Vorwurf, Gegenstand, Objekt einer Tätigkeit oder eines Vermögens oder eines Habitus, synonym mit materia circa quam (← sub b), oppositum (vgl. 2 anim. 6 d) und subiectum (← sub c): proprie autem illud assignatur obiectum alicuius potentiae vel habitus, sub cuius ratione (Beziehung) omnia referuntur ad potentiam vel habitum, sicut homo et lapis referuntur ad visum, inquantum sunt colorata, unde coloratum est proprium obiectum visus, th. I. 1. 7 c; obiectum comparatur ad actionem ut materia, ib. I. II. 18. 2 ob. 2; obiectum non est materia ex qua (→ materia sub o), sed materia circa quam (≈ sub b), et habet quodammodo rationem (Beziehung, Seinsweise) formae, inquantum dat speciem (insofern es die Tätigkeit eines Vermögens so oder so spezifiziert), ib. ad 2; vgl. ib. 6 c; II. II. 162. 3 c; cg. I. 48; II. 98; III. 1; obiectum operationis terminat et perficit ipsam et est finis eius, 1 sent. 1. 2. 1 ad 2.
- Zu cognoscere in obiecto cognito → cognoscere sub b; zu frui sicut o. → frui; zu libertas quantum ad o. → libertas sub b.
- Ratio sive ratio formalis o.(th. I. 1. 3 c; 59. 4 c; I. II. 12. 4 c; 60. 1 ob. 2; II. II. 1. 1 c; 2. 2 c; 4. 6 c; cg. I. 76) = die formale oder nach Weise einer Form sich verhaltende Beziehung, nach welcher etwas, was Objekt ist, eben dieses und kein andres Objekt ist: est enim unitas potentiae et habitus consideranda secundum obiectum, non quidem materialiter, sed secundum rationem formalem obiecti, puta (z. B.) homo, asinus et lapis conveniunt in una formali ratione colorati, quod est obiectum visus (denn die Einheit des Vermögens oder des Habitus ist in Betracht zu ziehen, m. a. W. ob man für mehrere Tätigkeiten ein einziges Vermögen bzw. einen einzigen Habitus als Prinzip derselben anzusetzen habe, das ist zu entscheiden nach dem Objekte der Tätigkeiten, dies zwar nicht materialiter d. i. nicht so betrachtet, wie es an sich erscheint, abgesehen von der besondern Seinsweise, welche es zu dieser oder jener Tätigkeit hinordnet, sondern es vielmehr gerade nach der betreffenden Seinsbeziehung hin betrachtet), th. I. 1. 3 c.
- Arten des obiectum sind: 1. obiectum formale sive formaliter acceptum & o. materiale sive materialiter acceptum (ib. I. II. 60. 1 ob. 2; II. II. 1. 1 c; 2. 2 c; 4. 6 c; 59. 2 ad 1; verit. 2. 4 ad 5) = das formale oder formal aufgefasste und das materiale oder material aufgefasste Objekt, m. a. W. diejenige Seinsweise oder Seinsbeziehung einer Sache, wodurch sie zum Objekte dieser oder jener Tätigkeit gemacht wird, welche sich also zur Sache selbst, wie die Form zur Materie verhält, und diese Sache an und für sich abgesehen von jener Seinsweise oder Seinsbeziehung; vgl. oben ratio formalis obiecti. 2. o. materiale sive materialiter acceptum, → o. formale. 3. o. per accidens & o. per se (th. II. II. 59. 2 c & ad 1; cg. I. 48) = Objekt durch was nebenbei Zukommendes und Objekt durch sich selbst, m. a. W. dasjenige, was nebenbei, und dasjenige, was als solches Objekt einer Tätigkeit oder eines Vermögens ist. 4. o. per se, → o. per accidens. 5. o. primo sive principale & o. secundarium (cg. I. 48 & 74; virt. 2. 4 ad 5) = das an erster und das an zweiter Stelle stehende oder das Haupt- und das untergeordnete Objekt. 6. o. principale, → o. primo. 7. o. proprium (th. I. 1. 7 c; 84. 8 c; 85. 5 ad 3 & 8 c; II. II. 59. 2 c; cg. I. 58; princ.) = das eigentliche oder eigentümliche Objekt, welches mit dem o. primo sive principale der Sache nach identisch ist und dem o. commune d. i. dem mehreren Tätigkeiten oder Vermögen gemeinsamen Objekte gegenübersteht (proprium enim obiectum est, per cuius informationem potentia actum suum excercet, princ.). 8. o. secundarium, → o. primo. 9. o. virtutis, → virtus sub e.
Darbringung, Spende: nomen oblationis commune est ad omnes res, quae in cultum Dei exhibentur, th. II. II. 86. 1 c; cum in oblatione nihil est aliud, nisi quod in usum sacerdotis venit, est pura oblatio, Ps. 39 d.
- Über den Unterschied zwischen oblatio & sacrificium → sacrificium.
seitlicherweise, in schräger Richtung, synonym mit indirecte (← sub a), der Gegensatz zu directe (← sub a): implicat relationem oblique, th. I. 29. 4 c; in nomine personae includitur etiam natura oblique, ib. 34. 3 ad 1.
a) seitlich, schräg, schief, gebeugt, das Gegenteil von rectus (← sub b): sicut praepositiones sunt transitivae, ita et obliquae, th. I. 39. 2 ob. 5; subiecto insunt, ut (z. B.) lineae aut rectum aut obliquum, 1 anal. 10 d; rectum est iudex suiipsius et obliqui, th. II. II. 9. 4 ob. 1; vgl. 1 anim. 12 k; Aristoteles: De anima I. 5, 411. a. 5.
- Zu casus obliquus → casus sub e; zu circulus o. → circulus sub a; zu motus o. → motus sub a; zu nomen o. → nomen sub a.
b) gebeugter Fall, Beugungsfall, im Sinne der Grammatik: omnis constructio obliqui potest exponi per aliquam praepositionem cum causali, 1 sent. 34. 1. 2 ob. 3.
- In obliquo (ib. 12. 1. 3 ad 4) = im Beugungsfall, der Gegensatz zu in recto (← sub c): haec praepositio per, quae denotat causam mediam, quandoque notat auctoritatem in recto, quandoque in obliquo. In recto, ut cum dicitur: Rex facit hoc per balivum; tum enim mediatio attenditur (wird gemeint) quantum ad ipsos operantes. In obliquo, cum dicitur: Praepositus facit hoc per regem, hic enim consideratur mediatio quantum ad virtutem, quae est principium operationis; virtus enim superioris est quasi medium, per quod operans suae operationi coniungitur, ib.
a) Gehorsam im Allgemeinen: si oboedientia proprie accipiatur, secundum quod respicit per intentionem formalem rationem praecepti, erit specialis virtus et inoboedientia peccatum speciale; secundum hoc enim ad oboedientiam requiritur, quod impleat aliquis actum iustitiae vel alterius virtutis, intendens implere praeceptum, et ad inoboedientiam requiritur, quod actualiter contemnat praeceptum. Si vero oboedientia large accipiatur pro executione cuiuscumque, quod potest cadere sub praecepto, et inoboedientia pro omissione eiusdem ex quacumque intentione, sic oboedientia erit generalis virtus et inoboedientia generale peccatum, th. II. II. 104. 2 ad 1; vgl. ib. 4. 7 ad 3; I. 95. 1 c; cg. I. 93; 2 sent. 35. 1. 2 ad 5; 44. 2. 1 c.
b) freiwilliger Gehorsam gegen einen kirchlichen Obern: oboedientia requiritur ad religionis perfectionem, th. II. II. 186. 5 c.
- Zu consilium oboedientiae → consilium sub b; zu necessitas o. sive o. consequens → necessitas sub a; zu servitus o. → servitus sub b; zu votum o. → votum sub a.
- Arten der oboedientia in diesem Sinne sind: 1. oboedientia discreta & o. indiscreta (2 sent. 44. 2. 3 c) = der unterschiedene und der nichtunterschiedene oder der mit einer Unterscheidung verbundene und der nicht mit einer solchen verbundene Gehorsam (quando aliquis oboedit in illis, quae divinae legis regulae contrariantur, quam debet inviolabiliter observare, ib.). 2. o. imperfecta & o. perfecta (ib.) = der unvollkommene und der vollkommene Gehorsam (imperfecta autem oboedientia, sed sufficiens ad salutem oboedientiam profitentibus, est illa, qua aliquis oboedit in his, quae servari promisit, et non in aliis . . . Oboedientia vero perfecta est, secundum quam subditus simpliciter oboedit in omnibus, quae non sunt contraria legi divinae vel regulae, quam professus est, ib.). 3. o. indiscreta, → o. discreta. 4. o. perfecta, → o. imperfecta.
gehorsamend, gehorchend.
- Zu potentia oboedientialis → potentia sub d; zu ratio o. → ratio sub k & l.
a) Beobachtung, aufmerksame Betrachtung, synonym mit observatio (← sub a): observare nihil aliud est, quam diligenter considerare, Rom. 16. 2.
b) Hochachtung, Ehrerbietung: observantia, per quam cultus et honor exhibetur personis in dignitate constitutis, th. II. II. 102. 1 c.
- Über den Unterschied zwischen observantia & pietas → pietas sub a.
- Zu pars observantiae → pars sub a.
c) Beobachtung, Befolgung, Ausführung, ebenfalls synonym mit observatio (← sub b): ad observantias mandatorum, th. I. II. 91. 5 c; ab observantia divinae voluntatis, ib. II. II. 83. 9 c; vgl. ib. 122. 4 ad 3; 189. 1 ad 5; ad observantiam iustitiae, cg. III. 146.
- Als Arten der observantia gehören hierher: 1. observantia caeremonialis (th. I. II. 102. 6 ob. 1) = die Befolgung einer Zeremonialvorschrift des Alten Bundes. 2. o. legalis sive legis (ib. 98. 5 ob. 1 & 3; II. II. 87. 1 ob. 2; III. 70. 2 ad 2; cg. III. 140/141) = die Befolgung des Gesetzes, unter welchem bald das Gesetz überhaupt, bald nur das Gesetz des Alten Bundes gemeint ist. 3. o. legis, → o. legalis.
d) Beobachtung, Übung, Verrichtung, Gebrauch, ebenfalls synonym mit observatio (← sub c): Primo de observantiis ad scientiam adquirendam, . . . Secundo de observantiis, quae ordinantur ad aliqua corpora immutanda, . . . Tertio de observantiis, quae ordinantur ad coniecturas sumendas fortuniorum et infortuniorum, th. II. II. 96 pr.
- Arten der observantia in diesem Sinne sind: 1. observantia carnalis & o. spiritualis (4 sent. 1. 5. 3 c; Hebr. 7. 3) = die fleischliche oder körperliche und die geistige oder geistliche Verrichtung. 2. o. illicita (th. II. II. 96. 4 ad 2) = der unerlaubte Gebrauch. 3. o. regularis (ib. 185. 8 c) = die klösterliche Übung. 4. o. spiritualis, → o. carnalis. 5. o. vana (ib. 96. 1 ad 2) = der eitle Gebrauch.
a) Beobachtung, aufmerksame Betrachtung, synonym mit observantia (← sub a): per observationem caelestium corporum, th. I. II. 9. 5 ob. 3; vgl. ib. ad 3; observatio auguriorum, somniorum et huiusmodi, cg. III. 154; per astrologicas observationes, 2 cael. 16 b.
b) Beobachtung, Befolgung, Ausführung, ebenfalls synonym mit observantia (← sub c): observatio talis legis sit damnosa, th. I. II. 96. 6 c; observatio festorum non impedit, ib. II. II. 40. 4 c; observatio vel transgressio debiti ordinis, cg. III. 140/141.
c) Beobachtung, Übung, Verrichtung, Gebrauch, ebenfalls synonym mit observantia (← sub d): hoc donum non datur quibuscumque aut cum certa observatione, th. II. II. 96. 1 c; in observationibus huius artis, cg. III. 105.
- Arten der observatio in diesem Sinne sind: 1. observatio illicita (th. II. II. 96. 2 ob. 1 & 3 ob. 1) = der unerlaubte Gebrauch. 2. o. legalis (1 Cant. 4) = der alttestamentliche Gebrauch. 3. o. superstitiosa (th. II. II. 96. 3 c) = der abergläubische Gebrauch. 4. o. vana (ib. 2 ad 1) = der eitle Gebrauch.
Hartnäckigkeit, Halsstarrigkeit, Starrsinn: per obstinationem, quando scilicet homo firmat suum propositum in hoc, quod peccato inhaereat, th. II. II. 14. 2 c; in statu viae nullus est, qui mentis obstinationem non possit deponere, 1 sent. 48. 1. 3 ad 2; vgl. verit. 23. 7 ad 6; obstinatio importat quandam firmitatem in peccato, per quam aliquis a peccato reverti non possit, verit. 24. 11 c.
- Eine Art der obstinatio ist die obstinatio imperfecta (ib. ad 2) = die unvollkommene Hartnäckigkeit.
beschattet, verdunkelt.
- Zu cognitio obumbrata → cognitio sub b; zu ratio o. → ratio sub c.
Gelegenheit, gelegentliche Ursache, zufällige Ursache, Veranlassung: occasio nominat causam per accidens, th. II. II. 43. 1 ob. 3; vgl. ib. I. prol.; 17. 1 ad 2; 67. 4 c; cg. I. 20; II. 81; III. 87; 1 sent. 46. 1. 3 ad 6.
- Arten der occasio sind: 1. occasio accepta & o. data (th. II. II. 115. 2 c; mal. 3. 1 ad 13; quodl. 4. 12. 23 ad 3) = die genommene und die gegebene Veranlassung. 2. o. coniuncta & o. praecedens (th. I. II. 71. 5 c) = die mit einer Tätigkeit verbundene und die ihr vorausgehende Veranlassung. 3. o. data, → o. accepta. 4. o. praecedens, → o. coniuncta.
gelegentlicherweise, nach Weise einer gelegentlichen oder zufälligen Ursache oder einer Veranlassung, im Sinne einer solchen: dicitur esse occasionaliter et indirecte causa illius effectus, th. I. 114. 3 c; vgl. ib. I. II. 98. 1 ad 2; II. II. 38. 1 ad 2.
- Zu causa occasionaliter dicta → causa sub b.
gelegentlich bewirken, zufällig verursachen, veranlassen: illud autem occasionatum dicitur, quod non est per se intentum, sed ex aliqua corruptione vel defectu proveniens, 2 sent. 20. 2. 1 ob. 1; nihil occasionatum et deficiens debuit esse in prima rerum institutione, th. I. 92. 1 ob. 1; femina est mas occasionatus, quasi praeter intentionem naturae proveniens, ib. 99. 2 ob. 1; vgl. ib. ad 1; 92. 1 ob. 1 & ad 1; 2 sent. 20. 2. 1 ob. 1; 3 sent. 11. 1. 1 c; Aristoteles: De gener. animal. II. 3, 737. a. 27 sq.
Auge im allgemeinen Sinne des Wortes: oculus, cum sit instrumentum visus, significat apprehensivam potentiam, th. I. II. 12. 1 ob. 1; intentio nominatur oculus metaphorice, non quia ad cognitionem pertineat, sed quia cognitionem praesupponit, per quam proponitur voluntati finis, ad quem movet, sicut oculo praevidemus, quo tendere corporaliter debeamus, ib. ad 1.
- Zu concupiscentia oculorum → concupiscentia sub b. Ictus oculi (1 Cor. 15. 52) = der Augenaufschlag oder der Augenblick (si in ictu oculi intelligitur tantum apertio palpebrarum, quae fit in tempore perceptibili, . . . Si vero in ictu oculi intelligitur ipse subitus contuitus oculi, et qui fit in instanti, ib.).
- Arten des oculus im allgemeinen Sinne des Wortes sind: 1. oculus carnis sive corporalis & o. in anima sive intellectualis sive spiritualis (th. III. 76. 7 c; cg. III. 118; verit. 10. 9 ob. 6 c; 22. 13 ob. 1) = das fleischliche oder körperliche Auge (quo ista temporalia videntur, verit. 10. 9 ob. 6 c) und das Auge der Seele oder das übersinnliche und geistige Auge (oculus in anima est ratio vel intellectus, ib. 22. 13 ob. 1). 2. o. corporalis, → o. carnis. 3. o. in anima, ≈ . 4. o. intellectualis, ≈ . 5. o. intelligentiae & o. rationis (ib. 10. 9 ob. 6 c & ad 6 s. c.) = das Auge des intuitiven (quo Deus inspicitur, ib. ob. 6 c) und das des diskursiven Erkennens (quo intelligibilia creata cognoscuntur, ib.). 6. o. rationis, → o. intelligentiae. 7. o. spiritualis, → o. carnis.
Hass, der Gegensatz zu amor (← sub a): odium contrariatur amori, th. I. II. 29. 1 a; odium est quidem motus appetitivae potentiae, quae non movetur nisi ab aliquo apprehenso, ib. II. II. 34. 1 c; odium vero est dissonantia quaedam appetitus ad id, quod apprehenditur ut repugnans et nocivum, ib. I. II. 29. 1 c; odium est ira inveterata, verit. 25. 2 ad 7; quae non esse volumus, dicimur odio habere, cg. I. 96.
- Arten des odium sind: 1. odium Dei & o. proximi (th. II. II. 20. 3 c; 34. 2 c & 6 c) = der Hass gegen Gott und der gegen den Nächsten. 2. o. naturale & o. non naturale (ib. I. II. 29. 1 c) = der natürliche oder aus der Natur eines Wesens herstammende und der nicht natürliche oder nicht aus der Natur desselben entspringende Hass, m. a. W. der Hass gegen id, quod (tatsächlich) est repugnans et corruptivum, (ib.; vgl. malum corruptivum unter malus sub b), und der Hass gegen id, quod apprehenditur ut repugnans et nocivum (ib.), ohne es auch wirklich sein zu müssen. 3. o. non naturale, → o. naturale. 4. o. proximi, → o. Dei.
- Das odium Dei ist eine filia luxuriae (→ luxuria).
in häuslicher Hinsicht, mit Beziehung auf die Familie: subditur humana natura . . . secundo ordini exterioris hominis gubernantis . . . politice seu oeconomice, th. I. II. 87. 1 c.
häuslich, d. i. das Haus oder die Familie betreffend, synonym mit domesticus (←) .
a) Aufgabe, Pflicht, Obliegenheit: in officio gignendi filios, th. I. 72. 1 ad 4; per officia actuum, ib. 79. 9 c; duplex sapientis officium, cg. I. 1.
b) Dienst, Geschäft, Amt: quamdiu perageret officium suum, th. I. 43. 7 ad 4; vgl. ib. ad 6; convenit statui et officio uniuscuiusque, ib. II. II. 2. 7 c; vgl. ib. 10. 12 ad 5; cg. IV. 74; sicut quantitas unius digiti sufficit ad suum officium, 3 sent. 36. 1. 4 c.
- Arten des officium in diesem Sinne sind: 1. officium divinum (quodl. 3. 13. 29 c; 8. 6. 11 c; offic. 1) = der göttliche oder Gottesdienst, unter welchem sowohl das Breviergebet, als die Zelebration der h. Messe zu verstehen ist. 2. o. ecclesiasticum & o. saeculare (th. I. II. 13. 4 ob. 3) = das kirchliche und das weltliche Amt. 3. o. episcopale sive pontificale & o. sacerdotale (mal. 3. 7 c; Hebr. 5. 1) = das bischöfliche und das priesterliche Amt. 4. o. mortuorum (quodl. 6. 5. 8 c) = der Totendienst oder der Dienst für die Toten. 5. o. pontificale, → o. episcopale. 6. o. proprium (th. I. 24. 2 c) = der besondere Dienst. 7. o. sacerdotale, → o. episcopale. 8. o. saeculare, → o. ecclesiasticum. 9. o. scholasticum (relig. 2) = das Schulamt. 10. o. spirituale (th. II. II. 187. 1 c; quodl. 8. 6. 11 c) = das geistliche Amt.
c) Breviergebet: debeat utrumque officium dicere, quodl. 1. 7. 13 ob. 1; vgl. ib. c.
die Herrschaft oder Regierung weniger: oligarchia vocatur, id est principatus paucorum, quando scilicet pauci propter divitias opprimunt plebem, sola pluralitate a tyranno differentes, regim. 1. 1; vgl. 3 pol. 7 a & b.
oligarchisch; vgl. oligarchia.
- Zu politia oligarchica → politia sub a.
a) Allmöglichkeit, Allvermögen.
- Arten der omnipotentia in diesem Sinne sind: omnipotentia activa & o. passiva (th. I. 25. 3 ad 1; cg. II. 22) = das tätige und das leidende Allvermögen, m. a. W. das Vermögen, alles zu tun und zu machen, was keinen Widerspruch in sich einschließt (vgl. 6 eth. 2 k) oder die Allmacht, welche nur Gott eignet, und das Vermögen, alles zu werden, welches der materia prima (→ materia sub c) zukommt.
b) Allmacht: habet potentiam activam respectu omnium, quae possunt habere rationem entis, quod est habere omnipotentiam, th. III. 13. 1 c.
a) aller, jeder, synonym mit perfectus und totus (← sub a): per hanc dictionem omnis ratione distributionis importatur quaedam divisio subiecti et multiplicatio ratione contentorum, 1 sent. 21. 2. 1 ad 1; haec dictio omnis non designat totum integrale, sed totum in quantitate, 2 sent. 30. 2. 1 ad 1; vgl. 1 perih. 10 c & f; 1 anal. 9 b & c; 1 cael. 27 a; 2 cael. 8 c; 5 met. 11 a.
- Über den Unterschied zwischen omne einerseits und totum und perfectum (← sub a) anderseits heißt es: hoc, quod dicitur omne, utimur in discretis, sicut dicimus omnem hominem; utimur etiam eo in continuis, quae sunt propinqua divisioni, sicut dicimus omnem aquam et omnem aerem. Totum autem dicitur et in his et in continuis; dicimus enim totum populum et totum lignum. Perfectum autem dicimus et in his et in formis; dicimus enim perfectam albedinem et perfectam virtutem, 1 cael. 2 f.
b) das All, das Weltall, synonym mit totum und universum (← sub b): consuevimus totum mundum et omne, id est universum, vocare caelum, 1 cael. 20 b.
Alltragender, Allträger: Divinitas dicitur omnitenens, inquantum omnia tenet eo modo, quo ille, qui principatur aliquibus, dicitur eos tenere, nom. 10. 1; vgl. cg. III. 65.
bewirkbar, tunlich, d. i. durch ein Werk oder eine Tat ausführbar, im Wirken oder Handeln darstellbar, synonym mit factibilis und agibilis (←): omnis scientia practica est de rebus operabilibus ab homine, ut moralis de actibus hominum et aedificativa de aedificiis, th. I. 1. 4 a; operabile enim est aliquid per applicationem formae ad materiam, ib. 14. 16 c; vgl. ib. 79. 12 c.
- Arten des operabile sind: 1. operabile contingens (ib. II. II. 49. 1 c; cg. III. 35) = das nichtnotwendige Bewirkbare oder Tunliche, m. a. W. dasjenige, was im Werke oder in der Tat nicht mit Notwendigkeit ausgeführt werden muss. 2. o. particulare (th. I. 83. 1 c; cg. III. 155) = das besondere Bewirkbare oder Tunliche, m. a. W. dasjenige, was in einem einzelnen Werke bzw. in einer einzelnen Handlung dargestellt werden kann.
wirken, tätig sein, tun.
- Zu finis operantis → finis sub b; zu gratia o. → gratia sub b; zu esse in loco ut operans in operato → locus sub b; zu modus o. → modus sub b; zu opus operantis & opus operatum → opus sub d; zu scientia o. → scientia sub b.
- Arten des operari sind: 1. operari effective & o. formaliter (2 sent. 26. 1. 5 ad 2 & 3) = nach Weise der wirkenden Ursache (sicut pictor parietem album facit, ib. 2 ad 4) und nach Weise der formalen Ursache oder der Form wirken (sicut albedo facit album parietem, ib.). 2. o. formaliter, → o. effective. 3. o. instrumentaliter & o. principaliter (th. III. 48. 6 c) = nach Weise der werkzeuglichen und nach Weise der Hauptursache tätig sein. 4. o. naturali instinctu (cg. III. 85) = instinktmäßig tätig sein. 5. o. per electionem & o. per necessitatem (ib. 105) = auf Grund einer freien Wahl oder mit Freiheit und mit Naturnotwendigkeit tätig sein. 6. o. per modum efficientiae & o. per modum meriti (th. III. 48. 6 ob. 3) = nach Weise des Bewirkens oder Hervorbringens und nach Weise des Verdienens tätig sein. 7. o. per modum meriti, → o. per modum efficientiae. 8. o. per necessitatem, → o. per electionem. 9. o. principaliter, → o. instrumentaliter. 10. o. supernaturaliter (th. I. 12. 11 ad 2) = auf übernatürliche Weise tätig sein.
- Eo modo aliquid operatur, quo est, → esse. Modus operandi uniuscuiusque rei sequitur modum essendi ipsius, ≈ . Unumquodque operatur, secundum quod est, ≈ .
a) Bewirkung, Hervorbringung: ad operationem miraculorum, th. I. 43. 3 ob. 4; quantum ad hoc ponitur operatio virtutum, ib. I. II. 111. 4 c; vgl. ib. II. II. 174. 3 ad 3; 178. 1 c & ad 1 & 2; pot. 6. 5 ob. 9 & 9 c; verit. 12. 5 c.
b) Tätigkeit im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit actio, actus (← sub a) und opus (← sub d): operatio dicitur quilibet actus rei, etiamsi exterius non transeat, sicut intelligere est operatio intellectus, 2 sent. 12 exp.; operatio est ultimus actus (Wirklichkeit) operantis, th. I. II. 3. 2 c; operatio est actus (Wirklichkeit) et bonum substantiae operantis, cg. II. 91; operatio est quasi medium inter operans et operatum, 1 sent. 37. 3. 2 ad 3; operatio autem est ultima rei perfectio, 2 cael. 4 c; operatio autem est actus secundus, ib.
- Zu communitas operationis → communitas sub a; zu finis o. → finis sub b; zu principium o. → principium; zu unitas o. ↓ & unitas. Perfectio operationis (cg. I. 100; III. 26 & 151; 2 sent. 38. 1. 2 c; 10 eth. 7 a) = die Vollkommenheit einer Tätigkeit (perfectio autem operationis dependet ex quattuor. Primo ex suo genere, ut scilicet sit manens in ipso operante, . . . secundo ex principio operationis, ut sit altissimae potentiae, . . . tertio ex operationis obiecto, . . . quarto ex forma [= Art und Weise] operationis, ut scilicet perfecte, faciliter et delectabiliter operetur, cg. I. 100). Unitas operationis (th. I. 58. 2 c; cg. II. 57) = die Einheit einer Tätigkeit (ad unitatem operationis requiritur unitas obiecti, th. I. 58. 2 c; dico autem operationem unam non ex parte eius, in quod terminatur actio, sed secundum quod egreditur ab agente; multi enim trahentes navim unam actionem faciunt ex parte operati, quod est unum, sed tamen ex parte trahentium sunt multae actiones, quia sunt diversi impulsus ad trahendum, cg. II. 57).
- Als Arten der operatio gehören hierher: 1. operatio activa, → o. factiva & o. receptiva. 2. o. actualis (Eph. 4. 5) = die wirkliche oder in Wirklichkeit stattfindende Tätigkeit. 3. o. adquisitiva finis sive factiva finis & o. meritoria finis (th. I. 62. 4 c & 9 ad 1) = die ein Ziel erwerbende oder schaffende und die es verdienende Tätigkeit (est factiva finis, quando finis non excedit virtutem eius, quod operatur propter finem, sicut medicatio est factiva sanitatis, vel est meritoria finis, quando finis excedit virtutem operantis propter finem, unde exspectatur finis ex dono alterius, ib. 4 c). 4. o. animalis (4 sent. 3. 1. 4. 1 ad 2; 2 anim. 18 g; caus. 3 a) = die sensitive Tätigkeit. 5. o. artificialis sive artis & o. naturalis (4 sent. 43. 1. 1. 3 c; virt. 2. 2 c; 6 eth. 3 f) = die künstlerische und die natürliche Tätigkeit (vgl. o. connaturalis o. gloriae & o. violenta) oder die Tätigkeit der Kunst (vgl. ars sub b) und die der Natur. 6. o. artis, → o. artificialis. 7. o. bestialis & o. humana (2 sent. 25. 1. 3 ad 2, 3 & 5; 4 sent. 49. 3. 4. 3 ad 4) = die tierische oder viehische und die menschliche Tätigkeit. 8. o. civilis (cg. III. 63) = die bürgerliche Tätigkeit oder die Tätigkeit eines Staatsbürgers als solchen. 9. o. communis & o. propria (ib. I. 52; II. 57 & 76; III. 84; IV. 41; 2 cael. 4 c) = die (mehreren Dingen) gemeinsame und die (jedem von ihnen) eigentümliche Tätigkeit. 10. o. completa sive perfecta & o. defectiva sive imperfecta (th. I. 63. 5 c; I. II. 5. 5 ob. 3; cg. I. 82; III. 39 & 42; IV. 21; 4 sent. 49. 3. 4. 3 ad 4; mal. 16. 6 c; 2 cael. 18 f) = die vollendete oder vollkommene und die mangelhafte oder unvollkommene Tätigkeit. 11. o. coniuncti (qu. anim. 15 ob. 1) = die Tätigkeit des (aus Seele und Leib) Vereinigten oder Zusammengesetzten, der Gegensatz zu o. solius animae d. i. zu derjenigen Tätigkeit, welche an der Seele allein ihr Subjekt hat. 12. o. connaturalis sive naturalis & o. miraculosa sive supernaturalis (th. I. 94. 4 ad 2; II. II. 141. 4 c; cg. II. 76; 4 sent. 43. 1. 1. 3 c; pot. 6. 5 c; virt. 1. 1 ob. 11) = die mit der Natur eines Dinges übereinstimmende oder naturgemäße (vgl. o. artificialis, o. gloriae & o. violenta) und die wunderbare oder übernatürliche Tätigkeit. 13. o. continua & o. intercisa (1 sent. 37. 1. 1 c) = die zusammenhängende oder ununterbrochene und die unterbrochene Tätigkeit. 14. o. corporalis (cg. III. 87) = die körperliche Tätigkeit. 15. o. debita (th. I. 48. 5 c; virt. 2. 2 c) = die sich gebührende oder gehörende Tätigkeit. 16. o. defectiva, → o. completa. 17. o. exiens ab ipso operante sive exterior sive transiens & o. manens in operante sive intrinseca (th. I. 14 pr. & 4 ad 1; I. II. 13. 5 ad 1; II. II. 181. 1 c; cg. I. 100; II. 1; pot. 9. 9 ad 19 & 10. 1 c; 2 Cant. 7; 1 eth. 1 c) = die aus dem tätigen Dinge heraustretende oder äußere und die innerhalb desselben verbleibende oder innere Tätigkeit (est autem duplex rei operatio, . . . una quidem, quae in ipso operante manet et est ipsius operantis perfectio, ut sentire, intelligere et velle, alia vero, quae in exteriorem rem transit, quae est perfectio facti, quod per ipsam constituitur, ut calefacere, secare et aedificare, cg. II. 1). 18. o. expedita sive non impedita & o. impedita (th. I. II. 31. 1 ad 1; cg. III. 141) = die freie oder unbehinderte und die behinderte Tätigkeit. 19. o. exterior, → o. exiens. 20. o. extranea (4 sent. 49. 3. 4. 3 ad 4) = die fremde oder fremdartige Tätigkeit. 21. o. factiva & o. activa (6 eth. 2 h) = die in einem Wirken oder Hervorbringen und die in einem Tun oder Handeln bestehende Tätigkeit; vgl. o. receptiva. 22. o. factiva finis, → o. adquisitiva finis. 23. o. formaliter bona & o. materialiter bona (3 sent. 23. 2. 4. 1 c) = die der Form nach und die der Materie nach gute Tätigkeit (operatio potest dici bona vel formaliter, inquantum procedit ex potentia, quae movetur in bonum secundum rationem boni, vel materialiter, secundum quod est congrua et connaturalis potentiae, ib.). 24. o. gloriae & o. naturae (2 sent. 6. 1. 3 c) = die Tätigkeit in der Herrlichkeit des Himmels und die im Zustande der Natur oder des natürlichen Seins (vgl. o. artificialis, o. connaturalis & o. violenta). 25. o. hierarchica (4 sent. 13. 1. 2. 6 ob. 1) = die hierarchische oder von dem Gliede einer Hierarchie als solchem verrichtete Tätigkeit; vgl. actio hierarchica unter actio sub a. 26. o. humana, → o. bestialis. 27. o. impedita, → o. expedita. 28. o. imperfecta, → o. completa. 29. o. intellectiva sive intelligibilis & o. sensitiva sive sensibilis (th. I. 27. 2 ad 2; I. II. 3. 3 a; cg. I. 97; 2 cael. 18 f) = die übersinnliche (vgl. o. intellectualis) und die sinnliche Tätigkeit. 30. o. intellectualis (th. I. 14. 5 ad 3; 26. 2 c; 112. 1 ad 1; cg. I. 46, 56, 68 & 100; II. 46) = die vernünftige Tätigkeit (aliqua operatio dupliciter dicitur intellectualis. Uno modo quasi in ipso intellectu consistens, ut contemplatio, . . . Alio modo dicitur aliqua actio intellectualis, quia est ab aliquo intellectu regulata et imperata, th. I. 112. 1 ad 1). 31. o. intercisa, → o. continua. 32. o. intrinseca, → o. exiens. 33. o. manens, ≈ . 34. o. manualis sive manuum (quodl. 7. 7. 17 c) = die Handtätigkeit oder Handarbeit oder die Hantierung (per operationem manualem intelligitur non solum, quod manibus fit, sed quocumque corporali instrumento, et breviter quodcumque officium homo agit, de quo licite possit victum adquirere, sub labore manuum comprehenditur, ib.). 35. o. manuum, → o. manualis. 36. o. materialiter bona, → o. formaliter bona. 37. o. meritoria (th. I. II. 5. 7 c; virt. 1. 1 ob. 11) = die verdienstliche Tätigkeit. 38. o. meritoria finis, → o. adquisitiva finis. 39. o. miraculosa, → o. connaturalis. 40. o. moralis (cg. III. 34) = die sittliche Tätigkeit. 41. o. naturae, → o. gloriae. 42. o. naturalis, → o. artificialis, o. connaturalis, o. gloriae & o. violenta. 43. o. naturalis secundum quid & o. naturalis simpliciter (4 sent. 43. 1. 1. 3 c) = die in gewisser Hinsicht oder beziehungsweise natürliche Tätigkeit (inquantum scilicet perducit ad id, quod secundum naturam est, ib.) und die einfachhin oder schlechtweg natürliche Tätigkeit. 44. o. naturalis simpliciter, → o. naturalis secundum quid. 45. o. non recta & o. recta (th. I. 63. 5 ob. 4; cg. II. 83) = die nicht richtig und die richtig beschaffene Tätigkeit. 46. o. nutritiva (2 cael. 18 f) = die vegetative Tätigkeit. 47. o. perfecta, → o. completa. 48. o. personalis (1 sent. 29. 1. 4 ad 2) = die persönliche oder von einer Person ausgehende Tätigkeit. 49. o. propria, → o. communis. 50. o. receptiva & o. activa (ib. 15. 5. 2 ad 4) = die in einem Aufnehmen oder Empfangen und die in einem Verleihen oder Geben bestehende Tätigkeit. 51. o. recta, → o. non recta. 52. o. sensibilis sive sensitiva, → o. intelligibilis. 53. o. simplex (th. I. 20. 1 ad 1; cg. I. 90; II. 81) = die einfache d. i. ohne Mitwirkung eines körperlichen Organs zustande kommende Tätigkeit. 54. o. studiosa (cg. III. 25) = die ernste oder ernstliche Tätigkeit, der Gegensatz zu actio ludicra (→ actio sub a). 55. o. supererogationis (3 sent. 34 exp. 1) = die über das Verlangte hinausgehende Tätigkeit. 56. o. supernaturalis, → o. connaturalis. 57. o. theandrica (unio. 5 ad 1) = die gottmenschliche Tätigkeit (operatio Christi secundum humanitatem dicitur theandrica id est deivirilis, inquantum humanitas Christi agebat in virtute divina, ib.). 58. o. transiens, → o. exiens. 59. o. violenta & o. naturalis (4 sent. 43. 1. 1. 3 c) = die gewaltsame oder naturwidrige und die natürliche oder naturgemäße Tätigkeit. 60. o. virtualis (virt. 2. 2 c) = die tugendhafte Tätigkeit. 61. o. vitae sive vitalis (th. I. 18. 1 ad 1 & 2 ad 1; 75. 1 c; 4 sent. 3. 1. 4. 1 ad 2; 2 anim. 5 a) = die Lebenstätigkeit. 62. o. vitalis, → o. vitae.
- Cuiuslibet rei finis est sua perfectissima operatio (4 sent. 49. 3. 4. 3 ad 4), oder: omnis res est propter suam operationem (2 cael. 4 k), oder: quaelibet res est propter suam operationem (th. III. 9. 1 c; cg. III. 113), oder: res unaquaeque dicitur esse propter suam operationem (th. I. II. 3. 2 c), oder: unumquodque, quod habet propriam operationem, est propter suam operationem (2 cael. 4 c), die Übersetzung des aristotelischen Ausspruchs: ἕκαστόν ἐστιν, ὧν ἐστιν ἔργον, ἕνεκα τοῦ ἔργου (De caelo II. 3, 286. a. 8-9) = jegliches Ding, welches eine eigentümliche Tätigkeit besitzt, ist wegen dieser Tätigkeit da, hat in ihr seinen Zweck, und zwar in der vollkommensten (quaelibet enim res appetit suam perfectionem sicut suum finem, operatio autem est ultima rei perfectio, vel saltem ipsum operatum in his, in quibus est aliquod opus praeter operationem, 2 cael. 4 c; vgl. 1 eth. 1 c & d). Eius est habitus, cuius est operatio, → habitus sub d. Modus operationis consequitur formam, quae est operationis principium (cg. III. 58) = die Weise der Tätigkeit richtet sich nach der Form, welche das Prinzip der Tätigkeit ist. Omnis operatio est individuorum distinctorum (1 sent. 26. 2. 2 c) = jede Tätigkeit bringt bestimmte Einzeldinge zustande; vgl. 1 met. 1 g. Omnis operatio specificatur per formam, quae est principium operationis (th. I. 14. 5 ad 3), oder: operatio non recipit speciem ab operante, sed a principio operationis (verit. 20. 1 ad 2), oder: operationes distinguuntur ad invicem penes terminos et principia (1 sent. 13. 1. 2 ob. 3) = jede Tätigkeit erhält ihre besondere Art durch die Form, welche das Prinzip der Tätigkeit ist, so dass also die Tätigkeiten voneinander nach ihren Objekten und nach ihren Vermögen unterschieden werden. Omnis potentia reducitur ad operationem sicut ad perfectionem propriam, → potentia sub b. Omnis res est propter suam operationem, ↑: Cuiuslibet rei finis etc. Operatio est in particularibus (cg. III. 6; 3 anim. 16 e), oder: Operationes circa singularia sunt (th. I. II. 6 pr.; 77. 2 ad 1) = die Tätigkeiten kommen an einzelnen Dingen zustande. Operationes distinguuntur ad invicem penes terminos et principia, ↑: Omnis operatio specificatur etc. Operatio non recipit speciem ab operante, sed a principio operationis, ≈ .Operatio rei demonstrat substantiam et esse ipsius (cg. II. 79) = die Tätigkeit einer Sache offenbart die Wesenheit und das eigentümliche Sein derselben. Operatio rei sequitur formam ipsius (ib. III. 84), oder: propria operatio rei sequitur sive consequitur propriam ipsius naturam (ib. II. 79; III. 84), oder: operatio substantiam sequitur (ib. III. 42) = die eigentümliche Tätigkeit eines Dinges richtet sich nach seiner Form oder nach seiner Natur und Wesenheit. Operatio substantiam sequitur, ↑: Operatio rei sequitur etc. Oportet quod eius sit potentia sicut subiecti, cuius est operatio, → potentia sub b. Propria operatio rei sequitur sive consequitur propriam ipsius naturam, ↑: Operatio rei sequitur etc. Quaelibet res est propter suam operationem, ↑: Cuiuslibet rei finis etc. Res unaquaeque dicitur esse propter suam operationem, ≈ . Unumquodque, quod habet propriam operationem, est propter suam operationem, ≈ .
c) immanente Tätigkeit (= operatio manens in operante, → sub b), ebenfalls synonym mit actio (← sub b): tales actiones (quae in exteriorem materiam non transeunt), quae proprie operationes dicuntur, in ipsis operantibus tantum sunt, 1 sent. 40. 1. 1 ad 1; vgl. verit. 8. 6 c; 7 met. 6 k.
wirkend, handelnd, zum Wirken oder Handeln gehörend, das Wirken oder Handeln betreffend, der Gegensatz zu speculativus und theoricus (←) so wie auch zu practicus (←): et similiter in operativis, th. I. 47. 1 ad 3; vgl. ib. 58. 4 c; 59. 3 ad 1; cg. I. 80; III. 97.
meinbar, wahrscheinlich, synonym mit probabilis (← sub a), der Gegensatz zu scibilis (←): quae sunt maxime opinabilia, et haec sunt ea, quae videntur vel pluribus vel maxime sapientibus, 1 anal. 31 c; scibile, quod est obiectum scientiae, differt ab opinabili, quod est obiectum opinionis, ib. 44 a.
meinend; vgl. opinio.
- Zu habitus opinativus → habitus sub d; zu pars o. → pars sub a.
- Opinativum sc. principium animae (th. I. 79. 9 ad 3; 3 sent. 17. 1. 1. 3 ob. 3; verit. 15. 2 ob. 3 & ad 3; 6 eth. 4 l), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks δοξαστικόν (Eth. Nic. VI. 5, 1140. b. 26) = das Prinzip der Meinungen d. i. der Habitus oder die Fähigkeit (aptitudo) zur Annahme des Habitus, die nicht notwendigen Dinge zu erkennen (per quod comprehendimus contingentia operabilia a nobis, 3 sent. 17. 1. 1. 3 ob. 3).
Meinung: opinio enim significat actum intellectus, qui fertur (zielt ab) in unam partem contradictionis cum formidine alterius (mit der Furcht, das kontradiktorische Gegenteil möchte wahr sein), th. I. 79. 9 ad 4; vgl. ib. 12. 7 c; I. II. 67. 3 c; II. II. 1. 4 c; 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; 1 anal. 1 a & 6 e); opinio est acceptio id est existimatio quaedam immediatae propositionis et non necessariae, 1 anal. 44 c; opinio etiam quidam motus est rationis, ex aliquibus ratiocinationibus procedens, 8 phys. 6 e; quod (opinio) sit circa contingentia aliter se habere sive in universali sive in particulari, 1 anal. 44 c; vgl. ib. d-k; 2 anal. 20 n; cg. II. 55; 1 cael. 22 a; 3 anim. 4 g & 5 b; 7 met. 15 a; 3 eth. 6 a; 6 eth. 3 a & 4 l.
- Über den Unterschied zwischen opinio & suspicio → suspicio sub a.
- Arten der opinio sind: 1. opinio communis (th. I. 22. 2 ob. 1) = die allgemeine oder allgemein verbreitete Meinung. 2. o. erronea sive falsa & o. recta sive vera (ib. II. II. 49. 4 c; cg. II. 12 & 34; quodl. 3. 4. 10 c; 6 phys. 5 e; 3 anim. 4 g) = die irrige oder falsche und die richtige oder wahre Meinung. 3. o. extranea (mal. 6. 1 c) = die fremdartige Meinung. 4. o. falsa, → o. erronea. 5. o. particularis & o. universalis (th. I. 80. 2 ad 3; cg. II. 60; 3 anim. 16 e) = die auf etwas Besonderes und die auf etwas Allgemeines sich beziehende Meinung. 6. o. recta, → o. erronea. 7. o. speculativa (4 sent. 13. 2. 3 ad 1) = die theoretische oder bloß auf das Gebiet des Erkennens sich beziehende Meinung. 8. o. universalis, → o. particularis. 9. o. vehemens (th. II. II. 129. 6 c; vgl. ib. 1. 4 c) = die starke Meinung oder der Glaube. 10. o. vera, → o. falsa.
gegenüberstellen, entgegensetzen: mitescere opponitur ei, quod est irasci, th. I. II. 23. 3 c; opposita reducuntur in idem genus, in quo vel utrumque est per se, ut patet in contrariis et relativis, vel unum est per se et alterum per reductionem, ut patet in privatione et habitu et affirmatione et negatione, 2 sent. 35. 1. 3 ad 1.
- Arten des oppositum sind: 1. oppositum contradictorie sive ut contradictio sive in contradictione sive secundum contradictionem, o. contrarie sive ut contrarietas sive ut contrarium sive diametraliter, o. privative sive ut privatio sive secundum privationem et habitum & o. relative sive ut ad aliquid (th. I. 11. 2 ad 4; 17. 4 ad 3; 19. 9 ob. 3 & ad 3; 28. 3 c; I. II. 23. 3 c; 35. 4 c; III. 34. 1 ad 2; 44. 2 ad 2; cg. IV. 24; 1 sent. 5. 1. 1 ad 1; 27. 1. 1 c; 2 sent. 1. 1. 1 ad 1; 1 perih. 11 b; 1 phys. 12 d; 1 cael. 27 a; somno 1 c; 5 met. 12 e; 10 met. 4 b, 6 c, 9 d & 10 b; opp. 1) = das kontradiktorisch, das konträr, das privativ und das relativ Entgegengesetzte, m. a. W. das Entgegengesetzte nach Weise des Widerspruchs (sicut sedens non sedenti, 10 met. 6 c), das nach Weise des größten Abstands zweier Dinge innerhalb derselben Gattung oder Art (sicut nigrum albo, ib.), das nach Weise eines nicht sein sollenden Mangels und des entsprechenden Habens (sicut caecus videnti, ib.) und das nach Weise der Beziehung zu etwas (sicut filius patri, ib.). 2. o. contrarie, → o. contradictorie. 3. o. diametraliter, ≈ . 4. o. directe & o. indirecte (2 sent. 1. 1. 1 ad 1) = das direkt und das indirekt Entgegengesetzte (dico aliquid directe opponi alteri, quando opponitur ei secundum quod huiusmodi [ihm als solchen], sicut nigredo manus opponitur albedini manus directe; sed indirecte opponitur etiam albedini parietis, non inquantum est nigredo vel albedo huius, sed inquantum est albedo simpliciter, ib.). 5. o. formaliter (4 sent. 14. 1. 1. 3 ad 1) = der Form oder dem Wesen nach entgegengesetzt. 6. o. immediatum & o. mediatum (th. I. II. 18. 8 ob. 1 & ad 1; mal. 2. 5 c; vgl. 10 met. 9 d) = das unmittelbar (privatio et habitus sunt opposita immediata, th. I. II. 18. 8 ob. 1) und das mittelbar Entgegengesetzte. 7. o. in contradictione, → o. contradictorie. 8. o. indirecte, → o. directe. 9. o. in generali & o. in speciali (verit. 2. 15 ad 4) = das im Allgemeinen und das im besondern Entgegengesetzte. 10. o. in speciali, → o. in generali. 11. o. mediatum, → o. immediatum. 12. o. negative (1 phys. 12 d) = das negativ Entgegengesetzte (ut non musicum musico, ib.), welches mit dem o. affirmative die Arten des o. contradictorie (↑) bildet. 13. o. per se (th. II. II. 39. 1 c) = durch sich oder gemäß seiner selbst entgegengesetzt. 14. o. privative, → o. contradictorie. 15. o. relative, ≈ . 16. o. secundum contradictionem, ≈ . 17. o. secundum privationem et habitum, ≈ . 18. o. ut ad aliquid, ≈ . 19. o. ut contradictio, ≈ . 20. o. ut contrarietas, ≈ . 21. o. ut contrarium, ≈ . 22. o. ut privatio, ≈ .
- Impossibile est, opposita esse simul (1 cael. 23 b) = Entgegengesetztes kann nicht zugleich stattfinden. Oportet opposita esse circa idem (1 perih. 9 c) = Entgegengesetztes muss stets dasselbe betreffen. Opposita iuxta se posita magis sentiuntur (2 cael. 9 e), oder: oppositum per oppositum manifestatur (1 perih. 8 d) = Entgegengesetztes, nebeneinander gestellt, hebt sich gegenseitig. Opposita non possunt esse in eodem (th. I. 4. 2 ob. 2), oder: Opposita non possunt inesse eidem secundum idem (8 phys. 10 b) = Entgegengesetztes kann nicht einem und demselben nach derselben Beziehung hin zukommen. Oppositum per oppositum manifestatur, ↑: Opposita iuxta etc. Quae non sunt opposita, possunt simul esse (1 perih. 8 d), oder: Quae non sunt opposita, possunt simul existere in eodem (10 met. 10 b) = was einander nicht entgegengesetzt ist, kann in oder an demselben sein.
a) Gegenüberstellung: tunc autem erat luna in oppositione ad solem, th. III. 44. 2 ad 2; coniunctio vel oppositio solis, cg. III. 86; ab aliqua oppositione solis et lunae, quodl. 3. 13. 31 ad 2.
- Als Arten der oppositio gehören hierher: 1. oppositio debita (sensu 16 d) = die sich gebührende oder sich gehörende Gegenüberstellung. 2. o. directa (2 cael. 26 m) = die gerade Gegenüberstellung.
b) Entgegensetzung, Gegensatz: oppositio attenditur circa idem subiectum, 1 perih. 11 a; in affirmatione et negatione eiusdem consistit oppositio, th. I. II. 35. 4 c; in contradictione, quae est principium oppositionis, ib.; contradictio . . . est causa omnis oppositionis, 1 sent. 5. 1. 1 ad 1; vgl. 1 gener. 8 c; 10 met. 4 b.
- Arten der oppositio in diesem Sinne sind: 1. oppositio absoluta (1 perih. 9 b) = der schlechthinige Gegensatz. 2. o. affirmationis et negationis (th. I. II. 67. 3 c; cg. IV. 24; 1 perih. 9 b & c & 10 a) = der Gegensatz der Bejahung und Verneinung (sic distinguuntur entia a non entibus, cg. IV. 24). 2. o. contradictionis sive secundum contradictionem sive contradictoria, o. contrarietatis sive contraria, o. privationis et habitus sive secundum privationem sive privativa & o. relationis sive relativa (th. I. 28. 3 c; 30. 2 c & ad 4; 31. 2 c; cg. IV. 24; 1 sent. 11. 1. 1 c; pot. 7. 8 ad 4; opp. 1 & 2; 8 phys. 15 f; 10 met. 4 b) = der kontradiktorische, der konträre, der privative und der relative Gegensatz oder der Gegensatz nach Weise des Widerspruchs (d. i. der Bejahung oder Verneinung von etwas), der nach Weise des größten Abstands zweier Dinge innerhalb derselben Gattung oder Art (sic distinguuntur, quae sunt secundum formam diversa, cg. IV. 24), der nach Weise eines nicht sein sollenden Mangels an etwas oder des entsprechenden Habens (sic distinguuntur perfecta ab imperfectis, ib.) und der nach Weise der Beziehung zu etwas (sic enim filius a patre distinguitur, ib.). 3. o. contradictoria, → o. contradictionis. 4. o. contraria, ≈ . 5. o. contrarietatis, ≈ . 6. o. directa (5 met. 20 c) = der schnurstracke Gegensatz (habitui autem opponitur . . . privatio oppositione directa, ib.). 7. o. in adiecto (th. I. 29. 1 ob. 2) = der Gegensatz des Hinzugefügten zu demjenigen, dem es hinzugefügt wird. 8. o. in genere sive secundum speciem (ib. I. II. 35. 4 c; opp. 2) = der Gegensatz innerhalb einer Gattung oder der spezifische Gegensatz. 9. o. maxima & o. minima (1 sent. 5. 1. 1 ad 4; opp. 1 & 3) = der größte und der kleinste Gegensatz, von denen der erstere in der o. contradictionis und der letztere in der o. relationis (↑) besteht. 10. o. minima, → o. maxima. 11. o. negationis et affirmationis, → o. affirmationis. 12. o. prima (ib.) = der (seiner Natur nach) erste Gegensatz, welcher in der o. contradictionis besteht. 13. o. prima in genere & o. prima simpliciter (opp. 2) = der erste Gegensatz innerhalb einer Gattung und der einfachhin oder schlechtweg erste Gegensatz. 14. o. privativa, → o. contradictionis. 15. o. privationis et habitus, ≈ . 16. o. relativa, ≈ . 17. o. secundum contradictionem, ≈ . 18. o. secundum contrarietatem, ≈ . 19. o. secundum privationem, ≈ . 20. o. secundum speciem, → o. in genere.
a) Werk, Machwerk, Gewirktes: opera id est operata, th. I. 103. 2 ob. 2; etiam in ipsis speculabilibus est aliquid per modum cuiusdam operis, puta (z. B.) constructio syllogismi, aut orationis congruae aut opus numerandi vel mensurandi, ib. I. II. 57. 3 ad 3.
- Als Arten des opus gehören hierher: 1. opus divinum (th. I. 73. 1 ob. 1) = das göttliche Werk. 2. o. falsum & o. verum (1 perih. 3 b) = das falsche oder unrichtige und das wahre oder richtige Werk (opus artificis dicitur esse verum, inquantum attingit ad rationem [Plan] artis, falsum vero, inquantum deficit a ratione artis, ib.). 3. o. verum, → o. falsum.
b) Schriftwerk, Schrift, Werk: propositum nostrae intentionis in hoc opere, th. I. prol.; quasi totius operis necessarium fundamentum, cg. I. 9; vgl. ib. III. 152.
c) nötiges Werk, nötig: prout eis opus fuerit, cg. III. 132/133; sicut opus est dicere, 1 anal. 43 l; est prae opere id est pernecessarium, 8 phys. 1 e.
d) Werk, Tätigkeit, Arbeit, synonym mit operatio (← sub b): illud, quod est opus et finis uniuscuiusque, est actus (Wirklichkeit) eius et perfectio, 3 phys. 5 a.
- Zu finis operis → finis sub b; zu veritas o. → veritas sub a.
- Arten des opus in diesem Sinne sind: 1. opus amicabile (th. II. II. 82. 2 ad 2) = die freundschaftliche Tätigkeit oder der Freundschaftsdienst. 2. o. animae & o. corporale (ib. I. II. 31. 5 c; 57. 3 ad 3; II. II. 122. 4 ad 3; praec. 3) = die Seelen- und die körperliche Tätigkeit. 3. o. appropriatum (th. II. II. 1. 8 ob. 5) = die zugeeignete oder zugeschriebene Tätigkeit; vgl. verit. 7. 3 c. 4. o. artificiale sive artis & o. naturae (th. I. 45. 8 ob. 1; I. II. 57. 4 c; cg. III. 65) = die Tätigkeit der Kunst und die der Natur. 5. o. artis, → o. artificiale. 6. o. bonum & o. malum (th. I. II. 57. 4 c; II. II. 10. 4 c; cg. IV. 52; 2 sent. 28. 1. 1 ad 5; 4 sent. 1. 4. 3 c) = die sittlich gute und die sittlich schlechte Tätigkeit. 7. o. carnale sive carnis & o. spirituale (th. I. II. 70. 4 c; 72. 2 ad 1; II. II. 41. 1 c; 187. 3 ad 3; 2 sent. 38. 1. 1 ad 5; quodl. 7. 7. 18 c) = die fleischliche und die geistige oder geistliche Tätigkeit, m. a. W. die Tätigkeit, welche der Mensch zufolge des geschlechtlichen Triebes mit seinem Fleische, und diejenige, welche er vorzugsweise mit seinem Geiste vollzieht. 8. o. carnis, → o. carnale. 9. o. civile (4 sent. 45. 2. 1. 2 ad 4; 10 eth. 16 d) = die bürgerliche oder staatliche Tätigkeit. 10. o. consilii & o. praecepti (mal. 8. 2 ad 17) = die angeratene und die vorgeschriebene Tätigkeit. 11. o. corporale, → o. animae. 12. o. exterius & o. interius (th. I. II. 57. 1 ad 1; II. II. 3. 1 ob. 3) = die äußere oder in die Erscheinung tretende und die innere oder im Innern eines Wesens sich vollziehende Tätigkeit. 13. o. intellectus & o. voluntatis (ib. I. 62. 5 ob. 2) = die Tätigkeit der Vernunft und die des Willens. 14. o. interius, → o. exterius. 15. o. liberum & o. servile (ib. I. II. 91. 6 ad 1; II. II. 122. 4 ad 3; praec. 3) = die freiheitliche und die knechtliche Tätigkeit oder die Tätigkeit des frei Geborenen und die des Sklaven. 16. o. magicum (2 sent. 7. 3. 2 c) = die Zaubertätigkeit. 17. o. malum, → o. bonum. 18. o. manuale sive manuum (th. II. II. 41. 1 c; 187. 3 a, c & ad 3; cg. III. 135/136; quodl. 7. 7. 17 ob. 3 & 18 c; Eph. 5. 9; 2 Thess. 3. 1 & 2) = die Handtätigkeit oder die Handarbeit. 19. o. manuum, → o. manuale. 20. o. meritorium & o. non meritorium (th. I. II. 109. 5 c; III. 89. 5 c; 2 sent. 28. 1. 1 c; 4 sent. 15. 1. 3. 3 c; verit. 24. 1 ad 2) = die verdienstliche und die nicht verdienstliche Tätigkeit. 21. o. miraculosum (verit. 10. 11 c) = die wunderbare Tätigkeit (quae non fiunt, nisi virtute divina, ib.). 22. o. mortificatum & o. vivificatum (th. III. 89. 5 c & 6 c; 4 sent. 14. 2. 3. 2 c & 3 c) = das tot und das lebendig gemachte Werk, m. a. W. das verdienstliche Werk, welches durch eine nachfolgende Todsünde seines Verdienstes beraubt, und das totgemachte Werk, welches durch die nachfolgende Buße wieder zu einem verdienstlichen Werke erhoben wird. 23. o. mortuum & o. vivum (th. I. II. 102. 6 ad 11; III. 89. 6 c; 3 sent. 23. 3. 4. 3 ad 1; 4 sent. 14. 2. 3. 2 c) = das tote Werk, so genannt, quia causa est mortis sc. animae, oder quia caret vita spirituali, quae est ex caritate (th. III. 89. 6 c), und das lebendige, weil im Stande der Gnade vollbrachte Werk. 24. o. naturae, → o. artificiale. 25. o. non meritorium, → o. meritorium. 26. o. operantis & o. operatum (4 sent. 1. 1. 5. 1 c; 4. 3. 2. 3 ad 1; 45. 2. 2. 2 ad 4) = das Werk des Wirkenden und das gewirkte Werk, m. a. W. die Tätigkeit so, wie sie in Rücksicht auf denjenigen, der sie vollzieht, und dieselbe Tätigkeit so, wie sie an sich erscheint, betrachtet. 27. o. operatum, → o. operantis. 28. o. peccati & o. virtuosum (th. II. II. 122. 4 ad 3; 144. 2 ad 3; III. 89. 4 c & 5 ad 1) = die sündhafte und die tugendhafte Tätigkeit. 29. o. perfectionis sive supererogationis (ib. II. II. 147. 3 ob. 1; 3 sent. 34. 3. 1. 2 ad 1; 4 sent. 4. 3. 3. 2 ad 3) = das Werk der Vollkommenheit oder das über das Verlangte hinausgehende Werk. 30. o. poenale (4 sent. 15. 1. 4. 1 c) = das als Strafe auferlegte Werk. 31. o. praecepti, → o. consilii. 32. o. rectum (2 sent. 38. 1. 2 ob. 5) = die recht beschaffene Tätigkeit (opus dicitur rectum, secundum quod est aliqua virtute informatum, ib.). 33. o. satisfactionis sive satisfactorium (th. II. II. 32. 1 ob. 2 & ad 2; 4 sent. 15. 1. 3. 3 c & 4. 1 c) = das eine Genugtuung leistende Werk. 34. o. satisfactorium, → o. satisfactionis. 35. o. sensus (cg. II. 89) = die Tätigkeit eines Sinnes oder die sinnliche Tätigkeit. 36. o. servile, → o. liberum. 37. o. spirituale, → o. carnale. 38. o. supererogationis, → o. perfectionis. 39. o. virtuosum, → o. peccati. 40. o. vivificatum, → o. mortificatum. 41. o. vivum, → o. mortuum. 42. o. voluntarium (th. I. 105. 4 ob. 3) = die willentliche und die freiwillige Tätigkeit. 43. o. voluntatis, → o. intellectus.
a) Rede im allgemeinen Sinne des Wortes: oratio dicitur quasi oris ratio, unde ex suo nomine oratio significat expressionem alicuius actus rationis per effectum oris. Habet autem ratio duos actus, etiam secundum quod est speculativa. Primus est componere et dividere, et iste actus rationis exprimitur ore per orationem, quem Philosophus in I. Perihermeneias (c. 4) describit. Secundus actus rationis est discurrere de uno in aliud innotescendi causa, et secundum hoc syllogismus oratio quaedam dicitur. Et quia sermones rhetorici, qui conciones dicuntur, continent argumentationes ad persuadendum accommodatas, inde est, quod etiam orationes dicuntur et rhetores oratores, 4 sent. 15. 4. 1. 1 c.
- Als Arten der oratio gehören hierher: 1. oratio dialectica sive disputativa (1 anal. 1 c) = die etwas durchsprechende oder das Für und Wider eine Sache vorbringende Rede. 2. o. disputativa, → o. dialectica. 3. o. rhetorica (4 sent. 15. 4. 3. 2 c) = die rednerische Rede.
b) Rede im Sinne der Grammatik und Logik, synonym mit dictio (← sub b), locutio (← sub c) und ratio (← sub r): oratio, quae est genus enuntiationis (welche die übergeordnete Gattung der enuntiatio ist), 1 perih. 1 a; vgl. ib. 4 a & 6 a; oratio significat ipsam conceptionem compositam, ib. 4 b; vgl. ib. 6 a; oratio est vox significativa, . . . cuius partium aliquid significativum est separatim, . . . ut dictio, non ut affirmatio . . . ad placitum, ib. 6 a & d; vgl. 2 anim. 18 a.
- Arten der oratio in diesem Sinne sind: 1. oratio composita & o. simplex (1 perih. 1 a, 6 a & 8 b; 4 sent. 8. 2. 3 ad 7) = die zusammengesetzte und die einfache Rede, welche letztere bloß aus einem nomen und einem verbum besteht. 2. o. deprecativa, o. optativa, o. enuntiativa sive iudicativa sive suppositiva, o. imperativa, o. interrogativa, o. dubitativa & o. vocativa (1 perih. 1 a & 7 b; th. III. 84. 3 ob. 1; 4 sent. 23. 1. 4. 2 ob. 1 & c) = die bittende (welche einen höher Gestellten ad exequendum in opere veranlassen soll, 1 perih. 7 b), die wünschende (optativa ad deprecativam reducitur, ib.), die verkündende oder anzeigende oder unterstellende (ipsa sola absolute significat conceptum intellectus, in quo est verum et falsum, ib.), die befehlende (welche einen niedriger Stehenden zum Handeln bewegen soll, ib.), die fragende (ad respondendum voce an jemanden gerichtet, ib.), die zweifelnde (dubitativa autem ad interrogativam reducitur, ib.) und die anrufende Rede (ad attendendum mente an jemanden gerichtet, ib.). 3. o. dubitativa, → o. deprecativa. 4. o. enuntiativa, ≈ . 5. o. falsa & o. vera (th. I. 16. 1 ob. 3 & c; cg. II. 12; 1 perih. 7 a) = die falsche und die wahre Rede (dicitur oratio vera, inquantum est signum intellectus veri, th. I. 16. 1 c). 6. o. imperativa, → o. deprecativa. 7. o. imperfecta & o. perfecta (1 perih. 5 g, 6 a, 7 b & 8 b) = die unvollkommene und die vollkommene Rede (→ o. perfecta sub c) oder der Satz. 8. o. indicativa, → o. deprecativa. 9. o. interrogativa, ≈ . 10. o. optativa, ≈ . 11. o. perfecta, → o. imperfecta. 12. o. significans quod quid est res (cg. III. 49) = die das Wesen einer Sache angebende Rede. 13. o. simplex, → o. composita. 14. o. suppositiva, → o. deprecativa. 15. o. vera, → o. falsa. 16. o. vocativa, → o. deprecativa.
c) Gebet: quia orationes istae (→ sub a), praecipue quantum ad genus causarum, quod iudiciale dicitur, ordinantur ad hoc quod aliquid a iudice petamus, unde et in iure advocationes postulationes dicuntur, ideo translatum est ulterius hoc nomen ad significandam petitionem, quam Deo aliquis facit velut iudici, qui habet curam nostrorum actuum, 4 sent. 15. 4. 1. 1 c; nunc loquimur de oratione, prout significat quandam deprecationem vel petitionem, th. II. II. 83. 1 c; oratio est ascensus mentis ad Deum, Col. 1. 3; oratio est quaedam explicatio propriae voluntatis apud Deum, ut eam impleat, th. III. 21. 1 c; vgl. ib. II. II. 83. 1 c 17 c; cg. III. 95 & 155; comp. 1. 233; debet enim esse oratio secura, recta, ordinata, devota et humilis, orat. pr.
- Zu via orationis → via sub a; zu votum o. → votum sub a.
- Hierher gehören als Arten: 1. oratio bona sive perfecta (Ioan. 16. 6 b; Eph. 6. 5) = das gute oder vollkommene (vgl. o. perfecta sub b) Gebet. 2. o. communis & o. singularis (th. II. II. 83. 12 c) = das gemeinsame oder allgemeine und das Einzelgebet (communis quidem oratio est, quae per ministros ecclesiae in personas totius fidelis populi Deo offertur, . . . Oratio vero singularis est, quae offertur a singulari persona cuiuscumque sive pro se sive pro aliis orantis, ib.; vgl. o. privata). 3. o. dominica (orat. pr.; comp. 2. 3) = das Gebet des Herrn. 4. o. expressa & o. interpretativa (4 sent. 45. 3. 3 c) = das in Worten ausgedrückte Gebet und das als Gebet Ausgelegte. 5. o. exterior sive vocalis & o. interior sive mentalis sive mentis (th. II. II. 83. 12 c; 4 sent. 15. 4. 1. 1 ob. 4 & ad 2 & 2. 1 c) = das äußere oder mündliche und das innere oder geistige Gebet. 6. o. impetrativa, o. meritoria & o. satisfactoria (th. II. II. 12 c, 15 c & 16 ad 2; 4 sent. 15. 4. 7. 1 ob. 1 & 2 ob. 1 a; pot. 6. 9 ad 5) = das etwas erlangende, das verdienstliche und das genugtuende Gebet. 7. o. interior, → o. exterior. 8. o. interpretativa, → o. expressa. 9. o. mentalis, → o. exterior. 10. o. mentis, ≈ . 11. o. meritoria, → o. impetrativa. 12. o. perfecta, → o. bona. 13. o. privata & o. publica (th. II. II. 187. 3 ad 3; 4 sent. 15. 4. 2. 1 c; 1 Cor. 14. 3) = das private und das öffentliche Gebet (una est privata, quando scilicet quis orat in seipso et pro se, alia publica, quando quis orat coram populo et pro aliis, 1 Cor. 14. 3; vgl. o. communis). 14. o. publica, → o. privata. 15. o. satisfactoria, → o. impetrativa. 16. o. singularis, → o. communis. 17. o. vocalis, → o. exterior.
Kreis, Sphäre, Himmelssphäre, synonym mit circulus (← sub c), globus (←) und sphaera (← sub b): infra concavum orbis lunae, th. I. 68. 2 c; stellae fixae sunt in orbibus, ib. 70. 1 ad 3; in motoribus enim orbium, cg. II. 75; orbes enim deferunt stellas, ib. 92.
- Arten des orbis sind: orbis inferior, o. medius & o. primus (cg. I. 13; II. 42; 7 phys. 4 a) = die untere, die mittlere und die erste oder oberste Himmelssphäre.
ordnungsmäßig, ordentlich, gewöhnlich.
a) Anordnung, Verordnung: quaedam rationis ordinatio ad bonum commune, th. I. II. 90. 4 c; subiacet ordinationi civilis legis, cg. IV. 78; vgl. 3 sent. 33. 3. 4. 5 ad 3.
b) Ordnung, Gliederung, Abstufung, Rangfolge, synonym mit ordo (← sub a): ordinatio per superiorem fieret, cg. III. 76; ordinatio effectuum ex forma agentis derivatur, ib. 80; vgl. ib. 93; licet ratio Philosophi non tenet (vorhält, gilt) ratione ordinationis terminorum, 2 gener. 2 g; vgl. 12 met. 12 a.
c) Hinordnung, Beziehung, ebenfalls synonym mit ordo (← sub b): de ordinatione angelorum ad invicem, cg. III. 80 t; de ordinatione hominum ad invicem et ad alia, ib. 81 t; nihil est igitur aliud appetitus naturalis, quam ordinatio aliquorum secundum propriam naturam in finem suum, 1 phys. 15 e.
- Als Arten der ordinatio gehören hierher: ordinatio actualis & o. habitualis (2 sent. 40. 1. 5 ad 6 & 7) = die Hinordnung im Sinne einer Tätigkeit und die im Sinne eines Zustands.
d) Ordnungsgebiet, Rangstufe, ebenfalls synonym mit ordo (← sub c): cum Pythagoras poneret duas ordinationes rerum, in quarum utraque ponebat quaedam decem principia, 3 phys. 3 d.
- Eine Art der ordinatio in diesem Sinne ist: ordinatio praedicamentalis (10 met. 10 c), die aristotelische συστοιχία . . . τῆς κατηγορίας (Metaph. IX. 8, 1058. a. 13-14) = das Ordnungsgebiet der Kategorie.
e) geistliche Weihe, ebenfalls synonym mit ordo (← sub d): unde eis urceoli in sua ordinatione traduntur, cg. IV. 75.
geordnet, ordentlich.
a) Ordnung, Gliederung, Abstufung, Rangfolge, synonym mit ordinatio (← sub b): ordo in ratione (Begriff) sua includit tria, scilicet rationem (Beziehung) prioris et posterioris, . . . Includit etiam distinctionem, quia non est ordo aliquorum, nisi distinctorum. Sed hoc magis praesupponit nomen ordinis, quam significet. Includit etiam tertio rationem ordinis, ex qua etiam ordo in speciem trahitur, 1 sent. 20. 1. 3. 1 c; ad ordinem tria concurrunt, primo quidem distinctio cum convenientia, secundo cooperatio, tertio finis, nom. 4. 1; omnis autem ordo proportio quaedam est, 8 phys. 3 c; qui (sc. ordo determinatus) nihil aliud est, quam determinata relatio partium ad invicem, 11 met. 12 a; ordo semper dicitur per comparationem ad aliquod principium, th. I. 42. 3 c.
- Zu bonum secundum naturalem ordinem → bonus sub b; zu consonantia o. → consonantia sub b; zu distinctio secundum o. → distinctio sub b; zu necessitas naturalis o. → necessitas sub a; zu primum in o. aliquo → primus; zu prius o. sive in o. sive secundum o. → prior sub a; zu unitas o. → unitas; zu unum o. sive secundum o. → unus.
- Per ordinem (th. I. 18. 3 c; cg. I. 13 & 14; 4 sent. 6. 2. 1. 3 c) = der Ordnung gemäß oder der Reihe nach.
- Als Arten des ordo gehören hierher: 1. Ordo agentium sive causarum & o. finium (th. I. II. 1. 4 c; 109. 6 c; cg. III. 73) = die Ordnung der hervorbringenden und die der Zweckursachen. 2. o. apprehensionis (1 cael. pr.) = die Ordnung der Auffassung oder Erkenntnis. 3. o. caelestis hierarchiae & o. ecclesiae sive ecclesiasticae hierarchiae (4 sent. 13. 1. 1. 1 c & 2 ad 1; perf. 23. & 24) = die Ordnung der himmlischen und die der kirchlichen Hierarchie. 4. o. causae formalis sive formae & o. causae materialis sive materiae (th. II. II. 17. 8 c; III. 62. 6 ad 3; 70. 4 c; cg. II. 30) = die Ordnung der formalen Ursache oder der Form und die der materialen Ursache oder der Materie, m. a. W. die Ordnung, welche für die Form, und diejenige, welche für die Materie eines Dinges gilt. 5. o. causae materialis, → o. causae formalis. 6. o. causarum, → o. agentium. 7. o. compositionis & o. resolutorius (1 cael. pr.; 2 cael. 4 m) = die Ordnung der Zusammensetzung und die der Auflösung. 8. o. consecutionis sive executionis & o. intentionis (th. I. II. 1. 4 c; 25. 2 c; 84. 2 c; 1 cael. pr.) = die Ordnung in der Erreichung oder Ausführung und die in der Beabsichtigung. 9. o. debitus (7 phys. 6 g) = die sein sollende oder sich gebührende Ordnung. 10. o. dignitatis sive secundum dignitatem, o. durationis & o. secundum locum sive localis (1 sent. 20. 1. 3. 1 c; pot. 3. 18 ob. 18; mal. 16. 7 c) = die Ordnung der Würde nach, die der Dauer nach und die dem Orte nach. 11. o. durationis, → o. dignitatis. 12. o. ecclesiae, → o. caelestis hierarchiae. 13. o. ecclesiasticae hierarchiae, ≈ . 14. o. ecclesiasticus & o. politicus (th. I. II. 111. 5 ad 1; nom. 1. 1) = die kirchliche und die staatliche Ordnung. 15. o. essentiae sive essentialis (th. I. 42. 3 ob. 4 & ad 4; pot. 6. 1 ob. 20) = die Ordnung der Wesenheit oder die wesentliche Ordnung. 16. o. essentialis, → o. essentiae. 17. o. executionis, → o. consecutionis. 18. o. finium, → o. agentium. 19. o. formae, → o. causae formalis. 20. o. generationis et temporis sive secundum viam generationis et temporis & o. naturae sive intentionis naturae sive perfectionis (th. I. 77. 4 c; 85. 3 ad 1; I. II. 62. 4 c; 83. 2 ad 3; II. II. 17. 8 c; III. 6. 1 c; 1 sent. 12. 1. 1 c; 20. 1. 3. 1 c; verit. 9. 3 ad 6; quodl. 5. 10. 19 c; 1 cael. pr.) = die Ordnung dem Entstehen und der Zeit nach oder gemäß dem Wege des zeitlichen Entstehens (prout ex imperfecto ad perfectum venitur, th. I. 77. 4 c) und die Ordnung gemäß der Natur oder der Naturbeabsichtigung oder der Vollkommenheit eines Wesens (prout perfecta sunt naturaliter imperfectis priora, ib.). 21. o. hierarchicus (verit. 9. 5 ob. 6) = die hierarchische Ordnung. 22. o. intentionis, → o. consecutionis. 23. o. intentionis naturae, → o. generationis. 24. o. iustitiae (th. I. 109. 2 ob. 1) = die der Gerechtigkeit entsprechende Ordnung. 25. o. localis, → o. dignitatis. 26. o. materiae, → o. causae formalis. 27. o. naturae, → o. generationis, o. naturalis & o. originis. 28. o. naturalis sive naturae & o. rationis rectae (ib. I. II. 87. 1 c; II. II. 154. 12 ad 1; cg. III. 10; pot. 10. 3 c; quodl. 1. 2. 2 c) = die natürliche Ordnung oder die Ordnung der (von Gott geschaffenen) Natur und die der recht beschaffenen (menschlichen) Vernunft. 29. o. originis sive secundum originem sive naturae (th. I. 41. 1 ad 2; 42. 3 c; 1 sent. 20. 1. 3. 1 c; pot. 10. 3 c) = die Ordnung dem Ursprung oder der Geburt nach (non quo alter sit prius altero, sed quo alter est ex altero, th. I. 42. 3 c). 30. o. particularis & o. universalis (ib. I. II. 87. 1 c; cg. III. 96 & 98) = die besondere und die allgemeine Ordnung. 31. o. per accidens sive secundum accidens & o. per se (th. I. II. 1. 4 c; spir. 8 c) = die Ordnung eines Dinges mit Bezug auf etwas ihm nebenbei Zukommendes und diejenige, welche mit Bezug auf es selbst und seine eigene Natur stattfindet (in omnibus individuis unius speciei non est ordo nisi secundum accidens, conveniunt enim in natura et differunt secundum principia individuantia et diversa accidentia, quae per accidens se habent ad naturam speciei; quae autem specie differunt, ordinem habent per se et secundum essentialia principia, spir. 8 c). 32. o. perfectionis, → o. generationis. 33. o. per se, → o. per accidens. 34. o. politicus, → o. ecclesiasticus. 35. o. praeposterus & o. rectus (cg. IV. 83; 4 sent. 49. 5. 2. 3 c) = die umgekehrte und die richtige Ordnung. 36. o. quem ratio considerando facit in exterioribus rebus quarum ipsa est causa, o. quem ratio considerando facit in operationibus voluntatis, o. quem ratio considerando facit in proprio actu & o. quem ratio non facit sed solum considerat (1 eth. 1 a) = die äußere, (von dem Menschen in den äußern Dingen geschaffene), die moralische, die logische und die ontologische Ordnung. 37. o. quem ratio considerando facit in operationibus voluntatis, → o. quem ratio considerando facit in exterioribus rebus. 38. o. quem ratio considerando facit in proprio actu, ≈ . 39. o. quem ratio non facit sed solum considerat, ≈ . 40. o. rationis rectae, → o. naturalis. 41. o. realis sive secundum rem & o. secundum modum intelligendi tantum (pot. 10. 3 c; quodl. 1. 2. 2 c) = die sachliche oder in den Dingen außerhalb des Denkens vorkommende (ordo in rebus, th. I. 21. 1 ad 3; 1 eth. 1 a) und die in Gedanken vorgestellte Ordnung. 42. o. rectus, → o. praeposterus. 43. o. resolutorius, → o. compositionis. 44. o. retrogradus (3 phys. 5 g) = die rückwärts schreitende Ordnung. 45. o. secundum accidens, → o. per accidens. 46. o. secundum dignitatem, → o. dignitatis. 47. o. secundum locum, ≈ . 48. o. secundum modum intelligendi tantum, → o. realis. 49. o. secundum originem, → o. originis. 50. o. secundum rem, → o. secundum modum intelligendi tantum. 51. o. secundum viam generationis, → o. generationis. 52. o. secundum viam temporis, ≈ . 53. o. sustentationis (1 cael. pr.) = die Ordnung der Aufrecht-Haltung oder Unterstützung. 54. o. temporis, → o. generationis. 55. o. universalis, → o. particularis. 56. o. universi (th. I. 103. 2 ad 3; cg. I. 78; 1 sent. 44. 1. 2 ad 1 & 4; spir. 8 c; 12 met. 12 b) = die Ordnung des Weltalls.
b) Hinordnung, Beziehung, ebenfalls synonym mit ordinatio (← sub c): ordo dupliciter dicitur. Uno modo ipsa ordinatio comprehendens sub se diversos gradus, th. I. 108. 2 ad 1; ordo potest sumi, . . . secundum quod nominat relationem, quae est inter diversos gradus, ut ordo dicatur ipsa ordinatio, 2 sent. 9. 1. 1 ad 2; vgl. 4 sent. 24. 1. 1. 2 ad 4; actus autem proprie ordinem habeat ad potentiam, th. I. 5. 1 ad 1; ordinem vel aptitudinem ad bonum, ib. 3 ad 3; ordo creaturae ad Deum ut ad principium et causam, ib. 13. 5 c; privat ordinem ad bonum divinum, ib. 19. 9 c; debitus autem ordo ad finem, ib. I. II. 21. 1 c; quadruplex autem ordo in aliquo populo inveniri potest, unus quidem principum populi ad subditos, alius autem subditorum ad invicem, tertius autem eorum, qui sunt de populo, ad extraneos, quartus autem ad domesticos, sicut patris ad filium, uxoris ad virum et domini ad servum, ib. 104. 4 c; de ordine creaturarum in ipsum sicut in finem, cg. I. 9; ad quae diversae sub ipso potestates ordinem habent, ib. 31; nullus ordo aut respectus attenditur (kommt in Betracht) unius ad alterum, ib. 33; secundum ordinem vel respectum ad aliquod unum, ib. 34; in ordine ad quaslibet suas causas, ib. 67; bonum et optimum universi consistit in ordine partium ipsius ad invicem, ib. II. 39; ordo sensitivi ad intellectivum et nutritivi ad sensitivum est sicut ordo potentiae ad actum, ib. 58; in quo importatur (ist eingeschlossen) ordo ad esse, ib. III. 20; bonum universi consistit in duplici ordine, scilicet in ordine partium universi ad invicem et in ordine totius universi ad finem, qui est ipse Deus, sicut etiam est in exercitu ordo partium exercitus ad invicem secundum diversa officia et est ordo ad bonum ducis, quod est victoria, et hic ordo est praecipuus, propter quem est primus ordo, 1 sent. 44. 1. 2 c; vgl. 4 sent. 19. 2. 2. 1 c; th. I. 21. 1 ad 3; 103. 2 ad 3; I. II. 5. 6 ob. 1; cg. I. 78; 12 met. 12 a & b; 1 eth. 1 a.
- Zu appetibile in ordine ad aliud → appetibilis; zu bonum o. sive quantum ad o. in finem → bonus sub b; zu debitum ex o. alicuius ad aliquem → debitus sub a; zu impossibile in o. ad aliquid → impossibilis; zu libertas quantum ad o. → libertas sub b; zu potentia in o. ad aliquid → potentia sub c.
- Arten des ordo in diesem Sinne sind: ordo congruitatis & o. necessitatis (4 sent. 7. 2. 1. 3 ad 3) = die Hinordnung der Geziemung und die der Notwendigkeit oder die sich geziemende und die notwendige Hinordnung.
c) Ordnungsgebiet, Rangstufe, ebenfalls synonym mit ordinatio (← sub d): alio modo dicitur ordo gradus unus, et sic dicuntur plures ordines unius hierarchiae, th. I. 108. 2 ad 1; ordo potest sumi dupliciter, vel secundum quod nominat unum gradum tantum, sicut, qui sunt unius gradus, dicuntur unius ordinis, 2 sent. 9. 1. 1 ad 2; vgl. 4 sent. 24. 1. 1. 2 ad 4; alio modo potest considerari ordo, secundum quod est officium quoddam respectu quarundam actionum sacrarum, 4 sent. 24. 3. 2. 2 c; etiam in uno ordine angelorum, th. I. 10. 6 c; in civitatibus triplex ordo hominum invenitur; quidam enim sunt supremi, ut optimates, quidam autem sunt infimi, ut vilis populus, quidam autem sunt medii, ut populus honorabilis, ib. 108. 2 c; quod ignorat naturas rerum et per consequens gradum sui ordinis in universo, cg. II. 3; vgl. ib. 17 & 83; III. 20; quae sunt unius ordinis, videntur comparabilia, 7 phys. 7 a.
- Hierher gehören als Arten: 1. ordo angelorum (Eph. 1. 7) = die Rangstufe der Engel. 2. o. diaconi, o. sacerdotis sive sacerdotalis sive presbyteri & o. episcopi sive episcopalis (4 sent. 13. 1. 1. 2 c & ad 2 & 4 ad 3; 23. 1. 3. 3 ad 1; perf. 23) = die Rangstufe des Diakons, die des Priesters und die des Bischofs; vgl. o. diaconi sub d. 3. o. episcopalis, → o. diaconi. 4. o. episcopi, ≈ . 5. o. illuminandorum sive illuminativus, o. immundorum sive purgativus & o. perfectorum sive perfectivus (perf. 23) = die Rangstufe der zu Erleuchtenden oder der Erleuchtung, die der Unreinen oder der Reinigung und die der Vollkommenen oder der Vollkommenheit. 6. o. illuminativus, → o. illuminandorum. 7. o. immundorum, ≈ . 8. o. inferior & o. superior (th. I. 61. 4 ad 2; 4 sent. 13. 1. 1. 2 c; 24. 2. 2 ob. 6; mem. 8 g) = die niedere oder untergeordnete und die höhere oder übergeordnete Rangstufe; vgl. o. inferior sub d. 9. o. leviticus (3 sent. 3. 5 exp. 2) = die levitische Rangstufe. 10. o. monachi sive monasticus (relig. 4; perf. 23) = die Rangstufe des Mönches. 11. o. monasticus, → o. monachi. 12. o. perfectivus, → o. illuminandorum. 13. o. perfectorum, ≈ . 14. o. presbyteri, → o. diaconi. 15. o. purgativus, → o. illuminandorum. 16. o. sacerdotalis, → o. diaconi. 17. o. sacerdotis, ≈ . 18. o. superior, → o. inferior.
d) geistliche Weihe, ebenfalls synonym mit ordinatio (← sub e): gradus eminens per potestatem spiritualem ordo nominatur, 4 sent. 24. 1. 1. 2 ad 4; ordo nihil aliud est, quam quidam potestatis gradus in spiritualibus dispensandis, ib. 3. 2. 2 ob. 2; ordo potest accipi dupliciter. Uno modo secundum quod est sacramentum, ib. c; ordo est signaculum quoddam ecclesiae, per quod spiritualis potestas traditur ordinato, ib. 1. 1. 2 ob. 1.
- Als Arten des ordo sind hier anzuführen: 1. ordo diaconi, o. subdiaconi & o. sacerdotis sive sacerdotalis (th. III. 67. 3 ob. 1 & ad 1; cg. IV. 75; 4 sent. 24. 1. 2. 2 c; 2. 1. 2 c & 3 ob. 5) = die Weihe des Diakons, die des Subdiakons und die des Priesters; vgl. o. diaconi sub c. 2. o. inferior sive minor & o. superior sive maior (cg. IV. 75; 4 sent. 24. 1. 2. 5 c; 24. 2. 2 ad 7-9; 25. 1. 1 c & ad 3) = die (vier) untergeordneten oder niedern und die (drei) übergeordneten oder höhern Weihen; vgl. o. inferior sub c. 3. o. maior, → o. inferior. 4. o. ministrantium & o. principalis (cg. IV. 75) = die Weihe der (dem Priester) dienenden und die Hauptweihe d. i. die Priesterweihe. 5. o. minor, → o. inferior. 6. o. non sacer & o. sacer (ib.; 4 sent. 24. 2. 1. 3 ob. 1 & c; 2. 2 ad 7; 37. 1. 1 c) = die nicht heilige und die heilige Weihe (ordo dicitur sacer dupliciter. Uno modo secundum se, et sic quilibet ordo est sacer, cum sit sacramentum quoddam, alio modo ratione materiae, circa quam habet aliquem actum, et sic ordo sacer dicitur, qui habet aliquem actum circa rem aliquam consecratam, et sic sunt tantum tres ordines sacri, scilicet sacerdos et diaconus, qui habet actum circa corpus Christi et sanguinem consecratum, et subdiaconus, qui habet actum circa vasa consecrata, 4 sent. 24. 2. 1. 3 c). 7. o. principalis, → o. ministrantium. 8. o. sacer, → o. non sacer. 9. o. sacerdotalis, → o. diaconi. 10. o. sacerdotis, ≈ . 11. o. subdiaconi, ≈ . 12. o. superior, → o. inferior.
e) religiöser Orden, Ordensgenossenschaft (= religio, ← sub b): in aliqua tamen religione, scilicet ordinis Fratrum Praedicatorum, th. II. II. 186. 9 ad 1; vgl. quodl. 1. 9. 20 c.
nach Weise eines Werkzeugs: ad felicitatem divitiae organice deserviunt, th. II. II. 117. 1 ob. 2; quae conferunt organice ad illam, 2 sent. 33. 1. 2 c; ad opus virtutis organice et instrumentaliter deserviunt, ib. 36. 1. 4 c; vgl. cg. III. 130 & 132/133; Aristoteles: Eth. Nic. 1. 10, 1099. b. 28; per illas potentias valde organice et tamquam per organa et instrumenta, 2 gener. 9 f.
organisch, werkzeuglich, mit Werkzeugen ausgestattet.
- Zu agens organicum → agens; zu corpus o. → corpus; zu pars o. → pars sub a.
Werkzeug, synonym mit instrumentum (←): manus enim est organum organorum [ἡ χεὶρ ὄργανόν ἐστιν ὀργάνων, Aristoteles: De anima III. 8, 432. a. 1-2], quia manus datae sunt homini loco omnium organorum, quae data sunt aliis animalibus ad defensionem vel impugnationem vel cooperimentum, omnia enim haec homo sibi manu praeparat, 3 anim. 13 b; vgl. 2 sent. 3. 3. 1 ad 1; quodl. 7. 7. 17 c.
- Zu potentia affixa organo corporali sive materiali sive utens corporali o. & potentia non utens o. corporali → potentia sub a; zu virtus o. sive o. utens → virtus sub a.
- Arten des organum sind: 1. organum activum & o. factivum (1 pol. 2 f) = das tätige oder gebrauchende und das hervorbringende Werkzeug (organa factiva dicuntur, ex quibus fit aliquid praeter ipsum usum instrumenti, et hoc videmus in ipsis instrumentis artis, sicut ex pectine, quo utuntur textores, fit aliquid alterum praeter usum ipsius, scilicet pannus; sed ex rebus possessis, quae sunt instrumenta domus, non fit aliquid aliud praeter usum ipsius, sicut ex vestitu et lecto non fit nisi usus eorum, ib.). 2. o. animatum & o. inanimatum (cg. III. 108; 2 sent. 13. 1. 5 c; 1 pol. 2 f), das ὄργανον ἔμψυχον und ὄργανον ἄψυχον des Aristoteles (vgl. Eth. Nic. VIII. 13, 1161. b. 4; Pol. I. 3, 1253. b. 28) = das beseelte oder lebendige und das unbeseelte oder leblose Werkzeug (sicut gubernatori navis inanimatum instrumentum est gubernaculum, instrumentum autem eius animatum est prorarius, 1 pol. 2 f). 3. o. commune & o. proprium sive particulare (cg. IV. 41; somno 3 h) = das (mehreren) gemeinsame und das eigene oder besondere Werkzeug. 4. o. coniunctum sive unitum & o. extrinsecum sive separatum (cg. IV. 41; vgl. th. I. 78. 3 c) = das (mit dem es gebrauchenden Wesen) verbundene oder geeinte und das (ihm) äußere oder (von ihm) getrennte Werkzeug. 5. o. corporale sive corporeum sive materiale (th. I. 111. 4 ad 2; II. II. 91. 2 ad 4; cg. II. 60 & 62; III. 62) = das körperliche oder materielle Werkzeug. 6. o. extrinsecum, → o. coniunctum. 7. o. factivum, → o. activum. 8. o. materiale, → o. corporale. 9. o. musicum (th. II. II. 91. 2 ad 4; Ps. 32 b) = das Musikinstrument. 10. o. particulare, → o. commune. 11. o. principale (somno 3 e) = das hauptsächliche Instrument. 12. o. proprium, → o. commune. 13. o. separatum, → o. coniunctum.
ursprünglich, quellenhaft.
dem Ursprung nach, im Sinne des Ursprungs, zufolge des Ursprungs, synonym mit principaliter (← sub b): sunt principaliter et originaliter in ipso Verbo Dei, th. I. 115. 2 c; originaliter transit in posteros, ib. I. II. 81. 1 c; circa cerebrum originaliter, somno 6 f; omnis actus refertur ad duo originaliter, 1 sent. 11. 1. 2 c.
den Ursprung verleihen, synonym mit principare (←) .
Ursprung: ad originem autem pertinet, a quo alius et qui ab alio, th. I. 32. 3 c; origo autem alicuius rei non significatur ut aliquid intrinsecum, sed ut via quaedam a re vel ad rem, ib. 40. 2 c; omnis origo designatur per aliquem actum, ib. 41. 1 ad 1.
- Arten der origo sind: 1. origo activa sive active significata & o. passiva sive passive significata (th. I. 40. 2 c & 4 c; comp. 1. 59) = der Ursprung im aktiven und der im passiven Sinne des Wortes, m. a. W. das Geben oder Verleihen und das Nehmen oder Empfangen des Ursprungs. 2. o. active significata, → o. activa. 3. o. causae finalis & o. formalis (ib. I. II. 84. 3 c) = der von der Zweckursache abhängige und der die Form oder das Wesen einer Sache betreffende Ursprung. 4. o. declinationis (1 perih. 4 f) = der Ursprung der (grammatischen) Beugung oder Abwandlung. 5. o. formalis, → o. causae finalis. 6. o. in communi & o. in speciali (th. I. 42. 3 ad 1) = der Ursprung im Allgemeinen und der im Besondern betrachtet. 7. o. in speciali, → o. in communi. 8. o. naturalis (cg. I. 91; IV. 51) = der natürliche oder naturgemäße Ursprung. 9. o. passiva, → o. activa. 10. o. passive significata, ≈ . 11. o. primordialis (th. I. 70. 1 ad 4) = der uranfängliche Ursprung. 12. o. vitiata (cg. IV. 51) = der fehlerhaft gemachte oder bemakelte Ursprung.
a) Nachweis, synonym mit demonstratio (← sub b).
- Als Art der ostensio gehört hierher: ostensio exemplaris (8 phys. 17 g) = der beispielartige Nachweis oder der Nachweis an einem Beispiel.
b) Beweis, ebenfalls synonym mit demonstratio (← sub c).
- Eine Art der ostensio in diesem Sinne ist: ostensio ad hominem (1 anal. 14 a) = der Beweis für diesen oder jenen Menschen (non est vera demonstratio, sed est ostensio ad hominem, apud quem notum est, quod demonstratio sit eorum, quae sunt per se, ib.).
nach Art eines Beweises, im Sinne eines solchen: ostendit dupliciter, primo quidem ostensive, 1 phys. 15 d; conclusionem ostensive ex principiis suppositis deduxerat, 4 phys. 12 e.
beweisend.