die Sucht, unverhältnismäßig große Ausgaben zu machen, gleichbedeutend mit apirocalia (←) und consumptio (← sub b), der Gegensatz zu magnificentia und parvificentia (←): vocatur etiam haec superabundantia (sc. respectu magnificentiae) banausia a βαῦνος, quod est fornax, quia scilicet ad modum fornacis omnia consumunt, 2 eth. 8 e; vitium, quod opponitur ei (sc. magnificentiae) per modum superabundantiae, vocatur banausia a βαῦνος, quod est fornax, quia tales sicut in fornace omnia sua consumunt, 4 eth. 6 e; vgl. th. II. II. 135. 2 c.
in den Ausgaben jedes Maß überschreitend, der Gegensatz zu magnificus und parvificus (←): ille, qui superabundat in sumptibus magnis, qui vocatur banausus, quasi in fornace sua consumens, excedit magnificum (←) non quidem in absoluta sumptuum quantitate, sed in expendendo praeter id, quod oportet, quia in superfluis sumptibus multa consumit et vult splendidos sumptus facere praeter melodiam, id est praeter debitam proportionem, quod est parabolice vel metaphorice dictum, puta (z. B.) quia facit nuptialia convivia histrionibus et comoedis id est repraesentatoribus multa tribuit et viam cooperit purpura, 4 eth. 7 k.
a) Taufe im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes: proprie loquendo unum est tantum baptisma, quod in aqua celebratur sub determinata forma verborum, de qua Dominus dicit Matth. ult. 19. . . . Alia autem dicuntur baptismata per ordinem ad illud baptisma, et hoc tripliciter. Primo dicitur aliquid baptisma quasi signum huius baptismi, et sic diluvium dicitur baptismus, inquantum significat nostrum baptismum quantum ad salvationem spiritualis vitae ex salvatione humani generis tunc facta in arca, ut patet ex 1. Petr. 3. 20 sq., et transitus maris rubri, qui signat baptismum nostrum quantum ad liberationem a servitute daemonum, ut dicitur in 1. Cor. 10. 1 sq., et ablutiones, quae fiebant in lege (Gesetz des Alten Bundes), quae significant nostrum baptisma quantum ad purgationem peccatorum, quae in ipso fit. Alio modo dicitur baptisma quasi causa aliqua nostri baptismi, et sic baptismus Ioannis dicitur baptisma ut disponens ad nostrum baptisma et baptisma, quo Christus baptizatus est, ut dans efficaciam nostro baptismo. Alio modo dicitur aliquid baptismus secundum proportionem ad eundem effectum, et sic dicitur baptismus poenitentiae et baptismus sanguinis, de quibus magister hic loquitur, vel quantum ad effectum secundarium, qui est consummatio in bono, et sic dicitur baptismus Spiritus, de quo dicitur in Act. 1. 5. Et haec novem genera baptismatum ponit Damascenus, 4 sent. 4. 3. 3. 1 c.
- Als Arten des baptismus gehören hierher: 1. baptismus Christi sive Spiritus sive Spiritus sancti sive noster & b. Ioannis sive poenitentiae (th. III. 38. 1 ad 1, 2 ob. 1 & c, 3 ad 1 & 6 c; 4 sent. 2. 2. 2 c, 3. 1 ad 1 & 4 c; 4. 3. 3. 1 c & ad 1) = die Taufe Christi oder des h. Geistes (qui efficaciam habet ex passione Christi et ex Spiritu sancto, th. III. 66. 11 ad 1) oder unsre (christliche) Taufe und die Taufe des Johannes oder die Bußtaufe (quia scilicet ille baptismus erat quoddam inductivum ad poenitentiam et quasi quaedam protestatio, qua profitebantur homines se poenitentiam acturos, ib. 38. 3 ad 1). 2. b. Ioannis, → b. Christi. 3. b. noster, ≈ . 4. b. pharisaeorum (ib. 1 ad 3) = die Taufe der Pharisäer. 5. b. poenitentiae, → b. Christi. 6. b. Spiritus sive Spiritus sancti, ≈ .
b) Taufe im eigentlichen und engern Sinne des Wortes, d. i. die christliche Taufe oder das Sakrament der Taufe: baptismus ante Christi passionem fuerit institutus, th. III. 66. 2 a; baptismus iterari non potest, ib. 9 c; baptismum, qui est spiritualis regeneratio, cg. IV. 59; determinat de sacramento intrantium, scilicet baptismo, 4 sent. 3 div.
- Arten des baptismus in diesem Sinne sind: baptismus aquae sive fluminis, b. flaminis & b. sanguinis (th. II. II. 100. 2 ad 1; III. 66. 11 c & 12 c; 4 sent. 4. 1. 4. 3 ob. 1 & 2; 3. 3. 1 ob. 1 & ad 1, 2 c & 3 c; Hebr. 6. 1) = die Wasser-, die Begierde- und die Bluttaufe.
a) Seligkeit, Glückseligkeit, synonym mit felicitas (←): beatitudo enim secundum Boethium in IV. de Consol. est status omnium bonorum aggregatione perfectus, th. I. 26. 1 ob. 1; vgl. ib. I. II. 3. 3 ob. 2; cg. I. 100; III. 63; 7 pol. 1 b; de ratione beatitudinis est stabilitas sive confirmatio in bono, th. I. 62. 1 a; nihil enim aliud sub nomine beatitudinis intelligitur, nisi bonum perfectum intellectualis naturae, ib. 26. 1 c; nomine beatitudinis intelligitur ultima perfectio rationalis seu intellectualis naturae, ib. 62. 1 c; vgl. ib. I. II. 3. 3 a; beatitudo sive felicitas est in perfectissima operatione habentis rationem et intellectum, 2 sent. 4. 1. 1 c; beatitudo intellectualis naturae consistit in actu intellectus, th. I. 26. 3 c; sic igitur essentia beatitudinis in actu intellectus consistit, ib. I. II. 3. 4 c; vgl. quodl. 8. 9. 19 c; si igitur beatitudo consideretur ex parte ipsius obiecti, sic solus Deus est beatitudo, quia ex hoc solo est aliquis beatus, quod Deum intelligit, . . . Sed ex parte actus intelligentis beatitudo est quid creatum in creaturis beatis, in Deo autem est etiam secundum hoc aliquid increatum, ib. I. 26. 3 c; in ratione beatitudinis duo includuntur, scilicet ipse finis ultimus, qui est summum bonum, et adeptio vel fruitio ipsius boni, ib. I. II. 5. 2 c; vgl. ib. 1. 8 c; 2. 7 c; 3. 1 c & 3 c; 5. 1 c; ad beatitudinem potest aliquid pertinere tripliciter, uno modo essentialiter, alio modo antecedenter, tertio modo consequenter, ib. 3. 3 c; vgl. ib. 4 c; 2. 6 c.
- Zu meritum beatitudinis → meritum sub a; zu scientia b. → scientia sub b; zu status b. finalis sive futurae → status sub c; zu visio b. → visio sub a.
- Arten der beatitudo in diesem Sinne sind: 1. beatitudo activa sive activae vitae & b. contemplativa (th. I. II. 69. 3 c & 4 c) = die aktive und die kontemplative Glückseligkeit oder die Glückseligkeit des tätigen (quae sunt opera virtutum ordinantium hominem ad proximum, ib. 4 c) und die des beschaulichen Lebens; vgl. vita sub c. 2. b. aeterna sive perpetua (ib. I. 1. 4 c; 75. 7 ob. 1; I. II. 69. 1 c; 85. 6 ob. 3 c; cg. IV. 59) = die ewige oder immer währende Glückseligkeit. 3. b. angeli, b. hominis & b. Dei (th. I. 62. 1 c; 94. 1 ob. 1; I. II. 3. 3 c; 2 sent. 4. 1. 1 c) = die Glückseligkeit des Engels, die des Menschen, und die Glückseligkeit Gottes. 4. b. apparens sive falsa sive opinata & b. vera (th. I. 13. 10 ob. 2; 26. 4 c; I. II. 2. 6 c; cg. III. 26; IV. 92) = die scheinbare oder falsche oder vermeintliche und die wahre oder wirkliche Glückseligkeit, wovon erstere im Besitz und Genuss eines geschaffenen Gutes und letztere in der Erkenntnis und Betrachtung Gottes besteht (vgl. th. I. II. 2. 1 8 c; 3. 1 8 c; cg. III. 27-32, 37-40, 48-63). 5. b. bestialis (cg. IV. 54) = die tierische oder viehische Glückseligkeit des Menschen. 6. b. completa sive perfecta & b. imperfecta sive inchoata (th. I. 73. 1 c; I. II. 2. 3 c & ad 2; 3. 2 ad 4 & 5 c; 4. 5 c, 7 c & 8 c; 5. 3 ad 2 & 4 6 c; 57. 1 ad 2; 69. 2 c; II. II. 186. 3 ad 4; cg. I. 102; IV. 21 & 54; 4 sent. 49. 1. 2. 2 ad 5) = die vollständige oder vollendete und die unvollendete oder angefangene Glückseligkeit, wovon erstere in der unmittelbaren Anschauung und letztere in der mittelbaren Erkenntnis Gottes besteht (duplex est beatitudo, una imperfecta, quae habetur in hac vita, et alia perfecta, quae in Dei visione consistit, th. I. II. 4. 5 c). 7. b. contemplativa, → b. activa. 8. b. creata & b. increata (ib. I. 26. 3 c & ad 2; 62. 7 ad 2; I. II. 11. 3 ad 3; 4 sent. 49. 1. 2. 1 c) = die geschaffene und die ungeschaffene Glückseligkeit oder die Glückseligkeit der Geschöpfe und die ihres Schöpfers bzw. der Schöpfer selbst. 9. b. Dei, → b. angeli. 10. b. falsa, → b. apparens. 11. b. finalis sive ultima (th. I. 12. 1 c; 63. 3 c; 95. 3 c; 102. 2 ad 1; I. II. 3. 5 c; mal. 16. 3 c; 2 cael. 18 f) = die letzte oder höchste Glückseligkeit (ultima beatitudo hominis consistit in quadam supernaturali Dei visione, th. II. II. 2. 3 c). 12. b. futura & b. praesentis vitae (ib. I. II. 3. 2 ad 4 & 5 c; 5. 3 c; II. II. 186. 3 ad 4) = die zukünftige oder himmlische und die gegenwärtige oder irdische Glückseligkeit. 13. b. hominis, → b. angeli. 14. b. imperfecta, → b. completa. 15. b. inchoata, ≈ . 16. b. increata, → b. creata. 17. b. opinata, → b. apparens. 18. b. participata & b. per essentiam (ib. 1. 26. 3 ad 1; I. II. 2. 6 c; 3. 1 ad 1 & 2 ad 4; 5. 3 ad 2) = die mitgeteilte oder teilgenommene und die wesenhafte Glückseligkeit, m. a. W. die von Gott einem Geschöpfe mitgeteilte und die ihm nicht mitteilbare Glückseligkeit Gottes. 19. b. patriae & b. viae sive terrena (ib. I. II. 69. 4 c; 4 sent. 49. 1. 2. 2 ob. 5 & ad 5) = die Glückseligkeit des himmlischen Vaterlandes und die auf dem Wege zu demselben oder die Glückseligkeit im Himmel und die auf Erden. 20. b. per essentiam, → b. participata. 21. b. perfecta, → b. completa. 22. b. perpetua, → b. aeterna. 23. b. praesentis vitae, → b. futura. 24. b. propinqua & b. remota (th. I. II. 2. 6 c) = die nähere und die entfernte oder die der eigentlichen näher und die ihr ferner stehende Glückseligkeit. 25. b. remota, → b. propinqua. 26. b. spei (ib. 5. 7 ad 3; vgl. ib. 11. 4 c; 69. 3 c) = die Glückseligkeit der Hoffnung, m. a. W. diejenige Glückseligkeit, welche erst der Hoffnung nach besteht und der in Wirklichkeit (in re) erreichten entgegengesetzt ist. 27. b. spiritualis (2 Cant. 1) = die geistige Glückseligkeit. 28. b. supernaturalis (th. I. 60. 5 ad 4; 62. 1 c; 63. 1 ad 3; I. II. 62. 1 c) = die übernatürliche Glückseligkeit, welche der natürlichen entgegengesetzt ist (est autem duplex hominis beatitudo sive felicitas. Una quidem proportionata humanae naturae, ad quam scilicet homo pervenire potest per principia suae naturae. Alia autem est beatitudo naturam hominis excedens, ad quam homo sola divina virtute pervenire potest secundum quandam divinitatis participationem, ib. I. II. 62. 1 c). 29. b. tenuis (ib. 1. 26. 4 ad 1) = die dünne oder geringe Glückseligkeit. 30. b. terrena, → b. patriae. 31. b. ultima, → b. finalis. 32. b. viae, → b. patriae. 33. b. voluptuosa (ib. I. II. 69. 3 c & 4 c) = die Glückseligkeit der Genusssucht.
- Homo naturaliter desiderat beatitudinem (ib. 1. 2. 1 ad 1; 26. 2 c; 41. 2 ad 3; 60. 2 c; I. II. 5. 8 c) = der Mensch verlangt seiner Natur zufolge nach Glückseligkeit, aber nach ihr nur im Allgemeinen (secundum communem rationis beatitudinis, ib. I. II. 5. 8 c), nicht im Besondern (secundum specialem rationem, quantum ad id, in quo beatitudo consistit, ib.), weil nicht alle wissen, cui rei communis ratio beatitudinis conveniat, ib.
b) selig gepriesenes Tun, d. i. tugendhafter Akt, vollkommenes Werk: deinde considerandum est de beatitudinibus, th. I. II. 69 pr.; beatitudines dicuntur solum perfecta opera, quae etiam ratione (in Ansehung) suae perfectionis magis attribuuntur donis (sc. Spiritus sancti), quam virtutibus, ib. 70. 2 c; beatitudines sunt actus virtutum, ib. II. II. 157. 2 ad 3; beatitudines . . . sunt operationes virtutum perfectarum, 3 sent. 34. 1. 4 c.
- Über das Verhältnis von beatitudo zu donum & fructus Spiritus sancti so wie zu virtus → fructus sub b.
- Die Arten der beatitudo im Sinne von selig gepriesenem Tun sind diese acht: paupertas spiritus (→ paupertas sub b), pietas (← sub b), luctus (th. II. II. 9. 4 c & ad 1) d. i. Trauer über die vergangenen Fehler, esuries et sitis iustitiae (ib. 139. 2 c) d. i. Hunger und Durst nach der Gerechtigkeit, misericordia (←), munditia cordis(→ munditia), pacificatio (ib. 45. 6 c) d. i. Friedensstiftung und persecutio passiva (ib. I. II. 69. 3 c) d. i. Verfolgt-Werden.
a) selig, glückselig: non ergo angeli in sua creatione fuerunt beati, th. I. 62. 1 a; fama nullo modo potest facere hominem beatum, ib. I. II. 2. 3 ad 2; beati dicuntur aliqui in hac vita vel propter spem beatitudinis adipiscendae in futura vita, . . . vel propter aliquam participationem beatitudinis secundum aliqualem summi boni fruitionem, ib. 5. 3 ad 1.
- Hier ist zu unterscheiden: 1. beatus participative & b. per essentiam suam (cg. I. 102) = glückselig durch Teilnahme an eines andern Glückseligkeit und glückselig durch die eigene Wesenheit oder durch sich selbst. 2. b. per essentiam suam, → b. participative. 3. b. secundum quid & b. simpliciter (th. I. 26 pr.; 2 sent. 4. 1. 1 ad 1; verit. 13. 2 ob. 4 & c) = beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder schlechtweg glückselig. 4. b. simpliciter, → b. secundum quid.
b) selig, glückselig im Himmel: scientia Dei et beatorum, th. I. 1. 2 c; sicut omnes beati, ib. 9. 2 ob. 2; quod beati Dei essentiam videant, ib. 12. 1 c; qui per assimilationem ad beatitudinem ipsius beati dicuntur, ib. 26. 2 c; quod sit locus beatorum, ib. 66. 3 c.
Wohltätigkeit, Wohltun im weitern und engern Sinne: beneficentia nihil aliud importat (bedeutet), quam facere bonum alicui, th. II. II. 31. 1 c; potest autem hoc bonum considerari dupliciter. Uno modo secundum communem rationem (Beziehung) boni, et hoc pertinet ad communem rationem (Wesen) beneficentiae, et hoc est actus amicitiae, per consequens caritatis . . . Si autem bonum, quod quis facit alteri, accipiatur sub aliqua speciali ratione boni, sic beneficentia accipiet specialem rationem et pertinebit ad aliquam specialem virtutem (z. B. zur Tugend der Barmherzigkeit), ib.; vgl. ib. 4 c; 9 eth. 5 a & 7 a-k.
- Über das Verhältnis der beneficentia zur benevolentia → benevolentia.
a) Wohltat, der Gegensatz zu maleficium (← sub a): beneficium in effectu consistit, ut ipsum nomen sonat, th. II. II. 106. 5 ob. 1; omnia beneficia proximo exhibita, inquantum considerantur sub communi ratione boni, reducuntur ad amorem, ib. 31. 4 ad 2; recompensatio alicuius beneficii dupliciter fieri potest, ib. 78. 2 ad 2; vgl. ib. 106. 4 c; 107. 2 c; mal. 13. 4 ad 5; 8 eth. 11 b; 9 eth. 2 a.
- Als Arten des beneficium gehören hierher: 1. beneficium commune & b. particulare sive privatum (th. II. II. 106. 1 c; 108. 2 ad 1; Eph. 1. 1, 3 & 5; 2. 1 & 3. 1; Hebr. 11. 7) = die gemeinsame und die besondere oder einzelne Wohltat. 2. b. divinum (Phil. 4. 1) = die göttliche Wohltat. 3. b. exterius (Vercell. 42. 9) = die äußere Wohltat. 4. b. gratuitum (th. II. II. 23. 3 ad 1) = die aus reiner Gunst gespendete Wohltat. 5. b. particulare, → b. commune. 6. b. privatum, ≈ .
b) Pfründe: ex beneficio tenetur ad executionem ordinis, 4 sent. 37. 1. 1 ad 4; non potest conferre beneficia, virt. 2. 9 ad 14; vgl. quodl. 6. 5. 9 c.
- Beneficium ecclesiasticum (th. II. II. 100. 5 ad 3; 3 sent. 29. 1. 6 ad 3; 4 sent. 25. 3. 3 ad 4; virt. 2. 9 ad 14) = kirchliche Pfründe.
Wohlwollen: benevolentia proprie dicitur actus voluntatis, quo alteri bonum volumus, th. II. II. 27. 2 c; benevolentia est simplex actus voluntatis, quo volumus alicui bonum, etiam non praesupposita praedicta unione affectus ad ipsum, ib.; ad eas (sc. rationales creaturas) proprie benevolentia est, ib. 1. 20. 2 ad 3; vgl. cg. I. 91; 9 eth. 5 a-h.
- Über das Verhältnis der benevolentia zur beneficentia heißt es: beneficentia et benevolentia non differunt, nisi sicut actus exterior et interior, quia beneficentia est executio benevolentiae, th. II. II. 31. 4 c.
- Zu amor benevolentiae → amor sub a.
- Benevolentia non habet distentionem et appetitum (ib. 27. 2 c; 9 eth. 5 c), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: οὐ γὰρ ἔχει (sc. ἠ φίλησίς) διάτασιν οὐδ᾽ ὄρεξιν (Eth. Nic. VIII. 5, 1166. b. 33) = das Wohlwollen hat keine Ausstreckung oder Hinneigung (id est aliquem impetum inclinationis, th. II. II. 27. 2 c) und kein (sinnliches) Begehren (id est passionem in appetitu sensitivo, quae animum suo impetu distendit quasi cum quadam violentia ad aliquid movens, 9 eth. 5 c), m. a. W. das Wohlwollen ist mit keinem Affekt verbunden, sed ex solo iudicio rationis homo vult bonum alicui, th. II. II. 27. 2 c.
Gütigkeit, Gutherzigkeit, Freundlichkeit: benignitas, id est bona igneitas . . . facit liquescere animum hominis ad bona communicanda, Ps. 51 b; benignitas videtur esse idem cum affectu (Zuneigung), quem ponit Macrobius, unde et Isidorus dicit, quod benignus est vir sponte ad benefaciendum paratus et dulcis alloquio, th. II. II. 80. 1 ad 4; vgl. Gal. 5. 6.
- Über den Unterschied zwischen benignitas & bonitas → bonitas sub c. Die benignitas des Menschen ist eine von den fructus Spiritus sancti; → fructus sub b.
- Benignitas amicabilis (2 sent. 22. 1. 3 c) = die freundschaftliche Gutherzigkeit.
unvernünftiges Tier, wildes Tier, synonym mit brutum (←): bestiae dicuntur propter crudelitatem, quasi vastiae, ut leones et ursi, 2 sent. 15 exp.; vgl. th. I. 72. 1 ad 2.
- Arten der bestia sind: 1. bestia domestica (th. II. II. 64. 3 ad 2) = das Haustier. 2. b. silvestris (ib.) = das Tier des Waldes.
tierisch, viehisch im eigentlichen und übertragenen Sinne des Wortes, synonym mit brutalis (←): hoc videtur magis bestiale, quam humanum, feminas scilicet esse communes, quantum ad mixtionem carnis, regim. 4. 4; quosdam superexcellenter diffamamus, dicentes eos bestiales, 7 eth. 1 f; ponit tres modos, secundum quos aliqui fiunt bestiales, ib.
a) tierische Grausamkeit: hoc, quod delectatur in hominum cruciatu, . . . continetur sub bestialitate, nam talis delectatio non est humana, sed bestialis, proveniens vel ex mala consuetudine, vel ex corruptione naturae, th. II. II. 159. 2 c; saevitas vel feritas continetur sub bestialitate, ib. ad 1; vgl. 7 eth. 1 f.
b) viehische Begierde, tierische Leidenschaft: alio modo potest corrumpi contemperantia humanarum affectionum ita, quod progrediatur ultra limites humanae vitae in similitudinem affectionum alicuius bestiae, puta (z. B.) leonis aut porci, et hoc est, quod vocatur bestialitas, 7 eth. 1 a; vgl. ib. c & f & 6 h; 4 sent. 13. 2. 2 ad 1.
c) geschlechtlicher Umgang mit einem Tiere: si fiat per concubitum ad rem non eiusdem speciei, quod vocatur bestialitas, th. II. II. 154. 11 c; vgl. ib. ad 2.
Gotteslästerung: nomen blasphemiae importare (bedeuten) videtur quandam derogationem alicuius excellentis bonitatis et praecipue divinae. Deus autem, ut Dionysius dicit, est ipsa essentia verae bonitatis. Unde quidquid Deo convenit, pertinet ad bonitatem ipsius, et quidquid ad ipsum non pertinet, longe est a ratione (Wesen) perfectae bonitatis, quae est eius essentia. Quicumque ergo vel negat aliquid de Deo, quod ei convenit, vel asserit de eo, quod ei non convenit, derogat divinae bonitati, th. II. II. 13. 1 c. Die blasphemia ist eine filia irae; vgl. ira sub b.
- Arten der blasphemia sind: 1. blasphemia cordis sive interior & b. oris sive vocalis (th. II. II. 13. 1 c & 4 c) = die gedachte oder innere und die ausgesprochene oder äußere Gotteslästerung. 2. b. interior, → b. cordis. 3. b. oris, ≈ . 4. b. perfecta (ib. 1 ad 1) = die vollkommene oder vollendete Gotteslästerung, welche derjenige begeht, qui contra Deum loquitur convicium inferre intendens, weil er derogat divinae bonitati non solum secundum falsitatem intellectus, sed etiam secundum pravitatem voluntatis detestantis et impedientis pro posse (←) divinum honorem, ib. 5. b. vocalis, → b. cordis.
a) Güte im abstrakten und konkreten Sinne des Wortes, synonym mit completio (←), perfectio (← sub b) und virtus (← sub d), zugleich aber auch (vgl. z. B. th. II. II. 39. 2 ad 3; cg. II. 23) mit bonum (← sub b), der Gegensatz zu malitia (← sub a) und malum (← sub b): bonitas significat ut non subsistens (als etwas in Wirklichkeit nicht für sich Existierendes), bonum autem ut concretum (← sub b), cg. I. 30; bonitas uniuscuiusque est perfectio ipsius, ib. 40; vgl. ib. 38; in hoc enim consistit uniuscuiusque rei bonitas, quod convenienter se habeat secundum modum suae naturae, th. I. II. 71. 1 c; bonitas, qua formaliter boni sumus, est participatio quaedam divinae bonitatis, ib. II. II. 23. 2 ad 1; quaelibet bonitas alia non est nisi similitudo quaedam primae bonitatis, cg. I. 96; etiam, cum sint mala, utimur in eis nomine bonitatis per quandam similitudinem; dicimus enim bonum furem et bonum calumniatorem, quia sic se habent in suis operationibus, licet malis, sicut boni in bonis, 5 met. 18 a.
- Arten der bonitas in dieser Bedeutung sind: 1. bonitas absoluta sive completa sive omnimoda sive perfecta & b. deficiens sive imperfecta (th. I. 77. 2 c; 2 sent. 36. 1. 5 c; 41. 1. 2 c; qu. anim. 7 c; verit. 21. 5 c) = die schlechthinige oder vollkommene und die abfallende oder unvollkommene Güte. 2. b. absoluta & b. dependens ab alio (th. I. II. 18. 4 c; verit. 21. 4 ob. 9) = die unbedingte oder unabhängige und die von etwas Anderm abhängige Güte eines Dinges (actiones autem humanae et alia, quorum bonitas dependet ab alio, habent rationem bonitatis ex fine, a quo dependent, praeter bonitatem absolutam, quae in eis existit, th. I. II. 18. 4 c). 3. b. absolute sive simpliciter & b. secundum quid (verit. 21. 4 c & 5 ad 1) = die Güte schlechtweg oder einfachhin und die Güte in gewisser Hinsicht. 4. b. accidentalis sive extra essentiam rei & b. substantialis sive essentialis sive de essentia rei (th. I. 25. 6 c; 1 sent. 44. 1. 1 c; verit. 21. 5 c) = die nicht wesentliche oder außerwesentliche und die wesentliche oder zum Wesen eines Dinges gehörende Güte; vgl. unten b. essentialis. 5. b. actionis & b. effectus (th. II. II. 18. 2 ad 3) = die Güte einer Tätigkeit und die einer Wirkung. 6. b. actus moralis sive b. moralis & b. rei naturalis (ib. I. II. 18. 2 c, 4 c & 8 ad 2; 34. 4 c; 2 sent. 36. 1. 5 c) = die Güte einer sittlichen Handlung und die eines Naturdinges oder die moralische und die physische bzw. metaphysische Güte. 7. b. adquisita, b. naturae sive naturalis & b. superaddita (2 sent. 32. 2. 2 c; 36. 1. 5 ad 1; 37. 2. 2 ad 5) = die selbst erworbene, die natürliche oder von Natur aus vorhandene und die (von einem andern) hinzugefügte Güte. 8. b. aestimata & b. vera (th. I. 20. 2 c) = die vermeintliche und die wirkliche Güte. 9. b. circumstantiarum sive ex circumstantiis, b. ex fine, b. ex genere sive materia, b. ex forma habitus & b. ex essentia actus (2 sent. 36. 1. 5 c) = die von ihren Umständen, die von dem Zwecke des sie Verrichtenden, die von ihrer Art oder Materie d. i. von ihrem Objekte, die von der Form des ihr entsprechenden Habitus und die aus ihrer eigenen Wesenheit herrührende Güte einer sittlichen Handlung. 10. b. civilis (10 met. 6 h) = die bürgerliche Güte oder die Güte eines Staatsbürgers. 11. b. communis sive universalis & b. particularis (th. I. 77. 2 c; cg. II. 23; verit. 21. 4 c) = die allgemeine und die besondere Güte. 12. b. completa, → b. absoluta. 13. b. creata sive creaturae & b. increata sive divina sive Dei (th. I. 3. 7 ad 2; 22. 1 c; II. II. 13. 1 c; 23. 5 c & ad 2; 39. 2 ad 3; pot. 2. 4 ob. 11; verit. 21. 4 ob. 2 & c & 5 c; comp. 1. 109) = die geschaffene und die ungeschaffene Güte oder die Güte des Geschöpfes und die Güte Gottes; vgl. b. divina unten sub b. 14. b. creaturae, → b. creata. 15. b. Dei, ≈ . 16. b. de essentia rei, → b. accidentalis. 17. b. deficiens, → b. absoluta. 18. b. dependens ab alio, ≈ . 19. b. divina, → b. creata. 20. b. essentialis, → b. accidentalis. 21. b. essentialis sive per essentiam sive pura & b. participata sive per participationem (th. I. II. 2. 8 c; caus. 9 a; verit. 21. 5 c) = die wesenhafte oder das Wesen ausmachende oder die reine (vgl. oben b. essentialis) und die teilgenommene oder mitgeteilte Güte. 22. b. ex circumstantiis, → b. circumstantiarum. 23. b. ex essentia actus, ≈ . 24. b. ex fine, ≈ . 25. b. ex forma habitus, ≈ . 26. b. ex genere, ≈ . 27. b. ex materia, ≈ . 28. b. extra essentiam rei, → b. accidentalis. 29. b. imperfecta, → b. absoluta. 30. b. increata, → b. creata. 31. b. inhaerens (verit. 21. 4 c) = die (einem Dinge als ihrem Subjekte) anhaftende oder innewohnende Güte, der Gegensatz zur b. subsistens d. i. zu der für sich existierenden Güte. 32. b. intentionis (th. I. II. 19. 8 ob. 2 & ad 2) = die Güte der Absicht. 33. b. moralis, → b. actus moralis. 34. b. naturae, → b. adquisita. 35. b. naturalis, ≈ . 36. b. participata, → b. essentialis. 37. b. particularis, → b. communis. 38. b. per essentiam, → b. essentialis. 39. b. per participationem, ≈ . 40. b. prima sive summa (ib. I. 77. 2 c; II. II. 1. 1 ob. 3; cg. III. 19 & 24; qu. anim. 7 c; verit. 21. 4 c; caus. 20 a & b) = die erste oder höchste Güte. 41. b. prima & b. ultima (qu. anim. 7 c) = die erste und die letzte Güte eines Dinges. 42. b. prima actus moralis & b. prima rei naturalis (th. I. II. 18. 2 c; II. II. 23. 5 ad 2) = die erste oder zuerst in Betracht kommende Güte einer sittlichen Handlung und die eines Naturdinges. 43. b. prima rei naturalis, → b. prima actus moralis. 44. b. pura, → b. essentialis. 45. b. rei naturalis, → b. actus moralis. 46. b. substantialis, → b. accidentalis. 47. b. summa, → b. prima. 48. b. superaddita, → b. adquisita. 49. b. ultima, → b. prima. 50. b. universalis, → b. communis. 51. b. vera, → b. aestimata.
b) Gütigkeit, Gutherzigkeit: conveniens sapientiae et bonitati ipsius, th. I. 21. 4 c; omnia operatur propter suam bonitatem, ib. 105. 2 ad 2; propter bonitatem suam fecit nos, 1 sent. 1 exp. Der Unterschied zwischen bonitas in dieser Bedeutung und benignitas erhellt aus Folgendem: ad id autem, quod est iuxta hominem, scilicet proximum, bene disponitur mens hominis primo quidem quantum ad voluntatem benefaciendi, et ad hoc pertinet bonitas, secundo quantum ad beneficentiae executionem, et ad hoc pertinet benignitas; dicuntur enim benigni, quos bonus ignis amoris fervere facit ad benefaciendum proximis, th. I. II. 70. 3 c.
- Beim Menschen bildet die bonitas eine von den fructus Spiritus sancti; vgl. fructus sub b.
- Als Arten der bonitas gehören hierher: 1. bonitas divina (ib. 1. 21. 3 c & 4 c; 37. 2 ad 3; cg. I. 96) = die göttliche Gütigkeit; vgl. b. divina oben sub a. 2. b. per se (nom. 5. 1) = die Gütigkeit, welche es durch sich und das eigene Wesen ist, oder die Gütigkeit selbst.
a) gut im allgemeinen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu malus (← sub a); bonum autem extendit se ad non entia, quae etiam in esse vocat; dicitur enim bonum a boare, quod est vocare, 1 sent. 8. 1. 3 ob. 2; vgl. th. I. 5. 2 ob. 2; cg. III. 20.
- Arten des bonum in seiner allgemeinen Bedeutung sind: 1. bonum absolute sive in se sive secundum se & b. alterius (th. I. II. 26. 4 c; II. II. 58. 10 ad 2; 1 sent. 46. exp.) = das schlechthin oder in sich oder seiner eigenen Natur nach Gute (ad hoc ergo, quod aliquis actus sit absolute bonus, oportet quod congregetur bonitas obiecti, a qua actus est bonus in se, ut dare eleemosynam vel aliquid huiusmodi, et bonum ex parte agentis, ut scilicet bene faciat, et hoc includit tria secundum Philosophum in II. Ethic. (c. 3), scilicet voluntatem et electionem, debitum finem et firmitatem in opere, ad minus in proposito. Et hoc sufficit ad hoc, quod actus absolute bonus dicatur. Sed in actibus, qui ad alium ordinantur, oportet tertium adesse ad perfectionem bonitatis, ut in eo, ad quem fit, effectum bonitatis consequatur, 1 sent. 46 exp.; vgl. b. absolute acceptum unten sub b) und das Gute eines andern (vgl. b. alterius unten sub c) m. a. W. das objektive und das subjektive Gute. 2. b. alterius, → b. absolute. 3. b. in se, ≈ . 4. b. quod convertitur cum ente & b. quod est in genere qualitatis (th. I. 6. 3 ob. 1; 16. 3 c; I. II. 18. 3 ad 3; 26. 4 c; pot. 9. 7 ad 5) = das Gute, welches sich in der Aussage mit dem Seienden vertauschen lässt (→ convertere sub a) et nullam rem supra ens addit (pot. 9. 7 ad 5), synonym mit dem b. absolute sive in se sive secundum se (↑), und das Gute, welches in die Kategorie (vgl. genus sub b) der Qualität gehört und dem Seienden, wenn es von ihm ausgesagt wird, eine res oder nähere Bestimmung hinzufügt (diese beiden letzten Arten des bonum sind mit den beiden erstgenannten der Sache nach identisch). 5. b. quod est in genere qualitatis, → b. quod convertitur cum ente. 6. b. secundum se, → b. absolute; cf. b. ex suppositione alterius unten sub c.
b) gut an sich, objektiv gut, d. i. dasjenige, was und insofern es mit einem ihm übergeordneten Willen (dem göttlichen) übereinstimmt, was m. a. W. so ist, wie es gewollt wird oder gewollt worden ist, synonym mit perfectus (← sub a), ebenfalls der Gegensatz zu malus (← sub b); convenientiam ergo entis ad appetitum exprimit hoc nomen bonum, verit. 1. 1 c; esse creaturae non haberet rationem (Beziehung) boni, nisi praesupposito ordine ad creatorem, ib. 21. 5 c; potest autem ex hoc simpliciter dici bona propter ordinem ipsum, cg. III. 20; bonum dicit (besagt) rationem (Beziehung) perfecti, th. I. 5. 1 ad 1; unumquodque dicitur bonum, inquantum est perfectum, ib. 5 c; ratio (Wesen) boni in perfectione consistit, cg. I. 39; unumquodque dicitur bonum, inquantum est perfectum in esse et in operari, hebd. 2; ratio boni, secundum quod consistit in perfectione, consistit etiam in modo (Maß), specie (Form) et ordine, th. I. 5. 5 c; vgl. ib. 6 c; I. II. 52. 1 c; cg. III. 20; verit. 21. 6 ob. 1 & c.
- Per se bonum (verit. 21. 4 c) = das für sich existierende Gute, wie Plato es annahm.
- Arten des bonum im Sinne von objektiv gut oder objektiv Gutem oder objektiver Güte sind: 1. bonum accidentale sive in accidente sive secundum esse accidentale & b. substantiale sive in substantia sive quantum ad substantiam sive essentiale sive secundum esse essentiale (th. I. 22. 1 c; 60. 3 c; I. II. 18. 3 ad 3; hebd. 2; 2 sent. 37. 3. 2 ad 1; verit. 21. 1 ad 6) = das nichtwesentliche Gute (vgl. unten b. essentiale) eines Dinges oder das Gute eines Dinges, welches in einem seiner Akzidenzien, und dasjenige, welches in seiner Substanz gelegen ist. 2. b. actionis & b. agentis (th. I. 48. 6 ob. 2) = das Gute einer Tätigkeit und das eines Tätigen, m. a. W. das Gute, welches in der Vollkommenheit des Wirkens, und dasjenige, welches in der Vollkommenheit des Wirkenden besteht. 3. b. agentis, → b. actionis. 4. b. antecedens & b. consequens (1 sent. 46. 1. 4 c) = das vorangehende und das nachfolgende Gute. 5. b. completum sive consummatum sive perfectum & b. defectivum sive deficiens sive imperfectum (th. I. 26. 2 c; 49. 3 c; I. II. 1. 6 ad 1 & 2; 2. 8 c; 18. 1 ad 1; cg. III. 48; 1 sent. 46 exp.; 2 sent. 34. 1. 3 c; mal. 1. 3 c) = das vollständige oder vollendete oder vollkommene und das mangelhafte oder unvollkommene Gute; vgl. b. imperfectum unten sub c. 6. b. consequens, → b. antecedens. 7. b. consummatum, → b. completum. 8. b. continentiae (cg. III. 136/137) = das in der Enthaltsamkeit bestehende Gute. 9. b. defectivum sive deficiens, → b. completum. 10. b. essentiale, → b. accidentale. 11. b. essentiale sive essentialiter sive per essentiam & b. participative sive per participationem sive secundum participationem aliquam (th. I. 3. 2 c; 6. 2 ad 2; 49. 3 c; 103. 2 c; cg. I. 38 & 41; III. 15; hebd. 2; mal. 5. 1 ad 4; verit. 21. 5 c; comp. 1. 109) = das wesenhafte Gute und das Gute durch Teilnahme an ersterm. 12. b. essentialiter, → b. essentiale. 13. b. ex causa, b. ex circumstantiis, b. ex fine & b. ex genere sive secundum speciem suam (th. I. II. 18. 2 c & 4 c; 42. 6 ad 3; cg. III. 9; 2 sent. 36. 1. 5 c) = das von der Ursache, das von den Umständen, das von dem Zwecke und das von der Gattung oder Art d. i. von dem Objekte einer sittlichen Handlung (huiusmodi actus ex determinatione obiecti bonitatem habentes dicuntur boni ex genere, 2 sent. 36. 1. 5 c) herrührende Gute. 14. b. ex circumstantiis, → b. ex causa. 15. b. ex fine, ≈ . 16. b. ex genere, ≈ . 17. b. formaliter sive formaliter dictum & b. materialiter dictum (th. I. 5. 5 ad 2; II. II. 47. 4 c) = das Gute in formalem und das in materialem Sinne des Wortes (bonum autem dici potest dupliciter, uno modo materialiter pro eo, quod est bonum, alio modo formaliter secundum rationem boni, ib. II. II. 47. 4 c). 18. b. hominis (ib. 141. 6 c; virt. 1. 13 c & ad 8) = das Gute oder die Güte des Menschen (bonum hominis est secundum rationem esse, th. II. II. 141. 6 c); vgl. b. hominis unten sub c. 19. b. imperfectum, → b. completum. 20. b. in accidente, → b. accidentale. 21. b. in actionibus & b. in rebus (ib. I. II. 18. 1 c) = das Gute in den Tätigkeiten und das in den Dingen oder die Güte im Tun und die im Sein der Dinge. 22. b. in actibus humanis sive in actionibus moralibus sive in moralibus sive morale sive moris & b. in rebus naturalibus sive in naturalibus sive naturae sive naturale (ib. 18. 3 ad 3 & 9 ob. 3; 34. 1 c; 85. 1 ob. 1 & c; II. II. 19. 2 ad 2; cg. III. 12, 92 & 139/140; mal. 1. 4 ad 13; 2. 5 ad 2) = das moralisch oder sittlich und das Natur- oder physisch Gute (vgl. b. naturae unten sub c). 23. b. inhaerens sive in ipsis rebus & b. subsistens sive separatum (th. I. 60. 3 c; spir. 8 c; verit. 21. 4 c) = das einem Dinge als seinem Subjekte anhaftende oder das in den Dingen existierende und das für sich existierende oder von den Dingen der Welt abgetrennte Gute; vgl. oben per se bonum. 24. b. in ipsis rebus, → b. inhaerens. 25. b. in moralibus, → b. in actionibus moralibus. 26. b. in naturalibus, ≈ . 27. b. in rebus, → b. in actionibus. 28. b. in rebus naturalibus, ≈ . 29. b. in substantia, → b. accidentale. 30. b. materialiter dictum, → b. formaliter dictum. 31. b. melius sive superabundans & b. necessarium (th. I. 19. 12 c & ad 4; II. II. 88. 2 ob. 1) = das bessere oder über das Maß des Notwendigen hinausgehende und das notwendige Gute, m. a. W. das angeratene und das vorgeschriebene sittlich gute Werk. 32. b. meritorium (2 sent. 28. 1. 1 ad 3) = das verdienstliche Gute. 33. b. morale, → b. in actionibus moralibus. 34. b. moris, ≈ . 35. b. naturae, ≈ . 36. b. necessarium, → b. melius. 37. b. ordinis sive quantum ad ordinem in finem (th. I. 22. 1 c; cg. I. 70 & 78; 1 sent. 44. 1. 2 c) = das Gute der Ordnung oder das in der Hinordnung einer Tätigkeit auf ihr Ziel bestehende Gute. 38. b. participative, → b. essentiale. 39. b. per accidens & b. per se (th. I. 103. 2 c; I. II. 42. 6 ad 3; nom. prol.; 1 sent. 43. 2. 1 ob. 3; 46 exp.; verit. 21. 4 c) = das Gute durch was nebenbei Seiendes und das Gute durch sich selbst und seine eigene Substanz. 40. b. per essentiam, → b. essentiale. 41. b. perfectum, → b. completum; cf. b. perfectum unten sub c. 42. b. per participationem, → b. essentiale. 43. b. per se, → b. per accidens. 44. b. per suam substantiam, → b. accidentale. 45. b. primum (cg. III. 13) = das erste Gute, nämlich Gott. 46. b. quantum ad ordinem in finem, → b. ordinis. 47. b. quantum ad substantiam, → b. accidentale. 48. b. secundum esse accidentale, ≈ . 49. b. secundum esse essentiale, ≈ . 50. b. secundum legis positionem & b. secundum naturalem ordinem (ib. 129) = das Gute nach der Bestimmung des Gesetzes und das nach der natürlichen Ordnung oder das gesetzlich und das natürlich Gute. 51. b. secundum naturalem ordinem, → b. secundum legis positionem. 52. b. secundum quandam similitudinem & b. vere (th. II. II. 45. 1 ad 1; vgl. ib. 47. 13 c; 5 met. 18 a) = das Gute nach Weise einer gewissen Ähnlichkeit und das Gute im wahren Sinne des Wortes oder das uneigentlich und das eigentlich Gute (bonum dicitur dupliciter, uno modo, quod est vere bonum et simpliciter perfectum, alio modo dicitur aliquid esse bonum secundum quandam similitudinem, quod est in malitia perfectum, sicut dicitur bonus latro vel perfectus latro, th. II. II. 45. 1 ad 1); vgl. b. vere unten sub b. 53. b. secundum quid & b. simpliciter (ib. I. 5. 1 ad 1; I. II. 18. 1 c; 26. 4 c; II. II. 58. 10 ad 2; III. 11. 5 ad 3; cg. I. 89 & 90; III. 20; 1 sent. 46 exp.; verit. 21. 4 c; 22. 1 ad 7) = das in gewisser Hinsicht oder beziehungsweise und das einfachhin oder schlechtweg Gute (quod autem non habet ultimam perfectionem, quam debet habere, quamvis habeat aliquam perfectionem, in quantum est actu, non tamen dicitur perfectum simpliciter nec bonum simpliciter, sed secundum quid, th. I. 5. 1 ad 1; si quidem aliquid defuerit de debita essendi plenitudine, non dicetur simpliciter bonum, sed secundum quid, ib. I. II. 18. 1 c; bonum, quod convertitur cum ente, simpliciter quidem est, quod ipsum habet bonitatem, quod autem est bonum alterius, est bonum secundum quid, ib. 26. 4 c); vgl. b. secundum quid unten sub c. 54. b. secundum speciem suam, → b. ex causa. 55. b. separatum, → b. inhaerens. 56. b. simpliciter, → b. secundum quid. 57. b. subsistens, → b. inhaerens. 58. b. substantiale, → b. accidentale. 59. b. summe sive summum (ib. 1. 49. 3 c; cg. I. 18; III. 15, 17 & 69) = das höchste Gut (quod praehabet in se omnem bonitatem, th. I. 49. 3 c); vgl. b. summum sub c. 60. b. superabundans, → b. melius. 61. b. virtutis sive virtutis moralis (ib. I. II. 73. 3 c; II. II. 141. 6 c; cg. III. 139/140; 2 sent. 36. 1. 5 c) = das Gute oder die Güte der Tugend d. i. die der Tugend eigentümliche Güte (bonum virtutis consistit in quadam commensuratione humani actus secundum convenientiam ad regulam rationis, th. I. II. 73. 3 c) oder die Güte einer sittlichen Handlung, herrührend vonseiten der Tugend, welche das Prinzip der Handlung ist (quousque perveniatur ad perfectam bonitatem actus, quae est per informationem habitus, et tunc dicetur bonum virtutis, 2 sent. 36. 1. 5 c); vgl. b. virtutis unten sub c. 62. b. virtutis moralis, → b. virtutis.
- Bonum causatur sive est ex integra causa, malum autem ex singularibus sive singulis defectibus (th. I. II. 18. 11 ob. 3; 19. 6 ad 1; II. II. 79. 3 ad 4), oder: Bonum constat ex una causa perfecta, sed malum omnifariam contingit ex particularibus defectibus (1 sent. 46 exp.), oder: Bonum contingit ex tota integra causa, malum autem ex singularibus defectibus (th. I. II. 71. 5 ad 1; II. II. 53, 2 ob. 3), oder: Bonum contingit ex una et integra causa, malum autem ex singularibus defectibus (2 eth. 7 a), oder: Bonum est ex causa una et integra, malum autem ex particularibus defectibus (mal. 2. 1 ad 3), oder: Bonum est ex tota et integra causa, malum autem ex singularibus defectibus (mal. 2. 4 ad 2), oder: Bonum est ex una et tota causa, malum autem ex singularibus defectibus (ib. 9 ob. 12; nom. 4. 22), oder: quilibet singularis defectus causat malum, bonum autem causatur ex integra causa (th. I. II. 18. 4 ad 3) = das Gute stammt nur von einer einzigen Ursache her, und auch von dieser nur dann, wenn sie ganz und unversehrt ist, das Böse aus jedem ihr anhaftenden Mangel, m. a. W. die sittlich gute Handlung kommt nur dann zustande, wenn sowohl das Objekt, an welchem, als auch die Umstände, unter denen sie vollbracht wird, sittlich gut sind, das sittlich Böse aber schon dann, wenn das Objekt oder einer der Umstände mit einem Fehler behaftet ist, sicut pulchritudo causatur ex hoc, quod omnia corporis membra decenter se habent, quorum si unum tantum fuerit indecenter dispositum, turpitudinem inducit, mal. 8. 4 c; vgl. unten: Bonum contingit uno modo, sed malum omnifariam. Bonum communiter acceptum est simplicius, quam essentia (verit. 21. 5 ad 6) = die Güte eines Dinges, sie im Allgemeinen verstanden, ist ihrem Begriffe nach einfacher, als die Wesenheit desselben (quia communius [sc. est], cum dicatur non solum de essentia, sed etiam de eo, quod per essentiam subsistit, et iterum de accidentibus, ib.). Bonum contingit uno modo, sed malum omnifariam sive multipliciter (pot. 3. 6 ob. 9; nom. 4. 22; vgl. 2 sent. 35. 1. 3 ad 4; 2 eth. 7 a), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν, . . . τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (Eth. Nic. II. 5, 1106. b. 28-31) = das (sittlich) Gute kommt bloß auf eine einzige, das (sittlich) Böse aber auf alle mögliche oder wenigstens auf vielfache Weise zustande. Bonum convertitur cum ente, → bonum sub a & convertere sub a. Bonum dicitur per informationem entis (th. I. 5. 1 ob. 2 & ad 2) = gut wird etwas zufolge seiner Beformung genannt, m. a. W. deshalb, weil es mit einer Form versehen ist (cum autem unumquodque sit id, quod est, per suam formam, forma autem praesupponit quaedam et quaedam ad ipsam ex necessitate consequuntur, ad hoc, quod aliquid sit perfectum et bonum, necesse est, quod formam habeat et ea, quae praeexiguntur ad eam, et ea, quae consequuntur ad ipsam, ib. 5 c). Bonum est diffusivum sive communicativum sui esse (ib. 4 ob. 2; 73. 3 ob. 2; I. II. 28. 4 ob. 2; cg. I. 37; III. 24; vgl. nom. 4. 1 & 3; 1 sent. 2. 1. 4 a; regim. 4. 4; 2 Thess. 1. 2), oder: bonum secundum suam rationem est diffusivum sui esse (th. I. II. 1. 4 ob. 1; verit. 21. 1 ob. 4) = dem Guten ist es zufolge seines Wesens eigen, sich auszubreiten und mitzuteilen (cum autem dicitur, quod bonum est diffusivum secundum sui rationem, non est intelligenda effusio, secundum quod importat operationem causae efficientis, sed secundum quod importat habitudinem causae finalis, verit. 21. 1 ad 4; vgl. th. I. 5. 4 ad 2; 1 sent. 34. 2. 1 ad 4). Bonum est vehementius in agendo, quam malum (3 sent. 27. 1. 3 ad 3), oder: Bonum fortius est ad movendum, quam malum (th. I. II. 60. 5 ad 4) = das Gute hat eine größere Kraft zum Wirken, als das Übel (quia malum non agit, nisi virtute boni, th. I. II. 60. 5 ad 4; vgl. nom. 4. 22). Bonum non indiget malo, sed e converso (cg. III. 146) = das Gute bedarf zu seiner Existenz nicht des Übels, wohl aber gilt das Umgekehrte, weil das Übel seinem Begriffe nach eine privatio boni ist und deshalb einem Guten als seinem Subjekte anhaften muss; vgl. th. I. 48. 3 c & ad 2 & 3. Quilibet singularis defectus causat malum, bonum autem causatur ex integra causa, ↑: Bonum causatur ex integra causa etc. Verum et bonum subiecto quidem convertuntur, . . . sed secundum rationem invicem se excedunt (ib. II. II. 109. 2 ad 1) = das Wahre und Gute sind zwar dem Subjekte nach konvertibele Dinge (quia omne verum est bonum et omne bonum est verum, ib.), ihrem Begriffe nach gehen sie gegenseitig übereinander hinaus, sicut intellectus et voluntas invicem se excedunt, nam intellectus intelligit voluntatem et multa alia et voluntas appetit ea, quae pertinent ad intellectum, et multa alia, ib.
c) gut für etwas, subjektiv gut, d. i. dasjenige, was und insofern es begehrenswert ist, ebenfalls der Gegensatz zu malus (← sub c): bonum est, quod omnia appetunt (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: τἀγαθόν, οὗ πάν᾽ ἐφίεται, Eth. Nic. I. 1, 1094. a. 3), th. I. 5. 1 c; 6. 2 ob. 2 & ad 2; cg. I. 37; II. 82; III. 3 & 24; 1 eth. 1 b; ratio (Wesen) enim boni in hoc consistit, quod aliquid sit appetibile, th. I. 5. 1 c; vgl. ib. 6. 1 c; 16. 3 c; 19. 9 c; 48. 1 c; cg. I. 40; unicuique enim rei est bonum, quod convenit ei secundum suam formam, th. I. II. 18. 5 c; bonum est aliquid, inquantum est appetibile et terminus motus appetitus, th. I. 5. 6 c; hoc autem est de ratione boni, ut terminet appetitum, cg. III. 3.
- Arten des bonum im Sinne des subjektiv Guten sind folgende: 1. bonum absolute acceptum sive simpliciter acceptum sive absolutum & b. arctum sive arduum sive cum arduitate et elevatione sive cum arduitate et difficultate adipiscendi sive sub ratione arduitatis et difficultatis (th. I. II. 23. 1 c & 2 c; 25. 1 a; 40. 1 ad 2; 46. 3 c; verit. 26. 4 c) = das von Schwierigkeiten freie oder als von solchen frei vorgestellte und das mit Schwierigkeiten verbundene oder als mit solchen verbunden vorgestellte Gut, m. a. W. das leicht und das schwer zu erreichende Gut. 2. b. absolutum, → b. absolute acceptum. 3. b. abstractum sive non participatum & b. participatum sive participabile (th. I. 26. 3 ad 1; 48. 6 c; I. II. 2. 7 c; 34. 3 c) = das abgelöste oder entzogene oder nicht teilgenommene (summum bonum, quod scilicet est ipsum bonum quasi abstractum et non participatum, ib. I. II. 34. 3 c) und das teilgenommene oder teilnehmbare Gut. 4. b. actuale (3 anim. 15 g) = das in Wirklichkeit vorhandene Gut. 5. b. additum & b. privatum sive subtractum (mal. 5. 1 ad 4) = das hinzugefügte und das geraubte (vgl. b. commune) oder entzogene Gut. 6. b. adeptum sive habitum & b. non habitum (th. I. 20. 1 c; I. II. 23. 3 c) = das erreichte und das nicht erreichte Gut. 7. b. ad naturam communem pertinens sive naturae sc. hominis sive naturae humanae & b. personale (ib. I. II. 85. 1 c; cg. IV. 52) = das Gute der allgemeinen menschlichen Natur und das persönliche Gut eines Menschen. 8. b. adquisitum per motum & b. adquisitum sine motu (2 sent. 1. 2. 1 ad 1; vgl. th. I. 77. 2 c) = das mittels einer Bewegung (et hoc est tantum in rebus naturalibus, 2 sent. 1. 2. 1 ad 1) und das ohne eine solche erworbene Gut (et tale bonum est etiam in rebus immobilibus, ib.). 9. b. adquisitum sine motu, → b. adquisitum per motum. 10. b. aestimatum sive apparens sive verisimile & b. vere sive verum (th. I. II. 18. 4 ad 1; 43. 1 c; 92. 1 c; II. II. 23. 7 c; 45. 1 ad 1; cg. I. 37 & 89; III. 96; IV. 22; 2 sent. 3. 2. 1 c; mal. 11. 1 c; 3 anim. 15 c) = das vermeintliche oder scheinbare oder wahrscheinliche und das wahre oder wirkliche Gut. 11. b. aeternum & b. temporale (th. I. II. 2. 1 ad 3; 114. 10 c; II. II. 11. 4 c; 36. 2 c; cg. I. 5; Eph. 6. 1) = das ewige und das zeitliche Gut. 12. b. agibile sive operabile (verit. 15. 2 ob. 5 & ad 5; 3 anim. 15 c) = das tunliche oder im Werke ausführbare Gute. 13. b. alicui sive huic sive quoad hunc & b. simpliciter (th. I. II. 34. 2 c; 7 eth. 12 b; vgl. cg. I. 89) = das Gute für irgendeinen oder für diesen und jenen und das Gute einfachhin oder für alle. 14. b. alienum sive alterius & b. proprium (th. II. II. 26. 3 c; 36. 2 c; cg. III. 34; IV. 52) = das fremde Gut oder das eines andern (vgl. b. alterius sub a) und das eigene oder eigentümliche Gut. 15. b. alterius, → b. alienum. 16. b. amatum (th. I. 20. 1 c) = das geliebte Gut. 17. b. amicitiae (cg. III. 131/132) = das in der Freundschaft bestehende Gut. 18. b. animae sive spirituale, b. corporis sive secundum corpus sive corporale & b. exterius sive exteriorum rerum sive in exterioribus rebus consistens (th. I. 48. 6 c; I. II. 2. 7 ob. 1; 31. 5 c; 84. 4 c; 108. 4 c; II. II. 11. 4 c; 19. 12 c; 104. 3 c; cg. I. 5 & 92; III. 31, 32, 37, 108 & 141; 3 sent. 33. 3. 4. 5 ob. 1; mal. 8. 1 c; virt. 3. 1 c; Eph. 6. 1) = das Gut der Seele, das des Körpers und das in einem äußern Dinge bestehende Gut oder das geistige, das leibliche und das äußere Gut des Menschen. 19. b. apparens, → b. aestimatum. 20. b. arctum, → b. absolute acceptum. 21. b. arduum, ≈ . 22. b. caeleste & b. terrenum (th. I. II. 91. 5 c) = das himmlische und das irdische Gut. 23. b. caritatis (cg. III. 131/132) = das in der Liebe zu Gott bestehende Gut. 24. b. carnis (th. II. II. 55. 1 c & ad 2) = das Gut des Fleisches oder des Menschen seinem Fleische nach. 25. b. commune sive publicum & b. singulare sive privatum (ib. I. II. 60. 3 ad 2 & 5 ad 1; 83. 1 ad 5; II. II. 26. 3 c; 152. 4 ad 3; cg. II. 48; III. 22 & 69; virt. 2. 4 ad 2; regim. 1. 15) = das Gemein- oder öffentliche Gut und das Gut des Einzelnen oder das Privatgut (vgl. b. additum). 26. b. commune sive secundum communem boni rationem sive universale & b. particulare sive particulatum (th. I. 59. 4 c; 77. 2 c; 103. 2 c; I. II. 2. 7 c & 8 c; II. II. 23. 7 c; cg. I. 41, 44, 71 & 89; III. 6 & 17; 2 sent. 34. 1. 3 c & 4 c; verit. 21. 4 c) = das allgemeine Gute oder das Gute im Allgemeinen und das besondere oder als ein Besonderes hergestellte Gute. 27. b. commutabile sive corruptibile & b. incommutabile (th. I. II. 1. 7 ob. 1; 73. 3 ad 2; 84. 1 c & ad 1; II. II. 20. 1 ad 1; cg. IV. 72 & 90; mal. 3. 12 c; 4. 5 ob. 3) = das wandelbare oder vergängliche und das unwandelbare Gut. 28. b. completivum sive perfectivum (th. I. II. 1. 5 c; verit. 21. 6 c) = das vollendende oder vervollkommnende Gut. 29. b. coniugale sive matrimonii (th. I. II. 94. 1 a; cg. IV. 78; 4 sent. 31. 1. 2 ob. 1 & c) = das eheliche Gut oder das Gut der Ehe (bona matrimonii assignentur in littera, scilicet fides, proles et sacramentum, 4 sent. 31. 1. 2 ob. 1). 30. b. coniunctum & b. exterius sive extrinsecum (th. I. 103. 2 c; I. II. 31. 5 c; 35. 7 c; 43. 1 c; cg. I. 90) = das (mit dem Begehrenden) verbundene oder (von ihm) erlangte und das (ihm) äußerlich noch gegenüberstehende Gut. 31. b. connaturale sive naturale & b. supernaturale (th. II. II. 10. 4 ad 2; 26. 3 c; 34. 5 ad 2; vgl. verit. 24. 14 c) = das mit der Natur (des Begehrenden) übereinstimmende oder natürliche und das übernatürliche Gut. 32. b. contractum sive determinatum sive finitum & b. infinitum (th. I. 65. 1 ad 2; 103. 8 ad 1; I. II. 2. 8 ad 3; cg. II. 48; 1 sent. 44. 1. 3 c; 2 sent. 34. 1. 3 c; mal. 5. 1 ob. 7) = das eingeschränkte oder bestimmte oder begrenzte oder endliche und das unendliche Gut. 33. b. corporale, → b. animae. 34. b. corporis, ≈ . 35. b. corruptibile, → b. commutabile. 36. b. creatum & b. increatum (th. I. 48. 6 c; I. II. 2. 8 ob. 1 & c; 3. 1 c; 1 sent. 44. 1, 3 c; mal. 5. 1 ob. 6 & ad 4; 2 Cant. 1) = das geschaffene und das ungeschaffene Gut. 37. b. creaturae (th. I. 48. 6 c) = das Gut der Kreatur. 38. b. cui fit & b. facienti (1 sent. 46 exp.) = das Gute in Bezug auf denjenigen, dem es zu teil wird, und das Gute, in Bezug auf denjenigen, welcher es tut. 39. b. cum arduitate et difficultate adipiscendi sive cum arduitate et elevatione, → b. absolute acceptum. 40. b. delectabile, b. honestum & b. utile (th. I. 5. 6 c & ad 2; I. II. 34. 2 ad 1; 99. 5 c; II. II. 26. 12 c; 145. 3 c & ad 1; cg. III. 17; 1 eth. 5 c; 4 eth. 4 g; 8 eth. 2 a) = das ergötzliche oder angenehme, das schickliche oder ehrenhafte (→ b. honorabile) und das nützliche Gute, m. a. W. das Ergötzliche, das Ehrenhafte und das Nützliche (honestum dicitur, secundum quod aliquid habet quandam excellentiam dignam honore propter spiritualem pulchritudinem, delectabile autem, inquantum quietat appetitum, utile autem, inquantum refertur ad aliud, th. II. II. 145. 3 c). 41. b. delectabile secundum sensum (ib. I. 59. 4 ad 3; cg. I. 92; III. 9 & 10) = das sinnlich ergötzende oder angenehme Gut. 42. b. determinatum, → b. contractum. 43. b. divinum (th. I. 48. 6 c; 59. 4 ad 3) = das göttliche Gut oder Gott. 44. b. domesticum, b. ecclesiae sive ecclesiasticum & b. patriae sive politicum (ib. I. II. 60. 3 ad 2; 100. 11 ad 3; II. II. 185. 7 c; cg. IV. 78; quodl. 6. 7. 12 c) = das häusliche, das kirchliche und das politische Gut oder das Wohl der Familie, der Kirche und des Staates oder Vaterlandes. 45. b. ecclesiae sive ecclesiasticum, → b. domesticum. 46. b. ex suppositione alterius & b. secundum se sive simpliciter (th. I. II. 39. 1 c) = das Gute zufolge der Unterstellung von etwas Anderm und das Gute an sich (vgl. b. secundum se oben sub a) oder schlechthin; vgl. b. alicui & b. secundum quid. 47. b. exterius, → b. animae & b. coniunctum. 48. b. extrinsecum, → b. coniunctum. 49. b. facienti, → b. cui fit. 50. b. finale sive ultimum & b. proximum (ib. II. II. 23. 7 c; cg. III. 29) = das letzte oder schließliche und das nächste Gut des Menschen, m. a. W. dasjenige Gut, welches er zuletzt, und dasjenige, welches er zunächst erstrebt und erreicht. 51. b. finitum, → b. contractum. 52. b. fortunae (th. II. II. 129. 8 c; cg. III. 31 & 37; 2 sent. 27 exp.; 4 sent. 15. 1. 4. 3 c) = das Gut des Zufalls oder das Glücksgut, unter welchem nur eines der äußern Güter (→ b. exterius) zu verstehen ist, weil dessen Erlangung und Behaltung so sehr von Zufälligkeiten abhängt; vgl. 2 phys. 10 b. 53. b. futurum & b. praesens sive habitum (th. I. 20. 1 c; II. II. 36. 2 c) = das zukünftige und das gegenwärtige oder gehabt werdende Gut. 54. b. gentis (cg. I. 41) = das Gut oder Wohl des Volkes. 55. b. gloriae, b. gratiae & b. naturae sive secundum naturam (th. I. II. 85. 1 a & 4 c; II. II. 26. 3 c; cg. II. 83; III. 11; IV. 51 & 52; 2 sent. 34. 1. 5 ad 5; mal. 1. 4 ob. 13 & ad 13; 2. 11 c) = das Gut der himmlischen Herrlichkeit, das Gut der Gnade und das Gut der Natur (vgl. b. ad communem naturam pertinens), m. a. W. das Gut, welches für den Menschen in der himmlischen Herrlichkeit besteht oder zu ihr gehört, das Gut, welches für ihn hienieden in der Gnade Gottes gelegen ist oder ihm aus Gnade verliehen wird, und das Gut, welches zu seiner Natur gehört oder ihr gemäß ist; vgl. b. connaturale, b. secundum legis positionem unten und b. in actionibus moralibus oben sub a. 56. b. gratiae, → b. gloriae. 57. b. habitum, → b. futurum. 58. b. hominis sive humanum (th. I. 5. 6 c; 48. 6 c; II. II. 104. 3 c; cg. III. 34; mal. 8. 1 c; virt. 1. 13 c; 3. 1 c; 1 eth. 9 a; 7 eth. 11 k) = das Gut des Menschen oder das menschliche Gut (bonum hominis simpliciter consideratur in bona operatione vel bono usu rerum habitarum, th. I. 48. 6 c; bonum autem hominis est triplex, scilicet bonum animae, bonum corporis et bonum exteriorum rerum, mal. 8. 1 c; oportet, quod bonum hominis sit secundum rationem, virt. 1. 13 c); vgl. b. hominis oben sub b. 59. b. hominis secundum quid & b. hominis simpliciter (th. I. II. 114. 10 c) = das Gut des Menschen in gewisser Hinsicht und das Gut desselben einfachhin (simpliciter quidem bonum hominis est ultimus finis eius, . . . bonum autem secundum quid et non simpliciter hominis est, quod est bonum ei ut nunc, ib.). 60. b. hominis simpliciter, → b. hominis secundum quid. 61. b. honestum, → b. delectabile. 62. b. honorabile & b. laudabile (cg. III. 29; 1 anim. 1 a) = das ehrenwerte (→ b. honestum) und das lobenswerte Gut (inter bona autem quaedam sunt laudabilia, illa scilicet, quae sunt utilia in ordine ad finem aliquem, laudamus enim bonum equum, qui bene currit, quaedam vero sunt etiam honorabilia, illa scilicet, quae sunt propter seipsa, honoramus enim fines, 1 anim. 1 a). 63. b. huic, → b. alicui. 64. b. huius mundi (th. I. II. 108. 4 c; vgl. cg. III. 27-32) = das Gut dieser Welt (bona autem huius mundi . . . in tribus consistunt, scilicet in divitiis exteriorum bonorum, . . . in deliciis carnis et in honoribus, th. I. II. 108, 4 c). 65. b. humanum, → b. hominis. 66. b. imaginabile sive imaginarium sive imaginatum (ib. 19. 3 c; mal. 8. 1 c & 3 c; 3 anim. 15 c & g) = das sinnlich vorgestellte oder eingebildete Gut. 67. b. imperfectum & b. perfectum (th. I. II. 1. 5 c; 98. 1 c) = das unvollkommene und das vollkommene Gut; vgl. b. completum oben sub b. 68. b. incommutabile, → b. commutabile. 69. b. increatum, → b. creatum. 70. b. individui sive unius individui sive proprii individui & b. speciei (ib. I. 50. 4 ad 3; 60. 5 ad 1; cg. III. 24 & 136/137; 4 sent. 31. 1. 1 ob. 1) = das Gut eines Einzelwesens oder eines einzigen Einzelwesens oder des eigenen Einzelwesens und das Gut der ganzen Art. 71. b. infinitum, → b. contractum. 72. b. intellectuale sive intelligibile sive secundum intellectum sive secundum rationem & b. sensibile sive secundum sensum (th. I. 63. 9 ad 1; I. II. 31. 5 c; 91. 5 c; cg. I. 5 & 90; III. 6, 9 & 108; 2 Cant. 1; 3 anim. 15 g; 1 eth. 5 c) = das übersinnliche oder geistige und das sinnliche oder körperliche Gut. 73. b. intellectus sive rationis, b. voluntatis & b. sensus (th. I. II. 55. 4 ad 2; 57. 2 ad 3; 59. 4 c; 61. 2 c & 3 c; 63. 9 ad 1; 64. 3 c; II. II. 1. 3 ad 1; 141. 6 c; cg. I. 1, 61 & 72; II. 84; III. 143; 1 perih. 3 b; 3 anim. 12 b) = das Gut der Vernunft, welches in dem Wahren oder der Wahrheit, das Gut des Willens, welches in dem Guten oder der Güte der Dinge, und das Gut des Sinnes, welches in dem ihm jedes Mal Konvenienten besteht. 74. b. laudabile, → b. honorabile. 75. b. matrimonii, → b. coniugale. 76. b. multitudinis sive totius sive totius multitudinis civilis & b. unius sive unius hominis (ib. I. II. 60. 3 ob. 2; 111. 5 ad 1; cg. I. 41 & 86; III. 17 & 125; 3 sent. 35. 1. 4. 1 ad 2; 6 eth. 7 b); = das Gut der Vielheit oder des Ganzen oder des Staates und das Gut des einzelnen Menschen oder Bürgers. 77. b. naturae, → b. ad naturam communem pertinens & b. gloriae; cf. b. naturae oben sub b. 78. b. naturae humanae, → b. ad naturam communem pertinens. 79. b. naturae singularis & b. universi (cg. I. 70; 1 sent. 41. 1. 2 c; 4 sent. 48. 2. 4 ob. 5; spir. 8 c; 12 met. 12 a-x; 3 eth. 15 d) = das Gut eines einzelnen Naturwesens und das des Weltalls. 80. b. naturale, → b. connaturale; cf. b. naturale oben sub b. 81. b. non habitum, → b. actuale. 82. b. non participatum, → b. abstractum. 83. b. operabile, → b. agibile. 84. b. participabile, → b. abstractum. 85. b. participatum, ≈ . 86. b. particulare, → b. commune. 87. b. particulatum, ≈ . 88. b. patriae, → b. domesticum. 89. b. patrimoniale (quodl. 6. 7. 12 c) = das väterliche oder elterliche Gut. 90. b. perfectivum, → b. completivum. 91. b. perfectum, → b. imperfectum; cf. b. perfectum oben sub b. 92. b. personale, → b. ad naturam communem pertinens. 93. b. politicum, → b. domesticum. 94. b. praesens, → b. futurum. 95. b. principale & b. secundarium (th. II. II. 23. 7 c; 39. 2 ad 3; nom. prol.; mal. 1. 4 ad 12) = das hauptsächliche und das untergeordnete Gut. 96. b. privatum, → b. additum & b. commune. 97. b. proprii individui, → b. individui. 98. b. proprium, → b. alienum. 99. b. proximum, → b. finale. 100. b. publicum, → b. commune. 101. b. quoad hunc, → b. alicui. 102. b. rationis, → b. intellectus. 103. b. secundarium, → b. principale. 104. b. secundum communem boni rationem, → b. commune. 105. b. secundum corpus, → b. animae. 106. b. secundum intellectum, → b. intellectuale. 107. b. secundum quid & b. simpliciter (th. I. 48. 6 c; I. II. 114. 10 c; cg. III. 108) = das beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und das einfachhin oder schlechtweg Gute (vgl. b. ex suppositione alterius & b. alicui); vgl. b. secundum quid & b. simpliciter oben sub b. 108. b. secundum rationem, → b. intellectuale. 109. b. secundum se, → b. ex suppositione alterius. 110. b. secundum sensum, → b. intellectuale. 111. b. sensibile, ≈ . 112. b. sensus, → b. intellectus. 113. b. simpliciter, → b. alicui, b. ex suppositione alterius & b. secundum quid; cf. b. simpliciter oben sub b. 114. b. simpliciter acceptum, → b. absolute acceptum. 115. b. singulare, → b. commune. 116. b. speciei, → b. individui. 117. b. spirituale, → b. animae. 118. b. sub ratione arduitatis et difficultatis, → b. absolute acceptum. 119. b. subtractum, → b. additum. 120. b. summum (th. I. 26. 2 ob. 1; I. II. 34. 3 c; cg. I. 30 & 41) = das höchste Gut; vgl. b. summum oben sub b. 121. b. summum in aliquo genere vel ordine rerum & b. summum simpliciter (th. I. 6. 2 c; 26. 3 ad 1) = das höchste Gut in irgendeiner Gattung oder Ordnung von Dingen und das höchste Gut einfachhin oder schlechtweg. 122. b. summum in aliquo ordine rerum, → b. summum in aliquo genere rerum. 123. b. summum simpliciter, ≈ . 124. b. temporale, → b. aeternum. 125. b. terrenum, → b. caeleste. 126. b. totius, → b. multitudinis. 127. b. totius multitudinis civilis, ≈ . 128. b. ultimum, → b. finale. 129. b. unius sive unius hominis, → b. multitudinis. 130. b. unius individui, → b. individui. 131. b. universale, → b. commune. 132. b. universale simpliciter (ib. 60. 5 ad 1 & 3) = das einfachhin oder schlechtweg allgemeine Gut, nämlich Gott, der Gegensatz zu dem b. universale secundum quid d. i. dem beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht allgemeinen Gute, unter welchem ein geschöpfliches Gut zu verstehen ist, welches einem andern geschöpflichen Gute gegenüber als ein allgemeines sich darstellt. 133. b. universi, → b. naturae singularis. 134. b. vere, → b. aestimatum. 135. b. verisimile, ≈ . 136. b. verum, ≈ . 137. b. virtutis (virt. 1. 13 ad 8; 3. 1 c) = das Gut der Tugend, m. a. W. das Gut des Menschen, welches für ihn in der Tugend gelegen ist (tertium autem bonum est bonum virtutis, quod est bonum animae, ib. 3. 1 c); vgl. b. virtutis oben sub b.
tierisch, viehisch, synonym mit bestialis (←) .
unvernünftiges animalisches Wesen, Tier, Vieh, synonym mit animal (← sub b) und bestia (←) .