex suppositione finis, → n. ex condicione agentis. 11. n. individui & n. personae (4 sent. 15. 2. 4. 1 c) = das Notwendige eines Individuums und das einer Person, m. a. W. dasjenige, was jemanden als einem Individuum (ratione sui ipsius, ib.), und dasjenige, was ihm als einer Standesperson (ratione eorum, quorum curam gerere debet, ib.) notwendig ist. 12. n. per aliud & n. per se (th. I. 41. 2 ad 5) = das durch ein andres und das durch sich selbst Notwendige; vgl. n. ex aliquo exteriori. 13. n. per coactionem, → n. ex condicione agentis. 14. n. per se, → n. per aliud. 15. n. personae, → n. individui. 16. n. primum (cg. I. 15) = das erste Notwendige, nämlich Gott. 17. n. respectu finis, → n. ex condicione agentis. 18. n. secundum quid, → n. absolute. 19. n. secundum sui naturam, → n. ex aliquo exteriori. 20. n. simpliciter, → n. absolute.
- Nihil est adeo contingens, quin in se aliquid necessarium habeat, → contingens sub b.
b) logisch notwendig, mit Notwendigkeit wahr oder richtig, d. i. dasjenige, was auf dem Gebiete des gedachten Seins oder des Denkens nicht anders zu sein vermag, ebenfalls der Gegensatz zu contingens (← sub c): necessarium significat quendam modum veritatis, th. I. 10. 3 ad 3; quod enim est per accidens verum, non est necessarium, cg. I. 13.
- Arten des necessarium in diesem Sinne sind: necessarium absolute & n. ex suppositione sive sub condicione (th. I. 14. 13 ob. 2; 19. 3 c; II. II. 171. 6 ob. 3; cg. I. 67) = das unbedingt und das bedingt notwendig Wahre; vgl. n. absolute sub a.
- Ex necessariis numquam contingit syllogizare nisi necessarium (th. II. II. 171. 6 ob. 3; vgl. 1 anal. 13 f & 42 a) = aus notwendig Wahrem lässt sich immer nur notwendig Wahres schließen. Omnis condicionalis, cuius antecedens est necessarium absolute, consequens est necessarium absolute (th. I. 14. 13 ob. 2; vgl. ib. II. II. 171. 6 ob. 3; cg. III. 94; 1 sent. 38. 1. 5 ob. 4) = ist in einem Bedingungssatz der Vordersatz notwendig wahr, so auch der Nachsatz.
a) notwendigerweise, mit Notwendigkeit: non necesse esse et possibile non esse aequipollent, th. I. 19. 3 ob. 4; necesse est enim, hanc condicionalem veram esse, ib. 8 ad 1; quod necesse est esse, impossibile est non esse, cg. II. 83; vgl. 1 perih. 13 e.
- Absolute sive simpliciter necesse (cg. II. 30) = mit unbedingter oder einfachhiniger Notwendigkeit; vgl. ib. 83.
b) notwendig, synonym mit necessarius (← sub a): necesse enim est, quod non potest non esse, th. I. 82. 1 c; nihil enim prohibet, aliquid esse necesse, cg. II. 30.
a) ontologische Notwendigkeit, d. i. Notwendigkeit auf dem Gebiete des realen Seins (= necessitas entis sive essendi, cg. I. 42; vgl. necessarius sub a), der Gegensatz zu contingentia und supererogatio (←): omne autem necessarium vel habet causam suae necessitatis aliunde, vel non, sed est per seipsum necessarium, cg. I. 15; vgl. ib. II. 15 & 30; 8 phys. 21 c; quomodo necessitas inveniatur in rebus naturalibus, 2 phys. 15 a.
- Zu agere a sive ex sive in necessitate & per n. naturae, → agere sub a; zu debitum n. & propter sive secundum n., → debitus sub a; zu intelligere per modum n., → intelligere sub a; zu libertas a n. → libertas sub b; zu medium n. → medium sub b; zu operari per n. → operari; zu ordo n. → ordo sub b; zu poena ex n. inflicta → poena; zu praeceptum primae, secundae, tertiae & quartae n. → praeceptum; zu sacramentum n. → sacramentum sub c; zu velle ex n. → velle sub a.
- Als Arten der necessitas gehören hierher: 1. necessitas absoluta & n. condicionalis sive condicionata sive suppositionis sive ex suppositione (th. I. 19. 3 ad 6 & 8 ad 1 & 3; 23. 3 ad 3; 82. 1 c; 116. 3 c; cg. I. 83 t & 85; II. 27, 29 & 30; 1 sent. 2. 1. 4 ad 3; 6. 1. 1 c; 2 sent. 29. 1. 1 c; 3 sent. 16. 1. 2 c; 20. 1. 1. 3 c; 4 sent. 7. 1. 1. 2 c; pot. 3. 15 ad 11; verit. 17. 3 c; 1 perih. 19 a; 2 phys. 15 a) = die schlechthinige oder unbedingte (quae dependet ex causis prioribus, 2 phys. 15 a) und die bedingte Notwendigkeit; vgl. n. absoluta sub b & c. 2. n. a posteriori & n. a priori (1 anal. 42 a; vgl. 2 phys. 15 d) = die aposteriorische oder nachträglich eintretende und die apriorische oder von vornherein statthabende Notwendigkeit. 3. n. a priori, → n. a posteriori. 4. n. coactionis sive violentiae sive violenta & n. finis sive ex fine sive ex condicione sive suppositione finis (th. I. 82. 1 c; 103. 1 ad 3; II. II. 58. 3 ad 2; III. 14. 2 c; 46. 1 c; cg. I. 19; II. 30; III. 138/139; 2 sent. 29. 1. 1 c; 3 sent. 16. 1. 2 c; 20. 1. 1. 3 c; 4 sent. 7. 1. 1. 2 c; verit. 22. 5 c; 2 cael. 1 f) = die Notwendigkeit des Zwanges und die vonseiten des Zweckes, m. a. W. die Notwendigkeit, welche von einer äußerlich angetanen Gewalt herrührt, und diejenige, welche man sich mit der Ansetzung und Anstrebung eines Zweckes selbst auferlegt, die beiden Arten der n. ex alio sive ex aliquo extrinseco (↓). 5. n. condicionalis sive condicionata, → n. absoluta. 6. n. consequentis (cg. I. 67; verit. 24. 1 ad 13; 1 sent. 38. 1. 5 ob. 4) = die Notwendigkeit der Folge oder die Notwendigkeit, mit welcher sich etwas aus einem andern als aus seinem Grunde ergibt (ex praescientia Dei non potest concludi, quod actus nostri sint necessarii necessitate absoluta, quae dicitur necessitas consequentis, verit. 24. 1 ad 13); vgl. n. consequentiae sub b. 7. n. ex alio sive ex aliquo extrinseco & n. naturae sive naturalis sive naturalis inclinationis sive naturalis ordinis (th. I. 19. 4 c; 82. 1 c; 103. 1 ad 3; III. 14. 2 c; cg. I. 19. & 20; II. 3, 23, 26 & 30; III. 1, 64 & 138/139; 1 sent. 6. 1. 3 ad 1; pot. 3. 15 ad 11 & 18; verit. 22. 5 c; 2 cael. 1 f) = die von etwas Anderm herrührende oder äußere (vgl. n. coactionis) und die innere oder Naturnotwendigkeit (quae consequitur principia naturalia, puta formam, sicut necessarium est ignem calefacere, vel materiam, sicut necessarium est corpus ex contrariis compositum dissolvi, th. III. 14. 2 c). 8. n. ex aliquo extrinseco, → n. ex alio. 9. n. ex condicione finis, → n. coactionis. 10. n. ex fine, ≈ . 11. n. ex obligatione praecepti (ib. II. II. 58. 3 ad 2) = die aus der Auferlegung eines Gebotes herrührende Notwendigkeit (quando scilicet aliquis non potest consequi finem virtutis, nisi hoc facit, ib.). 12. n. ex suppositione, → n. absoluta. 13. n. ex suppositione finis, → n. coactionis. 14. n. finis, ≈ . 15. n. formae & n. materiae (ib. III. 14. 2 c; cg. II. 30; III. 2; 2 phys. 15 a) = die Notwendigkeit der Form und die der Materie oder die Notwendigkeit, welche aus der Form, und diejenige, welche aus der Materie eines Dinges entspringt (sive materiali, sicut cum dicimus, quod omne compositum ex contrariis necesse est corrumpi, sive formali, sicut cum dicimus, quod necesse est, triangulum habere tres angulos aequales duobus rectis, th. I. 82. 1 c); vgl. n. naturae. 16. n. immutabilitatis (3 sent. 20. 1. 1. 3 c) = die Notwendigkeit infolge der Unveränderlichkeit. 17. n. iuris sive iustitiae (cg. II. 28; 1 sent. 43. 2. 2 c) = die Notwendigkeit des Rechts oder der Gerechtigkeit, m. a. W. die Verpflichtung, welche von der Gerechtigkeit auferlegt wird. 18. n. iustitiae, → n. iuris. 19. n. liberae voluntatis (th. II. II. 186. 5 ad 5) = die Notwendigkeit des freien Wollens oder die Notwendigkeit, welche man sich aus freien Stücken selbst auferlegt. 20. n. materiae, → n. formae. 21. n. mortis sive moriendi (ib. III. 14. 2 c; cg. IV. 50) = die Notwendigkeit des Todes oder des Sterbens. 22. n. moriendi, → n. mortis. 23. n. naturae, → n. ex alio. 24. n. naturalis, ≈ . 25. n. naturalis inclinationis sive n. naturalis ordinis, ≈ . 26. n. oboedientiae sive oboedientiam consequens & n. voti (th. II. II. 186. 5 ad 5; cg. III. 138/139) = die Notwendigkeit des (freiwilligen) Gehorsams und die des Gelübdes (necessitas observandi, quae quis vovit, aut oboediendi ei, cui se supposuit, cg. III. 138/139), m. a. W. die Notwendigkeit, welche das Gelübde des freiwilligen Gehorsams gegen einen Ordensobern, und diejenige, welche ein Gelübde überhaupt auferlegt. 27. n. ordinis (ib. II. 36) = die Notwendigkeit der Hinordnung zu etwas; vgl. n. ordinis sub b. 28. n. principii (ib. 30) = die Notwendigkeit des Prinzips oder die Notwendigkeit, welche der wirkenden Ursache innewohnt und sie in ihrem Wirken beherrscht. 29. n. principiorum essentialium (ib.) = die von den innern oder Wesensprinzipien (principium formale et materiale, th. I. 82. 1 c) eines Dinges herstammende Notwendigkeit. 30. n. scientiae & n. voluntatis (cg. II. 26 & 27) = die Notwendigkeit, welche dem Wirken eines Wesens von seinem Wissen, und diejenige, welche ihm von seinem Wollen auferlegt wird. 31. n. suppositionis, → n. absoluta. 32. n. violenta sive violentiae, → n. coactionis. 33. n. voluntatis, → n. scientiae. 34. n. voti, → n. oboedientiae.
b) logische Notwendigkeit, d. i. die Notwendigkeit auf dem Gebiete des gedachten Seins oder des Denkens, m. a. W. die Notwendigkeit des Wahr- oder Richtig-Seins (vgl. necessarius sub b), gleichfalls das Gegenteil von contingentia (←): ex necessitate argumentando, th. I. 1. 8 ad 2; haberet necessitatem, quod dicitur, ib. 66. 2 c; de necessitate habetur, cg. I. 97; non sequitur conclusio de necessitate (vgl. maior sub c), ib. III. 86; sed haec necessitatem non habent, 1 cael. 6 a; per necessitates i. e. per necessarias rationes, ib. 17 c; vgl. 2 cael. 7 d.
- Arten der necessitas in diesem Sinne sind: 1. necessitas absoluta & n. condicionata (verit. 24. 1 ad 13; vgl. cg. I. 13 & 67; 7 phys. 1 b) = die unbedingte und die bedingte Notwendigkeit; vgl. n. absoluta sub a & c. 2. n. condicionata, → n. absoluta. 3. n. consequentiae (cg. I. 67; 1 sent. 38. 1. 5 ob. 4; verit. 24. 1 ad 13; 1 anal. 14 c) = die Notwendigkeit der Abfolge oder Folgerung, m. a. W. die Notwendigkeit, mit welcher die conclusio eines Schlusses aus dessen Prämissen oder der Nachsatz eines Bedingungssatzes aus dessen Vordersatz (vgl. cg. I. 13; 7 phys. 1 b) sich ergibt; vgl. n. consequentis sub a. 4. n. ordinis (cg. II. 36) = die Notwendigkeit der Hinordnung, nämlich des Prädikats zum Subjekte eines Satzes; vgl. n. ordinis sub a.
c) Not, Notdurft, Bedürfnis: necessitatem patienti, th. I. II. 66. 3 c; subvenitur homini in suis necessitatibus, ib. 95. 1 c; vgl. ib. II. II. 72. 1 ad 3; exteriores res ad necessitatem homini deserviant, cg. III. 121.
- Hier sind als Arten der necessitas anzuführen: 1. necessitas absoluta & n. condicionata (4 sent. 15. 2. 1. 4 c) = das schlechthinige oder unbedingte und das bedingte Bedürfnis (quae est, cum quis indiget aliquo ad sui status decentem conservationem, ib.); vgl. n. absoluta sub a & b. 2. n. communis & n. specialis (ib. 3. 1 c) = das allgemeine und das besondere Bedürfnis. 3. n. condicionata, → n. absoluta. 4. n. corporalis sive corporis (th. I. 96. 1 ad 3; 4 sent. 15. 2. 3. 1 c) = das körperliche Bedürfnis. 5. n. corporis, → n. corporalis. 6. n. extrema sive ultima (4 sent. 15. 2. 1. 4 ad 2 & 4. 2 ob. 2 & 5. 1 c) = die äußerste Not. 7. n. rei familiaris (cg. I. 4) = das häusliche Bedürfnis. 8. n. specialis, → n. communis. 9. n. ultima, → n. extrema. 10. n. vitae sive vitae humanae sive vitae temporalis (th. I. II. 105. 4 c; II. II. 2. 4 c; 141. 6 ad 2; cg. III. 122) = das Bedürfnis des Lebens d. i. des menschlichen Lebens in dieser Zeit. 11. n. vitae humanae, → n. vitae. 12. n. vitae temporalis, ≈ .
a) Verneinung, verneinende Aussage, verneinende Behauptung, synonym mit privatio (← sub a) und remotio (←), der Gegensatz zu affirmatio (← sub a) und positio (← sub b & c): negatio vero est enuntiatio alicuius ab aliquo (κατάφασις δέ ἐστιν ἀπόφανσις τινὸς κατὰ τινός, Aristoteles: De interpr. 6, 17. a. 25), scilicet per modum divisionis, 1 perih. 8 g; negatio vero dicitur divisio, inquantum significat rerum separationem, ib. 3 b; negatio reducitur ad genus affirmationis, ib. 5 d; omnis negatio fundatur in aliqua affirmatione intellecta vel imaginata, mal. 2. 1 ad 9.
- Zu ignorantia negationis → ignorantia sub a; zu modus n. → modus sub c; zu via n. → via sub a; zu virtus n. → virtus sub f.
- Als Arten der negatio gehören hierher: 1. negatio de praedicato finito, n. de praedicato infinito & n. de praedicato privativo sive privativa (2 perih. 2 c) = die verneinende Aussage mit einem endlichen, die mit einem unendlichen und die mit einem privativen Prädikate. 2. n. falsa & n. vera (1 perih. 9 b & 13 g) = die falsche und die wahre Verneinung. 3. n. privativa, → n. de praedicato finito. 4. n. una (ib. 12 e) = eine einzige Verneinung (una est . . . negatio, cum unum significatur de uno, ib.).
- Ad plura sese extendit negatio, quam affirmatio, → affirmatio sub a. Affirmatio et negatio non sunt simul vera, ≈ . Affirmatio naturaliter est prior negatione, ≈ . Affirmatio secundum propriam rationem prior est negatione, ≈ . Si affirmatio est causa affirmationis, et negatio est causa negationis, ≈ . Si negatio est causa negationis, affirmatio est causa affirmationis, ≈ .
b) negative Bestimmung eines Dinges, synonym mit privatio (← sub b), der Gegensatz zu affirmatio (← sub b): per negationes habita propria cognitione de re scitur, quod (dass) est ab aliis discreta, tamen, quid sit, remanet ignotum, cg. III. 39; omnis enim negatio, quae est in aliquo subiecto determinato, potest dici privatio, 1 sent. 28. 1. 1 ad 2; vgl. 2 sent. 34. 1. 4 c.
- Zu communitas negationis → communitas sub a; zu nomen n. → nomen sub a; zu oppositio affirmationis & n. → oppositio sub b.
- Arten der negatio in diesem Sinne sind: 1. negatio absoluta sive absolute sive pura sive simplex sive simpliciter sive extra genus & n. in genere sive in genere determinato sive in subiecto sive privativa sive per modum privationis sive secundum privationem (th. I. 48. 5 ad 1; 1 sent. 13. 1. 4 c; 28. 1. 1 ad 2; 2 sent. 34. 1. 1 ad 3 & 4 c; 2 perih. 2 c; 4 met. 3 a; 10 met. 7 i; opp. 1) = die schlechthinige oder reine oder einfache Verneinung oder die Verneinung außerhalb einer bestimmten Gattung (quia nullum genus determinat, 1 sent. 13. 1. 4 c; z. B. non iustus) und die Verneinung innerhalb einer bestimmten Gattung oder mit Bezug auf ein bestimmtes Subjekt oder im Sinne einer Privation (sicut caecum dicitur non simpliciter, quod non habet visum, sed infra genus animalis, quod natum est habere visum, 4 met. 3 a). 2. n. extra genus, → n. absoluta. 3. n. in genere, ≈ . 4. n. in genere determinato, ≈ . 5. n. in subiecto, ≈ . 6. n. per modum privationis, ≈ . 7. n. privativa, ≈ . 8. n. pura, ≈ . 9. n. rationis tantum & n. realis (1 sent. 24. 1. 3 ad 1) = die rein gedanklich und die sachlich negative Bestimmung (secundum quod una res non dicitur esse alia, ib.). 10. n. realis, → n. rationis tantum. 11. n. secundum privationem, → n. absoluta. 12. n. simplex sive simpliciter, ≈ .
- Ex negatione in negationem non est mutatio per se (5 phys. 2 c) = eine Veränderung einer negativen Bestimmung als solcher in eine andre negative Bestimmung gibt es nicht (sed solum sic mutatur aliquid per accidens. Cum enim aliquid fit de albo nigrum, fit etiam per accidens de non nigro non album, ib.). Negatio neque ponit aliquid, neque determinat sibi aliquod subiectum (th. I. 17. 4 c) = eine negative Bestimmung ist nichts Positives und fordert für sich kein Subjekt (et propter hoc potest dici tam de ente, quam de non ente, sicut non videns et non sedens, ib.).
im Sinne einer Verneinung, nach Weise einer solchen (vgl. negatio sub a), synonym mit privative und remotive (←), der Gegensatz zu affirmative und positive (←) .
verneinend, leugnend, synonym mit privativus und remotivus (←), der Gegensatz zu affirmativus und positivus (←) .
- Negativa sc. enuntiatio sive propositio (th. I. 16. 5 ad 2; 39. 4 ad 5; cg. II. 33) = die verneinende Aussage oder die Verneinung. Arten der negativa sind: 1. negativa de praedicato finito & n. de praedicato infinito sive infinita (2 perih. 2 c) = die Verneinung mit einem endlichen und die mit einem unendlichen Prädikate; vgl. praedicatum. 2. n. infinita, → n. de praedicato finito. 3. n. privativa sive secundum privationem sive secundum quid & n. simplex sive simpliciter (ib.) = die eine Privation (→ privatio sub a) enthaltende oder in gewisser Hinsicht aufgestellte (z. B. homo non est iniustus) und die einfache oder einfachhin gemachte Verneinung (z. B. homo non est iustus). 4. n. secundum privationem, → n. privativa. 5. n. secundum quid, ≈ . 6. n. simplex sive simpliciter, ≈ .
Schadenfreude, Missgunst (vgl. nemesiticus): tertio modo aliquis tristatur de bono alterius, inquantum ille, cui accidit bonum, est eo indignus, quae quidem tristitia non potest oriri ex bonis honestis, ex quibus aliquis iustus efficitur, sed . . . est de divitiis et de talibus, quae possunt provenire dignis et indignis, et haec tristitia secundum ipsum (Aristoteles) vocatur nemesis, th. II. II. 36. 2 c; vgl. ib. 3 ad 3; zelus (Eifersucht) vero et nemesis sub invidia continentur, ib. I. II. 35. 8 ad 2; vgl. 2 eth. 9 k.
schadenfroh, missgünstig (vgl. nemesis): nemesiticus autem gaudet, inquantum aestimat, aliquos digna pati, et tristatur, si indignis bene accidat, th. II. II. 30. 3 ad 2; vgl. ib. 36. 3 ad 3; 2 eth. 9 k.
nicht wissen, der Gegensatz zu scire (← sub b): nescire dicitur dupliciter. Uno modo metaphorice ad similitudinem nescientis se habere . . . Alio modo dicitur nescire proprie notitia rei carere, et per oppositum scire notitiam rei habere, 1 sent. 36. 1. 2 c.
nichts, der Gegensatz zu ens (←): idem autem est nihil, quod nullum ens, th. I. 45. 1 c.
- Ex nihilo nihil concluditur (pot. 3. 1 ob. 6) = aus nichts kann auch nichts geschlossen werden. Ex nihilo nihil fit (th. I. 45. 2 ad 1; cg. II. 16 & 37; 1 phys. 9 a; 8 phys. 2 a) = aus nichts wird nichts, was von dem Werden durch agentia sive principia particularia sive causae particulares gilt, quas necesse est praesupponere aliquid in sua actione, . . . Sed tamen hoc locum non habet in prima emanatione ab universali rerum principio, th. I. 45. 2 ad 1. Nihil fit propter vilius se (ib. 70. 2 ob. 4) = nichts geschieht um eines solchen willen, was geringer, als es selbst, ist, quia finis est melior iis, quae sunt ad finem, ib. Omne, quod est ex nihilo, vertibile est in nihilum (ib. 75. 6 ob. 2) = was aus dem Nichts entstanden ist, kann auch wieder in das Nichts zurückkehren, freilich nicht insofern, als ihm selbst die potentia ad non esse innewohnt, sondern vielmehr insofern, als der Schöpfer die Macht besitzt ad hoc, quod esse non influat, ib. ad 2; vgl. ib. 104. 3 c & ad 3. Quod cedit in nihil, non resumitur idem numero (qu. anim. 19 ob. 13) = was in nichts vergeht, kehrt dem Individuum nach nicht mehr als das Nämliche wieder. Quod parum est, quasi nihil accipit ratio (th. I. II. 14. 4 c; vgl. ib. 30. 2 ad 3; 46. 3 c; 65. 1 ad 1; 2 phys. 9 f) = was nur wenig ist, hält die Vernunft für nichts; vgl. Aristoteles: Phys. II. 5, 197. a. 29 sq.; Rhet. II. 2, 1378. b. 12 sq.
nicht wollen im Sinne einer Tätigkeit, der Gegensatz zu velle (←): idem est nolle fieri et velle non fieri, 1 sent. 46. 1. 4 ad 2; vgl. th. I. II. 6. 3 ad 2.
- Über den Unterschied zwischen nolle & non velle → velle.
Nicht-Wollen im Sinne einer Tätigkeit (vgl. nolle): fuga autem mali magis dicitur noluntas, th. I. II. 8. 1 ad 1.
a) Namen, Nennwort, das ὄνομα des Aristoteles, welches dem verbum oder Zeitwort, dem ῥῆμα des Aristoteles, gegenübersteht und in Verbindung mit diesem einen Satz bildet, synonym mit dictio (← sub b), locutio (← sub c) und terminus (← sub e): nomen non competit voci, nisi secundum quod facit notitiam de re, nomen enim dicitur quasi notamen, 4 sent. 3. 1. 2. 1 ad 9; quinque ponit in definitione nominis. Primo ponitur vox per modum generis, per quod distinguitur ab omnibus sonis, qui non sunt voces; nam vox est sonus ab ore animalis prolatus cum imaginatione quadam . . . Additur autem prima differentia, scilicet significativa, ad differentiam quarumcumque vocum non significantium, sive sit vox litterata et articulata, sicut biltris, sive non litterata et non articulata, sicut sibilus pro nihilo factus . . . Tertio ponit secundam differentiam, cum dicit secundum placitum id est secundum institutionem humanam a beneplacito hominis procedentem . . . Quarto ponit tertiam differentiam, scilicet sine tempore, per quod differt nomen a verbo . . . Quinto ponit quartam differentiam, cum subdit cuius nulla pars est significativa separata scilicet a toto nomine, 1 perih. 4 a; vgl. Aristoteles: De interpr. 2, 16. a. 19 sq.; potest enim ipsum est dici nomen, prout quaelibet dictio nomen dicitur, 2 perih. 2 b; Catonis vel Catoni et alia huiusmodi non sunt nomina, sed solus nominativus dicitur principaliter nomen, per quem facta est impositio nominis ad aliquid significandum. Huiusmodi autem obliqui vocantur casus nominis, quia quasi cadunt per quandam declinationis originem a nominativo, qui dicitur rectus eo, quod non cadit, 1 perih. 4 f; nomina, quibus locutio componitur, sunt symbola id est signa intentionum (← sub e) intellectarum et per consequens rerum, sensu 2 h; vgl. th. I. 13. 1 ob. 3; I. II. 7. 1 c; cg. I. 22 & 30; significatio nominis non immediate refertur ad rem, sed mediante intellectu, pot. 7. 6 c; cum enim nomina sint signa intelligibilium conceptionum, illis primo imponimus nomina, quae primo intelligimus, licet sint posteriora secundum ordinem naturae, 9 met. 3 h; nomen enim proprie significat substantiam et quidditatem, pot. 7. 2 a; in significatione nominum aliud est quandoque, a quo imponitur nomen ad significandum, et id, ad quod significandum nomen imponitur, sicut hoc nomen lapis imponitur ab eo, quod laedit pedem, non tamen imponitur ad hoc significandum, quod significet laedens pedem, sed ad significandam quandam speciem corporum, alioquin omne laedens pedem esset lapis, th. I. 13. 2 ad 2; vgl. ib. 8 c; 18. 2 c; 33. 1 ad 3; III. 37. 2 c; cg. I. 30; 1 sent. 2. exp.; 22. 1. 1 ad 3; 23. 1. 2 ad 1; pot. 9. 3 ad 1; 9 met. 3 h; aliud est etymologia nominis et aliud significatio nominis. Etymologia attenditur secundum id, a quo imponitur nomen ad significandum, nominis vero significatio attenditur secundum id, ad quod significandum nomen imponitur. Quae quandoque diversa sunt, nomen enim lapidis imponitur a laesione pedis, non tamen hoc significat, alioquin ferrum, cum pedem laedat, lapis esset, th. II. II. 92. 1 ad 2; vgl. ib. 1. 31. 1 ad 1; nomen dicitur ab aliquo imponi dupliciter, aut ex parte imponentis nomen, aut ex parte rei, cui imponitur. Ex parte autem rei nomen dicitur ab illo imponi, per quod completur ratio rei, quam nomen significat, et haec est differentia specifica illius rei; et hoc est, quod principaliter significatur per nomen. Sed quia differentiae essentiales sunt nobis ignotae, quandoque utimur accidentibus vel effectibus loco earum, ut VIII. Metaph. (2, 1043. a. 2 sqq.) dicitur, et secundum hoc nominamus rem; et sic illud, quod loco differentiae essentialis sumitur, est, a quo imponitur nomen ex parte imponentis, sicut lapis imponitur ab effectu, qui est laedere pedem, et hoc non oportet esse principaliter significatum per nomen, sed illud, loco cuius hoc ponitur, verit. 4. 1 ad 8; vgl. th. I. 18. 2 c; 29. 1 ad 3; 1 gener. 8 c; 1 anim. 1 f; 7 met. 12 e; de aliquo nomine dupliciter convenit loqui, uno modo secundum primam eius impositionem, alio modo secundum usum nominis. Sicut patet in nomine visionis, quod primo impositum est ad significandum actum sensus visus, sed propter dignitatem et certitudinem huius sensus extensum est hoc nomen secundum usum loquentium ad omnem cognitionem aliorum sensuum; dicimus enim vide quomodo sapit vel quomodo redolet vel quomodo est calidum, et ulterius etiam ad cognitionem intellectus, th. I. 67. 1 c; per prius (im Sinne des Frühern) dicitur nomen de illo, in quo salvatur tota ratio (Bedeutung) nominis perfecte, quam de illo, in quo salvatur secundum aliquid; de hoc enim dicitur quasi per similitudinem ad id, in quo perfecte salvatur, quia omnia imperfecta sumuntur a perfectis, ib. 33. 3 c; vgl. 13. 6 c.
- Als Arten des nomen gehören hierher: 1. nomen absolutum & n. relativum (ib. 13. 1 ad 3; 28. 2 ad 2 & 3; III. 16. 1 ob. 4; pot. 9. 4 c) = der keine Beziehung zu etwas und der eine solche ausdrückende Name, m. a. W. der Name, welcher ein Ding bezeichnet, insofern es in keiner Beziehung zu einem andern steht, und derjenige, welcher es gerade nach dieser oder jener Beziehung zu einem andern bezeichnet. 2. n. abstractum & n. concretum sive concretivum (th. I. 3. 3 ad 1; 13. 1 ad 2 & 9 c; 32. 2 c; 39. 4 ob. 1; III. 16. 1 c & 5 c; ente 7 h) = der Name, welcher bloß die in Gedanken aus den Einzelbestimmungen eines Dinges herausgezogene (→ abstrahere sub I c)) Natur und Wesenheit bezeichnet (nomina abstracta significant aliquid non ut subsistens, sed ut quo aliquid est, sicut albedo significat ut quo aliquid est album, th. I. 13. 1 ad 2), und derjenige, welcher ein Ding so bezeichnet, wie es in Wirklichkeit existiert, also nicht bloß seine allgemeine Natur und Wesenheit, sondern zugleich auch die individuellen Bestimmungen ausdrückt, welche mit derselben in Wirklichkeit verwachsen (→ concretus sub c) sind (ad significandum vero res subsistentes utimur nominibus concretis, ib. 32. 2 c; quae compositum significant, ente 7 h). 3. n. adiectivum & n. substantivum (th. I. 39. 3 c & 5 ad 5; pot. 9. 6 c) = das Adjektiv- und das Substantivwort (nomina substantiva significant aliquid per modum substantiae, nomina vero adiectiva significant aliquid per modum accidentis, quod inhaeret subiecto, th. I. 39. 3 c). 4. n. aequivocum sive pure aequivocum, n. analogum & n. synonymum (ib. 13. 4 ob. 1 & ad 1; cg. I. 35; 1 sent. 2. 1. 3 c & 4 ad 2; 22. 1. 3 c; 23. 1. 1 c; pot. 7. 6 ob. 1 & 2 & c; verit. 2. 11 ad 7 & 8; 1 perih. 2 c & 8 g) = der zweideutige, weil etwas Ungleichartiges, was auch in keiner Beziehung zueinander steht, bezeichnende, der etwas zueinander in Beziehung Stehendes und der etwas Gleichartiges oder das Nämliche bezeichnende Name (possibile est, ut nomen non imponatur illis speciebus diversis secundum considerationem alicuius convenientiae, quae sit inter ea, et tunc erit nomen pure aequivocum, nomen vero, quod convenit substantiae et accidenti, potest esse impositum secundum considerationem alicuius convenientiae inter ea, unde non erit aequivocum, sed analogum, verit. 2. 11 ad 7; synonyma enim nomina dicuntur, quae omnino idem significant, pot. 7. 6 ob. 1; nomina significantia unum sunt synonyma, ib. ob. 2). 5. n. analogum, → n. aequivocum. 6. n. appellativum & n. proprium (th. I. 13. 9 ob. 2 & ad 2; 27. 4 ad 3; 33. 2 c; cg. I. 22; regim. 3. 21) = der Bei- oder Zuname und der Eigenname (nomen proprium cuiuslibet personae significat id, per quod illa persona distinguitur ab omnibus aliis, th. I. 33. 2 c). 7. n. collectivum & n. singularis designati (ib. 30. 4 c; 31. 1 ob. 2 & ad 2; 39. 5 ad 6; 1 sent. 24. 2. 2 ad 3) = der Sammelname (nomen collectivum duo importat, scilicet pluralitatem suppositorum et unitatem quandam, scilicet ordinis alicuius; populus enim est multitudo hominum sub aliquo ordine comprehensorum, th. I. 31. 1 ad 2) und der Einzelname oder der Name eines bestimmten Einzeldinges. 8. n. commune & n. speciale (ib. 27. 4 ob. 3; II. II. 9. 2 c; Is. 8 a) = der allgemeine oder gemeinsame und der besondere Name. 9. n. communicabile & n. incommunicabile (th. I. 13. 9 c & 11 ob. 1) = der mitteilbare und der unmitteilbare Name. 10. n. compositum & n. simplex (1 perih. 4 b & c) = der zusammengesetzte und der einfache Name. 11. n. concretivum sive concretum, → n. abstractum. 12. n. confusum & n. distinctum (2 sent. 9. 1. 4 c) = der verschwommene oder unbestimmte und der bestimmte Name. 13. n. Dei sive divinum (th. I. 13. 7 ad 1 & 11 ob. 3; orat. 1) = der Name Gottes (est autem nomen Dei primo mirabile, . . . secundo est amabile, . . . tertio est venerabile, . . . quarto inexplicabile, orat. 1). 14. n. differentiae, n. generis & n. speciei (th. I. 30. 4 c; 10 met. 10 a) = der Name der Wesensdifferenz (quo nominatur aliquid a principio formali, . . . sicut homo nominatur animal a natura sensibili, rationale vero a natura intellectiva, 10 met. 10 a), der Name der Gattung und der der Art eines Dinges. 15. n. diminutivum (2 Cant. 1) = der Verkleinerungsname. 16. n. divinum, → n. Dei. 17. n. essentiale sive naturae & n. personale sive personae (th. I. 29. 4 c; 30. 4 c; 31 pr.; 39. 6 c; II. II. 14. 1 c; 1 sent. 2. exp.; 4 div. & 27 div.) = der Wesens- und der Personenname oder der Name, welcher die Natur und Wesenheit eines Dinges, und derjenige, welcher eine Person bezeichnet. 18. n. finitum & n. infinitum (1 perih. 4 e; 2 perih. 1 a-d & 2 c) = der in seiner Bedeutung begrenzte oder bestimmte (omne enim nomen [finitum] significat aliquam naturam determinatam, ut homo, aut personam determinatam, ut pronomen, aut utrumque determinatum, ut Sortes, 1 perih. 4 e) und der (darin) unbegrenzte oder unbestimmte Name (vocans eam nomen infinitum propter indeterminationem significationis, ib.). 19. n. generis, → n. differentiae. 20. n. incommunicabile, → n. communicabile. 21. n. infinitum, → n. finitum. 22. n. intelligibile (th. I. 67. 1 ob. 2; nom. 1. 3 & 4. 4) = der übersinnliche Name (id est quae non sumuntur ex rebus sensibilibus symbolice, sed ex intelligibilibus perfectionibus procedentibus ab eo in creaturas, sicut esse, vivere et huiusmodi, nom. 1. 3). 23. n. intentionis sive intentionem significans & n. rei sive rem significans (th. I. 29. 1 ob. 3 & ad 3 & 2 c; 30. 4 c; 1 sent. 25. 1. 1 c & ad 8; 2 anim. 12 b) = der die Beziehung oder den Begriff einer Sache und der die Sache selbst bezeichnende Name. 24. n. intentionem significans, → n. intentionis. 25. n. metaphorice dictum sive symbolicum sive translativum (1 sent. 22. 1. 2 a & 34 div.) = der in übertragenem Sinne gebrauchte oder bildliche Name. 26. n. naturae, → n. essentiale. 27. n. negationis sive negativum & n. privativum (th. I. 30. 4 c; nom. 4. 2; 2 perih. 2 c) = der eine Verneinung und der einen Mangel bezeichnende Name. 28. n. negativum, → n. negationis. 29. n. notionale (th. I. 39. 6 c) = der eine göttliche notio ausdrückende Name. 30. n. obliquum (2 perih. 1 d) = der abgewandelte Name. 31. n. partitivum (th. I. 29. 4 c) = der eine Teilung ausdrückende Name. 32. n. personae, → n. essentiale. 33. n. personale, ≈ . 34. n. potestatis (ib. 13. 7 ob. 1) = der die Macht oder Gewalt eines Wesens bezeichnende Name. 35. n. primae impositionis sive intentionis & n. secundae impositionis sive intentionis (1 sent. 2. 1. 3 c; 23. 1. 3 c; 26. 1. 1 ad 3; 3 sent. 6. 1. 1. 1 c; unio. 2 c) = der Name der ersten Beilegung oder eines ersten Begriffs (quod significat rem, cui convenit intentio particularitatis, 1 sent. 23. 1. 3 c) und der Name der zweiten Beilegung oder eines zweiten Begriffs (sicut hoc nomen individuum vel singulare, quod non significat rem singularem, sed intentionem singularitatis, ib.). 36. n. primae intentionis, → n. primae impositionis. 37. n. privativum, → n. negationis. 38. n. proprium, → n. appellativum. 39. n. rei, → n. intentionis. 40. n. relationis (th. I. 28. 2 ad 2) = der Name für die Beziehung eines Dinges zu einem andern. 41. n. relativum, → n. absolutum. 42. n. relativum secundum dici & n. relativum secundum esse (ib. 13. 7 ad 1) = der Name, welcher etwas bezeichnet, was seinem sprachlichen Ausdruck bzw. seinem Sein nach eine Beziehung zu etwas Anderm besitzt, m. a. W. der Name, welcher direkt eine Person oder Sache und indirekt eine sie begleitende Beziehung zu etwas, und derjenige, welcher direkt die Beziehung einer Person oder Sache und indirekt diese Person oder Sache selbst bezeichnet (relativa quaedam sunt imposita ad significandum ipsas habitudines relativas, ut dominus, servus, pater et filius et huiusmodi, et haec dicuntur relativa secundum esse. Quaedam vero sunt imposita ad significandas res, quas consequuntur quaedam habitudines, sicut movens et motum, caput et capitatum et alia huiusmodi, quae dicuntur relativa secundum dici, ib.; vgl. 1 sent. 30. 1. 2 c; pot. 7. 10 ad 11; verit. 21. 6 c). 43. n. rem significans, → n. intentionis. 44. n. secundae impositionis, → n. primae impositionis. 45. n. secundae intentionis, ≈ . 46. n. simplex, → n. compositum. 47. n. singularis designati, → n. collectivum. 48. n. speciale, → n. commune. 49. n. speciei, → n. differentiae. 50. n. substantivum, → n. adiectivum. 51. n. symbolicum, → n. metaphorice dictum. 52. n. synonymum, → n. aequivocum. 53. n. tetragrammaton (th. I. 13. 9 c & 11 ad 1; cg. IV. 7) = der aus vier Buchstaben bestehende hebräische Name Jahweh oder Jehova. 54. n. translativum, → n. metaphorice dictum. 55. n. verbale (1 sent. 11. 1. 4 c; 2 gener. 2 f) = das Zeitwort (actionem et passionem consignificans, 2 gener. 2 f).
- Nomen et verbum magis interpretationis principia esse videntur, quam interpretationes (1 perih. 1 a) = Nennwort und Zeitwort scheinen mehr Prinzipien der Auslegung oder Erklärung, als diese selbst zu sein (ille enim interpretari videtur, qui exponit aliquid esse verum vel falsum. Et ideo sola oratio enuntiativa, in qua verum vel falsum invenitur, interpretatio vocatur, ib.). Nominibus utendum est, ut plures sive secundum quod plures utuntur (pot. 1. 4 ob. 5; verit. 17. 1 c; 1 anal. 4 c; 1 cael. 5 b & 20 b; 2 cael. 12 a; 3 cael. 8 e), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ταῖς μὲν ὀνομασίαις τὰ πράγματα προσαγορευτέον καθάπερ οἱ πολλοί (Top. II. 2, 110. a. 16-17) = man soll die Namen oder Benennungen der Dinge gebrauchen, wie es die Meisten tun (usus maxime est aemulandus in significationibus nominum, verit. 4. 2 c). Ratio, quam significat nomen, est conceptio intellectus de re significata per nomen, → conceptio sub c. Ratio, quam significat nomen, est definitio, → definitio sub b.
b) Vorname: illos enim ex nomine vocamus, quos familiariter cognoscimus, Ioan. 10. 1 c.
a) namentlich, dem Namen nach seiend: paternitas, quae est in ipsis creaturis, est quasi nominalis seu vocalis, Eph. 3. 4.
b) Nominalist: antiqui nominales dixerunt, idem esse enuntiabile (Aussage), Christum nasci et esse nasciturum et esse natum, th. I. 14. 15 ad 3.
nennen, benennen, ernennen: unumquodque enim nominatur a nobis, secundum quod ipsum cognoscimus, th. I. 13 pr.; unaquaeque res nominatur ab eo, quod in ipsa est nobilissimum, 2 sent. 23. 2. 2 a; idea non nominat divinam essentiam, th. I. 15. 2 ad 1; mens enim et intellectus nominant potentiam intellectivam, ib. 54. 3 ob. 1; nominare ipsum in talem dignitatem, ib. I. II. 13. 4 ad 3.
- Zu genus nominatum → genus sub b.
- Arten des nominare sind: 1. nominare positive (2 sent. 1. 1. 1 ad 2) = etwas in positivem Sinne benennen d. i. in dem Sinne, dass es als etwas in die Wirklichkeit der Dinge Hingesetztes erscheint. 2. n. proprie & n. symbolice (1 sent. 34. 3. 2 ad 3) = etwas in eigentlichem und in bildlichem Sinne benennen. 3. n. secundum quid & n. simpliciter (th. I. 17. 1 c) = etwas in gewisser Hinsicht oder beziehungsweise und einfachhin oder schlechtweg benennen. 4. n. simpliciter, → n. secundum quid. 5. n. symbolice, → n. proprie.
nicht seiend, Nicht-Seiendes, und zwar sowohl in der logischen, als in der ontologischen Bedeutung dieser Wörter, der Gegensatz zu ens (←): quidquid est praeter ens, est non ens, 1 phys. 6 b; vgl. ib. 15 d; non ens dicitur tripliciter . . . Uno modo dicitur ens et non ens secundum compositionem et divisionem propositionis, prout sunt idem cum vero et falso, et sic ens et non ens sunt in mente tantum, ut dicitur in VI. Metaphys. (4, 1027. b. 25 sqq.) . . . Alio modo dicitur non ens, quod est in potentia (im Zustande der Möglichkeit), secundum quod esse in potentia opponitur ei, quod est esse in actu (im Zustand der Wirklichkeit) simpliciter . . . Tertio modo dicitur non ens, quod est in potentia, quae non excludit esse in actu simpliciter, sed esse actu hoc, sicut non album dicitur non ens et non bonum, 5 phys. 2 f; vgl. th. I. 14. 9 c; 16. 7 ad 4; verit. 3. 4 ad 6; 6 met. 2 a.
- Das ontologische non ens ist gemeint, wenn es heißt: Dicitur enim non ens tripliciter. Uno modo, quod nullo modo est, . . . Alio modo dicitur non ens ipsa privatio, quae consideratur in aliquo subiecto . . . Tertio modo dicitur non ens ipsa materia, quae, quantum est de se, non est ens actu, sed ens potentia, 12 met. 2 g.
- Arten des non ens im ontologischen Sinne des Wortes sind: 1. non ens omnino sive purum sive simpliciter (pot. 3. 4 c; verit. 27. 3 ad 9; 1 phys. 9 a & b; 1 gener. 8 c) = das überhaupt oder einfachhin Nicht-Seiende (quod nullo modo est, verit. 3. 4 ad 6). 2. n. per se & n. secundum accidens (1 phys. 15 b) = das an und für sich und das mit Bezug auf ein nebenbei zukommendes Nicht-Seiende (materia est non ens secundum accidens, sed privatio est non ens per se; hoc enim ipsum, quod est infiguratum, significat non esse, sed aes non significat non esse, nisi inquantum ei accidit infiguratum, ib.). 3. n. purum, → n. omnino. 4. n. secundum accidens, → n. per se. 5. n. simpliciter, → n. omnino.
a) Kennzeichen, Merkzeichen, Merkmal, synonym mit notio (← sub a): quae est identitatis nota, cg. I. 36; peccatorum notae remanent in conscientia, verit. 25. 5 ad 2; est semper eorum, quae de altero praedicantur, nota, 1 perih. 5 a; vgl. ib. b.
b) Musiknote: hunc iubilum signat ecclesia, quando in eadem dictione multiplicat notas, Ps. 46 a.
a) Kennzeichen, Merkzeichen, Merkmal, synonym mit nota (← sub a): non videtur autem, quod possint esse aliae notiones rerum in anima, nisi vel essentiae rerum cognitarum vel earum similitudines, th. I. 87. 4 ob. 3; vgl. ib. ad 3.
- Als Arten der notio gehören hierher: 1. notio intellectualis (cg. III. 84) = das übersinnliche Merkmal. 2. n. personae sive personalis (th. I. 32. 3 c; 41. 1 ad 1; comp. 1. 59) = das Merkmal einer Person (notiones personarum dici possunt eo, quod per eas nobis innotescit in divinis (in Gott) distinctio personarum, comp. 1. 59). 3. n. personalis, → n. personae.
b) Kennzeichen, Merkzeichen, Merkmal einer göttlichen Person: notiones significantur in divinis (in Gott) non ut res, sed ut rationes quaedam, quibus cognoscuntur personae, licet ipsae notiones vel relationes realiter sint in Deo, th. I. 32. 2 ad 2; notio dicitur id, quod est propria ratio (Grund) cognoscendi divinam personam, ib. 3 c; dicitur notio, inquantum est principium formale innotescendi Patrem, 1 sent. 26. 2. 3 c; sunt igitur quinque notiones in divinis, scilicet innascibilitas, paternitas, filiatio, communis spiratio et processio, th. I. 32. 3 c.
- Eine Art der notio in diesem Sinne ist: notio activa (1 sent. 32. 1. 2 ad 4) = das aktive Merkmal einer göttlichen Person oder das Merkmal einer solchen, welches in etwas Aktivem besteht.
c) Begriff: per quasdam notiones, puta in mentibus angelorum, Hebr. 1. 1.
kenntlich machend, kennzeichnend, ein Merkmal bildend, zumal mit Bezug auf die göttlichen Personen.
nach Weise einer notio (←), im Sinne einer solchen.
- Zu dicere notionaliter → dicere sub c; zu sumere n. → sumere sub c.
a) Gekannt-Sein, Bekannt-Sein: gloria nihil aliud est, quam clara notitia cum laude, th. I. II. 2. 3 c.
b) Kenntnis, Erkenntnis, Kunde, synonym mit scientia (← sub b): notitia quattuor modis accipi potest, primo pro ipsa natura cognoscitiva, secundo pro potentia cognitiva, tertio pro habitu cognoscitivo, quarto pro ipso cognitionis actu, quodl. 7. 1. 4 c; cum ergo dicitur, quod verbum est notitia, non accipitur notitia pro actu intellectus cognoscentis, vel pro aliquo eius habitu, sed pro eo, quod intellectus concipit cognoscendo, th. I. 34. 1 ad 2.
- Zu cognitio notitiae → cognitio sub a; zu scientia simplicis n. → scientia sub b.
- Als Arten der notitia gehören hierher: 1. notitia actualis (mal. 16. 6 ad 4; verit. 4. 2 ad 1; 10. 8 ad 5) = die in einer Tätigkeit bestehende Kenntnis, der Gegensatz zu n. habitualis d. i. der zuständlich gewordenen Kenntnis; vgl. verit. 10. 8 ad 5 & 11. 2. n. approbationis, n. simplex sive simplicis intelligentiae & n. visionis (cg. I. 66; 3 sent. 3. 1. 1. 2 ad 2; 4 sent. 49. 2. 5 c; verit. 3. 3 ad 8; comp. 1. 24; Ps. 1 c) = die mit einer Gutheißung oder Zustimmung des Willens verbundene Erkenntnis, die einfache Erkenntnis oder die Erkenntnis nach Weise des einfachen übersinnlichen Vorstellens und die Erkenntnis nach Weise des Schauens oder der Anschauung (ea vero, quae sunt praesentia, praeterita vel futura nobis, cognoscit Deus, secundum quod sunt in sua potentia et in propriis causis et in seipsis, et horum cognitio dicitur notitia visionis, cg. I. 66). 3. n. architectonica sive dominativa sive principativa (6 eth. 7 a) = die meisternde oder beherrschende oder übergeordnete Erkenntnis. 4. n. completa (cg. I. 14) = die vollständige Kenntnis. 5. n. comprehensionis (th. III. 10. 1 ob. 1) = die Erkenntnis des Umfassens oder Begreifens. 6. n. dominativa, → n. architectonica. 7. n. experimentalis (ib. I. 43. 5 ad 2; I. II. 112. 5 ad 5) = die Erfahrungserkenntnis, quae est per exhibitionem operis, ib. I. II. 112. 5 ad 5. 8. n. mentis & n. sensitiva (verit. 17. 1 c; quodl. 7. 1. 4 a) = die geistige und die sinnliche Erkenntnis. 9. n. naturalis (th. I. 84. 3 c) = die natürliche Erkenntnis. 10. n. praedestinationis (ib. III. 27. 2 ad 1) = die Kenntnis der Vorherbestimmung, m. a. W. die mit der Vorherbestimmung verbundene Erkenntnis Gottes. 11. n. principativa, → n. architectonica. 12. n. privilegiata (ib. I. II. 112. 5 ad 4) = die vorrechtliche oder ein Vorrecht bildende Erkenntnis. 13. n. sensitiva, → n. mentis. 14. n. simplex, → n. approbationis. 15. n. simplicis intelligentiae, ≈ . 16. n. visionis, ≈ .
gekannt, bekannt, als wahr bekannt, wahr, synonym mit verus (← sub a).
- Arten des notus sive notum sind: 1. notum confuse (1 phys. 1 d) = verschwommen oder unbestimmt bekannt. 2. n. in se sive secundum se sive naturae sive quoad naturam sive secundum propriam sive sui naturam sive naturaliter sive simpliciter & n. nobis sive quoad nos sive secundum nos (th. I. 2. 1 c; 12. 11 ob. 3; I. II. 1. 4 ad 2; 94. 2 c; cg. I. 10 & 11; trin. pr. 1. 3 a; 1 anal. 5 e; 1 phys. 1 b) = in sich oder an sich oder seiner Natur nach oder von Natur aus oder einfachhin oder schlechtweg und das für uns oder mit Bezug auf uns bekannt. 2. n. naturae, → n. in se. 3. n. naturaliter, ≈ . 4. n. per accidens & n. per se (th. I. 87. 1 ad 1) = nebenbei und gemäß seiner selbst oder als solches bekannt (sicut color est per se visibilis, substantia autem per accidens, ib.); vgl. n. per aliud. 5. n. per aliud & n. per se sive propter se (ib. 2. 1 c; 17. 3 ad 2; I. II. 57. 2 c; 94. 2 c; cg. I. 10 & 11; 1 sent. 3. 1. 2 ob. 4 & c; 2 phys. 1 e) = durch ein andres und durch sich selbst bekannt (quod est per aliud notum, non statim percipitur ab intellectu, sed per inquisitionem rationis [diskursiv tätige Vernunft], et se habet in ratione termini [nach Weise des Endes]; . . . Quod autem est per se notum, se habet ut principium [Anfang] et percipitur statim ab intellectu [intuitiv tätige Vernunft], th. I. II. 57. 2 c; illud est per se notum, quod non potest cogitari non esse, 1 sent. 3. 1. 2 ob. 4; ea, quae per se nobis nota sunt, efficiuntur nota statim per sensum, ib.); vgl. n. per accidens. 6. n. per se, → n. per accidens & n. per aliud. 7. n. propter se, → n. per aliud. 8. n. quoad naturam, → n. in se. 9. n. quoad nos, ≈ . 10. n. rationis sive secundum rationem & n. sensui sive secundum sensum (1 phys. 10 d & e) = der Vernunft und dem Sinne bekannt oder mit Bezug auf unsre Vernunft- und mit Bezug auf unsre Sinnenerkenntnis bekannt. 11. n. secundum nos, → n. in se. 12. n. secundum propriam naturam, ≈ . 13. n. secundum rationem, → n. rationi. 14. n. secundum se, → n. in se. 15. n. secundum sensum, → n. rationi. 16. n. secundum sui naturam, → n. in se. 17. n. sensui, → n. rationi. 18. n. simpliciter, → n. in se.
keiner, der Gegensatz zu omnis (←): nullus dicitur quasi non ullus, et in Graeco dicitur udis [= οὐδείς] quasi nec unus, 1 perih. 10 c.
- Zu dicere de Nullo → dicere sub c; zu dictio Nullus → dictio sub b.
die Zahl betreffend, zu ihr gehörig, numerisch.
Zahl, synonym mit multitudo (← sub c): numerus dicitur quasi nutus memeris [richtiger wohl merus = μέρους] id est divisionis, trin. 1. 2. 1 a; vgl. 2 sent. 26. 1. 6 ob. 1; numerus est multitudo mensurata per unum (ἔστι γὰρ ἀριθμὸς πλῆθος ἑνὶ μετρητόν, Aristoteles: Metaph. IX. 6, 1057. a. 3-4), th. I. 7. 4 c; vgl. ib. 11. 2 c; 1 perih. 8 a; 10 met. 8 h; 11 met. 10 g; numerus, qui nihil est aliud, quam aggregatio unitatum, 7 phys. 8 q; vgl. th. I. 11. 1 ad 1; 10 met. 2 g; est enim per se unum numerus, inquantum ultima unitas dat numero speciem et unitatem, 8 met. 3 m; numerus fit per divisionem continui, pot. 3. 16 ad 3; vgl. ib. 9. 5 ad 8; par et impar sunt numeri passiones (← sub a), 4 phys. 20 b; vgl. pot. 9. 5 ob. 9; Hebr. 7. 1; 1 anal. 10 a.
- Zu alius numero → alius; zu differentia secundum n. → differentia; zu differre n. → differre sub b; zu distinctio secundum n. → distinctio sub b; zu diversitas in n. sive secundum n. → diversitas; zu diversus n. → diversus; zu forma secundum n. → forma sub b; zu idem n. sive in n. sive secundum n. → idem; zu infinitum in n. sive secundum n. → infinitus; zu multum n. sive secundum n. → multus sub a; zu passio n. → passio sub a; zu plures n. → plus; zu ponere in n. → ponere sub a; zu principium n. → principium; zu quaestio in n. ponens & non ponens in n. → quaestio; zu qualitas n. → qualitas; zu quantitas n. → quantitas sub a; zu substantia n. → substantia sub h; zu unitas secundum n. → unitas; zu unum n. sive secundum n. → unus.
- In numero esse= in einer Zahl sein oder vorhanden sein: in numero enim est aliquid sicut pars, sicut binarius est in quaternario, et aliquid est sicut propria passio (Eigentümlichkeit) eius, ut par et impar vel quidquid aliud est ipsius numeri; alio vero modo dicitur aliquid esse in numero, non quia ipsum est aliquid numeri, sed quia numerus est eius ut numerati, sicut homines dicuntur esse in tali vel tali numero, 4 phys. 20 b.
- Arten des numerus sind: 1. numerus absolute acceptus sive absolutus sive abstractus sive separatus sive simplex sive simpliciter sive simpliciter prolatus sive extra numeratum existens sive unitatum & n. applicatus ad res sive numeratus sive in numerato sive in sensibilibus existens sive rerum (th. I. 10. 6 c; 30. 1 ad 4 & 2 ad 5; pot. 9. 5 ad 6; 3 phys. 6 d & 8 a; 4 phys. 17 h & 19 a; 5 met. 16 b; 8 met. 3 k) = die (a rebus numeratis) in Gedanken abgelöste oder losgetrennte oder die schlechthin aufgefasste und ausgesprochene oder die außerhalb des Gezählten (tantum in acceptione intellectus) existierende (ut duo et tria et quattuor) oder die aus mathematischen Einheiten bestehende und die auf die Dinge angewandte oder die gezählte (quia rebus numeratis applicatus, 4 phys. 17 h; vgl. 8 met. 3 k) oder in den gezählten Dingen existierende Zahl (ut duo homines et duo equi). 2. n. absolutus, → n. absolute acceptus. 3. n. abstractus, ≈ . 4. n. applicatus ad res, ≈ . 5. n. compositus & n. incompositus (1 anal. 10 a; 5 met. 16 b) = die zusammengesetzte und die nichtzusammengesetzte Zahl (dicuntur autem numeri compositi, qui communicant in aliquo numero mensurante eos sicut senarius numerus et novenarius mensurantur ternario et non solum ad unitatem comparationem habent sicut ad mensuram communem; numeri autem incompositi vel primi in sua proportione dicuntur, quos non mensurat alius numerus communis, nisi sola unitas, 5 met. 16 b); vgl. n. primus. 6. n. cubicus & n. quadratus (cg. IV. 83; 4 sent. 43. 3. 1 ad 4; 1 anal. 15 f & 18 g; 5 met. 16 b) = die Kubik- und die Quadratzahl. 7. n. determinatus & n. indeterminatus (th. I. 30. 2 ad 5; 5 met. 17 b) = die bestimmte und die unbestimmte Zahl. 8. n. discretus (usur. 2) = die gesonderte oder besondere Zahl. 9. n. duplex sesquitertius & n. duplex sesquiquartus (5 met. 17 b) = die Zahl, welche 21/3, und diejenige, welche 2¼ Mal größer ist, als eine andre. 10. n. duplus sesquialter, n. triplus sesquialter & n. quadruplus sesquialter (ib.) = die Zahl, welche 2½, diejenige, welche 3½, und diejenige, welche 4½ Mal eine andre in sich schließt. 11. n. duplus superbipartiens & n. duplus supertripartiens (ib.) = die Zahl, welche zweimal so groß ist, als eine andre, und bei Teilung durch letztere noch die Zahl zwei bzw. drei übrig lässt. 12. n. extra numeratum existens, → n. absolute acceptus. 13. n. impar & n. par (3 phys. 6 d; 9 met. 11 h) = die ungerade und die gerade Zahl (par est numerus medium habens, 1 anal. 10 a). 14. n. imperfectus & n. perfectus (th. I. 14. 6 c; 4 phys. 20 b; vgl. cg. IV. 83) = die unvollkommene und die vollkommene Zahl (dicitur autem numerus perfectus, qui constat ex partibus mensurantibus ipsum, sicut numerus senarius, quem mensurant unitas, binarius et ternarius, quae simul iuncta constituunt senarium, 4 phys. 20 b); vgl. n. superfluus. 15. n. incompositus, → n. compositus. 16. n. indeterminatus, → n. determinatus. 17. n. in sensibilibus existens, → n. absolute acceptus. 18. n. multiplex & n. submultiplex (5 met. 17 b) = die Zahl, welche das Vielfache einer andern Zahl ist, und diese letztere, welche in ersterer mehrmal enthalten ist; vgl. ib. a. 19. n. multiplex superparticularis & n. multiplex superpartiens (ib.) = die Zahl, welche mehrmal eine andre Zahl in sich schließt und sie außerdem noch um einen Bruchteil übertrifft, dessen Zähler eins bzw. größer als eins ist. 20. n. multiplex superpartiens, → n. multiplex superparticularis. 21. n. numeratus, → n. absolute acceptus. 22. n. par, → n. impar. 25. n. perfectus, → n. imperfectus. 26. n. pluralis & n. singularis (th. I. II. 82. 2 ad 1) = die Mehrzahl und die Einzahl. 27. n. primus (1 anal. 10 a; 2 anal. 13 d; 5 met. 16 b; 9 met. 11 h) = die erste oder Primzahl (dupliciter enim dicitur aliquis numerus primus. Uno modo, quia non mensuratur aliquo alio numero, sicut per oppositum patet, quod quaternarius non est numerus primus, quia mensuratur dualitate, ternarius autem est numerus primus, quia non mensuratur aliquo numero, sed sola unitate. Alio modo dicitur aliquis numerus primus quia non componitur ex pluribus numeris, sicut patet per oppositum de septenario, qui primo modo est primus, non enim mensuratur nisi unitate; non autem est primus secundo modo, componitur enim ex ternario et quaternario, sed ternarius non componitur ex pluribus numeris, sed ex sola dualitate et unitate, 2 anal. 13 d); vgl. n. compositus. 28. n. quadratus, → n. cubicus. 29. n. quadruplus sesquialter, → n. duplus sesquialter. 30. n. qualis (5 met. 16 b) = die so oder so beschaffene Zahl oder die Zahl mit einer Qualität (numeri dicuntur quales, inquantum sunt compositi . . . dicuntur etiam numeri quales ad similitudinem superficiei et solidi id est corporis, ib.); vgl. qualitas numeri unter qualitas. 31. n. rerum, → n. absolute acceptus. 32. n. separatus, ≈ . 33. n. sesquialter, n. sesquitertius & n. sesquiquartus (5 met. 17 b) = die Zahl, welche 1½, diejenige, welche 11/3, und diejenige, welche 1¼ Mal größer ist, als eine andre. 34. n. sesquiquartus, → n. sesquialter. 35. n. sesquitertius, ≈ . 36. n. simplex sive simpliciter sive simpliciter prolatus, → n. absolute acceptus. 37. n. singularis, → n. pluralis. 38. n. solidus & n. superficialis (5 met. 16 b) = die massive oder körperartige und die flächenartige Zahl (dicuntur etiam numeri quales ad similitudinem superficiei et solidi id est corporis; secundum quidem imitationem superficiei, inquantum numerus ducitur in numerum vel eundem vel alium, ut cum dicitur bis tria vel ter tria, . . . nam designatur quasi una dimensio in hoc, quod dicitur tria, quasi vero secunda dimensio in hoc, quod dicitur bis tria vel etiam ter tria; ad imitationem vero solidi, quando est duplex ductus vel eiusdem numeri in seipsum, vel diversorum numerorum in unum, ut cum dicitur ter tria ter vel bis tria bis vel bis tria quater, . . . sic enim considerantur in numero quasi tres dimensiones ad modum solidi, ib.). 39. n. submultiplex, → n. multiplex. 40. n. submultiplex subparticularis & n. submultiplex subpartiens (5 met. 17 b) = die Zahl, welche in einem n. multiplex superparticularis (↑), und diejenige, welche in einem n. multiplex superpartiens (↑) enthalten ist. 41. n. submultiplex subpartiens, → n. submultiplex subparticularis. 42. n. subparticularis, → n. superparticularis. 43. n. subpartiens, → n. superpartiens. 44. n. superficialis, → n. solidus. 45. n. super bipartiens, n. supertripartiens & n. superquadripartiens (ib.) = die Zahl, welche eine andre in sie dividierte Zahl um einen Bruchteil übertrifft, dessen Zähler 2 bzw. 3 bzw. 4 ist. 46. n. superfluus (4 phys. 20 b), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks τὸ περιττόν (Phys. IV. 12, 221. a. 15) = die überfließende oder überschießende Zahl (numerus autem superfluus dicitur, cuius partes mensurantes ipsum excedunt totum, sicut duodenarius, qui mensuratur unitate, binario, ternario, quaternario et senario, quae simul iuncta consurgunt in sexdecim, 4 phys. 20 b; vgl. n. imperfectus). 47. n. superparticularis & n. subparticularis (5 met. 17 b) = die Zahl, welche eine andre in sie dividierte Zahl um einen Bruchteil übertrifft, dessen Zähler eins ist, und die in diesem Falle übertroffene Zahl. 48. n. superpartiens & n. subpartiens (ib.) = die Zahl, welche eine andre in sie dividierte Zahl um einen Bruchteil übertrifft, dessen Zähler größer als eins ist, und die in diesem Falle übertroffene Zahl. 49. n. superquadripartiens, → n. superbipartiens. 50. n. supertripartiens, ≈ . 51. n. triplus sesquialter, → n. duplus sesquialter. 52. n. unitatum, → n. absolute acceptus.
- Nullus numerus est infinitus (11 met. 10 g) = es gibt keine unendlich große Zahl.
jetzt, synonym mit instans (←), der Gegensatz zu tunc (←): nunc autem semper est finis praeteriti et principium futuri, haec est enim definitio ipsius nunc, cg. II. 33; vgl. th. I. 46. 1 ad 7; 4 phys. 15 d-g & 21 a-d; prout (nunc) scilicet accipitur seorsum ut principium huius temporis et seorsum ut finis alterius. Et inquantum sic accipitur, accipitur ut alterum et alterum nunc, sed secundum quod accipitur ut copulans tempus et continuans, accipitur ut idem, 4 phys. 21 b; vgl. ib. 18 a-h; nunc se habet ad propinquum, sed indifferenter ad praeteritum et futurum, ib. 21 e; vgl. 2 anal. 11 b; nunc est indivisibile, 6 phys. 5 i; vgl. ib. d-h; ipsa autem nunc non sunt partes temporis, non enim componitur tempus ex nunc indivisibilibus, ib. 11 a.
- Arten des nunc sind: 1. nunc aeternitatis sive stans, n. aevi & n. temporis sive fluens (th. I. 10. 2 ad 1 & 4 ad 2; 42. 2 ad 4; 1 sent. 19. 2. 2 c; 4 phys. 15 d & g & 18 c) = das Jetzt der Ewigkeit oder das stehen bleibende Jetzt, das Jetzt der unaufhörlichen Fortdauer und das Jetzt der Zeit oder das fortfließende Jetzt. 2. n. aevi, → n. aeternitatis. 3. n. fluens, ≈ . 4. n. per aliquid sui sive secundum aliquid sui sive secundum alterum & n. primo et per se sive secundum seipsum (6 phys. 5 a) = dasjenige, was mit Rücksicht auf ein andres oder nach einem Teile von sich (sicut dicimus nunc agi, quod in toto praesenti die agitur, tamen totus dies praesens non dicitur praesens secundum seipsum, sed secundum aliquid sui. Manifestum est enim, quod totius diei aliqua pars praeteriit et aliqua futura est, quod autem praeteriit vel futurum est, non est nunc, ib.), und dasjenige, was an erster Stelle und nach sich selbst jetzt genannt wird. 5. n. primo et per se, → n. per aliquid sui. 6. n. secundum aliquid sui, ≈ . 7. n. secundum alterum, ≈ . 8. n. secundum seipsum, ≈ . 9. n. signatum (cg. II. 36) = das bezeichnete oder bestimmte Jetzt. 10. n. stans, → n. aeternitatis. 11. n. temporis, ≈ .
nährend, ernährend, synonym mit nutritivus (← sub a).
- Zu umidum nutrimentale → umidus.
a) nährend, ernährend, synonym mit nutrimentalis (←) .
b) vegetativ, vegetativ tätig, synonym mit vegetativus (←) .
- Zu anima nutritiva → anima sub a; zu operatio n. → operatio sub b; zu pars n. → pars sub a; zu vita n. → vita sub a.
- Nutritivum sc. genus potentiarum animae (th. II. II. 48. 1 c; cg. II. 58), die Übersetzung des aristotelischen θρεπτικόν (De anima II. 3, 414. a. 31) = die Gattung der vegetativen Seelenvermögen.