verletzend.
- Zu amor laesivus → amor sub a; zu passio l. → passio sub b.
Freude, Fröhlichkeit, der Gegensatz zu tristitia (← sub a): laetitia quidem (exprimit) effectum interiorem (gaudii), secundum quod ipse affectus dilatatur quasi roboratus et perfectus ex appetibilis coniunctione, unde et passio gaudii cum dilatatione cordis perficitur; dicitur enim laetitia quasi latitia, 4 sent. 49. 3. 1. 4 c.
a) Tragung, Dahintragung, Fortbewegung: et dicit, quod motus secundum locum non habet nomen commune generis, neque nomina propria specierum, sed imponit ei nomen commune, ut vocetur latio, quamvis hoc nomen non sit proprium omnino motus localis in communi. Illa enim solum dicuntur proprie ferri, quae sic moventur secundum locum, quod non est in potestate eorum, quod stent; et huiusmodi sunt illa, quae non moventur a seipsis secundum locum, sed ab aliis, 5 phys. 4 d; vgl. 1 cael. 3 c & g & 21 d; 1 gener. 10 e, 11 b & c; 12 met. 7 d.
- Zu motus lationis secundum locum → motus sub a.
- Als Arten der latio gehören hierher: 1. latio circularis (4 phys. 14 g & 15 a) = die kreisförmige Fortbewegung. 2. l. prima (2 cael. 8 b) = die erste Fortbewegung, nämlich der motus diurnus, quo totum caelum revolvitur per motum primi mobilis ab oriente usque in occidentem, ib.
b) Vorbringung, Vorschlag, Erlass: non erant per aliquam legis lationem institutae, th. I. II. 103. 1 c; vgl. 3 sent. 37. 1. 2. 2 ad 5.
Verborgen-Sein: Prima fuit ponentium latitationem, 2 sent. 1. 1. 4 ad 4.
a) Breite im buchstäblichen und bildlichen Sinne des Wortes: latitudo est quaedam dimensio magnitudinis corporalis, th. I. II. 33. 1 c; attenditur enim latitudo hominis secundum distantiam, quae est inter dextrum et sinistrum, 2 cael. 2 d; vgl. ib. l; latitudo autem (attenditur) secundum distantiam meridiei et septentrionis, ib. 3 f; vgl. ib. 17 b; 2 meteor. 10 b; per latitudinem (designat) affectum dilectionis ad omnia, th. I. 3. 1 ad 1.
b) Latitüde, Spielraum: talis dispositio quandam latitudinem habet, th. I. II. 51. 1 c; ista quantitas quandam latitudinem habet, ib. III. 33. 2 ad 2; sed habet latitudinem quandam, 7 eth. 1 a.
a) Akt der Anbetung d. i. der Verehrung Gottes als des höchsten Herrn Himmels und der Erde: talis servitus (qua Deus colitur, quia ipse omnia fecit et quia summum in omnibus rebus obtinet principatum) nomine latriae designatur apud Graecos, th. II. II. 81. 1 ad 3; (nomen latriae) uno . . . modo potest significare humanum actum ad cultum Dei pertinentem, ib. 94. 1 ad 2; secundo modo (latria) est actus virtutis, 3 sent. 9. 1. 1. 1 c; vgl. th. I. II. 100. 4 ad 1; cg. III. 119.
b) Tugend der Anbetung oder Gottesverehrung, synonym mit eusebia (←), religio (← sub a) und theosebia (vgl. th. II. II. 81. 1 ad 4; 84. 1 ob. 1; 3 sent. 9. 1. 1. 1 c): alio modo accipitur latria, prout est idem religioni, (et) sic, cum sit virtus, de ratione eius est, quod cultus divinus exhibeatur ei, cui debet exhiberi, ib. 94. 1 ad 1; tertio modo (latria) est virtus, 3 sent. 9. 1. 1. 1 c; vgl. ib. 1. 2. 7 c; cg. I. 93.
- Über den Unterschied zwischen latria und dulia (← sub b) heißt es: dulia, quae debitam servitutem exhibet homini dominanti, alia virtus est a latria, quae exhibet debitam servitutem divino dominio, th. II. II. 103. 3 c; latria per excellentiam dicitur dulia, inquantum Deus excellenter est dominus, ib. ad 1; vgl. 3 sent. 9. 2. 1 ad 1.
c) Weise, Materie der Anbetung oder Gottesverehrung: quandoque enim (nomen latriae sumitur) pro eo, quod Deo in obsequium exhibetur, sicut sacrificium, genuflectiones et huiusmodi, 3 sent. 9. 1. 1. 1 c; primo modo latria non est virtus, sed materia virtutis, ib.
lobenswert.
Lob: laus est sermo elucidans magnitudinem virtutis, vel ex hoc saltem sequitur, Ps. 17 b; laus proprie secundum respectum ad alterum, quod dignius est, attenditur, 2 sent. 24. 1. 3. 2 c.
- Über den Unterschied zwischen laus, gloria & honor → gloria sub a und honor.
- Arten der laus sind: laus mentalis & l. vocalis (th. II. II. 13. 4 c; 2 sent. 2. 2. 2 ad 5) = das Lob in Gedanken und das in Worten.
gesetzlich, gesetzmäßig, d. i. dem positiven Gesetze entsprechend oder durch dasselbe bestimmt: dicit autem, illa esse legalia, quae sunt statuta et determinata per legem positivam, quae competit legislatoribus, 5 eth. 1 a. Unter dem Gesetze ist aber hier gemeint:
a) das Gesetz im Allgemeinen, wenn z. B. von debitum legale (→ debitus sub a), iniustitia l. (→ iniustitia sub b), iniustum l. (→ iniustus), ius l. (→ ius sub a), iustitia l. (→ iustitia sub a & b), iustum l. et iustus l. (→ iustus), lex l. (→ lex sub a), servitus l. (→ servitus sub a), utilitas l. (→ utilitas sub b) die Rede ist;
b) das bürgerliche oder weltliche Gesetz im Gegensatze zu dem kanonischen oder kirchlichen Gesetz, wenn es z. B. heißt: legalis computatio attendit descensum a communi radice ex utraque parte, 4 sent. 40. 1. 2 c;
c) das Gesetz des Alten Bundes, wenn z. B. gesprochen wird von figura legalis(→ figura sub c), generatio l.(→ generatio sub a), irregularitas l.(→ irregularitas sub b), observantia l.(→ observantia sub c), observatio l.(→ observatio sub c), pontifex l. (th. III. 22. 5 c), sacerdos l.(→ sacerdos), sacerdotium l.(→ sacerdotium), sacramentum l.(→ sacramentum sub b).
a) lesen: lex a legendo vocata est, th. I. II. 90. 4 ad 3; est enim intelligere quasi intus legere, verit. 1. 12 c.
b) Vorlesung halten: haec propositio reprobata fuit ab omnibus magistris tunc Parisiis legentibus, mal. 16. 4 c.
gesetzgebend, gesetzgeberisch.
- Zu ars legispositiva → ars sub b; zu scientia l. → scientia sub a.
gesetzmäßig, rechtmäßig.
a) Gesetz im Allgemeinen, es sowohl einer Gesetzessammlung, als in dem eines einzelnen Gesetzes verstanden: lex a legendo vocata est, quia scripta est, th. I. II. 90. 4 ad 3; lex quaedam regula est et mensura actuum, secundum quam inducitur aliquis ad agendum vel ab agendo retrahitur; dicitur enim lex a ligando, quia obligat ad agendum, ib. 1 c; definitio legis, quae nihil est aliud, quam quaedam rationis ordinatio ad bonum commune et ab eo, qui curam communitatis habet, promulgata, ib. 4 c; vgl. ib. 91. 1 c; 92. 1 c; 94. 2 ob. 1; 99. 1 ob. 1; cg. III. 114 & 115; cum lex sit regula quaedam et mensura, dicitur dupliciter esse in aliquo. Uno modo, sicut in mensurante et regulante. Et quia hoc est proprium rationis, ideo per hunc modum lex est in ratione sola. Alio modo, sicut in regulato et mensurato. Et sic lex est in omnibus, quae inclinantur in aliquid ex aliqua lege, ita quod quaelibet inclinatio proveniens ex aliqua lege potest dici lex, non essentialiter, sed quasi participative, th. I. II. 90. 1 ad 1; vgl. ib. 3 ad 1; 91. 2 c & 6 c.
- Zu bonum secundum legis positionem → bonus sub b; zu disciplina l. → disciplina sub c; zu iustum secundum l. positionem → iustus; zu malum secundum l. positionem → malus sub b; zu observantia l. → observantia sub c; zu praeceptum l. & l. naturae sive naturalis → praeceptum; zu prudentia l. positiva → prudentia sub a; zu sacerdos novae & veteris l. → sacerdos; zu sacerdotium veteris l. → sacerdotium; zu sacramentum l. Mosaicae, novae & veteris l. → sacramentum sub b; zu status l. → status sub c; zu substantia l. → substantia sub h.
- Als Arten der lex gehören hierher: 1. lex aeterna (th. I. II. 19. 4 c; 91. 1 c; 93. 1 c & 3 c) = das ewige Gesetz, m. a. W. der Plan der göttlichen Weltregierung, wie er von Ewigkeit her in der Vernunft Gottes existierte. 2. l. amoris sive caritatis & l. timoris (ib. 100. 7 ob. 4; 107. 1 ad 2; II. II. 108. 1 ob. 3; praec. prol.) = das Gesetz der Liebe und das der Furcht oder das auf der Liebe zu Gott und das auf der Furcht vor ihm basierende Gesetz, m. a. W. das Gesetz des Neuen und das des Alten Bundes. 3. l. caritatis, → l. amoris. 4. l. carnis sive fomitis sive membrorum sive concupiscentiae (th. I. II. 90. 1 ad 1; 91. 6 ob. 1; 93. 3 ob. 1; III. 27. 3 c; praec. prol.; quodl. 4. 11. 22 ad 1) = das Gesetz des Fleisches oder des Zunders oder der Glieder oder der bösen Begierlichkeit. 5. l. civilis (cg. IV. 78) = das bürgerliche Gesetz, welches dem kanonischen Gesetze gegenübersteht. 6. l. communis & l. privata (th. I. 108. 8 ad 2; II. II. 96. 1 c & ad 1; 5 eth. 12 c) = das gemeinsame oder allgemeine (vgl. l. particularis) und das private Gesetz oder Privilegium (sunt enim quaedam, quae simpliciter in communi ponuntur, et haec sunt leges communes, . . . Quaedam vero sunt, quae sunt communia quantum ad aliquid et singularia quantum ad aliquid, et huiusmodi dicuntur privilegia, quasi leges privatae, quia respiciunt singulares personas et tamen potestas eorum extenditur ad multa negotia, th. I. II. 96. 1 ad 1). 7. l. concupiscentiae, → l. carnis. 8. l. democratica & l. tyrannica (ib. 92. 1 ad 4; 5 eth. 2 a) = das von einer demokratischen oder Volks- Regierung und das von einem Tyrannen erlassene Gesetz. 9. l. Dei sive divina & l. hominis sive humana (th. I. II. 91. 3 c, 4 c & 5 c; cg. III. 117, 123 & 128) = das von Gott den Menschen gegebene oder göttliche und das von dem Menschen seinesgleichen gegebene oder menschliche Gesetz. 10. l. divina, → l. Dei. 11. l. evangelica sive evangelii sive nova & l. vetus (th. I. 1. 4 ob. 2; I. II. 91. 5 c; cg. I. 5; III. 124 & 125; quodl. 4. 8. 13 c; praec. prol.) = das Gesetz des Evangeliums oder des Neuen und das des Alten Bundes. 12. l. evangelii, → l. evangelica. 13. l. factorum sive mandatorum (Eph. 2. 5) = das Gesetz der Taten oder der Gebote (Dicitur autem lex mandatorum . . . propter duo. Primo quidem propter magnum numerum mandatorum legalium, intantum, quod ab hominibus servari non possunt . . . Vel dicitur mandatorum, id est factorum, . . . quia praecipiebat tantum, quid facere deberent, sed non conferebat gratiam, per quam ad legem implendam iuvarentur, ib.). 14. l. fidei sive gratiae (th. I. II. 106. 3 c & ad 1; 107. 1 ad 3 & 3 ob. 1; quodl. 4. 8. 13 c; praec. prol.) = das Gesetz des Glaubens oder der Gnade, m. a. W. das Gesetz des Neuen Bundes, inquantum eius principalitas consistit in ipsa gratia, quae interius datur credentibus sive quae manifestatur in fide per dilectionem operante, th. I. II. 107. 1 ad 3 & 108. 1 c; vgl. ib. 99. 2 ad 3; 100. 12 c. 15. l. fomitis, → l. carnis. 16. l. gratiae, → l. fidei. 17. l. hominis, → l. Dei. 18. l. humana, ≈ . 19. l. iniusta & l. iusta (ib. 96. 4 c) = das ungerechte und das gerechte Gesetz (Dicuntur autem leges iustae et ex fine, quando scilicet ordinantur ad bonum commune, et ex auctore, quando scilicet lex lata non excedit potestatem ferentis, et ex forma, quando scilicet secundum aequalitatem proportionis imponuntur subditis onera in ordine ad bonum commune . . . Iniustae autem sunt leges dupliciter. Uno modo per contrarietatem ad bonum humanum e contrario praedictis, vel ex fine, sicut cum aliquis praesidens leges imponit onerosas subditis, non pertinentes ad utilitatem communem, sed magis ad propriam cupiditatem vel gloriam, vel etiam ex auctore, sicut cum aliquis legem fert ultra sibi commissam potestatem, vel etiam ex forma, puta [z. B.] cum inaequaliter onera multitudini dispensantur, etiamsi ordinentur ad bonum commune . . . Alio modo leges possunt esse iniustae per contrarietatem ad bonum divinum, sicut leges tyrannorum inducentes ad idololatriam vel ad quodcumque aliud, quod sit contra legem divinam, ib.). 20. l. iusta, → l. iniusta. 21. l. legalis (ib.) = das gesetzmäßige Gesetz, m. a. W. dasjenige Gesetz, welches dem Begriffe eines Gesetzes entspricht. 22. l. libertatis & l. servitutis (ib. 108. 1 c & ad 2; 4 c; quodl. 4. 8. 13 c) = das Gesetz der Freiheit und das der Knechtschaft (lex nova dicitur lex libertatis dupliciter, uno modo, quia non arctat nos ad facienda vel vitanda aliqua, nisi quae de se sunt vel necessaria vel repugnantia saluti, quae cadunt sub praecepto vel prohibitione leges; secundo, quia huiusmodi etiam praecepta vel prohibitiones facit nos libere implere, inquantum ex interiori instinctu gratiae ea implemus, th. I. II. 108. 1 ad 2). 23. l. mandatorum, → l. factorum. 24. l. Maurorum sive Saracenorum (cg. I. 23; III. 65 & 69; pot. 3. 7 c) = das bei den Mauren oder Sarazenen geltende Gesetz. 25. l. membrorum, → l. carnis. 26. l. mundana (praec. 9) = das weltliche Gesetz. 27. l. naturae sive naturalis & l. scripta sive scripturae (th. I. 60. 5 a; I. II. 91. 2 c; 94. 5 ad 1; 96. 2 ad 3; 97. 1 ad 1; cg. III. 117; IV. 55; quodl. 4. 8. 13 c; praec. prol.; nom. 10. 1; 3 sent. 37. 1. 3 c; 4 sent. 33. 1. 1 c) = das Natur- oder natürliche (lex naturae . . . nihil aliud est, nisi lumen intellectus insitum nobis a Deo, per quod cognoscimus, quid agendum et quid vitandum, praec. prol.; ipsae naturales inclinationes rerum in proprios fines, quas dicimus esse naturales leges, nom. 10. 1) und das geschriebene Gesetz (Gottes). 28. l. nova, → l. evangelica. 29. l. particularis & l. universalis (cg. III. 76) = das besondere und das allgemeine Gesetz; vgl. l. communis. 30. l. praeparatoria (th. I. II. 91. 5 ad 2) = das (ad Christi susceptionem, ib.) vorbereitende Gesetz oder das Gesetz des Alten Bundes. 31. l. privata, → l. communis. 32. l. Saracenorum, → l. Maurorum. 33. l. scripta, → l. naturae. 34. l. scripturae, ≈ . 35. l. servitutis, → l. libertatis. 36. l. Spiritus sancti (ib. 96. 5 ad 2) = das Gesetz oder die Führung (ductus sive ductio, ib.) des h. Geistes. 37. l. timoris, → l. amoris. 38. l. tyrannica, → l. democratica. 39. l. universalis, → l. particularis. 40. l. vetus, → l. evangelica.
b) das weltliche oder bürgerliche Gesetz: Nullus, qui non est exercitatus in armis, secundum leges est admittendus ad militiam corporalem, quodl. 4. 12. 23 ob. 18.
c) Gesetz des Alten Bundes: lex uno modo dicitur tota scriptura veteris testamenti, . . . quandoque vero dicitur lex scriptura quinque librorum Moysis, . . . tertio dicitur lex decalogus praeceptorum, . . . quarto dicitur lex tota continentia caeremonialium, . . . quinto dicitur lex aliquod speciale praeceptum caeremoniale, Rom. 5. 6; vgl. ib. 3. 2; th. I. 45. 1 ob. 1; 60. 5 a; I. II. 98. 5 a; II. II. 2. 7 c; 87. 1 c.
a) Buch im allgemeinen Sinne des Wortes: liber dicitur ex hoc, quod est receptivus scripturae, verit. 7. 1 ob. 3; vgl. ib. ob. 9.
- Eine Art des liber in diesem Sinne ist liber materialis (th. I. 24. 1 c; 3 sent. 31. 1. 2. 1 c; verit. 7. 1 ad 5; 12. 6 ad 1) = das materielle oder stoffliche Buch, d. i. das Buch im Sinne einer körperlichen Sache.
b) Buch im bildlichen Sinne des Wortes: Sicut enim in libro aliquid scribitur, ex quo in eo veritas rei intelligitur, ita etiam in intellectu describuntur similitudines rerum, per quas res cognoscuntur, unde intellectus possibilis ante intelligere comparatur tabulae, in qua nihil est scriptum, 1 sent. 40. 1. 2 ad 5.
- Als Arten des liber gehören hierher: 1. liber mortis & l. vitae (th. I. 24. 1 c & ad 1 & 3; 39. 8 c; 1 sent. 40. 1. 2 ad 5; 3 sent. 31. 1. 2. 1 c & 2. 3 c; 4 sent. 43. 1. 5. 1 c; verit. 7. 1 c, 4 c, 5 c & 8 c) = das Buch des Todes und das des Lebens (liber vitae in Deo dicitur metaphorice secundum similitudinem a rebus humanis acceptam. Est enim consuetum apud homines, quod illi, qui ad aliquid eliguntur, conscribuntur in libro, utpote milites vel consiliarii, qui olim dicebantur patres conscripti. Patet autem ex praemissis, quod omnes praedestinati eliguntur a Deo ad habendum vitam aeternam. Ipsa ergo praedestinatorum conscriptio dicitur liber vitae. Dicitur autem metaphorice aliquid conscriptum in intellectu alicuius, quod firmiter in memoria tenet, . . . Nam et in libris materialibus aliquid conscribitur ad succurrendum memoriae. Unde ipsa Dei notitia, qua firmiter retinet, se aliquos praedestinasse ad vitam aeternam, dicitur liber vitae. Nam sicut scriptura libri est signum eorum, quae fienda sunt, ita Dei notitia est quoddam signum apud ipsum eorum, qui sunt perducendi ad vitam aeternam, th. I. 24. 1 c; non est consuetum conscribi eos, qui repudiantur, sed eos, qui eliguntur. Unde reprobationi non respondet liber mortis, sicut praedestinationi liber vitae, ib. ad 3). 2. l. praescientiae divinae (verit. 12. 6 ob. 2 & ad 1) = das Buch des göttlichen Vorauswissens (prophetae in libro praescientiae dicuntur legere hac similitudine, quia ex ipso libro divinae praescientiae efficitur rerum futurarum notitia in mente prophetae, sicut ex lectione libri efficitur notitia rerum, quae scribuntur in libro, in mente legentis, ib. ad 1). 3. l. vitae, → l. mortis.
c) Buch im Sinne einer Metonymie, d. i. das Gebuchte oder dasjenige, was in einem Buche geschrieben steht: secundum quod requirebat librorum expositio, th. I. prol.; in libro primo de animalibus, cg. I. 5.
- Arten des liber in diesem Sinne sind: 1. liber apocryphus & l. authenticus (spir. 11 ad 2; verit. 15. 1 ad 1) = das einem Verfasser untergeschobene oder unechte und das eigenhändig geschriebene oder echte Buch. 2. l. authenticus, → l. apocryphus. 3. l. canonicus (th. I. 1. 8 ad 2) = das in den Kanon der h. Schrift aufgenommene Buch. 4. l. originalis (verit. 7. 1 ob. 15) = das ursprüngliche Buch.
a) frei, nicht unter einer Notwendigkeit stehend, synonym mit voluntarius (← sub c), der Gegensatz zu ligatus und necessarius (← sub a).
b) frei, nicht einem andern untergeben, synonym mit liberalis (← sub a), der Gegensatz zu illiberalis, servilis (← sub a) und servus (←) .
- Liber est causa sui (th. I. 96. 4 c), oder: liber est, qui sui causa est (ib. II. II. 19. 4 c; cg. III. 112; IV. 22; 3 sent. 34. 2. 2. 1 c), oder: liber est, qui est causa sui (2 Cor. 3. 3; vgl. 1 sent. prol. div.), oder: ille homo proprie dicitur liber, qui non est alterius causa, sed est causa sui ipsius (1 met. 3 c; vgl. th. I. 38. 1 ad 1; 1 pol. 2 g; 6 pol. 2 a; 7 pol. 2 r; 8 pol. 1 h), oder: liberum est, quod sui causa est (th. I. 21. 1 ad 3; 83. 1 ob. 3; cg. I. 72 & 88; II. 48), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἄνθρωπός, φαμέν, ἐλεύθερος ὁ αὑτοῦ ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν (Metaph. I. 2, 982. b. 25-26) = frei ist derjenige Mensch, welcher seiner selbst und nicht eines andern wegen da ist; servi enim dominorum sunt et propter dominos operantur et eis adquirunt, quidquid adquirunt, liberi autem homines sunt suiipsorum, utpote sibi adquirentes et operantes, 1 met. 3 c.
a) frei, sich für einen Freien geziemend, unabhängig, nicht einem andern dienend, synonym mit liber (← sub b), der Gegensatz zu illiberalis, servilis (← sub a) und servus (←) .
b) freigebig, der Gegensatz zu illiberalis und prodigus (←): ipse solus est maxime liberalis, th. I. 44. 4 ad 1; qui non est liberalis, amat eum, qui est liberalis, ib. I. II. 27. 3 ad 4; Thessalonicenses erant liberales, 1 Thess. 4. 1; vgl. 4 eth. 1 f, 2 m & 3 a-f.
- Über den Unterschied zwischen liberalis & magnificus → magnificentia.
Freigebigkeit, der Gegensatz zu illiberalitas und prodigalitas (←): secundum Philosophum in IV. Ethicorum (c. 2, 1120. b. 15) ad liberalem pertinet emissivum esse. Unde et alio nomine liberalitas largitas nominatur, quia, quod largum est, non est retentivum, sed emissivum. Et ad hoc idem pertinere videtur etiam nomen liberalitatis; cum enim aliquis a se emittit, quodammodo illud a sua custodia et dominio liberat et animum suum ab eius affectu liberum esse ostendit, th. II. II. 117. 2 c; vgl. 5 phys. 10 c; 4 met. 2 k; obiectum autem sive materia liberalitatis est pecunia et quidquid pecunia mensurari potest, th. II. II. 117. 3 c; vgl. ib. ad 1 & 2 c; liberalitatis materia quidem propinqua est cupiditas vel amor pecuniarum, materia autem remota ipsa pecunia, 4 eth. 1 b; vgl. ib. f-n; th. I. II. 60. 5 c; II. II. 117. 2 ad 1, 3 c & ad 3, 4 c; cg. I. 93; III. 30 & 131/132; 1 Thess. 4. 1.
- Über den Unterschied zwischen liberalitas & magnificentia → magnificentia.
a) nach Weise des Freien, aus freien Stücken, synonym mit libere (←), das Gegenteil von serviliter (←): illa servitia sunt Deo maxime accepta, quae liberaliter et non ex necessitate fiunt, th. II. II. 186. 5 ob. 5; non liberaliter, sed serviliter legem implent, cg. III. 128; vgl. ib. 130.
b) in freigebiger Weise, der Gegensatz zu illiberaliter & prodige: quod est sua liberaliter largiri, th. II. II. 117. 1 ad 2; vgl. 8 eth. 6 g.
auf freie Weise, ungezwungenerweise, synonym mit liberaliter (← sub a), der Gegensatz zu serviliter (←): illud dicitur aliquis facere libere, quod spontanea voluntate facit, 3 sent. 34. 2. 2. 1 c; vgl. verit. 24. 4 c.
a) Freiheit im Allgemeinen d. i. Freisein von irgendetwas.
- Als Arten der libertas gehören hierher: 1. libertas a culpa & l. a miseria (th. I. 83. 2 ad 3; 2 sent. 25. 1. 5 c; mal. 6. 1 ad 23; verit. 24. 10 ad 7) = das Freisein von Schuld und das von Elend. 2. l. a iustitia sive iustitiae & l. a peccato sive peccati (th. II. II. 183. 4 c; 2 sent. 25 exp. & 1. 5 c & ad 2; verit. 24. 10 ad 7; Rom. 6. 4) = das Freisein von Gerechtigkeit und das von Sünde. 3. l. a miseria, → l. a culpa. 4. l. animi (cg. III. 132/133 & 135/136) = das Freisein des Geistes. 5. l. a peccato, → l. a iustitia. 6. l. apparens & l. vera (th. II. II. 183. 4 c; Rom. 6. 4) = die scheinbare oder vermeintliche und die wahre oder wirkliche Freiheit. 7. l. arbitrii (th. I. 23. 3 ad 3; 59. 3 a; 62. 8 ob. 3; III. 1. 5 c; cg. IV. 55; 2 sent. 23. 1. 1 c; 25 div. & 1. 4 ob. 1) = die Freiheit des Schiedsrichtertums oder des Willens. 7. l. condicionata (verit. 24. 2 c) = die bedingte oder bedingungsartige Freiheit. 9. l. gloriae (Rom. 8. 4) = das Freisein (von Elend) in der Herrlichkeit des Himmels. 10. l. iudicii (cg. II. 48; verit. 24. 2 c & ad 3) = das Freisein des Urteils von einer Hinordnung auf etwas Bestimmtes. 11. l. iustitiae, → l. a iustitia. 12. l. naturalis (th. I. 83. 2 ad 3) = die natürliche Freiheit. 13. l. peccati, → l. a iustitia. 14. l. secundum quid & l. simpliciter (2 sent. 25. 1. 5 ad 3) = das Freisein in gewisser Hinsicht und das Freisein schlechthin. 15. l. simpliciter, → l. secundum quid. 16. l. vera, → l. apparens.
b) Freiheit des Willens (→ libertas arbitrii sub a): libertatem autem necesse est eas habere, si habent dominium sui actus, cg. II. 48; vgl. 6 pol. 2 a; radix libertatis est voluntas sicut subiectum, sed sicut causa est ratio; ex hoc enim voluntas libere potest ad diversa ferri, quia ratio potest habere diversas conceptiones boni, th. I. II. 17. 1 ad 2; vgl. verit. 24. 2 c; quod liberum arbitrium diversa eligere possit servato ordine finis, hoc pertinet ad perfectionem libertatis eius, sed quod eligat aliquid divertendo ab ordine finis, quod est peccare, hoc pertinet ad defectum libertatis, th. I. 62. 8 ad 3; vgl. verit. 22. 6 c.
- Arten der libertas in diesem Sinne sind: 1. libertas a coactione & l. a necessitate (th. I. 83. 2 ad 3; 2 sent. 25. 1. 4 ad 1 & 2 c & 5 c; mal. 6. 1 ad 23) = die Freiheit von (äußerm) Zwang und die von (innerer) Nötigung (quae consequitur naturam potentiae, 2 sent. 25. 1. 4 ad 1). 2. l. ad bonum & l. ad malum (ib. 25 div.) = die Freiheit zum Guten und die zum Bösen; vgl. l. quantum ad ordinem finis. 3. l. ad malum, → l. ad bonum. 4. l. a necessitate, → l. a coactione. 5. l. electionis (ib. 15. 1. 3 c) = die Freiheit der Wahl. 6. l. quantum ad actum, l. quantum ad obiectum & l. quantum ad ordinem finis (verit. 22. 6 c) = die Freiheit mit Bezug auf die Vornahme der Willenstätigkeit (inquantum voluntas potest velle vel non velle, ib.), die Freiheit mit Bezug auf das Objekt der Willenstätigkeit (inquantum voluntas potest velle hoc vel illud et eius oppositum, ib.) und die Freiheit mit Bezug auf die Hinordnung der Willenstätigkeit auf das Endziel des Menschen (inquantum voluntas potest velle bonum vel malum, ib.), m. a. W. die libertas exercitii sive contradictionis, die l. disparitatis sive specificationis und die l. moralitatis sive contrarietatis. 7. l. quantum ad obiectum, → l. quantum ad actum. 8. l. quantum ad ordinem finis, ≈ .
c) freie Handlung des Willens: accipitur etiam libertas pro ipsa operatione vel actu, quo aliquis dicitur a se moveri vel agi ad finem proprium, 6 pol. 2 a.
d) Freiheit, Unabhängigkeit, Selbständigkeit, der Gegensatz zu servitus (← sub a).
- Zu causa libertatis → causa sub f; zu lex l. → lex sub a; zu status l. → status sub d.
wollüstig.
a) Begierde, Lust.
- Als Arten der libido gehören hierher: 1. libido inordinata (th. I. II. 82. 4 ad 3) = die ungeordnete oder unordentliche Begierde. 2. l. privata (ib. II. II. 64. 7 c) = die Begierde des Einzelnen als solchen.
b) unordentliche Begierde, unlautere Lust: libido autem importat (bedeutet) inordinatam concupiscentiam, quae non totaliter subditur rationi, th. III. 27. 3 c; venereae delectationes, in quibus etiam specialiter libido dicitur, ib. II. II. 153. 1 ad 3.
- Arten der libido in diesem Sinne sind: 1. libido actualis & l. habitualis (ib. I. II. 82. 4 ad 3; 2 sent. 31. 1. 1 ad 3; mal. 4. 6 ad 16-18) = die unordentliche Begierde im Sinne einer Tätigkeit und die im Sinne eines Zustands. 2. l. appetitus sensitivi & l. voluntatis (th. II. II. 156. 3 ad 3; vgl. ib. 154. 3 ad 1; 2 sent. 31. 1. 1 ad 3) = die unordentliche Begierde des sinnlichen Begehrungsvermögens und die des Willens (uno modo libido dicitur, secundum quod consistit in actu voluntatis, illicite et inordinate aliquid desiderantis . . . Alio modo dicitur libido, quae consistit magis in delectatione sensualitatis et praecipue in actu generativae, ubi superexcedit delectatio, 2 sent. 31. 1. 1 ad 3). 3. l. habitualis, → l. actualis. 4. l. voluntatis, → l. appetitus sensitivi.
c) unordentliche Begierlichkeit: Tertio modo potest sumi libido, quasi habitualiter, pro illa inordinatione virium nimia, ex qua est in nobis pronitas ad inordinate concupiscendum, 2 sent. 31. 1. 1 ad 3.
erlaubt, der Gegensatz zu illicitus (←) .
Schoß im buchstäblichen und bildlichen Sinne des Wortes.
- Arten des limbus in letzterm Sinne sind: 1. limbus inferni sive patrum (th. II. II. 2. 7 ad 2; III. 52. 2 ad 4; 3 sent. 22. 2. 1. 2 c; 4 sent. 45. 1. 2. 1 c & 2 c) = der Schoß der Unterwelt oder der (alttestamentlichen) Väter, m. a. W. die Vorhölle, in quo est tenebra quantum ad carentiam divinae visionis, sed non quantum ad carentiam gratiae, neque est ibi poena sensibilis (3 sent. 22. 2. 1. 2 c) und in welcher die Seelen der verstorbenen Gerechten des Alten Bundes auf die Erlösung warteten. 2. l. patrum, → l. inferni. 3. l. puerorum (th. I. II. 89. 6 a; 3 sent. 22. 2. 1. 2 c; 4 sent. 45. 1. 2. 3 c) = der Schoß für die Kinder, m. a. W. der Ort, an welchen die Seelen der ohne Taufe verstorbenen Kinder gelangen, in quo sunt tenebrae et propter carentiam divinae visionis et propter carentiam gratiae, sed non est ibi poena sensibilis, 3 sent. 22. 2. 1. 2 c.
Helligkeit, Klarheit, synonym mit claritas (← sub b): claritas vel limpiditas visionis contingit ex tribus. Primo ex efficacia virtutis visivae, quia, qui sunt fortioris visus, magis limpide vident. Secundo ex claritate lucis, sub qua claritate visibile videtur, sicut clarius videtur aliquid in lumine solis, quam in lumine lunae. Tertio ex comparatione visibilis vel eius, in quo aliquid videtur, ad videntem, quia, quod a remotiori videtur, minus clare videtur, 3 sent. 14. 1. 2. 3 c; vgl. ib. ad 2 & 3 & 3 c.
a) Linie im eigentlichen Sinne: definitio lineae est, quod eius termini sint puncta, 3 phys. 8 a; vgl. 4 phys. 3 b; 5 phys. 5 b; 6 phys. 8 b; 5 met. 15 b; impossibile est, quod linea componatur ex punctis, 6 phys. 2 f; vgl. ib. 1 b; non enim linea componitur ex punctis, 8 phys. 17 f; vgl. 3 cael. 3 b; 1 gener. 4 e; imaginemur igitur secundum geometras, quod punctus motus facit lineam, 4 phys. 18 c; vgl. 1 cael. 2 g; 2 cael. 2 l; linea non potest intelligi sine puncto, cg. II. 33; linea sumitur . . . aliquando proprie pro ipsa dimensione, quae est prima species quantitatis continuae, 4 sent. 40. 1. 2 ad 3; linea est quoddam continuum, 2 anal. 10 e; et infinita puncta sunt potentialiter in linea. Et haec est causa, quare in linea non possunt accipi duo puncta consequenter (← sub b) se habentia, ib. 11 a.
- Als Arten der linea gehören hierher: 1. linea abstracta sive mathematica & l. naturalis (4 sent. 44. 2. 2. 3 ad 2; pot. 1. 3 ad 8; 4 phys. 21 b) = die abstrakte oder mathematische (quae intelligitur praeter materiam, 4 sent. 44. 2. 2. 3 ad 2) und die natürliche oder an den Naturdingen vorkommende Linie. 2. l. circularis & l. helica (4 phys. 7 a; 8 phys. 19 a & 20 a; 1 cael. 3 d & 4 c; 2 cael. 5 c; 10 met. 1 a) = die Kreislinie und die schraubenförmige Linie. 3. l. curva, l. reflexa & l. recta (cg. II. 92; 4 sent. 40. 1. 2 ad 3; 4 phys. 7 a; 5 phys. 5 c; 8 phys. 19 a & 20 a; 1 cael. 3 d, 4 c, 8 c & 9 f; 2 cael. 5 c; 5 met. 7 c; 10 met. 1 a) = die krumme oder gebogene, die umgebogene oder gebrochene und die gerade Linie (linea recta non potest habere nisi unum motum in omnibus partibus suis, linea vero reflexa potest habere unum motum et duos motus, 5 met. 7 c). 4. l. determinata sive finita & l. infinita (cg. II. 92; 5 phys. 5 c; 1 cael. 4 c; 2 cael. 5 c) = die begrenzte oder endliche und die unendliche Linie. 5. l. finita, → l. determinata. 6. l. helica, → l. circularis. 7. l. imperfecta & l. perfecta (4 phys. 7 a; 1 cael. 4 c; 2 cael. 5 c) = die unvollkommene und die vollkommene Linie. 8. l. infinita, → l. determinata. 9. l. irrationalis & l. rationalis (1 anal. 18 g) = die undenkbare und die denkbare Linie (Dicitur enim linea rationalis, de qua possumus ratiocinari per lineam datam, huiusmodi autem est omnis linea commensurabilis lineae datae; quae vero est ei non commensurabilis, vocatur irrationalis vel surda, ib.). 10. l. mathematica, → l. abstracta. 11. l. mixta & l. simplex (1 cael. 3 d) = die gemischte und die einfache Linie (helix, si quis eius originem consideret, non est linea simplex, sed mixta ex recta et circulari, ib.). 12. l. naturalis, → l. abstracta. 13. l. perfecta, → l. imperfecta. 14. l. rationalis, → l. irrationalis. 15. l. recta, → l. curva. 16. l. reflexa, ≈ . 17. l. simplex, → l. mixta. 18. l. visualis (1 anal. 41 a; 2 phys. 3 h) = die Sehlinie.
b) Linie im uneigentlichen Sinne: aliquando vero linea sumitur pro his, quae linealiter disponuntur, et secundum hoc assignatur in numeris linea et figura, prout unitas post unitatem ponitur in aliquo numero, et sic quaelibet unitas adiuncta gradum facit in tali linea, 4 sent. 40. 1. 2 ad 3.
- Arten der linea in diesem Sinne sind: 1. linea adscendentium, l. descendentium & l. transversalis (ib. ob. 2 & c) = die aufsteigende, die absteigende und die Seitenlinie (der Blutsverwandtschaft). 2. l. consanguinitatis (ib. ob. 1 & c) = die Linie der Blutsverwandtschaft. 3. l. descendentium, → l. adscendentium. 4. l. transversalis, ≈ .
streitend, voll Streit seiend.
a) Buchstabe, Wort (sowohl das gesprochene, als das geschriebene): litterae sunt signa vocum, 1 perih. 2 a; dicuntur litterae etiam in prolatione et scriptura, quamvis magis proprie, secundum quod sunt in scriptura, dicantur litterae, ib.; vgl. ib. b & c & 6 c; si enim in intellectu (Begriff) vocis includatur ipsa vocis formatio in communi secundum formam, quae distinguitur in diversas formas litterarum et syllabarum, sic vox est genus, si autem in intellectu vocis accipitur solum substantia soni, cui possibile est advenire praedictam formationem, sic vox erit materia litterarum, 7 met. 12 e; significatio autem litterarum tanquam magis remota non pertinet ad eius (sc. logicae) considerationem, sed magis ad considerationem grammatici, 1 perih. 2 a.
- Ad sive secundum litteram (th. II. II. 60. 5 ad 2; cg. IV. 62) = dem Buchstaben oder Worte gemäß, buchstäblich, wörtlich.
b) Lesart, Stelle aus einem Buch, Text: secundum aliam litteram, th. I. 41. 3 ob. 4; littera illa est antiqua translationis, ib. 56. 1 ad 1; secundum litteram septuaginta interpretum, ib. II. II. 45. 1 ob. 3; vgl. cg. II. 78; IV. 2, 8, 62 & 89; 1 sent. 31. 1. 1 c; 28. 1. 2 ad 3; 32. 1. 1 c; 4 sent. 13 exp.; quodl. 11. 6. 6 ad 1; 2 anal. 9 c; 5 phys. 10 i; 1 cael. 6 a.
c) Schriftstück, Brief, Buch, wissenschaftliches Werk, Wissenschaft: non enim institit studio litterarum, th. III. 9. 4 ob. 1; propter excellentiam doctrinae Christi, quae litteris comprehendi non potest, ib. 42. 4 c; secundum formam litterae papalis, quodl. 2. 8. 16 ob. 2; sit commendatitiis litteris utendum, relig. 13 ad 3.
buchstäblich, wörtlich.
mit Buchstaben bezeichnet, durch Buchstaben abgeteilt: lingua et dentes et labia, quibus litterati et articulati soni distinguuntur, 1 perih. 6 d.
- Zu vox litterata → vox sub a.
räumlich, örtlich: divinam essentiam neque moveri neque localem esse, 1 sent. 37 div. 2.
räumlich machen, örtlich machen, irgendwo-seiend machen: aliquid denominatur locatum a loco, th. I. 6. 4 c; sicut locata sunt in loco, ib. 8. 2 c; dans loco naturam locandi, 1 sent. 37. 2. 1 c; quod locus non sit minor neque maior, quam locatum, 4 phys. 2 f; locus videtur comparari ad locatum sicut quoddam vas, ib. 3 d; quod locus sit extra locatum, ib. e; locatum enim continetur sive includitur a loco et in eo habet quietem et fixionem, ib. 4 a; locus aequatur locato, quia scilicet aequantur secundum extrema, ib. 6 q; vgl. 1 cael. 15 a.
- Zu corpus locans & locatum → corpus.
- Locatum coniunctum (4 phys. 4 a) = das (mit seinem Orte) verbundene Örtliche, der Gegensatz zu l. divisum (ib. 5 g & h, 6 f & 8 c) d. i. zu dem von seinem Orte getrennten oder zu dem an seinem Orte als etwas von ihm Getrennten existierenden Örtlichen.
räumlich machend, örtlich machend.
- Zu virtus locativa → virtus sub a.
a) Raum, Ort, Stelle im weitern Sinne des Wortes, d. i. dasjenige, wo etwas ist: accipiendo large locum pro omni receptivo, unit.; utrum sit separata ab aliis partibus animae solum ratione (dem Begriffe nach), an etiam loco (dem Subjekte nach), th. I. 76. 3 c; aut etiam differant loco id est organo, unit.; separabilis ab eis magnitudine seu loco id est subiecto, ib.; vgl. 1 gener. 13 c; 2 anim. 4 a-c; 3 anim. 3 f, 7 a & 15 h; somno 1 g; Aristoteles: De anima II. 2, 413. b. 14 sq.
- Als Arten des locus gehören hierher: 1. locus carceralis & l. poenalis (cg. IV. 89; 2 sent. 6. 1. 3 ob. 2 & ad 2) = der Ort der Gefangenschaft und der der Strafe. 2. l. corporalis sive corporeus & l. spiritualis (th. I. 102. 1 ob. 1, 5 & 6; 1 sent. 37. 3. 3 c; quodl. 1. 3. 4 a) = der körperliche und der geistige Ort. 3. l. divisibilis & l. indivisibilis sive punctualis (th. I. 52. 2 c; 53. 2 c; cg. III. 68; 1 sent. 37. 4. 2 ob. 5 & ad 5; quodl. 1. 3. 5 a & ad 2) = der teilbare und der unteilbare oder punktartige Ort. 4. l. exterior (quodl. 1. 10. 22 ad 1) = der äußere oder äußerliche Ort. 5. l. indivisibilis, → l. divisibilis. 6. l. metaphorice dictus & l. proprie dictus (1 sent. 37. 3. 3 c) = der Ort im übertragenen und der im eigentlichen Sinne des Wortes. 7. l. poenalis, → l. carceralis. 8. l. proprie dictus, → l. metaphorice dictus. 9. l. punctualis, → l. divisibilis. 10. l. specierum (th. I. 89. 5 c; I. II. 67. 2 c; cg. II. 73 & 74; qu. anim. 3 ob. 9 & 10; 3 anim. 7 e), der τόπος εἰδῶν des Aristoteles (De anima III. 4, 429. a. 27-28) = der Ort, wo die übersinnlichen Bilder der Dinge aufbewahrt werden, d. i. die Vernunft (nec ita est locus specierum, quod habeat actu species, sed potentia tantum, 3 anim. 7 e; vgl. th. I. 79. 6 ad 3). 11. l. spiritualis, → l. corporalis.
b) Raum, Ort, Stelle im eigentlichen Sinne des Wortes (per modum proprium loci, th. I. 8. 2 c), d. i. die unbewegliche Grenze des einen Körper zuerst umschließenden Mediums (τὸ τοῦ περιέχοντος πέρας ἀκίνητον πρῶτον, τοῦτ᾽ ἔστιν ὁ τόπος, Aristoteles: Phys. IV. 4, 212. a. 20-21): locus est terminus immobilis continentis primum. Dicit autem primum, ut designet locum proprium et excludat locum communem, 4 phys. 6 n; vgl. ib. a & o, 7 a, 8 b & c; locus autem non est terminus corporis, cuius est locus, sed corporis continentis ipsum, et licet sint simul termini continentis et contenti, non tamen sunt idem, ib. 6 d; vgl. ib. 1 e & 11 b; quia locus est terminus, propter hoc locus videtur esse sicut quaedam superficies et sicut quoddam vas continens, non autem sicut spatium (← sub a) vasis continentis, ib. 6 p; locus est idem per essentiam, quod superficies corporis locantis, 2 sent. 12. 1. 5 ad 2; locus est superficies corporis continentis, non quidem inquantum est huiusmodi corporis, quod immediate continet, alioquin sequeretur, quod corpus quiescens non semper esset in eodem loco, puta (z. B.) si homo staret in fluvio, per cuius decursum semper renovarentur diversae superficies aquae circa ipsum, sed superficies immediate continentis habet, quod sit locus, ex ordine ad primum continens, unde accipitur idem locus secundum eundem situm ad primum continens, et propter hoc locus est immobilis, quodl. 6. 2. 3 c; vgl. 4 phys. 6 g & m; 1 cael. 18 f; 1 gener. 15 d; loci 1; locus . . ., secundum quod praedicatur de locante, pertinet ad genus quantitatis (vgl. th. I. 52. 1 ob. 2), secundum autem quod praedicatur denominative de locato, constituit praedicamentum ubi (← sub b), 11 met. 9 p; vgl. 3 phys. 5 i; loci 2; nom. 4. 3; locus habet tres dimensiones, scilicet longitudinis, latitudinis et profunditatis, 4 phys. 2 a; vgl. 2 cael. 2 a 3 m; 1 gener. 18 d; differentiae autem loci sunt sex, sursum, deorsum, ante et retro, dextrorsum et sinistrorsum, 3 phys. 9 h; sursum autem et deorsum et alia de numero sex distantiarum, scilicet ante et retro, dextrorsum et sinistrorsum sunt partes et species loci, 4 phys. 1 f; vgl. 8 phys. 16 c; 2 cael. 2 b; 10 met. 10 o; Aristoteles: De part. anim. 4, 705. a. 26 sqq.
- Zu contrarius secundum locum → contrarius sub a; zu motivum secundum l. → motivus; zu motus secundum l. sive lationis secundum l. → motus sub a; zu movere secundum l. → movere; zu mutatio l. → mutatio; zu ordo secundum l. → ordo sub a; zu prius secundum l. → prior sub a; zu simul secundum l. → simul; zu species l. → species sub h; zu substantia l. → substantia sub h; zu totalitas l. → totalitas; zu transmutatio secundum l. → transmutatio sub a.
- In loco esse (= mensurari loco et contineri a loco, th. I. 52. 1 ob. 3) d. i. in einem Raume oder an einem Orte zu sein, ist auf mehrfache Weise möglich: 1. circumscriptive sive localiter & definitive (ib. 2 c; III. 52. 3 ad 3; 76. 5 ob. 1 & ad 1; 1 sent. 37. 2. 1 c & 3. 1 c; 4 sent. 10. 1. 3. 2 c; quodl. 3. 1. 2 c) = nach Weise der Umgrenzung und nach derjenigen der Abgrenzung, m. a. W. so, dass der Raum oder Ort von demjenigen, was darin ist, ganz ausgefüllt wird und jedem Teil der Umgrenzung ein Teil des Umgrenzten entspricht, oder aber so, dass dies zwar nicht der Fall ist, das in einem Raume oder an einem Orte Befindliche aber nicht zugleich auch anderwärts zu sein vermag. 2. definitive, → circumscriptive. 3. localiter, ≈ . 4. metaphorice (1 sent. 37. 2. 1 c; vgl. th. I. 8. 2 c) = auf übertragene oder uneigentliche Weise. 5. per accidens & per se (3 sent. 15. 2. 1. 2 ad 3; 4 phys. 5 d & 7 a) = gemäß einem Akzidenz oder nebenbei und gemäß seiner selbst oder seiner eigenen Natur (anima dicitur esse in loco per accidens, inquantum est pars compositi, quod est in loco per se, 3 sent. 15. 2. 1. 2 ad 3). 6. per se, → accidens. 7. secundum quid & simpliciter (4 phys. 7 a) = in gewisser Hinsicht oder beziehungsweise und einfachhin oder schlechtweg. 8. simpliciter, → secundum quid. 9. ut in loco, ut operans in operato, ut pars & ut terminus (1 sent. 37. 3. 1 ad 2; vgl. ib. c) = als im Raume oder Orte oder als in solchem, als wirkend im Gewirkten, oder als Teil oder als Endglied (sicut punctus per se est in loco ut terminus, ib. ad 2). 10. ut operans in operato, → ut in loco. 11. ut pars, ≈ . 12. ut terminus, ≈ .
- Arten des locus in diesem Sinne sind: 1. locus communis sive universalis & l. proprius sive determinatus (cg. II. 35; 4 sent. 44. 2. 2. 3 ob. 3; 4 phys. 3 a, 6 m & n; 5 phys. 5 b) = der gemeinsame oder allgemeine Ort aller Körper und der jedem einzelnen von ihnen eigentümliche oder für ihn bestimmte Ort. 2. l. conservans & l. continens (quodl. 6. 2. 3 a) = der aufbewahrende und der einschließende Ort. 3. l. continens, → l. conservans. 4. l. determinatus, → l. communis. 5. l. naturalis & l. non naturalis (4 phys. 1 f, 11 b & 12 g; loci 1) = der naturgemäße und der nichtnaturgemäße Ort. 6. l. non naturalis, → l. naturalis. 7. l. per accidens & l. per se (4 phys. 3 a) = der Ort durch ein Akzidenz und der Ort durch sich selbst, m. a. W. dasjenige, was nebenbei, und dasjenige, was als solches der Ort eines Dinges ist. 8. l. per se, → l. per accidens. 9. l. primus (5 phys. 5 b; vgl. 4 phys. 3 a) = der erste oder einem Körper zuerst zukommende Ort (qui est proprius locus eius, 5 phys. 5 b). 10. l. proprius, → l. communis. 11. l. universalis, ≈ . 12. l. vacuus (1 meteor. 2 b) = der leere Raum.
c) Raum, Ort, Stelle, Stätte, Platz im uneigentlichen Sinne des Wortes: accipiendo effectum loco definitionis (Begriff) causae, th. I. 1. 7 ad 1; licet argumenta rationis humanae non habeant locum, ib. 8 ad 1; vgl. ib. 13. 12 ad 3; 14. 13 ad 3; 75. 7 c; cg. I. 20; dat locum intelligendi aerem, th. I. 68. 3 c; ad ea solvenda locus reliquitur, cg. I. 7; in consecutione autem divitiarum maximum locum habet fortuna, ib. III. 30.
d) Beweisstelle, Beweis, synonym mit argumentum (← sub a): ex pluribus aliis Scripturae locis colligi potest, cg. IV. 4.
- Hierher gehören als Arten des locus: 1. locus ab auctoritate (th. I. 1. 8 ad 2) = der Autoritätsbeweis. 2. l. a causa (2 cael. 10 c) = der von der Ursache hergenommene oder apriorische Beweis. 3. l. a divisione (6 met. 4 c) = der von der Einteilung hergenommene oder induktive Beweis. 4. l. affirmativus & l. negativus (1 sent. 46 exp.) = der bejahende und der verneinende Beweis. 5. l. a maiori & l. a minori (cg. III. 45; 4 sent. 10 exp.; 2 cael. 10 c; somno 2 g; 8 eth. 12 s) = der vom Größern aufs Kleinere und der vom Kleinern aufs Größere schließende Beweis. 6. l. a minori, → l. a maiori. 7. l. apparens sive sophisticus & l. verus (1 anal. 22 d; fall. 2) = der scheinbare oder sophistische und der wirkliche Beweis. 8. l. a simili (1 Cor. 15. 2) = der von einem Ähnlichen hergenommene oder Analogiebeweis. 9. l. negativus, → l. affirmativus. 10. l. dialecticus (fall. 2) = der dialektische oder Wahrscheinlichkeitsbeweis. 11. l. sophisticus, → l. apparens.
a) Rede, Sprache, Reden, Sprechen im engern Sinne, d. i. die Mitteilung eines Gedankens durch ein Wort des Mundes, synonym mit dictio (← sub a) und loquela: locutio est opus viventis, fit enim per vocem, quae est sonus ab ore animalis prolatus, th. I. 51. 3 ob. 4; locutio est signum intellectus, ib. 58. 4 ob. 3; locutionem, quae est proprium opus rationis, ib. 91. 3 ad 3; locutio autem est signum audibile interioris conceptus, ib. II. II. 181. 3 c; in nobis locutio dicitur ipsa manifestatio interioris verbi, quod mente concipimus, verit. 9. 4 c; locutio igitur proprie est, qua aliquis ducitur in cognitionem ignorati per hoc, quod fit ei praesens, quod alias erat sibi absens, sicut apud nos patet, dum unus refert alteri aliquid, quod ille non vidit, et sic facit ei quodammodo praesentiam per loquelam, ib. 5 c; tria requiruntur ad locutionem nostram. Primo verbi conceptio, qua scilicet praeconcipiatur in mente id, quod ore loquendum est; secundo ipsius verbi concepti expressio, qua insinuetur, quod conceptum est; tertio ipsius rei expressae manifestatio, qua res expressa evidens fiat, Hebr. 1. 1; locutio est propria hominibus, quia hoc est proprium eis in comparatione ad alia animalia, quod habent cognitionem boni et mali, ita et iniusti et aliorum huiusmodi, quae sermone significari possunt, 1 pol. 1 u.
b) Rede, Sprache, Reden, Sprechen im weitern Sinne, d. i. die Mitteilung eines Gedankens.
- Als Arten der locutio gehören hierher: 1. locutio exterior sive vocalis & l. interior sive spiritualis sive intelligibilis sive intellectualibus signis expressa (th. I. 79. 10 ad 3; 107. 1 ob. 2 & ad 2; nom. 4. 1; 1 sent. 27. 2. 1 c; 2 sent. 11. 2. 3 c & ad 1; verit. 9. 4 ob. 3 & ad 3; 18. 3 c; 2 Cant. pr.; Eph. 5. 7) = das äußere (vgl. l. exterior sub c) oder mündliche (per quam aliquis loquitur alteri, th. I. 107. 1 ob. 2; quae fit per vocem, ib. ad 2; qua Deus nobis per praedicatores loquitur, verit. 18. 3 c) und das innere oder geistige oder übersinnliche oder in übersinnlichen Zeichen vor sich gehende Sprechen (per quam aliquis sibi ipsi loquitur, th. I. 107. 1 ob. 2; qua loquitur Deus nobis per inspirationem internam, verit. 18. 3 c). 2. l. intellectualibus signis expressa, → l. exterior. 3. l. intelligibilis, ≈ . 4. l. interior, ≈ . 5. l. similitudinaria & l. vera, (pot. 6. 8 c & ad 4) = das scheinbare und das wirkliche Sprechen. 6. l. spiritualis, → l. exterior. 7. l. vera, → l. similitudinaria.
c) Rede, Ausspruch: huiusmodi locutiones per negationem sunt exponendae, th. I. 14. 3 ad 1; sic locutio habet veritatem, ib. 16. 3 ad 3; vgl. ib. 36. 3 c; 77. 1 ad 1; III. 16. 7 c; cg. II. 25; IV. 38.
- Arten der locutio in diesem Sinne sind: 1. locutio exterior (trin. pr.) = die äußere Rede (vgl. l. exterior sub b) oder der Ausspruch für draußen Stehende. 2. l. falsa & l. vera (quodl. 4. 1. 1 ad 2) = die falsche und die wahre Rede. 3. l. vera, → l. falsa.
d) Redensart, sprachlicher Ausdruck, synonym mit dictio (← sub b), nomen, oratio (← sub a) und terminus (← sub e).
- Hier sind als Arten der locutio anzuführen: 1. locutio abusiva (3 cael. 3 f) = der missbräuchliche Ausdruck. 2. l. emphatica (th. I. 39. 4 ad 4) = der nachdrückliche oder einen besondern Nachdruck enthaltende Ausdruck. 3. l. exemplaris (1 phys. 15 e) = der beispielartige oder ein Beispiel angebende Ausdruck. 4. l. figurata sive figurativa sive symbolica sive tropica sive metaphorica sive transumptiva sive impropria & l. propria (th. I. 1 pr.; 39. 4 ad 4; III. 16. 1 c; cg. III. 96; trin. pr. 2. 3 ad 5; 1 sent. 11. 1. 1 ad 1; 34. 3. 1 ob. 1 & 3; verit. 2. 2 ad 2; 10. 7 ob. 10; 23. 3 c; quodl. 7. 6. 15 ob. 1; 1 phys. 15 e) = der bildliche oder übertragene oder uneigentliche und der eigentliche Ausdruck. 5. l. hyperbolica (th. II. II. 110. 3 ob. 6) = der übertriebene oder übertreibende Ausdruck. 6. l. impropria, → l. figurata. 7. l. metaphorica, ≈ . 8. l. metonymica (4 sent. 8. 2. 2. 2 c) = der eine Namensvertauschung bildende Ausdruck (ut ponatur continens pro contento, secundum quod dicere consuevimus, bibe calicem vini id est vinum contentum in calice, ib.). 9. l. propria, → l. figurata. 10. l. symbolica, ≈ . 11. l. synecdochica (2 sent. 18. 2. 1 ad 1) = der etwas zugleich mit etwas Anderm bezeichnende Ausdruck (locutio est synecdochica, ponitur enim pars principalis, scilicet anima, pro toto homine, ib.). 12. l. transumptiva, → l. figurata. 13. l. tropica, ≈ .
logisch, d. i. zur Logik gehörig, sich auf sie beziehend, synonym mit logicus (←) .
auf logische Weise, in logischer Hinsicht, im Sinne der Logik, der Gegensatz zu analytice (←), naturaliter (← sub b) und physice (←): ostendit propositum logice id est per rationes communes omni syllogismo, 1 anal. 33 a; vgl. ib. 20 d, 34 h, 35 a, 38 e & 43 a; nec tamen est modus probandi quod quid est (→ qui) demonstrative, sed logice syllogizandi, quia non sufficienter per hoc probatur, quod id, quod concluditur, sit quod quid est illius rei, de qua concluditur, sed solum, quod insit ei, 2 anal. 7 b; vgl. 8 phys. 18 a; 5 met. 7 b.
logisch, d. i. zur Logik gehörig, sie betreffend, synonym mit logicalis (←) .
- Logica sc. ars sive scientia = die Wissenschaft der Logik: ars quaedam necessaria est, quae sit directiva ipsius actus rationis, per quam scilicet homo in ipso actu rationis ordinate, faciliter et sine errore procedat. Et haec ars est Logica id est rationalis scientia. Quae non solum rationalis est ex hoc, quod est secundum rationem, quod est omnibus artibus commune, sed etiam ex hoc, quod est circa ipsum actum rationis sicut circa propriam materiam. Et ideo videtur esse ars artium, quia in actu rationis nos dirigit, a quo omnes artes procedunt. Oportet igitur Logicae partes accipere secundum diversitatem actuum rationis. Sunt autem rationis tres actus, quorum primi duo sunt rationis, secundum quod est intellectus (← sub e) quidam. Una enim actio intellectus est intelligentia indivisibilium sive incomplexorum (→ intelligentia sub b), secundum quam concipit, quid est res. Et haec operatio a quibusdam dicitur informatio (← sub a) intellectus sive imaginatio (← sub a) per intellectum . . . Secunda vero operatio intellectus est compositio vel divisio intellectus (→ compositio sub a & divisio), in qua est iam verum vel falsum . . . Tertius vero actus rationis est secundum id, quod est proprium rationis (← sub e), scilicet discurrere ab uno in aliud, ut per id, quod est notum, deveniat in cognitionem ignoti, 1 anal. 1 a; cum autem Logica dicatur rationalis scientia (↑), necesse est, quod eius consideratio versetur circa ea, quae pertinent ad tres praedictas operationes rationis, 1 perih. 1 a; quia Logica ordinatur ad cognitionem de rebus sumendam, significatio vocum, quae est immediata ipsis conceptionibus intellectus, pertinet ad principalem considerationem ipsius, significatio autem litterarum, tamquam magis remota, non pertinet ad eius considerationem, sed magis ad considerationem grammatici, ib. 2 a; Logica etiam erit de his, quae communia sunt omnibus, id est de intentionibus (← sub e) rationis, quae ad omnes res se habent. Non autem ita, quod Logica sit de ipsis rebus communibus, sicut de subiectis. Considerat enim Logica, sicut subiecta, syllogismum, enuntiationem, praedicatum aut aliquid huiusmodi, 1 anal. 20 d; vgl. 4 met. 4 b; th. I. II. 90. 1 ad 2; 3 anim. 8 c; Logica . . . duas habet partes, scilicet inventivam et iudicativam, log. IV. 1; vgl. analyticus, demonstrativus sub c, dialecticus sub a, iudicativus und inventivus; res autem, de quibus est Logica, non quaeruntur ad cognoscendum propter seipsas, sed ut adminiculum quoddam ad alias scientias. Et ideo Logica non continetur sub philosophia speculativa quasi principalis pars, sed quasi quoddam reductum ad eam, prout ministrat speculationi sua instrumenta, scilicet syllogismos et definitiones et alia huiusmodi, quibus in speculativis scientiis indigemus. Unde et secundum Boethium in commentario super Porphyrium non tam est scientia, quam scientiae instrumentum, trin. 2. 1. 1 ad 2; vgl. ib. ad 3; th. II. II. 47. 2 ad 3; 1 met. 3 b; oportet in addiscendo a Logica incipere, non quia ipsa sit facilior scientiis ceteris, habet enim maximam difficultatem, cum sit de secundo intellectis, sed quia aliae scientiae ab ipsa dependent, inquantum ipsa docet modum procedendi in omnibus scientiis, trin. 2. 2. 1 ad 2. 3; vgl. 4 met. 4 b; univ. 2.
- Arten der Logica sind logica docens & l. utens (trin. 2. 2. 1 c) = die lehrende oder reine Logik und die gebrauchende oder angewandte Logik, m. a. W. die Logik als Wissenschaft für sich genommen und die Anwendung ihrer Regeln und Gesetze innerhalb der verschiedenen Wissenschaften.
- Logicus sc. philosophus = der Logiker: consideratio logici (versatur) circa rationem (Begriff) et speciem (Form), 1 cael. 2 a; logicus enim considerat modum praedicandi, non existentiam, 7 met. 17 b; logicus, qui considerat intentiones (↑) tantum, 1 sent. 19. 5. 2 ad 1; logicus enim considerat absolute intentiones, secundum quas nihil prohibet convenire materialia immaterialibus et incorruptibilia corruptibilibus, trin. 2. 2. 3 c; vgl. pot. 6. 1 ad 11.
Langmut: exspectatio pertinet ad longanimitatem, quae est species fortitudinis, th. II. II. 17. 5 ob. 3; longanimitas dicitur, per quam aliquis habet animum tendendi in aliquid, quod in longinquum distat, ib. 136. 5 c.
- Die longanimitas ist eine von den fructus Spiritus sancti; vgl. fructus sub b.
der Kurzweil dienend, kurzweilig, spielend.
- Zu actio ludicra → actio sub a.
Licht in der allgemeinen Bedeutung des Wortes, synonym mit lux (← sub b): lumen non est corpus, th. I. 67. 2 a; vgl. ib. c; intentio (Abbild) corporis lucidi in aere relicta est lumen. Et haec opinio valde probabilis est, 2 sent. 13. 1. 3 c; vgl. 4 sent. 44. 2. 2. 2 ad 2; quidam enim dixerunt, lumen esse corpus . . . Si vero lumen non sit corpus, sed qualitas, secundum opinionem aliorum, nom. 2. 2; lumen, quod est actus diaphani, 2 cael. 14 f; vgl. 3 meteor. 6 f; 2 anim. 14 d-h; lumen generatur a stellis per quandam contritionem sive confricationem aeris ex motu earum, non propter hoc, quod sunt ignea, 2 cael. 10 c; sicut autem in cognitionem coloris sensibilis pervenit homo ex duobus, scilicet ex visibili obiecto et ex lumine, sub quo videtur, . . . ita etiam ad cognitionem intellectualem duo exiguntur, scilicet ipsum intelligibile et lumen, per quod videtur, 2 sent. 9. 1. 2 ad 4; lumen, secundum quod ad intellectum pertinet, nihil est aliud, quam quaedam manifestatio veritatis, th. I. 106. 1 c; anima humana, cuius lumen est intellectus agens, cg. II. 79.
- Über den Unterschied zwischen lumen & lux → lux.
- Arten des lumen im Allgemeinen sind: 1. lumen angelicum (th. I. 55. 2 ob. 2) = das den Engeln verliehene Licht der Erkenntnis. 2. l. connaturale sive naturale sive naturae sive naturalis rationis & l. supernaturale sive intellectuale excedens lumen naturalis rationis (ib. 1. 1 ad 2 & 5 c; 12. 13 c; 88. 3 ad 1; 106. 1 ad 2; I. II. 109. 1 ad 2; II. II. 8. 1 c; 15. 1 c; 171. 2 c & 4 ob. 3; cg. III. 54, 57 & 157; 2 sent. 9. 1. 2 ad 4 & 6 ad 3; verit. 8. 3 c) = das natürliche und das übernatürliche Licht der menschlichen Vernunft. 3. l. corporale & l. spirituale (th. I. 12. 5 ad 1; 67. 5 ob. 2; II. II. 1. 4 ob. 3; 171. 2 c; 1 sent. 14. 2. 3 ad 2; 2 sent. 9. 1. 2 ad 4; verit. 12. 1 c) = das körperliche oder materielle und das geistige oder immaterielle Licht. 4. l. creatum & l. increatum (th. I. 12. 5 ob. 3 & ad 1; 84. 5 c) = das geschaffene und das ungeschaffene Licht. 5. l. Dei sive divinum (ib. 12. 13 ad 2; II. II. 171. 3 c & 4 ob. 3; cg. III. 59; quodl. 1. 1. 1 ad 2) = das Licht Gottes oder das göttliche Licht (lumen Dei quandoque dicitur ipse Deus, quandoque vero aliud lumen derivatum ab ipso, quodl. 1. 1. 1 ad 2). 6. l. divinae gloriae sive gloriae & l. gratiae sive gratuitum (th. I. 12. 2 c & 5 ad 3, 6 c & 13 c; 88. 3 ad 1; 106. 1 ad 2; I. II. 109. 1 c; 110. 3 c; II. II. 175. 3 ad 2; cg. III. 58; 2 sent. 9. 1. 6 ad 3; verit. 8. 3 c) = das in der göttlichen oder himmlischen Herrlichkeit und das aus Gnade dem Menschen auf Erden verliehene Licht. 7. l. divinae revelationis sive fidei (th. I. 1. 1 ad 2; I. II. 109. 1 c; II. II. 1. 4 ad 3; trin. 1. 1. 1 ad 4) = das in der göttlichen Offenbarung oder in dem übernatürlichen Glauben bestehende Licht (quod est quasi sigillatio quaedam primae veritatis in mente, trin. 1. 1. 1 ad 4). 8. l. divinum, → l. Dei. 9. l. essentiale & l. naturali lumini rationis superadditum (th. II. II. 15. 1 c; verit. 12. 1 c) = das wesentliche und das hinzugefügte oder nichtwesentliche Licht der menschlichen Vernunft. 10. l. fidei, → l. divinae revelationis. 11. l. gloriae, → l. divinae gloriae. 12. l. gratiae, ≈ . 13. l. gratuitum, ≈ . 14. l. habituale (th. II. II. 15. 1 c) = das zuständlich gewordene Licht. 15. l. increatum, → l. creatum. 16. l. intellectuale sive intelligibile sive intellectus sive intellectualis naturae sive rationis (ib. I. 12. 2 c, 5 c & ad 1; 58. 3 c; 64. 1 ad 5; 79. 3 c; 84. 5 c; 88. 3 ad 1; 106. 1 c; II. II. 171. 2 c; 173. 2 c; cg. I. 10; II. 77; III. 81; verit. 8. 3 c; 11. 1 c; regim. 1. 1) = das übersinnliche Licht oder das Licht der Vernunft oder der vernünftigen Natur, welche ebenso wohl den Menschen, als den Engeln zukommt (lumen intellectuale, quod est in nobis, nihil est aliud, quam quaedam participata similitudo luminis increati, in quo continentur rationes aeternae, th. I. 84. 5 c; lumen intellectus nostri, sive naturale sive gratuitum, nihil aliud est, quam quaedam impressio veritatis primae, ib. 88. 3 ad 1; rationis lumen, quo principia huiusmodi sunt nobis nota, est nobis a Deo inditum, quasi quaedam similitudo increatae veritatis in nobis resultantis, verit. 11. 1 c). 17. l. intellectuale excedens lumen naturalis rationis, → l. connaturale. 18. l. intellectualis naturae, → l. intellectuale. 19. l. intellectus, ≈ . 20. l. intellectus agentis (th. I. 55. 2 ob. 2; 3 sent. 14. 1. 3 c) = das in dem intellectus agens (→ intellectus sub c) bestehende Licht (anima humana, cuius lumen est intellectus agens, cg. II. 79). 21. l. intelligibile, → l. intellectuale. 22. l. naturae, → l. connaturale. 23. l. naturale, ≈ . 24. l. naturalis rationis, ≈ . 25. l. prophetiae sive propheticum (th. I. II. 109. 1 c; II. II. 171. 2 c; verit. 12. 1 c & 2 ad 3) = das Licht der Prophezeiung oder das prophetische Licht (quod causat prophetiam, th. II. II. 171. 4 ob. 3). 26. l. propheticum, → l. prophetiae. 27. l. rationis, → l. intellectuale. 28. l. solare (nom. 4. 3) = das Sonnenlicht. 29. l. spirituale, → l. corporale. 30. l. supernaturale, → l. connaturale.
a) Licht im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit lumen (←): (nomen lucis) primo quidem est institutum ad significandum id, quod facit manifestationem in sensu visus, postmodum autem extensum est ad significandum omne illud, quod facit manifestationem secundum quamcumque cognitionem. Si ergo accipiatur nomen luminis secundum suam primam impositionem, metaphorice in spiritualibus dicitur, ut Ambrosius dicit. Si autem accipiatur, secundum quod est in usu loquentium ad omnem manifestationem extensum, sic proprie in spiritualibus dicitur, th. I. 67. 1 c; decenter autem perfectio, per quam homo promovetur in ultimum finem, quae in Dei visione consistit, dicitur lux, quae est principium visionis, cg. III. 150; divina sapientia lux dicitur, prout in puro actu cognitionis consistit, ib. IV. 12.
- Als Arten der lux gehören hierher: 1. lux angelica (verit. 11. 3 ob. 14) = das englische oder von einem Engel ausgehende Licht. 2. l. corporalis sive corporea & l. spiritualis (th. I. 67. 4 ob. 4 & c; 70. 1 ad 2; 90. 1 c; 2 sent. 13. 1. 2 c; verit. 11. 3 ob. 14) = das körperliche oder materielle und das geistige oder immaterielle Licht. 3. l. gloriae (cg. III. 53) = das Licht in der himmlischen Herrlichkeit. 4. l. intellectualis sive intelligibilis & l. sensibilis (trin. pr. 1. 1 a; 1 sent. 3. 1. 2 ob. 2; 4 sent. 49. 2. 6 ad 4; verit. 11. 3 ob. 9) = das übersinnliche und das sinnliche Licht oder das Licht der Vernunft und das des Auges. 5. l. intelligibilis, → l. intellectualis. 6. l. sensibilis, ≈ . 7. l. spiritualis, → l. corporalis.
b) Licht im eigentlichen Sinne des Wortes (= lux corporalis; → sub a): (lux) est qualitas activa primi corporis alterantis, scilicet caeli, th. I. 5. 5 ad 5; vgl. 2 sent. 13. 1. 4 c; lux non est corpus, th. I. 76. 7 c; vgl. ib. 67. 2 c; sicut calor est qualitas activa consequens formam substantialem ignis, ita lux est qualitas activa consequens formam substantialem solis vel cuiuscumque alterius corporis a se lucentis, si aliquod aliud tale est, ib. 67. 3 c; dicunt alii, quibus consentiendum videtur mihi, quod lux est forma accidentalis, habens esse ratum et firmum in natura et quod, sicut calor est qualitas activa ipsius solis, et in aliis est, secundum quod magis cum sole communicant, qui totius luminis est fons, 2 sent. 13. 1. 3 c; lux, quantum est de se, semper est effectiva caloris, etiam lux lunae, ib. 15. 1. 2 ad 5; perfectius est lux in eo, quod lucet et illuminat, quam in eo, quod tantum lucet, pot. 6. 6 ob. 8; lux dupliciter potest considerari, vel prout est in se, et sic dicitur lux, vel prout est in extremitate diaphani terminati, et sic lux dicitur color, quia hypostasis coloris est lux, 1 sent. 17. 1. 1 c; vgl. 2 anim. 14 h.
- Über den Unterschied zwischen lux & lumen heißt es: Lux enim dicitur, secundum quod est in aliquo corpore lucido in actu, a quo alia illuminantur, ut in sole. Lumen autem dicitur, secundum quod est receptum in corpore diaphano illuminato, 2 sent. 13. 1. 3 c; vgl. 2 anim. 14 h.
- Eine Art der lux in diesem Sinne ist lux incorporata (1 sent. 17. 1. 1 c) = das verkörperte Licht (color nihil aliud est, quam lux incorporata, ib.).
c) Leuchte, leuchtender Körper: sicut tenebra sumitur quandoque pro aere obscurato, ut supra dictum est, ita etiam lux pro corpore lucido sumitur, 2 sent. 13. 1. 3 ad 1.
Wollust, der Gegensatz zu castitas (← sub a) und temperantia (← sub d): ad luxuriam, quae est peccatum carnale, th. I. II. 73. 5 ob. 1; peccatum luxuriae consistit in hoc, quod aliquis non secundum rectam rationem delectatione venerea utitur, ib. II. II. 154. 1 c; vgl. ib. 15. 3 c; 151. 2 c; 153. 1-3; I. II. 84. 4 c; luxuria principaliter importat inordinationem quandam circa concupiscentias delectationum in venereis secundum superabundantiam, mal. 15. 1 c; luxuria est quoddam vitium temperantiae oppositum, ib.; vgl. ib. 3 ob. 3.
- Die luxuria ist eine von den sieben Hauptsünden (th. II. II. 153. 4 c; vgl. vitium sub b); ihre filiae (← sub b) d. i. Sprösslinge sind diese acht: caecitas mentis (→ caecitas), stultitia (←), inconsideratio (←), praecipitatio (←), inconstantia (←), amor sui (→ amor sub a), odium Dei (→ odium), affectus saeculi (→ affectus sub b) und horror futuri (Schrecken vor der Zukunft); vgl. ib. 5 c; mal. 15. 4 c. Species luxuriae d. i. eigentliche Arten (partes subiectivae) gibt es sechs, nämlich: fornicatio simplex (→ fornicatio sub a), adulterium (← sub a), incestus (Blutschande), stuprum (Schändung einer Jungfrau, quae est in potestate patris, ohne sie dieser potestas mit Gewalt zu entziehen), raptus (← sub b) und vitium contra naturam (→ vitium sub b); vgl. th. II. II. 154. 1-12; mal. 15. 3 c.
wollüstig, unzüchtig.
- Zu vita luxuriosa → vita sub c.
das, ein Ersatz für den im Lateinischen fehlenden Artikel: ly pater potest praedicare personam Patris, th. I. 31. 3 ad 3; ly solus excludit tantum aliud, ib. 4 ad 1; ly principium supponit (← sub d) confuse, ib. 36. 4 ad 6; ly alium potest teneri, 1 sent. 4. 1. 3 c.
- Einige betrachten das Wort ly als den altitalienischen Artikel li (das heutige il); andere halten das Wort für den verkehrt gelesenen arabischen Artikel ال («al»), welcher zur Zeit der mittelalterigen Scholastik im Vulgär-Arabischen ül sive yl ausgesprochen wurde. Nach Meinung der Letztern, welche wohl die richtigere sein dürfte, verhält es sich also mit der Entstehung des Wortes ly ungefähr geradeso, wie mit der Entstehung des Wortes ΠΙΠΙ als eines Namens Gottes zur Zeit des Origenes; denn dieses Wort war aus dem hebräischen Tetragrammaton יהוה dadurch entstanden, dass die Griechen zuerst den Buchstaben ה mit ח und den Buchstaben ו mit י verwechselten, ח für ein griechisches Π hielten und dann das Wort umgekehrt lasen. N.B.: In seiner Epistola ad Marcellam de decem nominibus Dei bemerkt der h. Hieronymus zu dem Namen יהוה: quod quidam non intelligentes propter elementorum similitudinem, cum in Graecis libris repererint, ΠΙΠΙ legere consueverunt. Vgl. H. L. STRACK, K. SIEGFRIED, Lehrbuch der neuhebräischen Sprache und Litteratur (Karlsruhe, 1884) 8.