Thomas von Aquin (Joos van Ghent & Pedro Berruguete, Musée du Louvre, Paris)        
CORPUS THOMISTICUM
 
Ludwig Schütz
Thomas-Lexikon
 
T
 
 
3. Auflage von Enrique Alarcón vorbereitet
Pamplona, Universität von Navarra, 2006




S Inhaltsverzeichnis U


tactivus, a, um



berührend, fühlend, tastend.




tactus
(vgl. tangere)



a) Berührung im eigentlichen und übertragenen Sinne des Wortes, gleichbedeutend mit contactus (←): tactus dicitur proprie et transumptive, 1 gener. 18 c; est autem tactus (proprie sumptus) . . . in habentibus positionem, quorum ultima sunt simul, moventibus et motis, activis et passivis ad invicem, ib. d; tactus enim non nisi corporum est, sunt enim tangentia, quorum sunt ultima simul, ut puncta aut lineae aut superficies, quae sunt corporum ultima, cg. II. 56; quoddam est movens, quod solum tangit id, quod movetur, sed id, quod tangitur, scilicet ipsum motum, non tangit tangens, id est movens, et in talibus est tactus improprie sumptus, 1 gener. 18 f; est autem quasi quidam animae tactus, quando inhaeret aliquibus rebus per amorem, th. I. II. 86. 1 c; vgl. 4 sent. 44. 3. 3. 3 ad 7.

b) Gefühlsinn, Gefühl: quia igitur huiusmodi sensibilia (sc. calidum, frigidum, humidum et siccum et alia huiusmodi) immutant nos etiam materialiter agendo, materialis autem immutatio fit per contactum, necesse est, quod huiusmodi sensibilia contingendo sentiantur, propter quod potentia sensitiva comprehendens ea vocatur tactus, qu. anim. 13 c; in solo tactu est dolor, qui accidit ex laesione temperamenti ipsius corporis, 3 sent. 15. 2. 3. 1 c; vgl. ib. 2 c; th. I. II. 35. 7 c; III. 15. 6 c; omnes sensus fundantur super tactum, qui est apprehensivus qualitatum elementarium, th. I. 70. 3 c; vgl. ib. 76. 5 c; 91. 1 ad 3 & 3 ad 1; 4 phys. 13 c; 2 gener. 2 b; 2 anim. 19 b, 22 a-g & 23 a-f; 3 anim. 3 b; secundum tactum, qui est grossior et materialior inter sensus, 1 gener. 10 c; vgl. 4 sent. 44. 2. 1. 4 ad 1; sensus tactus est unus genere, sed dividitur in multos sensus secundum speciem, et propter hoc est diversarum contrarietatum. Qui tamen non separantur ab invicem secundum organum, sed per totum corpus se concomitantur; et ideo eorum distinctio non apparet, th. I. 78. 3 ad 3; vgl. 2 anim. 22 b-d; sensus autem non potest esse, ubi non est tactus, cg. III. 104; vgl. 3 anim. 18 b.




talis, e



so und so beschaffen: non omnes homines concupiscunt talem vel talem lectum, 3 eth. 20 f.




tangere
(vgl. tactus)



a) berühren: tangere se dicuntur, quorum sunt ultima simul, 5 phys. 5 b; omne, quod tangit alterum, aut totum unum tangit totum aliud, aut pars unius partem alterius, aut pars unius totum aliud, 6 phys. 1 c.

b) befühlen, fühlen: quod resistat tangenti, 4 sent. 44. 2. 2. 6 c.




tangibilis, e



berührbar, befühlbar, fühlbar: omne corpus palpabile (tastbar) est tangibile, sed non convertitur. Omne enim corpus est tangibile, quod habet qualitates, quibus natus (←) est immutari sensus tactus, unde aer et ignis et omnia huiusmodi sunt corpora tangibilia. Sed palpabile ulterius addit, quod resistat tangenti, unde aer, qui nequaquam resistit transeunti per eum, sed est facillimae divisionis, tangibilis quidem est, sed non palpabilis, 4 sent. 44. 2. 2. 6 c; vgl. th. II. II. 167. 2 ad 1; tangibile id est habens tangibiles qualitates (←), 4 phys. 10 b; vgl. 2 gener. 2 b; necesse est, quod tangibilia non sint unum genus sensibilium, sed plura, 2 anim. 22 a.




tantus, a, um



so und so groß: tantus est Pater, quanta tota trinitas, th. I. 30. 1 ad 4.




temperamentum



a) richtiges Mischungsverhältnis, das rechte Maß treffende Verhältnis, synonym mit temperantia (← sub a), der Gegensatz zu distemperantia (←): per quod ad temperamentum reducatur, in quo consistit perfectio conformis naturae, hebd. 1; sunt multi gradus temperamenti, secundum quos quidam dicuntur melancholici, quidam cholerici, 2 sent. 15. 2. 1 c; determinatum temperamentum calidi et frigidi, pot. 3. 11 c.

b) Maßhaltung, Mäßigung: propter philosophicum temperamentum, 3 cael. 1 b.




temperantia



a) richtiges Maßverhältnis, gemäßigtes Verhältnis, synonym mit temperamentum (← sub a), der Gegensatz zu distemperantia (←): bonitas tactus consequitur bonitatem complexionis (← sub b) sive temperantiae, 2 anim. 19 b.

b) gemäßigte Temperatur, gemäßigtes Klima, synonym mit temperies: ut tota pars terrae praedicta undique habitaretur propter eius temperantiam, 2 meteor. 10 c.

c) Mäßigung, Maßhaltung im moralischen Sinne: in eius nomine (temperantiae) importatur (ist eingeschlossen) quaedam moderatio seu temperies, quam ratio facit, et ideo temperantia est virtus, th. II. II. 141. 1 c; nomen temperantiae dupliciter accipi potest, uno modo secundum communitatem suae significationis, et sic temperantia non est virtus specialis, sed generalis, quia nomen temperantiae significat quandam temperiem id est moderationem, quam ratio ponit in humanis operationibus et passionibus, quod est commune in omni virtute morali; . . . si vero consideretur antonomastice temperantia, secundum quod refrenat appetitum ab his, quae maxime alliciunt hominem, sic est specialis virtus, utpote habens specialem materiam, ib. 2 c; vgl. ib. 4 ad 1; I. II. 61. 4 c; 4 eth. 8 d.

d) Mäßigkeit, der Gegensatz zu intemperantia (←), gula (←) und luxuria (←): luxuria est quoddam vitium temperantiae oppositum, prout moderatur concupiscentias delectabilium tactus circa venerea, sicut gula opponitur temperantiae, inquantum est moderativa concupiscentiarum circa delectabilia tactus in cibis et potibus, mal. 15. 1 c; temperantia, quae subicit rationi appetitum circa ea, quae immediate ordinantur ad vitam vel in eodem secundum numerum, vel in eodem secundum speciem, scilicet in cibis et venereis, th. I. II. 66. 4 c; vgl. ib. 94. 3 ad 1; temperantia oportet quod sit circa concupiscentias maximarum delectationum, et quia delectatio consequitur operationem naturalem, tanto aliquae delectationes sunt vehementiores, quanto consequenter operationes magis naturales; maxime autem naturales animalibus sunt operationes, quibus conservatur natura individui per cibum et potum et natura speciei per coniunctionem maris et feminae, et ideo circa delectationes ciborum et potuum et circa delectationes venereorum est proprie temperantia, ib. II. II. 141. 4 c; vgl. cg. II. 81 & III. 27; 3 eth. 19 a ­ 20 h; temperantiae obiectum est bonum delectabilium in concupiscentiis tactus. Cuius quidem obiecti formalis ratio (Beziehung) est a ratione, quae instituit modum in his concupiscentiis, materiale autem est id, quod est ex parte concupiscentiarum, th. I. II. 63. 4 c; temperantiae autem materia proxima sunt concupiscentiae et delectationes, materia autem remota cibi et potus et actus venerei, 4 eth. 1 b; vgl. 3 eth. 19 c ­ 20 c. Die partes integrales (→ pars sub a) d. i. die condiciones, quas necesse est concurrere ad virtutem (th. II. II. 143. 1 c) sind honestas (← sub b) und verecundia (←), ihre partes subiectivae (→ pars sub b) d. i. ihre species oder Arten: abstinentia (← sub b), castitas (← sub a), pudicitia (Schamhaftigkeit) und sobrietas (Nüchternheit), und ihre partes potentiales (→ pars sub a) d. i. die zu ihr als der virtus principalis gehörenden virtutes secundariae, quae modum, quem principalis virtus observat circa aliquam principalem materiam, eundem observant in quibusdam aliis materiis, in quibus non est ita difficile (th. II. II. 143. 1 c): clementia (←), continentia (← sub b), mansuetudo (←) und modestia (Bescheidenheit); vgl. th. II. II. 143. 1 c; 144 pr.; 146 pr.; 151 pr.; 155 pr.; 157 pr.; 161 pr.




temperatus, a, um



a) das richtige Maßverhältnis habend, gehörig eingerichtet, der Gegensatz zu intemperatus (← sub a): sine organo medio temperato, cg. III. 104.

b) gemäßigt, gemildert, ebenfalls der Gegensatz zu intemperatus (← sub a): in locis temperatis (in Bezug auf Wärme und Kälte), th. I. 91. 2 ob. 2; exigitur locus temperatus ad generationem hominum, ib. ad 2.

c) maßvoll, Maß haltend, ebenfalls der Gegensatz zu intemperatus (← sub b): qui est dignus parvis et hic se ipsum dignificat, potest dici temperatus, prout temperantia sumitur pro quacumque moderatione, 4 eth. 8 d.

d) gemäßigt, mäßig, d. i. formales Objekt der Mäßigkeit, ebenfalls der Gegensatz zu intemperatus (← sub a): obiectum temperantiae id est temperatum, th. II. II. 59. 2 ad 3.

e) Maß haltend, mäßig, ebenfalls der Gegensatz zu intemperatus (← sub b): temperati enim est concupiscere, sicut oportet et quae oportet, th. I. 95. 2 ad 3; vgl. ib. I. II. 34. 1 ob. 2; 35. 6 ad 3; temperatus non movetur ad eligendum ipsum, cg. III. 85; continens et incontinens non dicitur aliquis simpliciter circa omnia, sed circa illam determinatam materiam, circa quam dicitur aliquis temperatus vel intemperatus, scilicet circa concupiscentias et delectationes tactus, 7 eth. 3 c.




temporalis, e



zeitlich, synonym mit saecularis (←), der Gegensatz zu aeternus (← sub b) und spiritualis (← sub a): aliquid potest dici temporale multipliciter, vel quia subiacet variationi temporis, . . . vel quia habet initium in tempore, 1 sent. 14. 1. 1 ad 4; vgl. th. I. II. 31. 2 c; Vercell. 31; 4 phys. 20 b; sive sit aliquid temporale, sive spirituale, th. II. II. 187. 4 c; vgl. 4 sent. 25. 3. 3 c.




temporaliter



zeitlicherweise, im Sinne der Zeit.




tempus



Zeit, der Gegensatz zu aeternitas (←): tempus dupliciter dicitur, uno modo numerus prioris et posterioris inventorum in moto caeli, . . . alio modo dicitur tempus magis communiter numerus eius, quod habet quocumque modo prius et posterius, 1 sent. 8. 3. 3 ad 4; tempus, quod nihil aliud est, quam numerus motus secundum prius et posterius. Cum enim in quolibet motu sit successio et una pars post alteram, ex hoc, quod numeramus prius et posterius in motu, apprehendimus tempus, quod nihil aliud est, quam numerus prioris et posterioris in motu, th. I. 10. 1 c; ratio (Wesenheit) temporis consistit in numeratione prioris et posterioris in motu, ib.; vgl. ib. 53. 3 c; cg. I. 15 & 55; (tempus) est numerus primi motus caelestis, cg. III. 84; vgl. 1 perih. 4 a; 4 phys. 18 d-f & 23 n; 2 cael. 1 a; tempus autem non est numerus, quo numeramus, quia sic sequeretur, quod numerus cuiuslibet rei esset tempus, sed est numerus numeratus, quia ipse numerus prioris et posterioris in motu tempus dicitur, vel etiam ipsa, quae sunt prius et posterius, numerata, 4 phys. 17 h; vgl. 8 phys. 2 e; th. I. 10. 6 c; 1 sent. 19. 2. 1 c; 37. 4. 3 c; 2 sent. 2. 1. 2 c; illud, quod est de tempore quasi materiale, fundatur in motu, scilicet prius et posterius, quod autem est formale, completur in operatione animae numerantis, propter quod dicit Philosophus (Phys. IV. 14, 223. a. 21 sq.), quod, si non esset anima, non esset tempus, 1 sent. 19. 2. 1 c; vgl. 4 phys. 23 c-e; aliquid contingit esse in tempore dupliciter, uno modo secundum se, alio modo per aliud et quasi per accidens. Quia enim tempus est numerus successivorum, illa secundum se dicuntur esse in tempore, de quorum ratione est successio vel aliquid ad successionem pertinens, sicut motus, quies, locutio et alia huiusmodi. Secundum aliud vero et non per se dicuntur esse in tempore illa, de quorum ratione non est aliqua successio, sed tamen alicui successivo subiacent. Sicut esse hominem de sui ratione non habet successionem, non enim est motus, sed terminus motus vel mutationis, scilicet generationis ipsius; sed quia humanum esse subiacet causis transmutabilibus, secundum hoc esse hominem est in tempore, th. I. II. 31. 2 c; vgl. 4 sent. 49. 3. 1. 3 c; 4 phys. 20 b.




tenere



a) halten, haben: memoriter tenemus, th. I. 12. 9 ob. 2; quod firmiter in memoria tenet, ib. 24. 1 c; habitualiter in mente tenetur, verit. 10. 2 c.

b) innehalten, innehaben: infimum locum teneant in universo, th. I. 23. 5 ad 3; vgl. ib. 105. 8 c; viam mediam tenuerunt, cg. II. 83; summum locum in republica tenet, ib. III. 120.

c) festhalten, bewahren: quasi simul se tenent, 5 phys. 5 f; tenet rem in esse, th. I. 59. 2 c; ea qualitercumque teneat fide, cg. I. 5; vgl. ib. III. 130; IV. 21.

d) aufrecht halten, behaupten: fides catholica indubitanter tenet, th. I. 61. 2 c; multi sancti doctores tenent, ib. 4 ad 1; sententiam teneat, linguam corrigat, cg. III. 93; vgl. ib. IV. 50.

e) zu etwas anhalten, verpflichten: nullus autem tenetur ad impossibile, th. II. II. 79. 3 ad 2; vgl. verit. 23. 7 ob. 6; in quibus nullus ei tenetur per iustitiae debitum, cg. III. 130.

f) an etwas halten, anlehnen: se tenet ex parte materiae, th. I. 7. 1 ad 2; vgl. ib. 12. 1 ad 2.

g) für etwas halten, verstehen, synonym mit accipere und sumere (← sub c): primo res tenetur pro persona, secundo pro essentia, th. I. 39. 5 ad 5.

h) standhalten, vorhalten, gelten: argumentum illud tenet, th. I. 28. 3 ad 1; ista ratio tenet in partibus quantitatis, 3 cael. 3 e.




tenor



a) Sinn, Bedeutung: amisit eo tenore, quo sibi datum fuerat, mal. 4. 1 c; sub tali tenore possunt, th. II. II. 88. 2 ad 3.

b) Absicht: non eo tenore dant, quasi intendentes, th. II. II. 100. 3 ad 2.




tentare



versuchen, den Versuch machen, prüfen, auf die Probe stellen (vgl. tentatio sub a): tentare est proprie experimentum sumere de aliquo. Experimentum autem sumitur de aliquo, ut sciatur aliquid circa ipsum; et ideo proximus finis cuiuslibet tentantis est scientia. Sed quandoque ulterius ex scientia quaeritur aliquis alius finis, vel bonus vel malus; bonus quidem, sicut cum aliquis vult scire, qualis aliquis sit, vel quantum ad scientiam vel quantum ad virtutem, ut eum promoveat, malus autem, quando hoc scire vult, ut eum decipiat vel subvertat, th. I. 114. 2 c; vgl. ib. II. II. 97. 1 c & 2 c; III. 41. 1 ob. 1; orat. 6; Hebr. 3. 2; 4 met. 4 b.




tentatio



a) Versuch, Versuchung, Auf-die-Probe-Stellen (vgl. tentare): ad perfectam rationis (Begriff, Wesenheit) tentationis tria concurrunt, primo, ut per tentationem alicuius dubii cognitio accipiatur, secundo, ut hoc sit intentum ab eo, qui tentat, tertio, ut ipsemet, qui tentat, cognitionem illius rei accipere velit, 2 sent. 21. 1. 1 c.

b) Versuchung, Anreizung zum Bösen: tentatio solet dici provocatio ad peccandum, th. I. II. 79. 1 ob. 2; vgl. ib. I. 48. 5 ad 3; II. II. 83. 9 c; III. 41. 4 ob. 4.




tentativus, a, um



versuchend, den Versuch machend: dialectica est tentativa, quia tentare proprium est ex principiis extraneis procedere, 4 met. 4 b.




tergiversatio



a) Rückenwendung, Ausflucht: nulla tergiversatione potest negari, th. I. II. 100. 5 ad 4.

b) unrechtmäßige Zurückziehung einer Anklage: accusatio non redditur iniusta per tergiversationem, th. II. II. 68. 3 ob. 3; vgl. ib. ad 3. Der Grund, weshalb diese Zurückziehung tergiversatio genannt wird, erhellt aus Folgendem: totaliter ab accusatione desistendo, quod est tergiversari; in hoc enim, quod desistit ab hoc, quod coeperat, quasi tergum vertere videtur, ib. c.




terminare



a) begrenzen, abgrenzen: quae non est terminata per aliquam materiam, th. I. 86. 2 ad 1; dicitur terminatum, quod habet principium et finem, 1 sent. 8. 2. 1 c; vgl. 5 met. 19 a.

b) bemessen, bestimmen: ideo potest terminari, 4 sent. 17. 2. 4. 1 ad 5.

c) beendigen, vollenden: corruptione terminata, th. III. 77. 4 ob. 3; controversiae, quae sunt inter homines, terminantur, 4 sent. 18. 2. 5. 1 ad 1.

d) bei etwas enden lassen, auf etwas hinzielen lassen, auf etwas hinordnen: terminatur ad factum, th. I. 36. 3 c; terminatur in id, quod movetur, ib. 41. 1 ad 2; actus notionalis ad plures personas terminari possit, ib. 6 ob. 1; vgl. ib. II. II. 49. 2 ad 1; III. 76. 4 c; verit. 14. 1 c.




terminatio



a) Begrenzung, Abgrenzung: ad excludendam primam terminationem, 1 sent. 8. 2. 1 c.

b) Beendigung, Vollendung, synonym mit perfectio (← sub a): cuius quidem motus terminatio considerari potest, th. I. 5. 6 c; terminatio seu perfectio actus voluntatis attenditur (kommt in Betracht), ib. I. II. 13. 5 ad 1.

c) Hinzielung, Hinordnung: in illa terminatione unus perveniat, th. II. II. 28. 3 ad 2.




terminus



a) Grenze, Äußerstes, äußerstes Glied, Endglied, synonym mit extremitas (← sub a), extremum (← sub b), finis (← sub a) und ultimum (←): terminus dicitur, quod est ultimum cuiuslibet rei, ita quod nihil de primo terminato est extra ipsum terminum et omnia, quae sunt eius, continentur intra ipsum, 5 met. 19 a; vgl. quodl. 1. 10. 22 ad 1; Aristoteles: Metaph. IV. 17, 1022. a. 4 sq.; esse autem aliquod potest dici terminum tripliciter, vel secundum durationem totam, . . . vel ratione partium durationis, . . . vel ratione suppositi, 1 sent. 8. 2. 1 c; ponit quattuor modos, quibus dicitur terminus, quorum primus est, secundum quod in qualibet specie magnitudinis finis magnitudinis vel habentis magnitudinem dicitur terminus, sicut punctus dicitur terminus lineae et superficies corporis vel etiam lapidis habentis quantitatem, 5 met. 19 b; vgl. ib. 10 c; 7 met. 2 a; cg. III. 68; nom. 8. 4; termini sunt nobiliores his, quae sunt intermedia inter terminos, sicut terminus terminato et continens contento, 2 cael. 20 e; vgl. th. I. 102. 1 ad 1; I. II. 57. 2 c.

b) Ende, Ziel, synonym mit finis (← sub a & b): secundus modus (quo terminus dicitur), est, secundum quod unum extremum motus vel actionis dicitur terminus, hoc scilicet, ad quod est motus, et non a quo, sicut terminus generationis est esse, non autem non esse, quamvis quandoque ambo extrema motus dicantur terminus largo modo, scilicet a quo et in quod, prout dicimus, quod omnis motus est inter duos terminos, 5 met. 19 b; vgl. th. I. 14. 2 c; 1 cael. 8 h; 2 cael. 7 e.

c) Zweck, synonym mit finis (← sub b): tertio modo dicitur terminus, cuius causa fit aliquid, hoc enim est ultimum intentionis, sicut terminus secundo modo dictus est ultimum motus vel operationis, 5 met. 19 b.

d) Begriff, begriffliche Wesenheit, synonym mit definitio (← sub b) und ratio (← sub i & k): dicitur alio modo finis quantum ad essentiam rei, sicut ultima differentia constitutiva est, ad quam finitur essentia speciei, unde illud, quod significat essentiam rei, vocatur definitio vel terminus, 1 sent. 43. 1. 1 c; quartus modus (quo terminus dicitur), est, secundum quod substantia rei, quae est essentia et definitio significans quod quid est res (→ quis sub a), dicitur terminus, est enim terminus cognitionis. Incipit enim cognitio rei ab aliquibus signis exterioribus, quibus pervenitur ad cognoscendam rei definitionem; quo cum perventum fuerit, habetur perfecta cognitio de re. Vel dicitur terminus cognitionis definitio, quia infra ipsam continentur ea, per quae scitur res; si autem mutetur una differentia, vel addatur vel subtrahatur, iam non erit eadem definitio. Si autem est terminus cognitionis, oportet quod sit rei terminus, quia cognitio fit per assimilationem cognoscentis ad rem cognitam, 5 met. 19 b; principiis, quorum termini sunt quaedam communia, th. I. 2. 1 c; dicitur autem aliquid possibile vel impossibile absolute ex habitudine terminorum, ib. 25. 3 c; vgl. ib. 39. 4 ob. 2; III. 16. 7 ad 4; cg. I. 10 & 58; III. 49; 1 anal. 19 c; 2 anal. 6 c & d; 2 phys. 5 d; definitio ideo dicitur terminus, quia includit totaliter rem, ita scilicet, quod nihil rei est extra definitionem, cui scilicet definitio non (?) conveniat, nec aliquid aliud est infra definitionem, cui scilicet definitio (? non) conveniat, 1 perih. 4 a.

e) sprachlicher Ausdruck eines Begriffs, synonym mit dictio (← sub b), locutio (← sub c) und nomen (← sub a).




terrenus, a, um



a) aus Erde seiend, erdig, erdartig, synonym mit terrestris (← sub a).

b) auf der Erde seiend, zur Erde gehörig, irdisch, ebenfalls synonym mit terrestris (← sub b), der Gegensatz zu caelestis (←) .




terrestris, e



a) aus Erde seiend, erdig, erdartig, synonym mit terrenus (← sub a).

b) auf der Erde seiend, zur Erde gehörig, irdisch, ebenfalls synonym mit terrenus (← sub b), der Gegensatz zu caelestis.




testamentum



a) Vertrag, Bund, Vermächtnis: testamentum dupliciter sumitur in Scripturis, uno modo communiter pro quolibet pacto, quod quidem testibus confirmatur, . . . alio modo testamentum accipitur magis stricte pro dispositione hereditatis percipiendae, quam necesse est secundum leges certo numero testium confirmare. 1 Cor. 11. 6; vgl. Gal. 4. 8; th. III. 78. 3 ad 3; 4 sent. 8. 2. 2. 3 ad 1.

b) Vertrag, Bund, Vermächtnis Gottes; testamentum generaliter est omne pactum Dei, . . . vel testamentum . . . dicitur quasi manifestatio et certificatio mentis divinae sive quod aliquid velit Deus, Ps. 24 h.




tetragonismus



Verquadratung, d. i. Umwandlung in ein Quadrat: demonstravit tetragonismum id est quadraturam circuli, 1 anal. 17 b; vgl. 1 phys. 2 f; de tetragonismo id est de quadratura superficiei aeque distantium laterum non quadratae, quam quadrare dicimur, cum invenimus quadratum ei aequale, 3 met. 4 g.




theologia



a) Theologie, d. i. Lehre von Gott und den göttlichen Dingen: theologia sive scientia divina, th. I. 1. 1 ob. 2; dicitur enim theologia quasi sermo de Deo, ib. 7 a; dicitur enim (haec scientia) scientia divina sive theologia, inquantum praedictas substantias considerat, 1 met. prol.; vgl. 6 met. g-i.

b) christliche Theologie: quae facile est solvere etiam parum in theologia exercitatis, cg. IV. 25.




theologicus, a, um



theologisch, d. i. sich auf Gott beziehend.




theologus



a) Gotteslehrer, Gottesgelehrter, Theosoph: fuerunt quidam, qui vocabantur poetae theologi, sicut Orpheus, Hesiodus et Homerus, quia sub tegumento quarundam fabularum divina hominibus tradiderunt, 2 meteor. 1 b; fuerunt quidam poetae theologi, sic dicti, quia de divinis carmina faciebant, 1 met. 4 g; vgl. ib. e; 3 met. 11 c; 4 phys. 1 h; 1 cael. 22 f.

b) christlicher Theologe: pertinet ad theologum ex parte animae, th. I. 75 pr.; vgl. ib. 78 pr.; I. II. 7. 2 c; ad theologum autem, cui omnes aliae artes deserviunt, ib. I. II. 7. 2 ad 3; aliter considerat de creaturis philosophus et aliter theologus, cg. II. 4 t.




theorema



a) Angeschautes, Erscheinung, Einbildung, synonym mit phantasia, phantasma (← sub b) und imaginatio (← sub a): nanciscuntur in dormiendo meliora theoremata, verit. 28. 3 ad 7; vgl. 1 eth. 20 c.

b) Lehrsatz, Lehre: liber Euclidis dicitur liber elementorum, quia in eo demonstrantur prima geometriae theoremata, ex quibus aliae demonstrationes procedunt, 3 met. 8 b; vgl. th. I. II. 76. 2 c; 1 meteor. 3 h.




theoricus, a, um



anschauend, betrachtend, auf die Anschauung oder Betrachtung sich beziehend, derselben dienend, zu ihr gehörig, synonym mit speculativus (←), der Gegensatz zu operativus und practicus (←): theoricum vero, quod ordinatur ad solam cognitionem veritatis, trin. 2. 1. 1 ad 4; non oportet, ut si alicuius activae scientiae aliqua pars dicatur theorica, quod propter hoc illa pars sub speculativa scientia ponatur, ib.




timor



Furcht: (timor) pertinet autem ad appetitum sensitivum, th. I. II. 41. 1 c; timor nullo modo est in concupiscibili (← sub b), ib. 2 ad 3; timor vero, cum sit in irascibili (←), ib. 42. 3 ad 2; vgl. ib. 23. 1 c; 3 sent. 15. 2. 2. 3 c; timor est de malo futuro arduo, quod non potest de facili vitari, th. I. II. 42. 3 c; vgl. ib. 41. 1 c, 2 c & ad 3; 42. 3 c & ad 3; cg. I. 89; timor est de futuro malo, quod excedit potestatem timentis, ut scilicet ei resisti non possit, th. I. II. 41. 4 c; timor per se et primo respicit ad malum, quod refugit, quod opponitur alicui bono amato, . . . Secundario vero respicit ad id, per quod provenit tale malum, ib. 43. 1 ad 1; vgl. ib. 42. 1 c; II. II. 19. 1 c; Rom. 8. 3; timor addit supra fugam seu abominationem quandam depressionem animi propter difficultatem mali, th. I. II. 25. 1 c; sequitur etiam in timore ex parte corporis contractio caloris et spirituum ad interiora, ib. 44. 1 c; vgl. ib. 3 c; 45. 4 ad 1.




topicus, a, um



a) wissenschaftliche Gemeinplätze betreffend, sich auf solche beziehend, zu solchen gehörend, synonym mit dialecticus (←) .

b) Topica sive liber Topicorum, die Topik des Aristoteles; vgl. 1 anal. 1 a; 1 phys. 2 d; 1 cael. 5 b; ente 3 e.




totalitas



Ganzheit: per quandam totalitatem et simplicitatem, th. I. 57. 1 c; primus autem totalitatis modus, ib. 76. 8 c; vgl. ib. II. II. 184. 2 c; cg. II. 72.




totalus, a, um



ganzflügelig, d. i. mit ungeteilten Flügeln: dicitur autem animal totalum, quod habet totas alas integras et continuas, sicut vespertilio, 2 anal. 14 e; qui quidem spiritus complantatus est per subtiles poros corporis, cuiusmodi sunt animalia sensitiva, quae vocantur totala, sicut vermes (?) et vespae et muscae. Et huiusmodi dicuntur totala, quae in qualibet parte alata et per totum corpus, somno 4 k.




totus, a, um



a) ganz, synonym mit omnis und perfectus (← sub a), der Gegensatz zu pars (← sub a): totum dicitur respectu partium, th. I. 8. 2 ad 3; totum dicitur, quod habet partes, ib. 10. 1 ob. 3; cum totum sit, quod dividitur in partes, ib. 76. 8 c; cum enim totum dicatur per relationem ad partes, cg. II. 72; in toto sunt in potentia partes, 1 anal. 38 f; vgl. 5 met. 21 f; definitur enim unumquodque totum esse, cui nihil deest, 3 phys. 11 c; haec est definitio totius totum est, cuius nihil est extra, ib.; totum et perfectum idem est, 3 sent. 27. 3. 4 c; perfectum enim et totum aut sunt idem, aut fere idem significant, 5 met. 18 a; vgl. 3 phys. 11 c; 1 cael. 2 f.

b) Weltganze, Weltall, synonym mit omne und universum (← sub b): totum, id est universum, cuius partes sunt particularia corpora, 1 cael. 2 i.




traditio



a) Hingabe, Übergabe: quo designatur traditio canonicatus, th. III. 62. 1 c; primo fuit Christi traditio, ib. 83. 5 ad 3; loquitur de traditione ad mortem, cg. IV. 34; scilicet vestis traditionem, 4 sent. 6. 2. 1. 3 c.

b) Überlieferung: ex traditione sacrae Scripturae, th. II. II. 140. 2 a; ex traditione apostolorum, ib. III. 83. 4 ad 2; secundum traditiones Scripturae, cg. IV. 34; est gravius, quam traditiones hominum, Matth. 15 a.




traductio



a) Hinüberführung, Hinüberbringung: quod intelligatur de traductione in domum, th. III. 29. 2 ad 3.

b) Erzeugung durch Hinüberführung des Samens: traductio duo importat, scilicet originem et decisionem; non enim ignis generatus ab igne generante traduci proprie dicitur, similiter nec lignum divisum in partes dicitur, quod eius una pars ab alia traducatur, unde traductio proprie dicitur in generatione animatorum, quae est per decisionem seminis, 2 sent. 18. 2. 1 c; considerandum est de traductione hominis ex homine, th. I. 118 pr.; vgl. cg. II. 86; III. 130; 4 sent. 26. 1. 1 c; mal. 4. 3 c.




transcendens



a) hinübersteigend, überschreitend: excellentissimae substantiae transcendentis omnia intelligibilia, cg. I. 3; utpote omnino transcendens tempus, ib. III. 61.

b) Transzendentales, d. i. dasjenige, was in Bezug auf die Allgemeinheit des Seins und der Aussage alles, auch die höchsten Gattungen des Seins (→ praedicamentum sub b) übersteigt oder der modus generaliter consequens omne ens (verit. 1. 1 c): multitudo, quae non est in aliquo genere, sed est de transcendentibus, th. I. 30. 3 c; unum cum sit de transcendentibus, ib. ad 1; hoc nomen res est de transcendentibus, ib. 39. 3 ad 3. Der Transzendentalien gibt es fünf, nämlich diese: res, aliquid, unum, verum, bonum (vgl. verit. 1. 1 c), oder wenn man das ens noch hinzurechnet (generis 2) sechs.




transcorporatio



Umkörperung, d. i. Versetzung der Seele aus einem Körper in einen andern (vgl. cg. II. 38): sicut dicebant transcorporationem ponentes, ib. III. 144; ex transcorporatione, quam ponebat, 4 sent. 44. 3. 3. 2 c; posuerunt transcorporationem animarum, pot. 3. 10 c.




transfiguratio



a) Umgestaltung, Umformung: octavus modus est iuxta transfigurationem, th. I. 42. 2 ob. 1; transfiguratio litterarum (← sub a) manifestat sonum pervenire successive ad auditum, sensu 16 d.

b) Verklärung: assumptio claritatis transfiguratio dicitur, th. III. 45. 1 ad 2; vgl. ib. I. 43. 7 ad 6; 3 sent. 16. 2. 1 c.




transiens



übergehend, vorübergehend, synonym mit pertransiens und transitivus (←), der Gegensatz zu manens und permanens (←) .




transitivus, a, um



übergehend, vorübergehend, synonym mit transiens und pertransiens (←), der Gegensatz zu manens und permanens (←) .




translative



nach Weise oder im Sinne der Übertragung, synonym mit metaphorice und transumptive (←) .




translativus, a, um



übertragend, den Sinn übertragend, im übertragenen Sinne verstanden, synonym mit metaphoricus und transumptivus (←) .




translator



Übertrager, Übersetzer: ad officium boni translatoris pertinet, ut ea, quae sunt catholicae fidei, transferens servet sententiam, mutet autem modum loquendi secundum proprietatem linguae, in quam transfert. Apparet enim, quod, si ea, quae in Latino litteraliter dicuntur, vulgariter exponantur, indecens erit expositio, si semper verbum ex verbo sumatur. Multo igitur magis, quando ea, quae in una lingua dicuntur, transferuntur in aliam ita, quod verbum sumatur ex verbo, non est mirum, si aliqua dubietas relinquatur, Graec. pr.




transmutatio



a) Umänderung, Veränderung im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. der Übergang aus einem Sein in ein andres Sein, synonym mit conversio, immutatio (← sub b) und mutatio (←): est tamen in poenis eorum transmutatio, th. I. 10. 3 ad 2; fit transmutatio solum secundum figuram, cg. III. 104.

b) Veränderung im uneigentlichen Sinne, d. i. Übergang aus dem Sein in das Nicht-Sein, synonym mit annihilatio: tertia autem (transmutatio) est, secundum quod omnis creatura vertibilis est in nihil, th. III. 13. 2 c.




transubstantiatio



Umsubstanziierung, Umsubstanzung, synonym mit conversio substantialis (→ conversio sub b), d. i. diejenige Veränderung, wodurch ein Ding nicht bloß seiner Form, sondern auch seiner Materie, also seiner ganzen Substanz nach in ein andres umgewandelt wird: tota substantia panis convertitur in totam substantiam corporis Christi, et tota substantia vini in totam substantiam sanguinis Christi; unde haec conversio non est formalis, sed substantialis, nec continetur inter species motus naturalis, sed proprio nomine potest dici transubstantiatio, th. III. 75. 4 c; vgl. ib. 8 c; in transubstantiatione non est motus aliquis, cum non sit subiectum commune, 4 sent. 8. 2. 1. 3 ad 1. 1.




transumptive



nach Weise oder im Sinne der Übertragung, synonym mit metaphorice und translative (←) .




transumptivus, a, um



übertragend, den Sinn übertragend, im übertragenen Sinne verstanden, synonym mit metaphoricus und translativus (←) .




trinitas



a) Dreiheit, Dreieinigkeit, Dreifaltigkeit: nomen trinitatis in divinis significat determinatum numerum personarum, th. I. 31. 1 c; divina trinitas arcem quandam tenet inter plurimas trinitates ab ea derivatas, decret. 1; circa unitatem essentiae et trinitatem personarum, ib. 2; trinitas quaedam invenitur in mente, verit. 10. 7 ad 1; investigat multos modos trinitatis in anima nostra, ib. 25. 3 ad 4.

b) göttliche Dreieinigkeit, heilige Dreifaltigkeit: hoc nomen trinitas secundum etymologiam vocabuli videtur significare unam essentiam trium personarum, secundum quod dicitur trinitas quasi trium unitas. Sed secundum proprietatem (Eigentlichkeit, eigentliche Bedeutung) vocabuli significat magis numerum personarum unius essentiae, th. I. 31. 1 ad 1; vgl. ib. ad 2-5; 1 sent. 24. 2. 2 ad 2.




tristitia



a) Trauer, Traurigkeit, Betrübnis im Sinne eines Affektes, der Gegensatz zu delectatio, gaudium und laetitia (←): tristitia, secundum quod est passio animalis in parte sensitiva, 3 sent. 15. 2. 2. 1 c; tristitia est motus appetitus apprehensionem sequentis, th. I. II. 36. 1 c; tristitia media est inter duas passiones irascibilis. Sequitur enim timorem, . . . praecedit autem motum irae, ib. 25. 1 c; proprium enim obiectum tristitiae est proprium malum, ib. 35. 8 c; tristitia est de malo praesenti, ib. 42. 3 ad 2; eius obiectum (sc. tristitiae) est malum iam inhaerens, cg. I. 89; tristitia, cum sit in concupiscibili, respicit malum absolute, th. I. II. 42. 3 ad 2.

b) Schmerz im allgemeinen Sinne dieses Wortes, synonym mit dolor (←): quandoque tamen tristitia large loquendo dolor dicitur, 3 sent. 15. 2. 3. 2 c.




tropicus, a, um



uneigentlich, bildlich, figürlich, synonym mit tropologicus (←) .




tropologicus, a, um



uneigentlich, bildlich, figürlich, synonym mit tropicus (←) .




tunc



damals, der Gegensatz zu nunc (←): tunc significat tempus determinatum per aliquod prius nunc, sive propinquum, sive remotum. Possumus enim dicere, quod tunc destructa est Troia, et tunc factum est diluvium. Oportet enim, quod id, quod dicitur factum tunc, includatur ad aliquod nunc vel instans praecedens. Oportebit enim dicere, quod sit aliquod tempus determinatae quantitatis ab hoc tempore praesenti in illud nunc, quod erat in praeterito, et sic patet, quod hoc, quod dico tunc, differt a secunda significatione nunc in duobus, quia tunc semper est ad praeteritum, et indifferenter se habet ad propinquum et remotum; sed nunc se habet ad propinquum, sed indifferenter ad praeteritum et futurum, 4 phys. 21 e.




typicus, a, um



bildlich, vorbildlich.




tyrannicus, a, um



tyrannisch (→ tyrannus), synonym mit despoticus (←) .




tyrannus



Tyrann: si igitur regimen iniustum per unum tantum fiat, qui sua commoda ex regimine quaerat, non autem bonum multitudinis sibi subiectae, talis rector tyrannus vocatur, nomine a fortitudine derivato, quia scilicet per potentiam opprimit, non per iustitiam regit, unde et apud antiquos potentes quique tyranni vocabantur, regim. 1. 1; tyranni enim proprietas est, propriam et solam sui utilitatem et commodum quaerere, ut dictum est supra et Philosophus tradit in VIII. Ethic. (Nic. 12, 1160. b. 2 sqq.), ubi ponit, quod sic se habet tyrannus ad subditos, sicut dominus ad servos et sicut artifex ad organum et instrumentum, ib. 3. 7; vgl. 5 met. 1 a; 8 eth. 10 c.


S Inhaltsverzeichnis U




© 2006 Fundación Tomás de Aquino
Alle Rechte vorbehalten