a) machen, tun (vgl. fieri), synonym mit agere (← sub a), der Gegensatz zu pati (← sub a): facere autem dupliciter potest accipi, uno modo proprie, alio modo communiter. Proprie autem facere dicitur operari aliquid in exteriori materia, sicut facere domum vel aliquid aliud huiusmodi; communiter autem dicitur facere pro quacumque actione, sive transeat in exteriorem materiam, sicut urere et secare, sive maneat in ipso agente, sicut intelligere et velle, th. II. II. 134. 2 c; puta de facere et pati, scilicet quomodo hoc agat et hoc patiatur, 1 gener. 3 b.
- Zu bonum facienti → bonus sub c.
- Als Arten des facere gehören hierher: facere directe & f. indirecte sive per accidens (th. I. 19. 12 c) = etwas direkt und etwas indirekt oder nebenbei tun (directe quidem, cum per se aliquid operatur, . . . Indirecte autem, inquantum non impedit operationem, nam removens prohibens dicitur movens per accidens, ib.; vgl. 8 phys. 8 g).
b) schaffen, hervorbringen, bewirken, zustande bringen, der Gegensatz zu agere (← sub b): differt autem facere et agere, quia . . . factio (←) est actus transiens in exteriorem materiam, sicut aedificare, secare et huiusmodi, agere autem est actus permanens in ipso agente, sicut videre, velle et huiusmodi, th. I. II. 57. 4 c; vgl. 6 met. 1 c; 11 met. 7 c; facere proprie est artificis, qui per voluntatem operatur, comp. 1. 96; facere aliquid ex nihilo est infinitae virtutis propter infinitam distantiam entis ad nihil, pot. 6. 3 ob. 16; fieri et facere aequivoce dicuntur in hac universali rerum productione et in aliis productionibus, 8 phys. 2 a; vgl. 1 cael. 8 i.
- Arten des facere in diesem Sinne sind: facere effective & f. formaliter (th. I. II. 111. 1 ad 1; 1 sent. 17. 1. 1 ad 5; mal. 5. 5 ad 16; verit. 28. 2 ad 8) = nach Weise der bewirkenden Ursache und nach Weise der Form etwas zustande bringen (per modum efficientis, sicut pictor facit parietem album, vel per modum formae, sicut albedo facit album, 1 sent. 17. 1. 1 ad 5).
- Cognitio facientis determinat formam facti, → cognitio sub b. Faciens est honorabilius facto (cg. II. 79) = das Wirkende ist ehrwürdiger oder vorzüglicher, als das Gewirkte; vgl. agens est honorabilius patiente unter agens.
c) tun zu etwas, beitragen, synonym mit conferre (← sub b): ad bene esse beatitudinis facit societas amicorum, th. I. II. 4. 8 c; condicio non faciens ad causam, ib. II. II. 63. 1 c; nihil ad propositum facere videtur, cg. III. 105; ad corruptionem virginitatis faciunt; ib. IV. 45; vgl. 1 sent. 30. 1. 3 ad 4; 1 anal. 41 b.
machbar, hervorbringbar, im Werke ausführbar, der Gegensatz zu agibilis (←): factibilia dicuntur illa, quae procedunt ab agente in extraneam materiam, sicut scamnum et domus, verit. 5. 1 c; ars est circa factibilia, quae scilicet in exteriori materia constituuntur, th. II. II. 47. 5 c; vgl. ib. I. 25. 3 c; I. II. 65. 1 ad 4; transeunt in exteriorem materiam, quae factibilia dicuntur, cg. II. 24; vgl. 1 anal. 44 i.
- Zu ratio factibilium → ratio sub f; zu ars est recta ratio factibilium → ars sub b.
Machung, Hervorbringung, Bewirkung, Zustandebringung, der Gegensatz zu actio (← sub b): factio est actus transiens in exteriorem materiam, sicut aedificare, secare et huiusmodi, th. I. II. 57. 4 c; quamvis enim nomine factionis, quae in Graeco dicitur πρᾶξις, possimus uti in rebus naturalibus (Naturdingen), sicut cum dicimus, quod calidum et ens actu facit actu esse tale, magis tamen proprie utimur in his, quae fiunt per intellectum, in quibus intellectus agentis habet dominium super illud, quod facit, ut possit sic vel aliter facere, quod in rebus naturalibus non contingit, immo agunt ad aliquem effectum determinato modo ab aliquo superiori praestito eis, 7 met. 6 g; vgl. th. I. 15. 3 c; 41. 3 c; II. II. 134. 2 c; cg. II. 1 & 19; 3 sent. 23. 4. 1 ad 4; relig. 4; 1 phys. 12 a; 1 met. 4 c; 7 met. 6 k; 1 eth. 1 c; 1 pol. 2 f.
- Arten der factio sind: 1. factio exterior (th. I. II. 57. 4 c) = die äußere oder sichtbare Hervorbringung. 2. f. momentanea & f. successiva (cg. II. 19; quodl. 9. 4. 8 c) = die augenblickliche oder plötzliche und die allmähliche Hervorbringung. 3. f. naturalis (1 phys. 12 e & h) = die natürliche oder naturgemäße Hervorbringung. 4. f. particularis (cg. II. 37; 8 phys. 2 a) = die teilweise Hervorbringung. 5. f. successiva, → f. momentanea.
machend, hervorbringend, bewirkend, zustande bringend, der Gegensatz zu activus (←) urina est significativa (sani) et medicina factiva, th. I. 13. 10 c; medicatio est factiva sanitatis, ib. 62. 4 c; Deus secundum hoc factivus est rerum, cg. II. 15; non est a rebus abstracta, sed rerum factiva, ib. 100.
- Zu ars factiva → ars sub a & b; zu forma f. → forma sub b; zu habitus f. → habitus sub d; zu operatio f. & operatio f. finis → operatio sub b; zu organum f. → organum; zu ratio f. → ratio sub c; zu scientia f. → scientia sub a; zu species f. → species sub f; zu verbum f. → verbum sub a; zu vis f. → vis sub a.
Hervorbringer, Bewirker, Zustandebringer, der Gegensatz zu actor (← sub a): est conveniens alium esse factorem rerum, verit. 5. 3 a; vgl. ib. 8 ob. 2; Deum omnipotentem non solum creatorem, sed etiam factorem nominat, nam facere proprie est artificis, qui per voluntatem operatur, comp. 1. 96.
- Zu causa factrix → causa sub b.
a) Leichtigkeit eines Vermögens im Übergehen zu seiner Tätigkeit: facultas autem nominat facilitatem potestatis, quae quidem est per habitum, th. I. 83. 2 ob. 2; facultas nominat quandoque potestatem expeditam ad operandum, ib. ad 2.
b) Fähigkeit, Möglichkeit, Macht: facultas secundum communem usum loquendi significat potestatem, qua aliquid habetur ad nutum, 2 sent. 24. 1. 1 ad 2; uti est assumere aliquid in facultatem voluntatis, th. I. 39. 8 c; liberum arbitrium dicitur esse facultas voluntatis et rationis, ib. 83. 2 ob. 2; secundum facultatem vel possibilitatem adipiscendi, ib. I. II. 32. 3 c; si facultas adsit, ib. II. II. 31. 1 c; vgl. ib. 79. 3 ad 2; facultatem humanae rationis excedet, cg. I. 3; in Deo est voluntas secundum totam suam facultatem, ib. 81; vgl. ib. III. 133/134.
- Arten der facultas in diesem Sinne sind: facultas gloriosa & f. naturalis (th. I. 12. 6 ad 3; cg. III. 147) = die Möglichkeit in der Herrlichkeit des Himmels und die natürliche Möglichkeit.
c) Vermögen, Besitztum: abrenuntiatio propriarum facultatum, th. II. II. 184. 7 ad 1; quam sua facultas sustineat, cg. III. 127; possessiones facultates dicuntur, quia in dominio sunt possidentis, 2 sent. 24. 1. 1 ad 2.
a) Täuschung, Überlistung, Betrug: quandoque autem dolo, qui quidem, si fiat in verbo, fallacia erit, th. II. II. 118. 8 c; omnis fallacia debet removeri a christiana religione, ib. III. 60. 3 ob. 1; vgl. ib. 77. 1 ob. 1; quodl. 4. 9. 16 ad 1. Diese fallacia ist eine filia (→ filius sub b) d. i. ein Sprössling der avaritia (← sub a).
b) falscher Schluss, Fehlschluss, Trugschluss, synonym mit paralogismus und sophisma (←): secundum hoc aliquae fallaciae assignantur, th. I. 1. 10 ob. 1.
- Als Arten der fallacia sind hier zu unterscheiden: 1. fallacia accidentis (th. I. 16. 5 ad 3; III. 3. 6 ad 3; 4 sent. 49. 4. 3 ad 5; 3 anim. 17 f; 6 met. 2 d) = der falsche Schluss von einem Akzidenz, welcher dadurch begangen wird, dass man von irgendetwas, was einem Dinge nur nebenbei und deshalb auch nur selten zukommt, gerade so schließt, als ob es ihm wesentlich sei und deshalb immer eigne. 2. f. aequivocationis (th. I. 13. 5 c; pot. 7. 7 c; 1 anal. 22 d) = der falsche Schluss von der Gleichnamigkeit, in welchen man dann fällt, wenn man beim Schließen oder Beweisen ein Wort bald in seiner eigentlichen, bald in seiner uneigentlichen oder übertragenen Bedeutung gebraucht. 3. f. consequentis (3 sent. 20. 1. 1. 3 ad 1; 1 anal. 22 e; 1 phys. 5 b) = der falsche Schluss von dem Nachsatz eines Bedingungssatzes, welcher dadurch begangen wird, dass man von dem Nachsatz eines Bedingungssatzes auf den Vordersatz desselben nach Weise des modus ponendo-ponens schließt, ohne dass in dem Vordersatz der einzig mögliche Grund für die im Nachsatze enthaltene Folge angegeben ist. 4. f. extra dictionem & f. in dictione (1 anal. 22 d & e), der παραλογισμὸς ἔξω τῆς λέξεως und der παραλογισμὸς παρὰ τὴν λέξιν des Aristoteles (de soph. elench. 4, 165. b. 24) = der dialektisch oder sachlich und der grammatisch oder sprachlich falsche Schluss, von denen ersterer durch etwas Dialektisches oder zur Sache des Schlusses Gehöriges, nämlich durch die Art des Schließens, und letzterer durch etwas in einem grammatikalischen Ausdruck oder in einem Worte Gelegenes in die Irre zu führen geeignet ist; vgl. ib. a. 5. f. figurae dictionis (th. I. 36. 4 ad 4; III. 3. 6 ad 3) = der falsche Schluss von der Redefigur, welcher darin besteht, dass ein sprachlicher Ausdruck, welcher nach der Grammatik eine mehrfache Auffassung zulässt, im Obersatze anders, als in seinem Untersatze verstanden wird. 6. f. in dictione, → f. extra dictionem.
a) Falschheit, Unwahrheit, der Gegensatz zu veritas (← sub a): cum verum et falsum opponantur, opposita autem sint circa idem, necesse est, ut ibi prius quaeratur falsitas, ubi primo veritas invenitur, hoc est in intellectu, in rebus autem neque veritas neque falsitas est, nisi per ordinem ad intellectum, th. I. 17. 1 c; in rebus dependentibus a Deo falsitas inveniri non potest per comparationem ad intellectum divinum, ib.; contingit falsitatem esse in sensu ex hoc, quod apprehendit vel iudicat res aliter, quam sint, ib. 2 c; falsitas in intellectu esse potest non solum, quia cognitio intellectus falsa est, sed quia intellectus eam cognoscit, ib. 3 c; vgl. ib. 16. 2 c; sicut veritas consistit in adaequatione rei et intellectus, ita falsitas consistit in eorum inaequalitate, verit. 1. 10 c.
b) Falschheit gegen Gott, Gottlosigkeit: ipsa peccata falsitates et mendacia dicuntur in Scripturis, th. I. 17. 1 c; falsitas contraria ei impietatis sibi nomen assumit, cg. I. 1.
falsch, unwahr, unrichtig, unecht, das Gegenteil von verus (← sub a): est enim falsum . . . ex eo, quod dicitur vel videtur aliquid esse, quod non est, vel non esse, quod est, th. I. 17. 4 c; vgl. ib. 1 c; 4 met. 16 a; 5 met. 22 c; 6 met. 4 c.
- Arten des falsus sind: 1. falsum absolute sive absolutum sive simpliciter sive secundum se & f. secundum quid sive ex suppositione (th. I. 17. 1 c; pot. 1. 3 ad 4; 1 cael. 26 b & c; 6 eth. 2 f) = das schlechtweg oder einfachhin oder an sich und das in gewisser Hinsicht oder bedingungsweise Falsche (res quidem simpliciter falsa dici posset per comparationem ad intellectum, a quo dependet, cui comparatur per se, in ordine autem ad alium intellectum, cui comparatur per accidens, non posset dici falsa, nisi secundum quid. Dependent autem ab intellectu divino res naturales, sicut ab intellectu humano res artificiales. Dicuntur igitur res artificiales falsae simpliciter et secundum se, inquantum deficiunt a forma artis; unde dicitur aliquis artifex opus falsum facere, quando deficit ab operatione artis. Sic autem in rebus dependentibus a Deo falsitas inveniri non potest per comparationem ad intellectum divinum, cum, quidquid in rebus accidit, ex ordinatione divini intellectus procedat, nisi forte in voluntariis agentibus tantum, in quorum potestate est, subducere se ab ordinatione divini intellectus, in quo malum culpae consistit . . . Sed per ordinem ad intellectum nostrum, ad quem comparantur res naturales per accidens, possunt dici falsae, non simpliciter, sed secundum quid. Et hoc dupliciter. Uno modo secundum rationem (mit Beziehung) significati, ut dicatur illud esse falsum in rebus, quod significatur vel repraesentatur oratione vel intellectu falso. Secundum quem modum quaelibet res potest dici esse falsa quantum ad id, quod ei non inest; sicut si dicamus, diametrum esse falsum commensurabile, . . . Sicut e contrario potest unumquodque dici verum secundum id, quod competit ei. Alio modo per modum causae, et sic dicitur res esse falsa, quae nata est facere de se opinionem falsam. Et quia innatum est nobis, per ea, quae exterius apparent, de rebus iudicare eo, quod nostra cognitio a sensu ortum habet, qui primo et per se est exteriorum accidentium, ideo ea, quae in exterioribus accidentibus habent similitudinem aliarum rerum, dicuntur esse falsa secundum illas res; sicut fel est falsum mel et stannum est falsum argentum . . . Et secundum hoc Philosophus in V. Metaph. (c. 9, 1024. b. 17 sqq.) dicit, quod falsa dicuntur, quaecumque apta nata sunt apparere, aut qualia non sunt, aut quae non sunt. Et per hunc modum etiam dicitur homo falsus, inquantum est amativus falsarum opinionum vel locutionum, non autem ex hoc, quod potest eas confingere, quia sic etiam sapientes et scientes falsi dicerentur, th. I. 17. 1 c). 2. f. absolutum, → f. absolute. 3. f. contingens & f. impossibile (5 met. 22 c) = das nichtnotwendig Falsche und das Falsche im Sinne des Unmöglichen oder das notwendig Falsche (si enim dicamus diametrum esse commensurabilem quadrati lateri, est falsum impossibile, quia impossibile est, commensurabile componi diametro, si autem dicatur te sedere te stante, est falsum contingens, quia praedicatum non inest subiecto, licet non sit impossibile inesse, ib.). 4. f. ex suppositione, → f. absolute. 5. f. formaliter & f. materialiter (th. II. II. 98. 1 ad 3) = der Form und der Materie nach falsch. 6. f. impossibile, → f. contingens. 7. f. in enuntiatione, f. in mente & f. in re sive in natura (pot. 1. 3 ad 4; 1 perih. 7 a) = das Falsche im Satze, das Falsche in Gedanken und das Falsche in der Sache oder in der Natur der Dinge (dicitur autem in enuntiatione esse verum vel falsum sicut in signo intellectus veri vel falsi, sed sicut in subiecto est verum vel falsum in mente, . . . in re autem sicut in causa, quia . . . ab eo, quod res est vel non est, oratio vera vel falsa est, 1 perih. 7 a). 8. f. in mente, → f. in enuntiatione. 9. f. in natura, ≈ . 10. f. in re, ≈ . 11. f. in se & f. quantum ad radicem (3 sent. 2. 1. 3. 1 c) = falsch in sich selbst und falsch in seiner Wurzel oder grundfalsch. 12. f. in se & f. respectu alicuius rei (th. I. 17. 3 c; 85. 6 c) = falsch in sich selbst und falsch mit Bezug auf etwas andres. 13. f. materialiter, → f. formaliter. 14. f. quantum ad radicem, → f. in se. 15. f. respectu alterius rei, ≈ . 16. f. secundum quid, → f. absolutum. 17. f. secundum se, ≈ . 18. f. simpliciter, ≈ .
Behexung oder Bezauberung durch bösen Blick: quod autem de fascinatione inducit, non ob hoc accidit, quia apprehensio unius immediate immutat corpus alterius, sed quia mediante motu cordis immutat corpus coniunctum (→ corpus), cuius immutatio pervenit ad oculum, a quo infici potest aliquid intrinsecum, praecipue si sit facile immutabile, sicut etiam oculus menstruatae inficit speculum, cg. III. 103.
das Schicksal betreffend, zum Schicksal gehörig.
- Zu causa fatalis → causa sub b.
Geschick, Schicksal, Verhängnis: fatum a fando dictum intelligimus, id est a loquendo, ut ea fato fieri dicantur, quae ab aliquo determinante sunt ante praelocuta, th. I. 116. 1 ob. 2; fatum dicitur a for, faris, vel quia est quoddam effatum divinae ordinationis, sicut verbum vocale est quoddam effatum interioris conceptus, vel ex eo, quod ex harum consideratione causarum fari solebant antiquitus de rebus futuris, sicut ex consideratione caeli praecipue, 1 sent. 39. 2. 1 ad 5; vgl. quodl. 12. 3. 4 c; fatum est in ipsis causis creatis, inquantum sunt ordinatae a Deo ad aliquos effectus producendos, th. I. 116. 2 c; dispositio secundarum causarum, quam fatum dicimus, ib. 3 c; fatum est ordinatio secundarum causarum ad effectus divinitus provisos, ib. 4 c; vgl. cg. III. 93; 1 perih. 14 f; 5 phys. 10 b; 2 cael. 1 k.
Glück, Glückseligkeit, synonym mit beatitudo (← sub a): beatitudo sive felicitas, th. I. 26. 1 ob. 2; vgl. cg. III. 25; beatitudo enim sive felicitas est praemium virtutis, th. I. II. 2. 2 ob. 1; vgl. cg. III. 148; beatitudo sive felicitas est in perfectissima operatione habentis rationem et intellectum, 2 sent. 4. 1. 1 c; sic ergo patet, quod felicitas maxime consistat in operatione contemplationis, 10 eth. 10 g; vgl. th. I. II. 2-5; cg. III. 26-48, 63 & 100; 2 phys. 10 b; 1 eth. 4-18; 10 eth. 9-13; sunt autem tres condiciones felicitatis secundum Philosophum in I. Ethic. (c. 8, 1098. b. 9 sqq.), scilicet quod sit quoddam perfectum bonum et per se sufficiens et cum delectatione, mal. 13. 3 c.
- Arten der felicitas sind: 1. felicitas activa & f. contemplativa sive speculativa (th. I. 26. 4 c; cg. I. 102; III. 25; trin. 2. 1. 1 ad 4; 1 sent. 15. 4. 1 ad 3; 2 sent. 19. 1. 1 c; 41. 1. 1 c; 3 sent. 26. 2. 1 ob. 2; 27. 2. 2 c; 34. 1. 4 c; virt. 1. 5 ad 8; 10 eth. 12 a-c) = die Glückseligkeit des tätigen und die des beschaulichen Lebens; vgl. vita sub c. 2. f. civilis sive politica (quodl. 10. 3. 6 c; regim. 4. 33) = die Glückseligkeit des bürgerlichen oder staatlichen Lebens. 3. f. contemplativa, → f. activa. 4. f. falsa sive secundum opinionem & f. vera sive secundum veritatem (th. I. 13. 10 ob. 2; cg. I. 102; III. 48) = die falsche oder vermeintliche und die wahre oder wirkliche Glückseligkeit. 5. f. futura (2 sent. 41. 1. 1 c) = die zukünftige Glückseligkeit. 6. f. imperfecta & f. perfecta (th. I. 64. 1 ad 1; I. II. 3. 6 ad 1; cg. III. 48; IV. 79; trin. 2. 2. 4 ad 3; 10 eth. 10 b & c) = die unvollkommene und die vollkommene Glückseligkeit, wovon jene in einer mittelbaren Erkenntnis und diese in der unmittelbaren Anschauung Gottes besteht. 7. f. perfecta, → f. imperfecta. 8. f. politica, → f. civilis. 9. f. secundum opinionem, → f. falsa. 10. f. secundum veritatem, ≈ . 11. f. speculativa, → f. activa. 12. f. terrena (th. I. 26. 4 c; cg. I. 102) = die irdische Glückseligkeit. 13. f. ultima (cg. I. 100; III. 25 & 48; IV. 79; 2 sent. 4. 1. 1 c; virt. 1. 7 ad 4) = die letzte oder höchste Glückseligkeit (in nobis ultima felicitas est in intelligendo altissimum intelligibile, cg. I. 100; tam Dei, quam angeli quam etiam hominis ultima felicitas et beatitudo Dei contemplatio est, 2 sent. 4. 1. 1 c).
a) tragen, führen: sed ferunt secum sua supposita, th. I. 40. 3 c.
b) abgeben, aufstellen: cum iudicium sit ferendum secundum leges scriptas, th. II. II. 60. 6 c; non peccat secundum allegata sententiam ferens, ib. 64. 6 ad 3; in testimonio ferendo distinguendum est, ib. 70. 1 c; secundum hoc legem ferentes, ib. 120. 1 c; vgl. 3 sent. 37. 1. 4 c.
c) vorwärts tragen, fortbewegen: illa enim sola dicuntur proprie ferri, quae sic moventur secundum locum, quod non est in potestate eorum, quod stent, et huiusmodi sunt illa, quae non moventur a seipsis secundum locum, sed ab aliis, 5 phys. 4 d; sicut igni ferri sursum, cg. II. 4; gravia nata (←) sunt deorsum ferri, 2 phys. 15 b; vgl. 5 phys. 7 d; 8 phys. 17 b; 1 gener. 11 c.
- Als Arten des ferre gehören hierher: ferre circulariter sive circulo & f. circulum sive secundum circulum (8 phys. 16 d), das aristotelische κύκλῳ φέρεσθαι καὶ κύκλον (Phys. VIII. 8, 262. a. 15-16) = kreisförmig oder im Kreise sich fortbewegen und nach Weise des Kreises zu sich selbst zurückkehren (contingit enim aliquando, quod secundum quandam continuationem sit motus eius, quod movetur, dum scilicet pertransit partem post partem secundum ordinem partium circuli, et hoc est ferri circulariter. Quandoque autem contingit quod pertransit circulum, quando redierit ad principium, unde incepit moveri, non pertransire ultra secundum ordinem partium circuli, sed redire retro, et hoc est reflecti, ib.).
d) hintragen, hinrichten, hinbeziehen: praesens intuitus Dei fertur in totum tempus et in omnia, quae sunt in quocumque tempore, th. I. 14. 9 c; ut libere feratur in ea, quae vult, ib. 62. 3 ad 2; qui fertur in unam partem contradictionis, ib. 79. 9 ad 4; cuiuslibet agentis creati actio fertur super aliquem determinatum actum (Wirklichkeit), ib. III. 75. 4 c; determinate in unum fertur, cg. I. 89; vgl. ib. III. 2, 26 & 85.
- Eine Art des ferre in diesem Sinne ist: ferre universaliter (th. I. II. 29. 6 c) = auf etwas im Allgemeinen hinrichten.
a) gläubig, religionsgläubig, christgläubig, der Gegensatz zu infidelis (← sub a): vita fidelium et iustorum, th. I. 58. 6 ad 1; alia et alia circa creaturas et philosophus et fidelis considerant, cg. II. 4; inter fideles tres differentiae sunt, incipientium, proficientium, perfectorum, altar. 10.
b) treu, getreu, ebenfalls der Gegensatz zu infidelis (← sub b): non erit fidelis in dispensatione, th. I. II. 97. 4 c; erit fidelior amor unius ad alterum, cg. III. 123.
a) Glaube im Sinne eines Aktes: quandoque vero (fides dicitur) ipsum credere, th. I. II. 55. 1 ad 1; fides autem (inter scientiam et opinionem) medio modo se habet, excedit enim opinionem in hoc, quod habet firmam inhaesionem, deficit vero a scientia in hoc, quod non habet visionem, ib. 67. 3 c; vgl. ib. II. II. 1. 2 a; trin. 1. 1. 1 c; alio modo intellectus assentit alicui, non quia sufficienter moveatur obiecto proprio, sed per quandam electionem voluntarie inclinans in unam partem magis, quam in aliam, et si quidem hoc sit cum dubitatione et formidine alterius partis, erit opinio, si autem sit cum certitudine absque tali formidine, erit fides, th. II. II. 1. 4 c; distinguitur virtus fidei a fide communiter sumpta, quae non ordinatur ad beatitudinem separatam, ib. 4. 1 c; fides dicitur etiam opinio vehemens, ib. 129. 6 c; conclusiones in speculativis ex principiis per se notis fidem habent, 4 sent. 33. 1. 1 c; si non fiat scientia, fit tamen fides vel opinio vel probabilitas, 1 anal. 1 a; vgl. 8 phys. 6 f & 16 d; 1 cael. 18 d.
b) Glaube im Sinne eines Habitus, synonym mit credulitas (← sub a), der Gegensatz zu incredulitas (←) und infidelitas (← sub a): quandoque autem (fides dicitur) ipse habitus, quo creditur, th. I. II. 55. 1 ad 1; si fides sumatur pro habitu, quo credimus, sic fides est una specie et differens numero in diversis, ib. II. II. 4. 6 c; vgl. ib. 5. 4 c; fides, cum sit habitus quidam, debet definiri per proprium actum in comparatione ad proprium obiectum, ib. 4. 1 c; fides est substantia sperandarum rerum, argumentum non apparentium, ib. ob. 1; vgl. ib. c & ad 1-5; omnes autem aliae definitiones, quaecumque de fide dantur, explicationes sunt huius, quam Apostolus ponit, ib. c; vgl. 3 sent. 23. 2. 1 c & ad 1-5; verit. 2 c & ad 1 & 9; fides, quae est certitudo de rebus invisibilibus, quae supponuntur ut principia in catholica doctrina, th. I. II. 111. 4 c; necesse est, quod fides, quae est proprium principium huius actus, sit in intellectu sicut in subiecto, ib. II. II. 4. 2 c; vgl. ib. I. II. 56. 3 c; verit. 14. 3 c; in fide, si consideremus formalem rationem obiecti, nihil est aliud, quam veritas prima. Non enim fides, de qua loquimur, assentit alicui, nisi quia est a Deo revelatum. Unde ipsi veritati divinae fides innititur tamquam medio. Si vero consideremus materialiter ea, quibus fides assentit, non solum est ipse Deus, sed etiam multa alia, quae tamen sub assensu fidei non cadunt, nisi secundum quod habent aliquem ordinem ad Deum, prout scilicet per aliquos Divinitatis effectus homo adiuvatur ad tendendum in divinam fruitionem, th. II. II. 1. 1 c; vgl. ib. 6 ad 1 & 2; 2. 2 c; 4. 1 c & 6 c; 8. 2 c; verit. 14. 8 c.
- Actus fidei (th. II. II. 2 pr.; Hebr. 11. 1) = die Tätigkeit des Glaubens (actus autem proprius fidei, etsi sit in ordine ad voluntatem, . . . tamen est in intellectu sicut in subiecto, quia obiectum eius est verum, quod proprie pertinet ad intellectum, Hebr. 11. 1).
- Als Arten der fides gehören hierher: 1. fides adquisita & f. infusa (1 sent. prol. 1. 3. 3 c) = der erworbene (quae est opinio fortificata rationibus, ib.) und der (von Gott) eingegossene Glaube. 2. f. communiter accepta & f. proprie accepta (Hebr. 11. 1) = der Glaube im weitern und der im engern und uneigentlichen Sinne des Wortes. 3. f. ficta (th. II. II. 44. 1 c) = der geheuchelte Glaube. 4. f. formata sive vivens & f. informis sive mortua (ib. 4. 4 c, 5 c & ad 3; 6. 2 c; 19. 5 ad 1; verit. 14. 5 ob. 10, a, c & ad 1-4, 6 c & 7 c) = der geformte oder von der Liebe durchwaltete oder lebendige und der ungeformte (weil der Liebe bare) oder tote Glaube (fides formata et informis non differunt secundum obiectum, utraque enim fides et credit Deo et credit Deum, sed differunt solum per aliquod extrinsecum, scilicet secundum praesentiam et absentiam caritatis, et ideo non differunt secundum substantiam, th. II. II. 19. 5 ad 1). 5. f. informis, → f. formata. 6. f. mortua, ≈ . 7. f. oculata (ib. III. 44. 2 ad 2) = der mit Augen versehene oder erleuchtete Glaube. 8. f. proprie accepta, → f. communiter accepta. 9. f. recta (cg. III. 118) = der richtige oder wahre Glaube. 10. f. vivens, → f. formata.
- Fides est fundamentum virtutum (Hebr. 6. 1) = der Glaube ist die Grundlage aller (übernatürlichen) Tugenden.
c) Glaube im Sinne des Geglaubten: fides dicitur quandoque id, quod creditur, th. I. II. 55. 1 ad 1; dicitur fides id, quod fide tenetur, ib. 94. 1 c.
- Arten der fides in diesem Sinne sind: 1. fides catholica sive christiana sive ecclesiae sive nostra (th. I. 79. 4 c; cg. I. 2; III. 45; verit. 14. 11 c; 8 phys. 2 i) = der katholische oder christliche oder unser Glaube oder der Glaube der katholischen Kirche. 2. f. christiana, → f. catholica. 3. f. ecclesiae, ≈ . 4. f. explicita & f. implicita (th. I. II. 106. 1 ad 3; II. II. 2. 6 ob. 3 & 7 ob. 3; 3 sent. 25. 2. 2. 2 ob. 1, 1 ad 3 & 2 c; verit. 14. 11 ad 7 s. c.) = der entfaltete oder auseinander gewickelte und der eingeschlossene oder nicht entfaltete Glaube. 5. f. implicita, → f. explicita. 6. f. nostra, → f. catholica.
d) Treue, ebenfalls der Gegensatz zu infidelitas (← sub b): ita debet esse firmissima fides, th. I. II. 105. 4 ob. 8; fides, prout unus vir uni uxori obligatur, cg. IV. 78; fides non accipitur hic, prout est virtus theologica, sed prout est pars iustitiae, secundum quod fides dicitur ex hoc, quod fiunt dicta in observatione promissorum, 4 sent. 31. 1. 2 ad 2; vgl. ib. ad 3; 35. 1. 1 c; quodl. 1. 8. 15 c.
- Die fides ist eine von den zwölf Früchten des h. Geistes; vgl. fructus sub b.
e) Versicherung, Versprechen: post fidem datam de contrahendo per verba de futuro, quodl. 6. 3. 5 a.
gemacht werden, getan werden, werden, entstehen, geschehen (vgl. facere sub a & b), synonym mit generari (←), der Gegensatz sowohl zu esse (←), als zu factum esse: est enim fieri via ad esse, cg. II. 43; fieri importat initium essendi, 1 phys. 12 h; fieri et facere aequivoce dicuntur in hac universali rerum productione et in aliis productionibus, 8 phys. 2 a; factum esse: est terminus eius, quod est fieri, 2 anal. 11 a; ipsum fieri vel moveri est quoddam continuum, ipsum autem, quod est motum esse vel factum esse, est quoddam indivisibile, quod potest accipi vel ut terminans totum motum vel ut dividens motum tanquam finis primae partis motus et principium secundae, sicut patet de puncto, quod dividit lineam. Sic igitur ipsum factum esse est causa praecedens ipsum fieri, cuius est principium, et est effectus consequens illud fieri, cuius est terminus, ib. 10 e; vgl. ib. a & d; 6 phys. 8 l; fieri dicitur dupliciter. Uno modo moveri ad esse, et sic illud, quod generatur, in toto tempore alterationis praecedentis dicitur fieri, et hoc modo loquitur Philosophus de fieri in VI. Physic. (c. 6, 237. b. 3 sqq.), ubi ostendit, quod omne factum esse praecedit fieri et omne fieri praecedit factum esse; et sic non est verum, quod aliquid fiat et factum sit, sed sic est verum, quod illud, quod fit, non est. Alio modo dicitur fieri res, quando introducitur forma, et sic fieri non est moveri, sed terminari motum; unde sicut simul motus terminatur et terminatus est, ita simul aliquid fit et factum est; sed hoc modo illud, quod fit, est, quia terminus factionis est esse, in quo ponitur esse illud esse, quod dicitur hoc modo moveri, quodl. 7. 4. 9 ad 4; vgl. th. I. 104. 1 c; III. 50. 6 c; 75. 7 ad 2.
- Zu causa fiendi → causa sub b; zu considerare ut in fieri et in facto esse → considerare; zu dicere sicut in fieri et in facto esse → dicere sub c; zu ignorantia facti → ignorantia sub a; zu lex factorum → lex sub a; zu principium fiendi et facti → principium; zu rixa factorum → rixa; zu significare ut in fieri → significare; zu tentare factis → tentare.
- Arten des fieri sind: 1. fieri ab arte, f. a fortuna, f. a casu & f. a natura (2 phys. 10 e; 7 met. 6 a-h) = durch die Kunst, durch Glück, durch Zufall und durch die Natur entstehen; vgl. f. naturale. 2. f. abstractione, f. alteratione, f. appositione, f. compositione & f. transfiguratione (1 phys. 12 i; 5 phys. 3 a-l) = durch Abziehung oder Wegnahme, durch Veränderung, durch Zusetzung, durch Zusammensetzung und durch Umgestaltung entstehen (eorum, quae fiunt, quaedam fiunt transfiguratione, sicut statua fit ex aere; quaedam vero fiunt appositione, ut patet in omnibus augmentatis, sicut fluvius fit ex multis rivis; alia vero fiunt abstractione, sicut ex lapide fit per sculpturam imago Mercurii; quaedam vero fiunt compositione, sicut domus; quaedam vero fiunt alteratione, sicut ea, quorum materia alteratur, sive fiant secundum naturam sive secundum artem, 1 phys. 12 i). 3. f. a casu, → f. ab arte. 4. f. a fortuna, ≈ . 5. f. aliud & f. alterum (1 phys. 12 b) = der Substanz nach und der Beschaffenheit nach ein andres werden. 6. f. alteratione, → f. abstractione. 7. f. alterum, → f. aliud. 8. f. a natura, → f. ab arte. 9. f. appositione, → f. abstractione. 10. f. circulariter sive secundum generationem circularem & f. in directum sive in rectum (2 anal. 10 c & 12 a) = kreislaufartig und geradlinig entstehen, m. a. W. so entstehen, dass der Prozess des Werdens gewissermaßen einen Kreis beschreibt, insofern nämlich ein Ding bei seiner fortgesetzten Umwandlung schließlich wieder dasjenige wird, was es anfänglich war, und so entstehen, dass der Prozess des Werdens von einem Produkt zum andern, wie eine gerade Linie von einem Punkt zum andern, weiter und weiter geht. 11. f. compositione, → f. abstractione. 12. f. ex alio & f. ex altero (1 phys. 12 b) = aus einer andern Substanz und aus einer andern Beschaffenheit werden. 13. f. ex aliquo & f. ex nihilo (cg. II. 16; 5 met. 21 a; 7 met. 6 m & n) = aus etwas und aus nichts werden. 14. f. ex altero, → f. ex alio. 15. f. ex contrario sive opposito & f. ex medio (th. I. 45. 5 ad 2; 1 phys. 10 b) = aus dem Entgegengesetzten und aus einem Mittleren (zwischen zwei Gegensätzen) werden (omnia, quae fiunt vel corrumpuntur, fiunt ex contrariis vel mediis vel corrumpuntur in ea, media autem fiunt ex contrariis, sicut colores medii ex albo et nigro, 1 phys. 10 b). 16. f. ex medio, → f. ex contrario. 17. f. ex nihilo, → f. ex aliquo. 18. f. ex opposito, → f. ex contrario. 19. f. ex permanente & f. ex permutato (ib. 12 f & g & 15 f) = aus einem Bleibenden und aus einem Veränderten werden, m. a. W. aus etwas werden, was im Prozess des Werdens und nach demselben bleibt, und aus etwas, was in diesem Prozess und durch ihn verändert wird und insofern vergeht. 20. f. ex permutato, → f. ex permanente. 21. f. ex privatione & f. ex subiecto (ib. 12 h & 13 a; 7 met. 6 n) = aus einer Privation oder aus einem Mangel, welcher einem Dinge zukommt, und aus dem Subjekte dieser Privation werden (dupliciter dicitur aliquid fieri ex aliquo, scilicet ex privatione et ex subiecto, quod dicitur materia, sicut dicitur, quod homo fit sanus, et quod laborans fit sanus. Dicitur autem magis aliquid fieri ex privatione, quam ex subiecto, sicut magis dicitur aliquis fieri sanus ex laborante, quam ex homine, 7 met. 6 n). 22. f. ex subiecto, → f. ex privatione. 23. f. in directum sive in rectum, → f. circulariter. 24. f. naturale sive naturaliter sive secundum naturam & f. secundum artem (cg. III. 85; 1 phys. 12 a & e & 13 a; 1 meteor. 1 c; 7 met. 6 e) = das natürliche und das künstliche Werden oder das Werden gemäß der Natur und das gemäß der Kunst; vgl. f. ab arte. 25. f. per accidens sive secundum accidens & f. per se (cg. II. 87; 1 phys. 10 b) = gemäß einem nebenbei Seienden und gemäß seiner selbst oder seiner eigenen Natur und Wesenheit werden. 26. f. per modum inhaerentiae (verit. 3. 3 c) = nach Weise der Anhaftung werden. 27. f. per se, → f. per accidens. 28. f. secundum accidens, ≈ . 29. f. secundum artem, → f. naturale. 30. f. secundum esse accidentale & f. secundum esse substantiale sive substantialiter (1 phys. 12 b & h) = nach Weise des akzidentellen und nach derjenigen des substanziellen Seins werden. 31. f. secundum esse substantiale, → f. secundum esse accidentale. 32. f. secundum quid & f. simpliciter (cg. IV. 48; 1 phys. 12 h; 1 gener. 1 c) = beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder schlechtweg werden (fieri simpliciter est solum fieri substantiarum, sed alia dicuntur fieri secundum quid, 1 phys. 12 h). 33. f. simpliciter, → f. secundum quid. 34. f. substantialiter, → f. secundum esse accidentale. 35. f. transfiguratione, → f. abstractione. 36. f. ut compositum & f. ut simplex (1 phys. 12 b) = als etwas Zusammengesetztes und als etwas Einfaches werden. 37. f. ut simplex, → f. ut compositum.
- Ad id, quod potest fieri per unum, superfluum est plura ponere (th. II. II. 45. 2 ob. 3), oder: non est faciendum per plura, quod bene potest fieri per unum (7 pol. 9 i), oder: quod fieri potest per pauciora, superfluum est, si fiat per plura (1 phys. 11 m), oder: quod potest compleri per pauciora principia, non fit per plura (th. I. 2. 3 ob. 2), oder: quod potest fieri per unum, superflue fit per multos (ib. III. 82. 2 ob. 2), oder: quod potest sufficienter fieri per unum, superfluum est, quod fiat per multa (ib. I. 108. 3 ob. 2; cg. III. 70), oder: quod sufficienter fit uno posito, melius est per unum fieri, quam per multa (cg. I. 42), oder: quod sufficienter potest fieri per unum, non oportet, quod per aliquid aliud inducatur (th. II. II. 22. 1 ob. 1) = wo eine einzige Ursache zum Entstehen von etwas ausreicht, da ist eine Mehrheit von Ursachen überflüssig; vgl. existere, natura und plus. Ex nihilo nihil fit, → nihil. Factum esse est indivisibile (2 anal. 11 a) = das Geschehen-Sein ist etwas Unteilbares. Fieri non potest esse consequenter se habens et contiguum cum hoc, quod est factum esse (2 anal. 11 a) = das Werden und das Geworden-Sein können nicht unmittelbar nacheinander folgen und sich auch nicht berühren. Impossibile est fieri illud, quod non potest esse factum (1 cael. 13 g) = was nicht ein Geworden-Seiendes sein kann, kann unmöglich werden. In omni factione, in qua est successio, fieri est ante factum esse (cg. II. 19; vgl. th. I. 45. 2 ad 3; 6 phys. 8 l) = bei jeder sukzessiven Hervorbringung eines Werkes ist das Werden früher, als das Geworden-Sein. In omni factione naturali oportet esse subiectum (1 phys. 12 h) = jedes Werden in der Natur unterstellt ein Subjekt des Werdens. In quolibet fieri sunt tria, scilicet subiectum et terminus factionis et oppositum eius (ib. k; vgl. ib. b-g) = bei jedem Werden sind drei Dinge zu unterscheiden, nämlich das Subjekt und Resultat des Werdens und der Gegensatz des letztern (sicut, cum homo fit musicus, oppositum est non musicum et subiectum est homo et musicus est terminus factionis, ib. k). Non est faciendum per plura, quod bene potest fieri per unum, ↑: Ad id, quod potest fieri etc. Non est fieri, nisi aliquid factum sit prius, neque est aliquid factum esse, nisi fiat prius (6 phys. 8 l) = es gibt nur dann ein Werden, wenn ein Geworden-Sein, und nur dann ein Geworden-Sein, wenn ein Werden vorausging. Omne, quod fit, ad hoc fit, ut sit (cg. II. 43) = der Zweck alles Werdens ist das Sein. Omnia, quae fiunt, fiunt ab aliquo agente et ex aliquo sicut ex materia et iterum fiunt aliquid, quod est terminus (7 met. 6 b; vgl. ib. c-f) = alles, was wird, wird durch, aus und zu etwas. Quod fieri potest per pauciora, superfluum est, si fiat per plura; quod potest compleri per pauciora principia, non fit per plura; quod potest fieri per unum, superflue fit per multos; quod potest sufficienter fieri per unum, superfluum est, quod fiat per multa; quod sufficienter fit uno posito, melius est per unum fieri, quam per multa; quod sufficienter potest fieri per unum, non oportet, quod per aliquid aliud inducatur, ↑: Ad id, quod potest fieri etc.
a) Figur, Gestalt im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit forma (← sub a): uno modo (figura) dicitur qualitas resultans ex terminatione (Begrenzung) quantitatis, 3 sent. 16. 2 ad 1; cum figura sit qualitas circa quantitatem, th. I. 3. 1 ob. 2; figura, quae consistit in terminatione quantitatis, est quaedam forma circa quantitatem, ib. 7. 1 ad 2; vgl. ib. 3 c; III. 63. 2 ad 1; cg. IV. 84; 7 phys. 5 c; 1 cael. 11 a; 3 anim. 1 e; figura est in quarta specie qualitatis, th. III. 45. 1 ob. 2; figura est quaedam forma, quae per abscissionem materiae et condensationem vel rarefactionem vel ductionem aut aliquem motum huiusmodi potest fieri in materia, pot. 6. 7 ad 13; figura abstrahit secundum suam rationem ab omni materia et forma sensibili, cum sit quoddam mathematicum, cg. III. 105; vgl. 2 cael. 14 f; figurae maxime consequuntur et demonstrant speciem rerum, quod maxime in plantis et animalibus patet, in quibus nullo certiori iudicio diversitas specierum diiudicari potest, quam diversitate figurarum, et hoc ideo, quia, sicut quantitas propinquissime se habet ad substantiam rei inter alia accidentia, ita figura, quae est qualitas circa quantitatem, propinquissime se habet ad formam substantiae, 7 phys. 5 d; vgl. th. I. 35. 1 c; accid. 1; 1 sent. 28. 2. 1 c; 2 sent. 16. 1. 1 c; Hebr. 1. 2.
- Über den Unterschied zwischen figura & forma → forma sub b.
- Als Arten der figura gehören hierher: 1. figura acuta (4 phys. 12 h) = die spitze Figur. 2. f. circularis sive rotunda & f. rectilinea (4 sent. 49. 5. 1 c; 2 cael. 5 d, 6 a & 13 a; 1 meteor. 16 g; vgl. 8 met. 2 b & e) = die runde und die geradlinige Figur. 3. f. corporalis sive corporea sive solida & f. plana sive superficialis (cg. IV. 83; 1 cael. 11 a; 2 cael. 5 b-g; 5 met. 22 a) = die körperliche oder räumliche und die ebene oder Flächen-Figur (dicitur autem superficialis figura, qua figuratur superficies, corporalis autem figura, qua figuratur corpus, 2 cael. 5 a). 4. f. helica (ib. 13 a) = die schraubenförmige Figur. 5. f. lenticularis & f. ovalis (ib. 6 a) = die linsenförmige und die eiförmige Figur. 6. f. ovalis, → f. lenticularis. 7. f. perfecta (th. I. II. 3. 7 ob. 2) = die vollkommene Figur, nämlich der Kreis oder die Kugel. 8. f. plana, → f. corporalis. 9. f. rectilinea, → f. circularis. 10. f. rotunda, ≈ . 11. f. solida, → f. corporalis. 12. f. sphaerica (cg. IV. 84; 2 cael. 5 a, d & f, 6 a & 13 a) = die Kugelgestalt. 13. f. superficialis, → f. corporalis. 14. f. triangularis (cg. II. 29) = die Dreieckfigur.
b) Figur, Gestalt im weitern Sinne des Wortes.
- Arten der figura in diesem Sinne sind: 1. figura dictionis (th. I. 36. 4 ad 4; III. 3. 6 ad 3; 1 sent. 41. 1. 5 a) = die Redefigur. 2. f. praedicamenti (5 phys. 6 a) = die Gestalt der Aussage. 3. f. syllogismi (1 anal. 4 a, 8 e & 26 a; syll.) = die Schlussfigur (figura enim est dispositio medii secundum subiectionem et praedicationem, syll.).
c) Figur im uneigentlichen Sinne, Bild, Sinnbild, Vorbild: quia figura alicuius rei signum ipsius ponitur, sicut patet de imaginibus, quae praecipue fiunt secundum repraesentationem figurae, inde translatum est nomen figurae, ut ponatur pro quolibet signo, quod instituitur ad aliquid significandum secundum assimilationem ad illud, 3 sent. 16. 2. 1 ad 1; in figuram futurae claritatis, ib.; occultatio figurarum utilis est, th. I. 1. 9 ad 2; lex vetus figura est novae legis, ib. 10 c; non per aenigmata et figuras, ib. 12. 11 ob. 2; vgl. ib. I. II. 101. 2 ad 1; II. II. 8. 1 c; III. 61. 4 ad 1; 83. 5 ob. 11; cg. IV. 62 & 78.
- Arten der figura in diesem Sinne sind: 1. figura legalis (th. I. 43. 7 ob. 2) = das alttestamentliche Vorbild. 2. f. sensibilis (ib. 1. 9 ad 2) = das sinnfällige Bild.
a) bildlich: per quandam figuralem descriptionem, 2 perih. 2 e.
b) sinnbildlich, vorbildlich.
a) bildlicherweise, mit Wahrscheinlichkeit: ostendere veritatem figuraliter id est verosimiliter, 1 eth. 3 a; figuraliter id est superficialiter vel similitudinarie, ib. 17 b; vgl. 3 eth. 18 h; 5 eth. 1 b & c.
b) sinnbildlicherweise, vorbildlicherweise: in ventre mentis potest figuraliter intelligi, th. I. II. 68. 6 ad 2; intelligendum est ea figuraliter et prophetice dicta esse, ib. II. II. 110. 3 ad 3.
a) gestalten, formen, bilden: sicut aes infiguratum convertitur in aes figuratum, pot. 3. 1 ob. 15; corpus aliquod figurari, ib. 6. 7 ob. 13.
- Zu ars figurandi → ars sub b; zu corpus f. → corpus.
b) bildlich in der Sprache ausdrücken.
- Zu locutio figurata → locutio sub d.
c) sinnbilden, vorbilden: figuratur enim per hoc, th. I. 92. 2 c; in lege veteri figurabatur, ib. I. II. 91. 5 c; ordinabantur ad figurandum Christum, ib. 102. 3 c; sub similitudinibus et figuris latet veritas figurata, ib. II. II. 8. 1 c.
bildlicherweise.
- Zu dicere figurate → dicere sub c.
Gestaltung, Gestalt, Bild: et figurationibus atque figmentis, th. I. 115. 5 ob. 3; figurationibus atque figmentis quibusdam, pot. 6. 10 c; quae est in figuratione Canis apud femur eius, 1 meteor. 10 f; quod figuratio Orionis in suo ortu, 2 meteor. 9 c.
sinnbildlicherweise, vorbildlicherweise: quae figurative aliquid significant, th. I. II. 99. 3 ob. 3.
a) gestaltend, bildend.
b) bildlich.
c) sinnbildlich, vorbildlich: non solum esse figurativum futurae veritatis, th. I. II. 101. 2 c.
Sohnschaft, Kindschaft: requiritur ad rationem (Wesen) talis generationis (sc. filiationis), quod procedat (aliquid ab aliquo principio vivente coniuncto) secundum rationem (Beziehung) similitudinis in natura eiusdem speciei, sicut homo procedit ab homine et equus ab equo, th. I. 27. 2 c; vgl. ib. 28. 4 c; 32. 3 c; 33. 3 c; III. 32. 3 c; cg. IV. 2 & 7. vgl. genitus.
- Arten der filiatio sind: 1. filiatio adoptionis sive adoptiva & f. naturalis (th. III. 3. 5 ob. 2; 23. 2 ad 3 & 3 c; verit. 29. 1 ob. 4) = die auf Adoption beruhende oder adoptive und die natürliche oder auf dem Lauf der Natur beruhende Kindschaft. 2. f. adoptiva, → f. adoptionis. 3. f. aeterna & f. temporalis (th. III. 3. 5 ad 1; 23. 2 ad 3; quodl. 1. 2. 2 ad 2) = die ewige oder von Ewigkeit her bestehende und die zeitliche oder in der Zeit entstehende Kindschaft. 4. f. naturalis, → f. adoptionis. 5. f. rationis tantum & f. realis (quodl. 1. 2. 2 c; 9. 2. 4 ad 1) = die bloß in Gedanken bestehende und die sachliche Kindschaft. 6. f. realis, → f. rationis tantum. 7. f. subsistens (th. I. 41. 6 c) = die subsistierende oder für sich existierende Kindschaft. 8. f. temporalis, → f. aeterna.
a) Sohn, Tochter, Kind im eigentlichen Sinne des Wortes (vgl. filiatio), synonym mit genitus und natus (←), der Gegensatz zu pater (←) .
- Arten des filius sind: 1. filius adoptatus sive adoptionis sive adoptivus sive per gratiam adoptionis & f. naturalis sive per naturam (th. I. 33. 3; III. 23. 2 c & 3 a; 24. 3 ob. 3; 32. 3 c; cg. IV. 7 & 34; verit. 29. 1 ad 4; 4 sent. 41. 1. 3. 1 c; 2 Cant. 5; Hebr. 1. 1) = der Adoptiv- oder an Kindes Statt angenommene und der natürliche oder durch Zeugung entstandene Sohn. 2. f. adoptionis, → f. adoptatus. 3. f. adoptivus, ≈ . 4. f. caelestis & f. terrenus (th. I. 39. 8 c) = der himmlische und der irdische Sohn. 5. f. connaturalis (ib. 93. 1 ad 2) = der Sohn von gleicher Natur. 6. f. corporalis & f. spiritualis (th. II. II. 26. 8 ad 2; 1 Cant. 6) = der körperliche und der geistige Sohn oder der Sohn dem Körper und der dem Geiste nach. 7. f. illegitimus & f. legitimus (4 sent. 41. 1. 3. 1 c 3 c) = der unrechtmäßige oder uneheliche und der rechtmäßige oder eheliche Sohn. 8. f. legitimus, → f. illegitimus. 9. f. per gratiam adoptionis, → f. adoptatus. 10. f. per naturam, ≈ . 11. f. spiritualis, → f. corporalis. 12. f. spurius (ib. 1 c) = der unnatürliche Sohn oder Bastard (spurii nati de adulterio vel de stupro, . . . nascuntur et contra legem positivam et expresse contra legem naturae, ib.). 13. f. terrenus, → f. caelestis.
b) Sohn, Tochter, Kind im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Abkömmling, Sprosse: illa vitia, quae de se nata sunt (→ natus) ordinari ad finem alicuius vitii capitalis, dicuntur filiae eius, th. II. II. 132. 5 c.
a) das Ende betreffend, endlich, bis ans Ende gehend, schließlich.
b) den Zweck betreffend, zwecklich.
a) am Ende, zum Schlusse, schließlicherweise: dicit, quod finaliter dicendum sit, 3 phys. 5 i.
b) bis ans Ende, bis zum Schlusse: non posset perseverare finaliter in igne sine corruptione, 4 sent. 44. 3. 1. 3 ad 3; qui in fide catholica finaliter perseverant, ib. 46. 2. 3. 3 c.
a) Ende, Grenze, Schluss, synonym mit extremitas (← sub a), extremum (← sub b), terminus (← sub a) und ultimum (←): finis habet rationem (Beziehung) ultimi, ut ipsum nomen sonat, th. I. II. 1. 1 ob. 1; finis est id, quod est ultimum in omni re et quod continet rem, unde nihil est extra finem, 10 met. 5 c; quod igitur est in fine nobilitatis omnium entium, oportet esse in fine simplicitatis, cg. I. 18; anima humana finem essendi non habet, ib. II. 83; ut potentia uniuscuiusque denominetur per respectum ad finem, id est per ultimum et per maximum, ad quod potest, 1 cael. 25 c; vgl. 2 cael. 20 g; Vercell. 42.
- Als Arten des finis gehören hierher: 1. finis intentionis (pot. 1. 2 ob. 8) = die Grenze der Absicht. 2. f. magnitudinis sive quantitatis (1 sent. 43. 1. 1 c; pot. 1. 2 ob. 8) = die Grenze der Größe (sicut punctus lineae, 1 sent. 43. 1. 1 c). 3. f. motus (th. III. 2. 7 ad 2) = die Grenze der Bewegung. 4. f. perfectionis (pot. 1. 2 ob. 8; 7 phys. 5 d) = die Grenze der Vollkommenheit. 5. f. quantitatis, → f. magnitudinis. 6. f. quantum ad essentiam (1 sent. 43. 1. 1 c) = die Grenze der Wesenheit (sicut ultima differentia constitutiva est, ad quam finitur essentia speciei, ib.). 7. f. relationis (th. III. 2. 7 ad 2) = das Endglied einer Beziehung.
- Finis honorabilius est, quam finitum (2 cael. 20 g) = die Grenze ist ehrenwerter als das Begrenzte.
b) Ziel, Zweck, synonym mit causa finalis (→ causa sub a) und terminus (← sub b & c): cuius causa fit (est) de ratione finis, 2 phys. 4 e; vgl. ib. 5 b; 2 cael. 18 f; finis nihil aliud est, quam illud, cuius gratia alia fiunt, 1 eth. 9 a; hoc dicimus esse finem, in quod tendit impetus agentis, cg. III. 2; finis est, in quo quiescit appetitus agentis vel moventis et eius, quod movetur, ib. 3; vgl. ib. 16; duo autem sunt de ratione finis, ut scilicet sit appetitum vel desideratum ab his, quae finem nondum attingunt, aut sit dilectum et quasi delectabile ab his, quae finem participant, cum eiusdem rationis sit tendere in finem et in fine quodammodo quiescere, sicut per eandem naturam lapis movetur ad medium et quiescit in medio, verit. 21. 2 c; causalitas finis in hoc consistit, quod propter ipsum alia desiderantur, cg. I. 75; sicut autem influere causae efficientis est agere, ita influere causae finalis est appeti et desiderari, verit. 22. 2 c; finis dicitur trahere, 7 phys. 3 g; finis inter alias causas primatum obtinet, cg. III. 17 & 18; finis est causa causarum, th. I. 5. 2 ad 1; vgl. ib. 4 c; 105. 5 c; I. II. 1. 2 c; cg. III. 17 & 97; 1 sent. 8. 1. 3 c; 2 anal. 8 a; 2 phys. 5 d; 3 met. 4 f; 5 met. 2 a; impossibile est in finibus procedere in infinitum, th. I. II. 1. 4 c; 2 met. 4 a-d; 1 eth. 2 a.
- Zu bonitas ex fine → bonitas sub a; zu bonum ex f. → bonus sub b; zu cognitio f. imperfecta & perfecta → cognitio sub b; zu movere per modum f. → movere; zu necessarium ex necessitate sive ex suppositione sive respectu f. → necessarius sub a; zu necessitas f. sive ex f. → necessitas sub a; zu operatio adquisitiva sive factiva & operatio meritoria f. → operatio sub b; zu ordo f. → ordo sub a; zu perfectio f. sive ex ratione f. → perfectio sub b; zu ratio f. → ratio sub n.
- Propter finem agere sive operari sive moveri (th. I. 103. 1 ad 1; I. II. 1. 2 c; cg. III. 24) = um eines Zweckes willen tätig sein oder bewegt werden (aliquid movetur vel operatur propter finem dupliciter. Uno modo, sicut agens [treibend] seipsum in finem, ut homo et aliae creaturae rationales, et talium est cognoscere rationem (Beziehung) finis et eorum, quae sunt ad finem. Aliquid autem dicitur moveri vel operari propter finem quasi ab alio actum vel directum in finem, sicut sagitta movetur ad signum directa a sagittante, qui cognoscit finem, non autem sagitta. Unde sicut motus sagittae ad determinatum finem demonstrat aperte, quod sagitta dirigitur ab aliquo cognoscente, ita certus cursus naturalium rerum cognitione carentium manifeste declarat mundum ratione [Vernunft] aliqua gubernari, th. I. 103. 1 ad 1).
- Arten des finis in diesem Sinne sind: 1. finis agentis sive operantis sive intentionis & f. operis sive operationis (ib. II. II. 141. 6 ad 1; 1 sent. 1. 1. 1 c; 2 sent. 1. 2. 1 c; 4 sent. 16. 3. 1. 2 ad 3; 49. 1. 1. 1 ad 4; 1 eth. 10 b) = der Zweck des Wirkenden oder der seiner Absicht und der Zweck des Werkes oder der Tätigkeit (quandoque aliud est finis operantis et finis operis, sicut patet, quod aedificationis finis est domus, sed aedificatoris finis quandoque est lucrum, th. II. II. 141. 6 ad 1); vgl. f. exterior. 2. f. alteri applicatus & f. in se consideratus (ib. I. II. 11. 3 ad 3) = der auf etwas hinbezogene und der an sich betrachtete Zweck. 3. f. bonus & f. malus (ib. II. II. 49. 7 c; 2 sent. 38. 1. 5 c; 1 eth. 2 a) = der gute und der schlechte Zweck. 4. f. communis sive universalis & f. proprius sive particularis (th. I. 82. 4 c; 103. 2 c; I. II. 60. 1 ob. 3; cg. I. 1; III. 39; 2 sent. 38. 1. 1 c & 2 c; 41. 1. 1 c; mal. 8. 1 ad 1) = der allgemeine oder gemeinsame und der besondere oder eigene Zweck. 5. f. conveniens (usur. 3) = der passende Zweck (finem autem convenientem dicimus utile vel necessarium vitae humanae, ib.). 6. f. cuius sive ut cuius & f. quo sive ut quo (th. I. 26. 3 ad 2; I. II. 1. 8 c; 2. 7 c; 3. 1 c; 2 phys. 4 e; 2 anim. 7 b), das οὗ ἕνεκα οὗ und οὗ ἕνεκα ᾧ des Aristoteles (De anima II. 4, 415. b. 20-21) = der Zweck Wonach und der Zweck Wodurch, wovon jener in der begehrten Sache selbst und dieser entweder in dem Besitz und Genuss der Sache oder in dem Mittel, sie zu erlangen, besteht. 7. f. debitus (th. I. 49. 1 c; II. II. 23. 2 c; cg. II. 23; 2 sent. 34. 1. 3 c; quodl. 5. 10. 19 c) = der sein sollende oder sich gehörende Zweck. 8. f. deliberatus sive per rationem praestitutus & f. imaginatus (th. I. II. 1. 1 ad 3; 2 phys. 8 b) = der überlegte und der eingebildete oder der von der Vernunft und der von der Phantasie gesetzte Zweck. 9. f. dispositivus (quodl. 5. 10. 19 c) = der vorbereitende Zweck. 10. f. exterior sive extrinsecus & f. interior (th. I. 65. 2 c; I. II. 1. 6 ad 1; 4 sent. 49. 1. 1. 2 c) = der äußere und der innere oder der einer Tätigkeit äußerlich gegenüberstehende und der in ihr selbst gelegene Zweck; vgl. f. agentis. 11. f. extrinsecus, → f. exterior. 12. f. imaginatus, → f. deliberatus. 13. f. in se consideratus, → f. alteri applicatus. 14. f. intelligibilis & f. sensibilis (th. I. II. 3. 4 c) = der übersinnliche und der sinnfällige Zweck. 15. f. intentionis, → f. agentis. 16. f. interior, → f. exterior. 17. f. malus, → f. bonus. 18. f. moralis & f. naturalis (ib. 1. 3 ad 3) = der sittliche und der Naturzweck. 19. f. naturalis & f. supernaturalis (ib. I. 75. 7 ad 1; 94. 3 c) = der natürliche (vgl. f. moralis) und der übernatürliche Zweck. 20. f. operantis, → f. agentis. 21. f. operationis, ≈ . 22. f. operis, ≈ . 23. f. particularis, → f. communis. 24. f. per rationem praestitutus, → f. deliberatus. 25. f. posterior & f. praecedens (cg. III. 17 & 18) = der spätere oder nachfolgende und der vorangehende Zweck. 26. f. postremus sive remotus sive ultimus & f. propinquus sive proximus (th. I. 65. 2 ad 2; 75. 7 ad 1; I. II. 1. 3 ad 3; 12. 2 c; 21. 1 ad 2; 60. 1 ob. 3 & ad 3; II. II. 23. 7 c; 123. 7 c; 2 sent. 38. 1. 1 c; 41. 1. 1 c; 4 sent. 16. 3. 1. 2 ad 3; 3 eth. 15 d) = der letzte oder entfernte und der nähere oder nächste Zweck, von der auf den Zweck hingerichteten Tätigkeit aus gerechnet. 27. f. praecedens, → f. posterior. 28. f. praeexistens (cg. III. 18; 12 met. 7 c) = der vor einer Tätigkeit schon in der Wirklichkeit der Dinge existierende Zweck. 29. f. principalis & f. secundarius (cg. III. 109; virt. 2. 11 ad 2; quodl. 5. 10. 19 c) = der hauptsächliche und der untergeordnete Zweck. 30. f. propinquus, → f. postremus. 31. f. proprius, → f. communis. 32. f. proximus, → f. postremus. 33. f. quo, → f. cuius. 34. f. remotus, → f. postremus. 35. f. secundarius, → f. principalis. 36. f. sensibilis, → f. intelligibilis. 37. f. spiritualis (quodl. 5. 10. 19 c) = der geistige oder geistliche Zweck. 38. f. supernaturalis, → f. naturalis. 39. f. ultimus, → f. postremus. 40. f. ultimus quoad aliquem sive hunc & f. ultimus simpliciter (th. I. II. 16. 3 c; vgl. ib. 1. 8 c; 2. 7 c; 5. 2 c) = der letzte Zweck mit Bezug auf irgendeinen oder diesen und jenen, welcher nach demselben strebt, und der letzte Zweck einfachhin oder schlechtweg, welcher für alle Menschen derselbe ist. 41. f. ultimus secundum rationem ultimi finis sive f. ultimus simpliciter & f. ultimus secundum id, in quo finis ultimi ratio invenitur (ib. 1. 7 c; 11. 2 ad 2) = der letzte Zweck, wie er nach seinem Wesen betrachtet wird, oder der letzte Zweck einfachhin und der letzte Zweck mit Bezug auf dasjenige, worin das Wesen des letzten Zweckes verwirklicht erscheint (quod habetur ab unoquoque pro ultimo fine, ib. 11. 2 ad 2); vgl. f. ultimus quoad aliquem. 42. f. ultimus secundum id, in quo finis ultimi ratio invenitur, → f. ultimus secundum rationem ultimi finis. 43. f. ultimus simpliciter, ≈ & → f. ultimus quoad aliquem. 44. f. universalis, → f. communis. 45. f. ut cuius, → f. cuius. 46. f. ut quo, ≈ .
- Agens omne propter finem agit, → agens. Cessante fine cessare debet id, quod est ad finem (4 sent. 48. 2. 5 a) = mit dem Wegfall des Zweckes muss auch das Mittel zum Zweck wegfallen. Denominatio rei maxime debet fieri a perfectione et fine, → denominatio. Ex fine sumitur ratio eorum, quae sunt ad finem (3 eth. 15 d; vgl. th. II. II. 27. 6 c) = vom Zwecke wird der Begriff der Mittel zum Zwecke hergenommen. Finis est prior in intentione, sed est posterior in executione (th. I. II. 20. 1 ad 2), oder: Finis, etsi sit postremus in executione, est tamen primus in intentione (ib. 1. 1 ad 1; vgl. ib. 18. 7 ad 2), oder: Finis, qui est ultimus in consecutione, est primus in intentione (trin. pr. 1. 3 ob. 4) = auf dem Gebiete der Ausführung oder Erreichung ist der Zweck das Letzte (und die Mittel zum Zweck das Erste), auf dem Gebiete der Absicht hingegen ist der Zweck das Erste (und die Mittel zum Zwecke das Letzte). Iustum est, quod omnia definiantur et denominentur a fine, → denominare. Principium intentionis est ultimus finis, principium autem executionis est primum eorum, quae sunt ad finem (th. I. II. 1. 4 c) = Anfang der Absicht ist der letzte Zweck, Anfang der Ausführung aber das erste Mittel zum Zweck. Qualis unusquisque est, talis finis videtur ei (ib. I. 83. 1 ob. 5 & ad 5; I. II. 9. 2 c; cg. IV. 95; 2 sent. 7. 1. 2 c; 15. 1. 3 c; 25. 1. 1 ob. 5; mal. 2. 3 ad 9; 6. 1 c; Hebr. 5. 2; 3 eth. 13 a), die Übersetzung des aristotelischen Ausspruchs: ὁποῖός ποθ᾽ ἕκαστός ἐστι, τοιοῦτο καὶ τὸ τέλος φαίνεται αὐτῷ (Eth. Nic. III. 7, 1114. a. 32-33) = wie jemand beschaffen (und gesinnt) ist, so erscheint ihm auch der Zweck seines Strebens, id est tale aliquid videtur ei appetendum quasi bonum et finis (3 eth. 13 a), oder, wie Goethe (Xenien IV.) sagt: Wie einer ist, so ist sein Gott. Quod est optimum in unoquoque, est finis eius (somno 4 e) = das Beste bei jedwedem Dinge ist sein Zweck. Ratio cuiuslibet rei factae sumitur ex fine, quem faciens intendit (cg. III. 59; vgl. ib. 78; th. II. II. 27. 6 c) = vom Zwecke, den der Wirkende anstrebt, wird der Begriff des Werkes hergenommen. Remoto fine frustra reparatur illud, quod est ad finem (4 sent. 44. 1. 2. 1 ob. 1) = wenn der Zweck beseitigt ist, so ist die Wiederherstellung eines Mittels zum Zweck überflüssig. Res denominatur a fine; unumquodque denominatur a fine, → denominare.
Endlichkeit, Begrenztheit, der Gegensatz zu infinitas (←): omnem finitatem effectuum transcendit, cg. II. 26.
endlich, begrenzt, synonym mit determinatus (← sub a) und terminatus (→ terminare sub a), das Gegenteil von indefinitus, indeterminatus, infinitus und interminatus (←): si autem finita finities accipiantur, necesse est totum esse finitum, 1 anal. 32 h; inquantum aliqua sunt finita, intantum sunt scibilia, ib. 38 c; oportet, quod omne finitum includatur ab aliquo altero, 3 phys. 7 a; vgl. ib. 8 b; omne finitum consumitur quocumque finito semper accepto, ib. 10 g; vgl. 8 phys. 3 c; 1 gener. 7 b.
a) Zunder, Funke im allgemeinen Sinne des Wortes.
- Eine Art des fomes in diesem Sinne ist: fomes concupiscentiae (th. I. II. 89. 5 ad 1) = der Zunder der bösen Begierlichkeit.
b) Zunder der bösen Begierlichkeit: quantum ad fomitem, qui est inordinatio inferiorum partium animae et ipsius corporis, th. I. II. 81. 3 ad 2; ad rationem (Wesen) fomitis pertinet inclinatio sensualis appetitus in id, quod est contra rationem (Vernunft), ib. III. 15. 2 c; fomes nihil est aliud, quam inordinata concupiscentia sensibilis appetitus, habitualis tamen, quia actualis concupiscentia est motus peccati (sündhafte Bewegung). Dicitur autem concupiscentia sensualitatis (sinnliches Begehrungsvermögen) esse inordinata, inquantum repugnat rationi, quod fit, inquantum inclinat ad malum vel difficultatem facit in bono, et ideo ad ipsam rationem fomitis pertinet, quod inclinet ad malum vel difficultatem faciat in bono, ib. 27. 3 c; fomes dicitur lex carnis vel membrorum, ib.; vgl. ib. 79. 6 ad 3; I. II. 91. 6 c; 2 sent. 32. 1. 1 c; 3 sent. 3. 1. 2. 3 ad 3.
- Incendium fomitis (4 sent. 43. 1. 4. 2 ad 2) = der Brand oder der intensive Akt der bösen Begierlichkeit.
quellenhaft, Ursprung verleihend, synonym mit fontanus (←): vel importat universalem auctoritatem (Urheberschaft) vel etiam fontalem plenitudinem, th. I. 33. 4 ad 1; in quo fuit fontalis plenitudo sapientiae, praec. 5.
Quellenhaftigkeit, Ursprungschaft: fontalitas et auctoritas nihil aliud significant in divinis (Gott), quam principium originis, th. I. 33. 4 ad 1.
quellenhaft, Ursprung verleihend, synonym mit fontalis (←) .
a) Form, Gestalt, synonym mit figura (← sub a): forma sumitur hic communiter pro figura, 4 sent. 1. 1. 1. 3 ad 2; saepe in sacra Scriptura angeli in forma hominum describuntur, cg. III. 57; qualitas circa quantitatem, scilicet forma et figura, 7 met. 5 b; vgl. ib. c.
- Als eine Art der forma gehört hierher: forma syllogismi (1 anal. 4 a & 26 a) = die Schlussfigur; vgl. forma syllogismi unten sub b.
b) Form, formale Ursache, formgebendes Prinzip, synonym mit causa formalis (→ causa sub a) und principium formale (→ principium), essentia (← sub a), natura (← sub e), quod quid erat esse (→ quis sub a), quidditas (←), species (← sub f) und substantia (← sub h), exemplar (← sub b) und imago (← sub a), der Gegensatz zu materia (← sub c): unumquodque sit id, quod est, per suam formam, th. I. 5. 5 c; per formam unumquodque in specie constituitur, ib.; cum de ratione formae sit, quod sit in eo, cuius est forma, ib. 40. 1 c; forma, inquantum forma, est actus, ib. 75. 5 c; forma est, quo aliquid est, ib. 76. 1 ob. 5; forma autem per seipsam facit rem esse in actu, ib. 7 c; forma nihil aliud est, quam actus (Wirklichkeit, Verwirklichung) materiae, ib. 105. 1 c; si est aliqua forma vel natura, ib. III. 17. 2 c; per modum formae significatur essentia, cg. I. 21; forma est, qua aliquid est, est enim actus, ib. II. 43; forma tamen potest dici quo est, secundum quod est essendi principium, ib. 54; species autem aut formae, ib. 75; per formam enim collocatur unumquodque in genere vel in specie, ib. III. 7; forma igitur rei naturalis est eius natura, ib. IV. 35; omnis forma actus dicitur, etiam ipsae formae separatae, 1 sent. 42. 1. 1 ad 1; forma inquantum huiusmodi est, secundum quam aliquid formatur, pot. 6. 6 ob. 5; omne, quod fit, est et fit ex subiecto et forma, 1 phys. 13 a; vgl. ib. b; quod forma sit magis natura, 2 phys. 2 b; propter hoc (formam) nominavit speciem, ib. 5 b; forma vero vel finis est actus vel perfectio, ib. 11 b; reducendo in quod quid est id est in formam, ib. d; forma est actus primus, operatio autem est actus secundus, tamquam perfectio et finis operantis. Et hoc est verum tam in corporalibus, quam in spiritualibus, puta in habitibus animae, et tam in naturalibus, quam in artificialibus, 2 cael. 4 c; formae, quae est substantia totius consistentiae rerum, ib. 20 g; vgl. 1 cael. 23 c; 3 cael. 6 b; exemplar rei dicitur forma, 5 met. 2 a; illud, per quod res constituitur in proprio genere vel specie, . . . dicitur etiam forma, secundum quod per formam significatur perfectio vel certitudo uniuscuiusque rei, sicut dicit Avicenna, ente 1 c; forma est quoddam divinum et optimum et appetibile. Divinum quidem est, quia omnis forma est quaedam participatio similitudinis divini esse, quod est actus purus; unumquodque enim intantum est actu, inquantum habet formam. Optimum autem est, quia actus est perfectio potentiae et bonum eius; et per consequens sequitur, quod sit appetibile, quia unumquodque appetit suam perfectionem, 1 phys. 15 d; vgl. 1 perih. 3 b; 3 cael. 2 b; forma vel est ipsa natura rei, sicut in simplicibus, vel est constituens ipsam rei naturam, in his scilicet, quae sunt composita ex materia et forma, th. III. 13. 1 c; vgl. 2 anal. 7 b; inter formam autem et materiam non cadit aliquod medium, quia forma per seipsam informat materiam vel subiectum, ib. I. II. 110. 1 ad 2; vgl. ib. I. 76. 7 c; 1 perih. 8 c; 8 met. 5 a-g; in definitione formarum ponuntur propriae materiae loco differentiae, sicut cum dicitur, quod anima est actus corporis physici organici, pot. 7. 2 ad 9; in definitionibus formarum aliquando ponitur subiectum ut informe, sicut cum dicitur motus est actus existentis in potentia, aliquando autem ponitur subiectum formatum, sicut cum dicitur motus est actus mobilis, lumen est actus lucidi, qu. anim. 1 ad 15.
- Über den Unterschied zwischen forma im Sinne eines Akzidenz und figura heißt es: forma et figura in hoc ab invicem differunt, quod figura importat terminationem quantitatis, est enim figura, quae termino vel terminis comprehenditur; forma vero dicitur, quae dat esse specificum artificiato, formae enim artificiatorum sunt accidentia, 7 phys. 5 c; vgl. 1 gener. 8 c; 2 anim. 1 c; 8 met. 3 h.
- Dator formarum (3 sent. 33. 1. 2. 2 c; pot. 6. 3 c; virt. 11. 1 c) = der Geber der Formen der sichtbaren Dinge, nämlich eine der Intelligenzen, welche Avicenna annahm. Intensio f. & remissio f. (th. I. 50. 4 ad 2; 76. 4 ad 4; 93. 3 ad 3; 118. 2 ad 2; I. II. 52. 1 c & 2 c; 53. 2 ad 3; 66. 1 c; cg. II. 19) = die Steigerung oder Zunahme (augmentum) und das Nachlassen oder Abnehmen (diminutio) der Form: omnis forma, quae substantialiter participatur in subiecto, caret intensione et remissione, unde in genere (höchste Gattung, Kategorie) substantiae nihil dicitur secundum magis et minus. Et quia quantitas propinqua est substantiae et figura etiam consequitur quantitatem, inde est, quod neque etiam in istis dicitur aliquid secundum magis aut minus . . . Aliae vero qualitates, quae sunt magis distantes a substantia et coniunguntur passionibus et actionibus, recipiunt magis et minus secundum participationem subiecti (an ihnen), th. I. II. 52. 1 c. Perfectio sive quantitas f.(ib. I. 42. 1 ad 1; I. II. 52. 1 c; 66. 1 c; mal. 7. 2 c; virt. 5. 3 c) = die Vollkommenheit oder die Größe der Form: perfectio autem formae dupliciter potest considerari, uno modo secundum ipsam formam, alio modo, secundum quod subiectum participat formam. Inquantum igitur attenditur (wird in Betracht gezogen) perfectio formae secundum ipsam formam, sic dicitur ipsa esse parva vel magna, puta (z. B.) magna vel parva sanitas vel scientia. Inquantum vero attenditur perfectio formae secundum participationem subiecti (an ihr), dicitur magis et minus, puta magis vel minus album et sanum, th. I. II. 52. 1 c; quantitas autem formae quaedam est per accidens, quaedam per se. Per accidens quidem, sicut dicitur quanta ratione subiecti, ut albedo ratione superficiei . . . Quantitas autem per se alicuius formae attenditur tripliciter. Uno modo ex parte causae agentis; quanto enim fuerit fortior virtus activa tanto inducit perfectiorem formam, perfectius reducens (hinüberführend) subiectum de potentia in actum, sicut magnus calor magis calefacit, quam parvus. Alio modo ex parte subiecti, quod quidem perfectius recipit formam ex actione agentis, quanto melius fuerit dispositum, sicut lignum siccum magis calefit, quam viride, et aer, quam aqua ab eodem igne. Tertio modo consideratur quantitas alicuius formae, inquantum est virtus vel habitus ex parte obiecti, virtus enim dicitur magna, quae potest in aliquid magnum; omnis etiam habitus ex obiecto et speciem et quantitatem habet, mal. 7. 2 c.
- Zu abstractio formae a materia → abstractio sub c; zu abstrahere f. a materia → abstrahere sub I c); zu actus f. → actus sub a; zu contraria secundum f. → contrarius sub a; zu differre secundum f. → differre sub b; zu distinctio f. sive secundum f. → distinctio sub b; zu diversitas f. → diversitas; zu divisio secundum f. → divisio; zu educere f. de potentia materiae → educere; zu idem secundum f. → idem; zu inchoatio f. → inchoatio sub a; zu infinitum ex parte f. sive secundum f. sive secundum rationem f. → infinitus; zu intensio f. ↑; zu magnitudo f. ↑; zu motus ad f. → motus sub b; zu necessitas f. → necessitas sub a; zu ordo f. → ordo sub a; zu pars secundum f. → pars sub a; zu quantitas f. ↑; zu remissio f. ↑; zu significare per modum f. sive ut f. suppositi → significare; zu similitudo per participationem eiusdem f. → similitudo sub a; zu substantia f. sacramentalis → substantia sub h; zu transmutatio secundum f. → transmutatio sub a.
- Arten der forma in diesem zweiten Sinne sind: 1. forma absoluta & f. relativa (th. I. 75. 5 c & ad 1; I. II. 35. 4 c; 1 sent. 8. 5. 2 ad 1; 25. 1. 4 c; virt. 5. 3 c) = die in Gedanken oder in Wirklichkeit von der Materie abgelöste (vgl. f. abstracta & f. separata) oder die einem Dinge ein Sein ohne Rücksicht auf etwas Anders und die ihm ein Sein mit Rücksicht auf etwas Anders verleihende Form. 2. f. absolute sive absolute accepta sive per se sive secundum se considerata sive abstracta & f. concreta sive in materia (th. I. 12. 4 ad 3; 39. 2 ad 4 & 5 c; 75. 5 c; 84. 4 c; I. II. 52. 1 c; 2 phys. 4 g & 5 b) = die an und für sich genommene oder betrachtete oder die in Wirklichkeit oder in Gedanken aus der Materie herausgezogene (vgl. f. absoluta & f. separata) und die mit der Materie verwachsene oder in ihr seiende Form. 3. f. abstracta, → f. absolute. 4. f. accidentalis & f. essentialis sive substantialis (th. I. 3. 6 ob. 1; 7. 2 c; 44. 2 c; 76. 4 c; 77. 6 c; II. II. 23. 8 ob. 1; cg. II. 49, 55, 63, 68 & 89; 4 sent. 44. 1. 1. 2 ad 3; qu. anim. 9 c; 2 anal. 13 d; 7 phys. 5 d; 2 cael. 10 f; 1 gener. 8 f & 10 e; 2 anim. 1 d; ente 7 a) = die akzidentelle und die substanzielle oder Wesensform, m. a. W. die Form, welche einem Dinge eine nichtwesentliche Seinsbestimmung verleiht, und diejenige, welche in Verbindung mit der Materie die Substanz und Wesenheit des Dinges konstituiert (forma substantialis et accidentalis partim conveniunt et partim differunt. Conveniunt quidem in hoc, quod utraque est actus [Wirklichkeit] et secundum utramque est aliquid quodammodo in actu. Differunt autem in duobus. Primo quidem, quia forma substantialis facit esse simpliciter [das Sein einfachhin oder schlechtweg], et eius subiectum est ens in potentia tantum [ein bloß im Zustand der Möglichkeit befindliches Seiende]. Forma autem accidentalis non facit esse simpliciter, sed esse tale aut tantum aut aliquo modo se habens [ein so und so beschaffenes oder ein so und so großes oder ein auf sonst irgendeine Weise sich verhaltendes Sein]; subiectum enim eius est ens in actu [ein im Zustande der Wirklichkeit befindliches Seiende]. Unde patet, quod actualitas [Wirklichkeit] per prius [nach Weise des Frühern] invenitur in forma substantiali, quam in eius subiecto; et quia primum est causa in quolibet genere, forma substantialis causat esse in actu in suo subiecto. Sed e converso actualitas per prius invenitur in subiecto formae accidentalis, quam in forma accidentali; unde actualitas formae accidentalis causatur ab actualitate subiecti, ita quod subiectum, inquantum est in potentia, est susceptivum formae accidentalis, inquantum autem est in actu, est eius productivum. Et hoc dico de proprio et per se accidente (← sub b); nam respectu accidentis extranei (≈) subiectum est susceptivum tantum, productivum vero talis accidentis est agens extrinsecum. Secundo autem differunt substantialis forma et accidentalis, quia, cum minus principale sit propter principalius, materia est propter formam substantialem, sed e converso forma accidentalis est propter completionem [Vervollständigung, Vervollkommnung] subiecti, th. I. 77. 6 c). 5. f. activa sive factiva sive operativa (ib. 76. 2 ob. 5; 1 sent. 36. 2. 1 c; pot. 3. 1 ad 13; 6. 3 ob. 3 & 4) = die wirkende oder hervorbringende Form, nämlich das Vorbild eines Dinges. 6. f. adaequata & f. proportionata (verit. 8. 16 ad 3) = die gleichgemachte oder gleiche und die ins Verhältnis gebrachte oder analoge Form. 7. f. adquisita, f. influxa & f. concreata sive innata (2 sent. 3. 3. 3 c; 4 sent. 50. 1. 1 c & 2 ad 4; qu. anim. 18 ob. 8 c & ad 8 s. c.; 20 ob. 2, c & ad 2 & 9) = die selbsterworbene, die eingeströmte und die miterschaffene oder angeborene Form. 8. f. apprehensa & f. in natura existens (th. I. II. 8. 1 c; cg. II. 48) = die wahrgenommene oder in ein Erkenntnisvermögen aufgenommene und die in der Natur oder in Dingen der Natur existierende Form. 9. f. artificialis sive artis sive artificiati & f. naturalis (th. I. 14. 8 c; 19. 1 c; 76. 1 ad 1; 111. 4 ob. 2; III. 66. 4 c; cg. I. 51; II. 47 & 92; III. 24; IV. 35 & 75; 1 sent. 36. 2. 1 c; 2 sent. 18. 1. 2 c; 4 sent. 8. 2. 1. 3 ad 1; pot. 6. 3 ob. 3; 1 phys. 9 f & 12 i; 2 phys. 2 a; 7 phys. 5 d; 8 met. 3 h) = die künstlerische Form oder die der Kunst oder die eines Kunstwerks und die natürliche Form oder die Form eines Naturdinges. 10. f. artificiati, → f. artificialis. 11. f. artis, ≈ . 12. f. communis sive indeterminata & f. determinata sive distincta (th. I. 66. 1 c; 115. 1 c; cg. II. 43; 7 met. 12 e) = die allgemeine oder unbestimmte und die bestimmte Form. 13. f. communis & f. propria (cg. I. 54; 2 phys. 5 b) = die gemeinsame und die eigene oder besondere Form. 14. f. completa sive perfecta & f. incompleta sive imperfecta (th. I. 66. 2 c; cg. II. 89; III. 22; virt. 1. 11 c; 2 phys. 2 e; 1 gener. 8 b) = die vollständige oder vollkommene und die unvollständige oder unvollkommene Form (duplex est forma, una quidem perfecta, quae complet speciem alicuius rei naturalis, sicut forma ignis vel aquae aut hominis aut plantae, alia autem est forma incompleta, quae neque perficit aliquam speciem [= Art] naturalem, neque est finis intentionis naturae [Naturdinges], sed se habet in via generationis vel corruptionis, 1 gener. 8 b). 15. f. completiva (th. I. II. 50. 2 c; III. 2. 2 ad 2; 4 sent. 3. 1. 1. 1 ad 2 & 2. 1 c) = die vollendende Form, m. a. W. diejenige Form, welche die Natur und Wesenheit eines Dinges vollends zustande bringt. 16. f. concreata, → f. adquisita. 17. f. concreta, → f. absolute. 18. f. coniuncta sive participata & f. separata (th. I. 3. 8 c; 7. 2 ad 2; 65. 4 c & ad 2; 76. 1 ad 1 & 4; 84. 4 c; III. 77. 2 c; cg. III. 69; 1 anal. 1 a; 2 phys. 4 g) = die (mit einer Materie) verbundene oder (ihr) mitgeteilte und die (von ihr) getrennte Form; vgl. f. absoluta & f. absolute. 19. f. connaturalis (verit. 13. 2 c) = die Form von gleicher Natur. 20. f. constitutiva (1 sent. 29. 1. 3 c) = die (in Verbindung mit einer Materie die Substanz und Wesenheit eines Dinges) herstellende Form. 21. f. contracta (2 phys. 6 a) = die (in ihrer Macht und Herrschaft über die Materie) eingeschränkte Form. 22. f. contraria (cg. II. 33) = die (einer Privation oder einer andern Form) entgegengesetzte Form. 23. f. corporalis & f. spiritualis (th. I. 50. 2 c; 65. 4 c; 111. 3 ob. 2; 115. 1 c; mal. 16. 8 ob. 2) = die körperliche und die geistige oder geistartige Form; vgl. f. immaterialis. 24. f. corporeitatis (th. I. 66. 2 c & ad 3; 1 sent. 8. 5. 2 c) = die Form der Körperlichkeit, m. a. W. dasjenige in einem Dinge, wovon seine körperliche Natur und Wesenheit abhängt. 25. f. corruptibilis & f. incorruptibilis (th. I. 66. 2 c; 76. 5 ob. 1) = die vergängliche und die unvergängliche Form. 26. f. corruptibilium & f. generabilium (4 sent. 44. 1. 1. 2 ad 1) = die Form der vergehbaren und die der entstehbaren Dinge. 27. f. debita (th. II. II. 6. 2 ad 2; III. 64. 5 ad 3) = die da sein sollende oder sich gebührende Form. 28. f. Dei sive divina & f. servilis (cg. III. 80; IV. 8 & 35) = die Gottes- oder göttliche Form oder Natur und die Form oder Natur des Knechtes. 29. f. determinata, → f. communis. 30. f. disparata (pot. 1. 3 ob. 7 c) = die unpaarige Form oder diejenige, welche von einer andern Form so verschieden ist, dass sie mit ihr zu einem Paar nicht vereinigt werden kann. 31. f. distincta, → f. communis. 32. f. divina, → f. Dei. 33. f. elementalis sive elementaris sive elementi, f. mixti sive mixti corporis sive mixtionis, f. vegetabilis, f. sensitiva & f. humana sive intellectiva (th. I. 69. 1 c; 76. 1 c & 4 ad 4; cg. II. 68 & 89; III. 22 & 65; IV. 80 & 81; 2 gener. 1 c; pot. 4. 1 ob. 13-15; virt. 1. 4 ad 4; quodl. 10. 1. 3 ad 2) = die elementare Form oder die Form eines der vier Elemente, die Form des (aus Elementen) gemischten oder zusammengesetzten Körpers oder die Form der Mischung eines Körpers (forma mixti dupliciter accipi potest. Uno modo, ut per formam mixti intelligatur forma substantialis corporis mixti . . . Alio modo dicitur forma mixti qualitas quaedam composita et contemperata [in ein gleichmäßiges Verhältnis gebracht] ex mixtione simplicium qualitatum, quae ita se habent ad formam substantialem corporis mixti, sicut se habet qualitas simplex ad formam substantialem corporis simplicis, cg. IV. 81; vgl. quodl. 10. 1. 3 ad 2), die vegetative Form oder Pflanzenseele, die sensitive Form oder Tierseele und die intellektive Form oder Menschenseele. 34. f. elementi, → f. elementalis. 35. f. essentialis, → f. accidentalis. 36. f. exemplaris sive idealis (th. I. 3. 8 ad 2; 44. 3 c; 1 sent. 36. 2. 1 c; 3 sent. 27. 2. 4. 3 ad 1; qu. anim. 20 ad 6; 1 anal. 1 a) = die vorbildliche Form (forma exemplaris est duplex, una ad cuius repraesentationem aliquid fit, et ad hanc non exigitur nisi similitudo tantum, sicut dicimus, res veras [wirklich] esse formas exemplares picturarum; alio modo dicitur forma exemplaris, ad cuius similitudinem aliquid fit et per cuius participationem esse habet, sicut divina bonitas est forma exemplaris omnis bonitatis et divina sapientia omnis sapientiae, 3 sent. 27. 2. 4. 3 ad 1). 37. f. extrinseca & f. intrinseca (3 sent. 27. 2. 4. 3 ob. 1; virt. 2. 3 ad 18; verit. 3. 3 c; 5 met. 2 a) = die äußere oder einem Dinge äußerlich gegenüberstehende Form, welche mit der f. exemplaris oder dem exemplar identisch ist, und die innere oder einem Dinge innewohnende Form; vgl. causa formalis extra rem unter causa sub b. 38. f. factiva, → f. activa. 39. f. fixa stans sive manens sive permanens sive quiescens sive habitualis (th. II. II. 23. 2 c; 171. 2 c; cg. III. 150; 2 sent. 18. 2. 2 ob. 1; verit. 12. 1 c & 13. 2 c) = die feststehende (vgl. unten f. per se stans) oder bleibende oder ruhende oder zuständlich gewordene Form, der Gegensatz zu passio sive impressio transiens. 40. f. generalis sive generis, f. specialis sive specifica sive speciei sive secundum speciem & f. individua sive individualis sive individuata sive secundum numerum (th. I. 11. 2 ad 1; 41. 5 c; 50. 2 c; 75. 5 ad 1; I. II. 35. 4 c; II. II. 24. 5 c; III. 77. 2 c; cg. I. 65; II. 50, 59 & 75; III. 105; 2 sent. 18. 1. 2 c; qu. anim. 2 ad 5; verit. 1. 6 c; accid. 1; ente 7 d) = die allgemeine oder Gattungsform, die besondere oder Artsform und die individuelle oder numerische Form, m. a. W. die Form, welche einem Dinge das Wesen der Gattung, diejenige, welche ihm das Wesen der Art, und diejenige, welche ihm seinen individuellen Charakter verleiht. 41. f. generabilium, → f. corruptibilium. 42. f. generis, → f. generalis. 43. f. habitualis, → f. fixa stans. 44. f. humana, → f. elementalis. 45. f. idealis, → f. exemplaris. 46. f. imaginabilis sive imaginaria sive imaginata, f. intellecta sive intellectus sive intelligibilis & f. sensata sive sensibilis (th. I. 12. 2 ad 3 & 5 c; 14. 8 c; 17. 2 c; 19. 1 c; 55. 1 c; 78. 3 c & 4 c; 84. 1 c & 4 c; 87. 4 c; I. II. 80. 2 ob. 3, c & ad 2; cg. I. 51 & 65; II. 43, 46, 47, 74, 76, 92 & 98; III. 105; virt. 1. 4 ad 4) = die sinnlich vorstellbare oder vorgestellte, die übersinnlich erkannte oder erkennbare und die sinnlich wahrnehmbare oder wahrgenommene Form, m. a. W. die in das Vermögen der Phantasie, die in das der Vernunft und die in das eines äußern Sinnes aufnehmbare oder aufgenommene Form eines Dinges. 47. f. immaterialis & f. materialis (th. I. 13. 9 c; 61. 1 ob. 2; 75. 2 ad 1 & 2; 76. 1 ad 1; cg. I. 65; II. 43, 51, 52, 68, 69 & 79; 1 sent. 36. 2. 1 c; virt. 1. 4 ad 4) = die nicht mit einer Materie und die wohl mit einer solchen behaftete Form, m. a. W. diejenige Form, welche in ihrem eigenen Sein von der Materie und einer Verbindung mit derselben unabhängig ist und darum auch, wenn sie mit einer Materie verbunden ist, nicht vollständig in diese eingesenkt und von ihr umfasst ist, und diejenige, welche in ihrem Sein ganz und gar an die Materie gebunden ist und deshalb auch nur in und durch die Verbindung mit ihr Existenz besitzt; vgl. f. corporalis & f. inhaerens. 48. f. immediata sc. materiae primae (cg. II. 89) = die unmittelbare Form der ersten Materie (→ materia) oder diejenige Form, welche der ersten Materie ohne Vermittelung einer andern Form zukommt; vgl. f. intermedia. 49. f. imperfecta, → f. completa. 50. f. incompleta, ≈ . 51. f. incorruptibilis, → f. corruptibilis. 52. f. indeterminata, → f. communis. 53. f. individua sive individualis sive individuata, → f. generalis. 54. f. indivisibilis sive simplex (th. I. 12. 12 ob. 1; 14. 10 ad 1; 54. 3 ad 2; 75. 6 c; 77. 1 ob. 6; I. II. 53. 2 ad 1; II. II. 24. 5 a; cg. II. 72; pot. 7. 4 a) = die unteilbare oder einfache Form. 55. f. inducenda & f. obicienda (cg. II. 30) = die einzuführende und die zu verdrängende Form. 56. f. inferior & f. nobilior (ib. 72) = die geringere und die edlere Form. 57. f. influxa, → f. adquisita. 58. f. inhaerens sive non subsistens & f. subsistens sive per se subsistens sive per se existens sive per se stans (th. I. 3. 2 ad 3; 7. 2 c; 9. 2 c; 13. 9 c; III. 77. 2 c; cg. I. 21; II. 16, 51 & 55; IV. 11; 1 sent. 18. 1. 5 c; 3 sent. 10. 2. 1 ad 3; pot. 4. 1 ad 4 s. c.; 6. 6 ob. 4; 27. 3 ad 9; quodl. 3. 3. 6 c; 8 phys. 21 c) = die (einer Materie oder einem Subjekte) anhaftende oder nicht für sich existierende und die für sich allein (in suo esse) existierende oder bestehende Form; vgl. f. participata. 59. f. in materia, → f. absolute. 60. f. innata, → f. adquisita. 61. f. in natura existens, → f. apprehensa. 62. f. intellecta, → f. imaginabilis. 63. f. intellectiva, → f. elementalis. 64. f. intellectus, → f. imaginabilis. 65. f. intelligibilis, ≈ . 66. f. intermedia sive media, f. prima & f. ultima (cg. II. 89; 1 gener. 8 b; 12 met. 3 b) = die Zwischen- oder mittlere, die erste und die letzte Form eines Dinges in dem Prozesse seines allmählichen Entstehens oder Vergehens. 67. f. intrinseca, → f. extrinseca. 68. f. manens, → f. fixa stans. 69. f. materialis, → f. immaterialis. 70. f. media, → f. intermedia. 71. f. mixti sive mixti corporis, → f. elementalis. 72. f. mixtionis, ≈ . 73. f. naturalis, → f. artificialis. 74. f. nobilior, → f. inferior. 75. f. non subsistens, → f. inhaerens. 76. f. obiicienda, → f. inducenda. 77. f. operativa, → f. activa. 78. f. participata, → f. coniuncta. 79. f. particularis & f. universalis (th. I. 19. 6 c; 57. 2 ad 3; cg. I. 44) = die besondere und die allgemeine Form eines Dinges; vgl. f. generalis. 80. f. perfecta, → f. completa. 81. f. permanens, → f. fixa stans. 82. f. per se, → f. absolute. 83. f. per se existens, → f. inhaerens. 84. f. per se stans, ≈ . 85. f. per se subsistens, ≈ . 86. f. prima, → f. intermedia. 87. f. prima exemplaris (pot. 3. 8 ad 17 & 18) = die erste vorbildliche Form, nämlich Gott. 88. f. primordialis & f. seminalis (2 sent. 18. 1. 2 c) = die uranfängliche und die samenartige Form (formae autem naturales sibi similes producere possunt, et ideo proprietatem seminis habent et seminales dici possunt. Formae autem rerum, secundum quod in arte divina existunt, primordiales esse dicuntur eo, quod ipsae sunt prima principia simpliciter rerum producendarum, ib.). 89. f. principalis & f. secundaria (th. I. 44. 3 a; cg. IV. 49; 4 sent. 3. div.) = die hauptsächliche und die untergeordnete Form. 90. f. pura (cg. III. 51) = die reine oder lautere Form, m. a. W. die Form, welche nur Form ist. 91. f. quiescens, → f. fixa stans. 92. f. relativa, → f. absoluta. 93. f. sacramenti (th. III. 60. 7 c & 8 c; 72. 4 c) = die Form des Sakramentes, m. a. W. die Worte, welche das äußere Zeichen des Sakramentes begleiten und ihm seine Bedeutung verleihen. 94. f. secundaria, → f. principalis. 95. f. secundum numerum, → f. generalis. 96. f. secundum se considerata, → f. absolute. 97. f. secundum speciem, → f. generalis. 98. f. seminalis, → f. primordialis. 99. f. sensata, → f. imaginabilis. 100. f. sensibilis, ≈ . 101. f. sensitiva, → f. elementalis. 102. f. separata, → f. coniuncta. 103. f. servilis, → f. Dei. 104. f. signata sive significata (ib. I. 36. 4 c & ad 2; 39. 3 ad 4 & 4 ad 3; pot. 7. 2 ad 9, 9. 6 c & ad 4) = die so und so bezeichnete Form. 105. f. significata, → f. signata. 106. f. simplex, → f. indivisibilis. 107. f. situalis (1 sent. 37 exp. 2) = die eine örtliche Lage begründende Form. 108. f. specialis, → f. generalis. 109. f. speciei, ≈ . 110. f. specifica, ≈ . 111. f. spiritualis, → f. corporalis. 112. f. subsistens, → f. inhaerens. 113. f. substantialis, → f. accidentalis. 114. f. substrata (4 sent. 4. 1. 1 c) = die untergebreitete oder zugrunde liegende Form. 115. f. supernaturalis (cg. III. 150; vgl. th. II. II. 23. 2 c) = die übernatürliche Form. 116. f. syllogismi sive syllogistica (1 anal. 4 a, 8 e, 22 a, 26 a & 27 c; 2 anal. 9 b & d; syll.) = die Form des Schlusses, d. i. die Notwendigkeit der Abfolge des Schlusssatzes aus den Prämissen (forma vero eius est virtus seu potestas inferendi conclusionem ex praemissis, syll.); vgl. f. syllogismi oben sub a. 117. f. syllogistica, → f. syllogismi. 118. f. ultima, → f. intermedia. 119. f. universalis, → f. particularis. 120. f. vegetabilis, → f. elementalis. 121. f. virtutis (verit. 14. 5 c & ad 11; 27. 5 ad 5) = die Form der Tugend, nämlich die Gnade (gratia non dicitur forma virtutum quasi pars essentialis virtutum, sic enim oporteret, quod multiplicatis virtutibus multiplicaretur gratia, sed dicitur forma virtutis, inquantum formaliter actum virtutis complet, ib. 27. 5 ad 5).
- A forma sumitur differentia (1 perih. 8 c) = der (eigentliche oder wesentliche) Unterschied eines Dinges von einem andern wird von seiner (substanziellen) Form hergenommen. Agit unumquodque ratione formae, → agere sub a. Denominatio fit a forma, quae dat speciem rei (ib. b) = die Benennung eines Dinges wird von der Form hergenommen, welcher es seine Art und Wesenheit verdankt. Forma est finis generationis, non ipsius generati (4 sent. 8. 1. 1. 1 ad 1; vgl. 2 phys. 11 f) = die Form ist das Ziel der Erzeugung, nicht aber des Erzeugten; vgl. generatio sub a. Forma est finis materiae (1 phys. 15 e) = die Form ist das Ziel der Materie. Forma est, quo agens agit (th. I. 55. 1 c), oder: Forma est principium agendi in unoquoque (ib. III. 13. 1 c; cg. II. 47 & 49), oder: Illud, quo primo aliquid operatur, est forma eius, cui operatio attribuitur (th. I. 76. 1 c) oder: unumquodque agens agit per suam formam(→ agens) = die (substanzielle) Form eines Dinges ist das erste (innere) Prinzip seiner Tätigkeit. Quanto aliqua forma est nobilior et simplicior, tanto est maioris virtutis (cg. II. 72) = je edler und einfacher eine Form ist, desto größer ist das Gebiet ihrer Wirksamkeit. Unumquodque agens agit per suam formam, ↑: Forma est, quod etc. Unumquodque denominatur a sua forma, → denominare.
c) Art und Weise: alio modo potest considerari quantum ad ipsam formam iudicii, th. II. II. 63. 4 ad 1; per formam argumentandi praemissam ostendit, 1 anal. 8 d; secundum formam arguendi praemissam, ib.; recta forma argumentandi, 1 phys. 5 b.
d) Formel: huius autem sunt certae formae verborum, cg. IV. 74.
die Form eines Dinges betreffend, zur Form desselben gehörig, sich nach Weise der Form verhaltend, der Gegensatz zu materialis (←): illud, quod est principale, etiam in corporibus, est formale respectu aliorum, 3 sent. 27. 2. 4. 3 a; quod est maxime formale omnium, est ipsum esse, th. I. 7. 1 c; cum sit formale respectu omnium, ib. 8. 1 c; (in passionibus sensitivi appetitus est considerare) aliquid quasi formale, ib. 20. 1 ad 2; continens est formalius contento, ib. 52. 1 ob. 3; intellectus est id, quod est formalissimum in homine, ib. 85. 7 ob. 3; quanto aliqua differentia est magis formalis, tanto magis est specialis, ib. I. II. 18. 7 ob. 3; genus consideratur ut formalius specie, ib. ad 3; in passionibus animae est sicut formale ipse motus appetitivae potentiae, ib. 44. 1 c; in unoquoque potius est id, quod est formale, quam id, quod est materiale, ib. II. II. 98. 1 ad 3; quanto aliquod corpus est superius, tanto invenitur esse formalius, cg. III. 82; vgl. ib. I. 23; II. 45, 58 & 63; IV. 40; formale autem cuiuslibet virtutis moralis est ratio medii, 4 sent. 15. 1. 1. 1 c; vgl. pot. 4. 1 ad 5; 2 phys. 10 k.
Förmlichkeit, Formbeziehung, d. i. dasjenige, was der Form (→ forma sub b) als solcher eigentümlich ist und ihr Wesen ausmacht: constat, quod ipse sit connaturalis orbi (sc. lunae) in formalitate, 2 gener. 8 g.
nach Weise der Form (→ forma sub b), im Sinne derselben, mit Bezug auf dieselbe: habent se formaliter respectu materiae individuantis, th. I. 3. 3 c; amor, quo formaliter Pater et Filius se invicem diligunt, ib. 37. 2 c; vivificaliter formaliter est substantiae, ib. 51. 1 ad 3; formaliter est in ipso intellectu, ib. 89. 5 c; qualificatur formaliter loquendo ab eo, ib. I. II. 7. 2 ob. 1; formaliter expellit habitum vitii, ib. III. 85. 2 ad 3; vgl. cg. I. 26; II. 59 & 76; III. 9 & 11.
formen, beformen, gestalten, d. i. mit einer äußern oder innern Form versehen (→ forma sub a & b), synonym mit informare (← sub a).
a) Formung, Gestaltung, d. i. Verleihung einer sinnfälligen Form oder Gestalt (→ forma sub a), synonym mit informatio (← sub a), der Gegensatz zu infiguratio (←): ad corporis assumendi formationem, th. I. 51. 2 ad 3; cum formatione terrae, ib. 69. 2 ob. 2; alia operatio est formatio, ib. 85. 2 ad 3; timor contrariatur formatione vocis, ib. I. II. 44. 1 ad 2.
b) Beformung, d. i. Versehen oder Versehen-Sein mit einer innern Form (→ forma sub b), ebenfalls synonym mit informatio (← sub a), der Gegensatz zu informitas (← sub a): eius formatio et perfectio est per beatitudinem, th. I. 62. 1 ob. 2; per comparationem ad formationem gloriae, ib. 3 ad 1.
- Als Arten der formatio gehören hierher: 1. formatio intellectus (1 sent. 19. 5. 1 ad 7; 38. 1. 3 c; 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; vgl. spir. 9 ad 6) = die Beformung der Vernunft (qua apprehendit quidditates rerum, 1 sent. 38. 1. 3 c). 2. f. naturae spiritualis (th. I. 67. 4 c) = die Beformung der geistigen Natur oder Kreatur (formatio enim naturae spiritualis est per hoc, quod illuminatur, ut adhaereat Verbo Dei, ib.). 3. f. ultima (verit. 9. 1 ad 1) = die letzte Beformung.
formend, gestaltend, synonym mit informativus (← sub a).
- Zu virtus formativa → virtus sub a; zu vis f. → vis sub a.
a) Unzucht im engern Sinne des Wortes, welche eine species oder Art der luxuria (←) ist: fornicatio non importat, quantum est de se, aliam deformitatem, nisi quae ad genus luxuriae pertinet, est enim soluti cum soluta; et dicitur fornicatio a fornice, quia iuxta fornices id est arcus triumphales et in aliis locis, ubi homines conveniebant, congregabantur meretrices et illi polluebantur, 4 sent. 41. 1. 4. 1 c; dicitur autem fornicatio a fornice id est arcu triumphali, iuxta quem erant lupanaria, Eph. 5. 2; cum fornicatio sit concubitus vagus (unbestimmt), utpote praeter matrimonium existens, est contra bonum prolis educandae, et ideo est peccatum mortale, th. II. II. 154. 2 c; vgl. ib. I. II. 70. 4 c; 73. 7 c.
- Eine Art der fornicatio in diesem Sinne ist: fornicatio simplex (ib. II. II. 154. 1 c & 2 c; 4 sent. 35. 1. 4 ad 5) = die einfache Unzucht, (quae est soluti cum soluta, th. II. II. 154. 1 c).
b) Unzucht im weitern Sinne des Wortes.
- Als Arten der fornicatio gehören hierher: fornicatio corporalis & f. spiritualis (th. II. II. 151. 2 c; 4 sent. 35. 1. 1 ob. 3 ad 3; 39. 1. 6 ob. 2 & ad 2) = die körperliche und die geistige oder geistliche Unzucht (si autem delectabiliter contra debitum divini ordinis coniungatur mens quibuscumque aliis rebus, dicetur fornicatio spiritualis, th. II. II. 151. 2 c; infidelitas est fornicatio spiritualis, 4 sent. 39. 1. 6 ob. 2).
a) Stärke, Festigkeit: nomen fortitudinis a firmitate sumptum esse videtur, th. II. II. 123. 2 ob. 3; (sanitas est) fortitudo nervorum et ossium, cg. II. 64.
- Arten der fortitudo in diesem Sinne sind: fortitudo corporalis & f. spiritualis (th. III. 14. 1 ad 4; 4 sent. 7. 3. 3. 1 ad 2) = die körperliche und die geistige oder Seelenstärke.
b) Stärke, Festigkeit der Seele im Sinne einer allgemeinen Tugend: nomen fortitudinis dupliciter accipi potest, uno modo, secundum quod absolute (überhaupt, im Allgemeinen) importat (bedeutet) quandam animi firmitatem, et secundum hoc est generalis virtus vel potius condicio (Beschaffenheit) cuiuslibet virtutis, quia, sicut Philosophus dicit, ad virtutem requiritur firmiter et immobiliter operari, th. II. II. 123. 2 c; vgl. ib. I. II. 61. 3 c & 4 c.
c) Starkmut, Tapferkeit der Seele im Sinne einer besondern Tugend: alio modo potest accipi fortitudo, secundum quod importat firmitatem tantum in sustinendis et repellendis his, in quibus maxime difficile est, firmitatem habere, scilicet in aliquibus periculis gravibus; . . . et sic fortitudo ponitur specialis virtus, utpote materiam determinatam habens, th. II. II. 123. 2 c; fortitudinis materia proxima est timor et audacia, materia autem remota pericula mortis, 4 eth. 1 b; fortitudo est medietas circa timores et audacias, inquantum scilicet respiciunt pericula mortis, 2 eth. 8 b; fortitudo est virtus medio modo se habens secundum rationem rectam circa timores et audacias propter bonum, 3 eth. 18 h; vgl. th. I. 21. 1 ad 1; 59. 4 ad 3; I. II. 61. 3 c & 4 c; II. II. 2. 5 c; 123. 1-12 c; 137. 1 c; cg. I. 92; II. 63; III. 34; 3 eth. 14 a 18 h.
- Actus fortitudinis (th. II. II. 128. 1 c) = die Tätigkeit der Tapferkeit (Est autem duplex fortitudinis actus, scilicet aggredi et sustinere. Ad actum autem aggrediendi duo requiruntur. Quorum primum pertinet ad animi praeparationem, ut scilicet aliquis promptum animum habeat ad aggrediendum . . . Secundum autem pertinet ad operis executionem, ne scilicet aliquis deficiat in executione illorum, quae fiducialiter inchoavit . . . Haec ergo duo, si coarctentur ad propriam materiam fortitudinis, scilicet ad pericula mortis, erunt quasi partes integrales ipsius, sine quibus fortitudo esse non potest, si autem referantur ad aliquas alias materias, in quibus est minus difficultatis, erunt virtutes distinctae a fortitudine secundum speciem suam, tamen adiungentur ei sicut secundarium principali . . . Ad alium autem actum fortitudinis, qui est sustinere, duo requiruntur. Quorum primum est, ne difficultate imminentium malorum animus frangatur per tristitiam et decidat a sua magnitudine . . . Aliud autem est, ut ex diuturna difficilium passione homo non fatigetur usque ad hoc, quod desistat . . . Haec etiam duo, si coarctentur ad propriam materiam fortitudinis, erunt quasi partes integrales ipsius, si autem ad quascumque materias difficiles referantur, erunt virtutes a fortitudine distinctae, et tamen ei adiungentur sicut secundariae principali, ib.). Actus principalis fortitudinis (ib. 123. 6 c & 8 c) = die Haupt- oder vorzüglichste Tätigkeit der Tapferkeit (principalis vero actus fortitudinis est sustinere aliqua tristia secundum apprehensionem animae (gemäß der Erkenntnis der tristia vonseiten der Seele), puta (z. B.) quod homo amittat corporalem vitam, quam virtuosus amat, non solum inquantum est quoddam bonum naturale, sed etiam inquantum necessaria est ad opera virtutum, et quae ad ea pertinent; et iterum sustinere aliqua dolorosa secundum tactum corporis (für das körperliche Gefühl), puta vulnera vel flagella, ib. 123. 8 c.
- Zu donum fortitudinis → donum sub b.
- Als Arten der fortitudo gehören hierher: 1. fortitudo civilis sive politica (th. II. II. 124. 2 ad 1; 3 eth. 16 a-e) = die bürgerliche Tapferkeit oder die Tapferkeit des Staatsbürgers, m. a. W. diejenige Tapferkeit, quae firmat animum hominis in iustitia humana (th. II. II. 124. 2 ad 1), oder die Tapferkeit eorum, qui sustinent pericula propter honorem sive propter timorem poenarum vel eorum, qui aggrediuntur et sustinent periculosa propter praesentem coactionem (3 eth. 16 a; vgl. ib. b-e). 2. f. gratuita (th. II. II. 124. 2 ad 1) = aus Gnade (von Gott) verliehene Tapferkeit, quae firmat animum hominis in bono iustitiae Dei, quae est per fidem Iesu Christi (ib.), so dass er zum Martertode für den Glauben bereit ist. 3. f. militaris (3 eth. 16 a; vgl. ib. f & g) = die Tapferkeit des Soldaten im Kriege. 4. f. non vera & f. vera (ib. 16 a & c; 17 a-g) = die falsche oder unechte und die wahre oder echte Tapferkeit (cum enim vera fortitudo sit virtus moralis, ad quam requiritur scire et propter hoc eligere, ib. 16 a). 5. f. politica, → f. civilis. 6. f., quae est per ignorantiam (ib. a; 17 h) = die Tapferkeit aus Unwissenheit (illi, qui ignorant pericula, videntur esse fortes, dum scilicet audacter aggrediuntur ea, quae sunt periculosa, licet eis non videantur, ib. 17 h). 7. f., quae est per iram (ib. 16 a; 17 a-d) = die Tapferkeit aus Zorn, m. a. W. der modus fortitudinis, qui est per iram impellentem ad actum fortitudinis, ib. 17 a. 8. f., quae est per spem (ib. 16 a; 17 e-g) = die Tapferkeit aus Hoffnung oder die Tapferkeit derjenigen, qui propter solam spem victoriae fortes sunt, m. a. W. propter solam fiduciam, quam ex frequentibus victoriis acceperunt (ib. 17 e). 9. f. vera, → f. non vera.
d) Kraftleistung, Kraftprobe, Kraftstück: quod fit fortiter (interdum) fortitudo dicitur, cg. IV. 12; vgl. virtus sub f.
zufälligerweise, synonym mit casualiter (←) und der Gegensatz dazu (→ fortuitus): dicentes, omnia fortuito agi, th. I. 103. 1 c; non eveniet fortuito vel casualiter, cg. III. 6.
zufällig im weitern und engern Sinne des Wortes; vgl. fortuna sub a. Im weitern Sinne ist fortuitus synonym mit casualis (←), der Gegensatz zu provisus & per se volitus sive intentus (vgl. th. I. 116. 1 c; II. II. 64. 8 c; cg. III. 6), und bezeichnet dasjenige, was unvorhergesehener- und unbeabsichtigterweise, also bloß so nebenbei mit dem Wirken oder mit der Wirkung einer partikulären Ursache verbunden ist und deshalb in seltenen Fällen (ut in paucioribus) vorkommt: inquantum igitur aliquis effectus ordinem alicuius causae particularis effugit, dicitur esse casuale vel fortuitum respectu causae particularis, sed respectu causae universalis, a cuius ordine subtrahi non potest, dicitur esse provisum, th. I. 22. 2 ad 1; vgl. 1 perih. 14 f. Im engern Sinne ist fortuitus der Gegensatz zu casualis (←) und bezeichnet dasjenige, was unvorhergesehener- und unbeabsichtigterweise, also bloß nebenbei mit dem Wirken oder mit der Wirkung einer vernünftigen partikulären Ursache verbunden ist und deshalb nur selten vorkommt: ea quae accidunt semper vel frequenter, non sunt casualia neque fortuita, sed quae accidunt ut in paucioribus, cg. III. 3; sicut in eo, qui intendit dulcedine vini frui, si ex potatione vini sequatur ebrietas semper vel frequenter, non erit fortuitum, nec casuale, ib. 6; fortuita absque studio rationis eveniunt, ib. 30; fortuitum est id, quod praeter intentionem causae particularis rationalis evenit, ib.
a) Zufall im weitern und engern Sinne des Wortes, die τύχη des Aristoteles.
Im weitern Sinne des Wortes ist fortuna synonym mit casus & per se vanum (← sub c) und bezeichnet jede partikuläre Ursache, welche und insofern sie etwas hervorbringt, worauf sie selbst nicht abzielte, was also mit ihrem Wirken oder mit ihrer Wirkung bloß so nebenbei verbunden ist und deshalb auch nur in seltenen Fällen vorkommt: quae sunt a fortuna, . . . non eveniunt per se, sed per accidens et praeter intentionem, 1 anal. 42 a; quod est a fortuna, neque est necessarium, neque est sicut frequenter, sed accidit ut in paucioribus, ib.; quod dicitur a fortuna fieri, non est intentum tanquam finis, sed praeter intentionem accidit, 2 anal. 9 l; cum huiusmodi, quae scilicet a proposito sunt, propter aliquid et in minori parte fiunt a causa secundum accidens, tunc dicimus ea esse a fortuna, 2 phys. 8 d; dicitur fortuna esse causa per accidens ex eo, quod effectui aliquid coniungitur per accidens, utpote si fossurae sepulcri adiungatur per accidens inventio thesauri, ib.; vgl. ib. e & f; fortuna maxime dicitur causa per accidens ex parte effectus, prout scilicet aliquid dicitur esse causa eius, quod accidit effectui, ib. 9 d; quod est a casu vel a fortuna, neque sicut semper neque sicut frequenter aut est aut fit, 1 cael. 29 f; fortuna est causa per accidens praeter intentionem agentis, sub qua etiam comprehenditur casus, 3 eth. 7 i.
In seinem engern Sinne ist fortuna der Gegensatz zu casus (← sub c) und bezeichnet eine vernünftige partikuläre Ursache, welche und insofern sie etwas hervorbringt, was sie nicht beabsichtigte, was also bloß nebenbei mit ihrem Wirken oder mit ihrer Wirkung verbunden ist und deshalb auch nur in seltenen Fällen vorkommt: his tantum convenit agere a fortuna, quae habent intellectum, 2 phys. 8 f; fortuna est causa per accidens in his, quae fiunt secundum propositum propter finem in minori parte, ib.; propter hoc, quod fortuna non est nisi in his, quae voluntario agunt, inde est, quod neque inanimatum, neque puer, neque bestia, cum non agant voluntarie quasi liberum arbitrium habentes, . . . non agunt a fortuna, ib. 10 c; a fortuna dicimus illa fieri tantum de numero eorum, quae fiunt a casu, quaecumque accidunt in habentibus propositum, ib. e; eorum, quae sunt a casu, causa est intrinseca, sicut eorum, quae sunt a natura, eorum vero, quae sunt a fortuna, causa est extrinseca, sicut et eorum, quae sunt a proposito, ib. g; fortuna et casus sunt quasi defectus et privationes naturae et artis, nam fortuna est intellectus agens praeter intentionem et casus natura agens praeter intentionem, 12 met. 3 c; vgl. 6 met. 3 c; 7 met. 6 a; 11 met. 8 g-l; th. I. 116. 1 c; cg. III. 74 & 92.
- Zu aequivocus per fortunam → aequivocus sub a; zu agere a f. → agere sub a; zu bonum f. → bonus sub c; zu fieri a f. → fieri.
- Als Arten der fortuna gehören hierher: fortuna bona & f. mala (th. I. II. 109. 2 ad 1; 2 sent. 36. 1. 4 c; 2 phys. 9 e; 2 cael. 2 m; 11 met. 8 k; 9 eth. 10 f & 13 a, d & k) = der gute oder glückliche und der böse oder unglückliche Zufall.
- A fortuna nihil fit (2 phys. 9 b) = nichts geschieht durch Zufall (cum enim fortuna sit causa per accidens, sequitur, quod a fortuna sit aliquid per accidens; quod autem est per accidens, non est simpliciter; unde sequitur, quod fortuna simpliciter nullius sit causa, ib.). Scientia non est eorum, quae sunt a fortuna (1 anal. 42 a; vgl. 11 met. 8 b-e) = über das Zufällige gibt es keine Wissenschaft.
b) guter Zufall, Zufallsglück, Glück, Glücksgut: secundum fortunam et felicitatem, th. I. 20. 2 ad 3; quam virtus potest habere absque exteriori fortuna, ib. II. II. 134. 3 ad 4; et exteriori fortuna potiri, cg. III. 141; secundum enim illos, qui felicitatem in bonis exterioribus consistere putant, felicitas est idem fortunae, 2 phys. 10 b.
a) vom Zufall heimgesucht, unter dem Zufall stehend, dem Zufall ausgesetzt.
- Als Arten des fortunatus gehören hierher: bene fortunatus & male f. (cg. III. 92; 2 phys. 10 b & c) = der von einem glücklichen und der von einem unglücklichen Zufall Heimgesuchte oder das Glückskind (= eufortunatus, ←) und der Pechvogel (ex his autem apparere potest, quomodo aliquis possit dici bene fortunatus; dicitur enim alicui homini bene secundum fortunam contingere, quando aliquod bonum accidit sibi praeter intentionem, sicut cum aliquis fodiens in agro invenit thesaurum, quem non quaerebat, cg. III. 92).
b) von einem glücklichen Zufall heimgesucht, vom Zufall beglückt (vgl. fortuna sub b), der Gegensatz zu infortunatus (← sub a): neque inanimata neque bruta animalia felicia dicimus, sicut nec fortunata aut infortunata, nisi secundum metaphoram, cg. III. 148; quod domus sit fortunata vel infortunata, hoc est quod alicui in domo facta accidat bene vel male, mal. 1. 3 ad 14; fortunatos enim esse homines dicebant ex providentia deorum, qui eis bona sua communicabant, 1 met. 3 e.
c) glücklich, Glück bedeutend: in auguriis reputabatur hoc esse fortunatum, quod inveniretur mater incubans filiis, th. I. II. 102. 6 ad 8.
glücklicher Zufall, Glücksfall (= bona fortuna, ← sub a) = ordinatur ad praecognoscendum aliqua fortunia vel infortunia, th. II. II. 96. 3 ob. 1.
a) Marktplatz: cum aliquis vadens ad forum causa emendi aliquid invenit debitorem, cg. III. 92.
- Eine Art des forum in diesem Sinne ist: forum causarum (4 sent. 19. 1. 1. 3 c) = der Marktplatz für Rechtssachen oder Rechtshändel.
b) Gerichtshof, Gericht.
- Als Arten des forum gehören hierher: 1. forum commune (usur. 20) = das gemeine Gericht oder der Gerichtshof des gemeinen Rechts. 2. f. confessionis sive interius sive poenitentiae sive poenitentiale & f. exterioris iudicii sive exterius sive iudiciale sive iudicii sive publicum (4 sent. 7. 3. 1. 3 c; 18. 2. 2. 1 c, ad 1 & ad 2; 3. 1 ad 3; quodl. 1. 6. 12 c) = der Gerichtshof der Beichte oder Buße oder das innere oder geheime Gericht und das äußere oder öffentliche Gericht. 3. f. conscientiae (th. I. II. 96. 4 c; 4 sent. 18. 2. 1 c; quodl. 8. 4. 6 ad 1 s. c.) = der Gerichtshof des Gewissens. 4. f. contentiosum (4 sent. 17. 3. 3. 2 ob. 2; 27. 2. 1 ad 2; quodl. 8. 4. 6 ad 1 s. c.) = der Gerichtshof für streitige Sachen. 5. f. ecclesiae (4 sent. 27. 1. 2. 4 ad 1) = der Gerichtshof der Kirche. 6. f. exterioris iudicii, → f. confessionis. 7. f. exterius, ≈ . 8. f. interius, ≈ . 9. f. iudiciale, ≈ . 10. f. iudicii, ≈ . 11. f. poenitentiae, ≈ . 12. f. poenitentiale, ≈ . 13. f. publicum, ≈ .
leichtfertig, verwegen, frevelhaft: viae istae frivolae invenientur, cg. III. 41; quae quidem ratio quam frivola sit, ib. 45; vgl. ib. 94, 99 & 146; 4 sent. 21. 1. 3. 1 c; verit. 21. 4 c; 4 phys. 12 g; 3 met. 4 b.
a) Frucht im eigentlichen und übertragenen Sinne des Wortes: nomen fructus a corporalibus ad spiritualia est translatum. Dicitur autem in corporalibus fructus, quod ex planta producitur, cum ad perfectionem pervenerit et quandam in se suavitatem habet. Qui quidem fructus ad duo comparari potest, scilicet ad arborem producentem ipsum et ad hominem, qui fructum ex arbore adipiscitur. Secundum hoc igitur nomen fructus in rebus spiritualibus dupliciter accipere possumus, uno modo, ut dicatur fructus hominis quasi arboris id, quod ab eo producitur, alio modo, ut dicatur fructus hominis id, quod homo adipiscitur. Non autem omne id, quod adipiscitur homo, habet rationem fructus, sed id, quod est ultimum, delectationem habens. Habet enim homo et agrum et arborem, quae fructus non dicuntur, sed solum id, quod est ultimum, quod scilicet ex agro et arbore homo intendit habere; et secundum hoc fructus hominis dicitur ultimus hominis finis, quo debet frui. Si autem dicatur fructus hominis id, quod ex homine producitur, sic ipsi actus humani (→ actus sub a) fructus dicuntur; operatio enim est actus secundus (→ actus sub b) operantis, et delectationem habet, si sit conveniens operanti, th. I. II. 70. 1 c; vgl. ib. 2 c 4 c; 11. 1 c & 3 c; II. II. 8. 8 a; cg. I. 4; III. 96; 3 sent. 43. 1. 5 c; 4 sent. 49. 5. 2. 1 c.
- Als Arten des fructus sind mit Bezug auf den Menschen hier zu unterscheiden: 1. fructus adeptus sive adquisitus & f. productus (Gal. 5. 6) = die bereits existierende und (ex labore vel studio, ib.) erlangte oder erworbene und die (erst ins Dasein) hervorgebrachte Frucht (sicut fructus producitur ex arbore, ib.; vgl. th. I. II. 70. 1 c). 2. f. adquisitus, → f. adeptus. 3. f. corporalis sive sensibilis & f. spiritualis (th. I. II. 11. 1 c; 70. 1 c; 4 sent. 49. 5. 2. 1 c) = die körperliche oder sinnliche und die geistige oder übersinnliche Frucht. 4. f. productus, → f. adeptus. 5. f. rationis & f. Spiritus sancti (th. I. II. 11. 3 ad 2; 70. 1 c & ad 1) = die Frucht der (menschlichen) Vernunft und die Frucht des h. Geistes (si igitur [in rebus spiritualibus] operatio hominis [sc. delectationem habens] procedat ab homine secundum facultatem suae rationis, sic dicitur esse fructus rationis; si vero procedat ab homine secundum altiorem virtutem, quae est virtus Spiritus sancti, sic dicitur esse operatio hominis fructus Spiritus sancti quasi cuiusdam divini seminis, ib. 70. 1 c). 6. f. sensibilis, → f. corporalis. 7. f. spiritualis, ≈ . 8. f. Spiritus sancti, → f. rationis.
b) Frucht des h. Geistes (vgl. fructus Spiritus sancti sub a): scilicet dona, beatitudines et fructus, th. I. II. 55 pr.
- Über den Unterschied zwischen fructus, beatitudo (← sub b), donum Spiritus sancti (→ donum sub b) und virtus (← sub d) heißt es: in virtute enim est considerare habitum et actum. Habitus autem virtutis perficit ad bene agendum. Et si quidem perficiat ad bene operandum humano modo, dicitur virtus, si vero perficiat ad bene operandum supra modum humanum, dicitur donum. Unde Philosophus supra communes virtutes ponit virtutes quasdam heroicas, puta (z. B.) cognoscere invisibilia Dei sub aenigmate est per modum humanum; et haec cognitio pertinet ad virtutem fidei, sed cognoscere ea perspicue et supra humanum modum pertinet ad donum intellectus. Actus autem virtutis vel est perficiens, et sic est beatitudo, vel est delectans, et sic est fructus, Gal. 5. 6; vgl. th. I. II. 68. 1 c; 69. 1 c; 70. 2 c; II. II. 157. 2 ad 3; 3 sent. 34. 1. 1 c, 4 c & 5 c. Die fructus (Spiritus sancti) sind folgende: amor Dei sive caritas (→ amor sub a und caritas), gaudium (←), pax (← sub a), patientia (←), longanimitas (←), bonitas (← sub b), benignitas (←), mansuetudo (←), fides (= fidelitas, → fides sub d), modestia (←), continentia (← sub d), castitas (← sub b); vgl. th. I. II. 70. 3 c; II. II. 8. 8 c & ad 1-3; 3 sent. 34. 1. 5 c.
genießen im weitern und engern Sinne des Wortes: frui enim nihil aliud esse videtur, quam fructum capere, th. I. II. 11. 1 ob. 1; vgl. cg. III. 62. Das frui im engern Sinne des Wortes, der Gegensatz zu uti (← sub a), ist nicht die Tätigkeit eines Erkenntnis-, sondern die eines Begehrungsvermögens (frui est actus appetitivae potentiae, th. I. II. 11. 1 a), und zwar eine Begehrungstätigkeit, welche auf dasjenige hingerichtet ist, was zu andern gleichfalls angestrebten Dingen sich wie das Ziel zu den Mitteln verhält; vgl. ib. ad 1 & 2. Doch nicht bei jedwedem Begehrungsvermögen gibt es eine zielanstrebende Tätigkeit, welche den Namen frui in seiner eigentlichen Bedeutung verdient, sondern nur bei dem Willen des Menschen, welcher mittels seiner Vernunft nicht bloß die als Ziel angestrebte Sache, insofern sie Ziel ist, erkennen, sondern sich auch bewusst werden kann, dass er sie als Ziel seines Begehrens anstrebt, und eventuell, dass er sie als sein Ziel erreicht habe, weshalb es heißt: frui non est actus potentiae pervenientis ad finem sicut exequentis (was ja auch bei den Tieren, ja selbst bei den erkenntnis- und leblosen Wesen möglich ist), sed potentiae imperantis executionem (d. i. des Willens), ib. 2 c. Der eigentliche Gegenstand des frui ist der finis ultimus des Menschen oder Gott: quod ergo est simpliciter (einfachhin oder schlechtweg) ultimum, in quo aliquid delectatur sicut in ultimo fine, hoc proprie dicitur fructus (←), et eo proprie dicitur aliquis frui, ib. 3 c.
- Über den Unterschied zwischen frui & uti → uti sub a.
- Arten des frui sind: 1. frui extensive & f. intensive (quodl. 7. 2. 5 ad 2) = etwas nach seiner Ausdehnung oder Größe und etwas in hohem Grade genießen. 2. f. intensive, → f. extensive. 3. f. sicut habitu, f. sicut instrumento & f. sicut obiecto (1 sent. 1. 2. 1 c) = etwas als Habitus, welcher den Akt der fruitio hervorruft, etwas als Mittel der fruitio und etwas als Objekt derselben genießen. 4. f. sicut instrumento, → f. sicut habitu. 5. f. sicut obiecto, ≈ .
genießbar im weitern und engern Sinne des Wortes (vgl. frui und fruitio). In seinem engern Sinne ist fruibilis der Gegensatz zu utilis und utibilis (←): primo quaeritur de fruibilibus, 1 sent. 1. 2 pr.; homo sit medium inter utibilia et fruibilia, ib. exp.; in prima de fruibilibus, ib. 2 div.
Genuss im weitern und engern Sinne des Wortes; vgl. frui. In ihrem engern Sinne genommen, ist fruitio der Gegensatz zu usus (← sub a): quaedam sunt, sine quibus fruitionem divinae bonitatis consequi non possumus, th. I. 19. 12 ad 4; vgl. cg. III. 62 & 117. Die fruitio ist die Tätigkeit eines Begehrungsvermögens (fruitio est actus appetitivae potentiae, th. I. II. 11. 1 c) und besteht in der Liebe zu einer als letztes Ziel angestrebten Sache oder in der Freude an einer solchen (fruitio pertinere videtur ad amorem vel delectationem, quam aliquis habet de ultimo exspectato, quod est finis, ib.). Da nun unter den Naturwesen bloß der Mensch imstande ist, eine Sache, insofern sie Ziel seines Strebens ist, zu erkennen und sich ein Ziel zu setzen, weil er von allen Naturwesen ganz allein die Gabe der Vernunft besitzt, während die Tiere bloß den Gegenstand, welcher das jedesmalige Ziel ihres Begehrens ist, und alle übrigen Naturwesen überhaupt nichts zu erkennen vermögen (vgl. ib. 6. 2 c), so leuchtet ein, dass nur dem Menschen die fruitio im eigentlichen und vollen Sinne des Wortes (secundum rationem perfectam, ib. 11. 2 c) zugeschrieben werden kann. Insofern aber das Tier mittels seines sinnlichen Erkenntnisvermögens wenigstens dasjenige zu erfassen vermag, was seinem Begehren als Objekt und Ziel dient (vgl. ib. 6. 2 c), kann auch bei ihm von einer fruitio, jedoch nur von einer solchen im uneigentlichen oder weitern Sinne des Wortes (secundum rationem imperfectam, ib. 11. 2 c) die Rede sein. Die fruitio des Menschen hat ihr hauptsächliches Objekt an dessen finis ultimus d. i. an Gott, weil nur in diesem die beiden Wesensmomente desjenigen, was fructus (←) im vollen Sinne des Wortes heißt, vereinigt sind, nämlich quod sit ultimum et quod appetitum quietet quadam dulcedine vel delectatione, ib. 3 c; vgl. 1 sent. 1. 1. 1 c & 4. 1 c. Die fruitio der Seligen im Himmel ist una de tribus dotibus animae (→ dos sub b), quae respondet caritati; vgl. th. I. 12. 7 ad 1; 4 sent. 49. 4. 5. 1 c.
- Arten der fruitio sind: 1. fruitio aeterna & f. temporalis (cg. III. 144) = der ewige Genuss (Gottes) und der zeitliche Genuss oder der Genuss eines zeitlichen Gutes. 2. f. beata (th. I. 62. 4 c; III. 46. 8 ob. 1) = der selige Genuss oder der Genuss der Seligen im Himmel. 3. f. Deitatis sive divina (ib. II. II. 1. 1 c; cg. III. 141; 3 sent. 15. 2. 3. 2 ad 5) = der Genuss Gottes oder der göttliche Genuss. 4. f. divina, → f. Deitatis. 5. f. imperfecta & f. perfecta (th. I. II. 11. 4 c; cg. III. 153) = der unvollkommene und der vollkommene Genuss (est ergo perfecta fruitio finis iam habiti realiter, sed imperfecta est etiam finis non habiti realiter, sed in intentione tantum, th. I. II. 11. 4 c). 6. f. perfecta, → f. imperfecta. 7. f. temporalis, → f. aeterna.
umsonst, vergeblich, zwecklos, überflüssig, synonym mit inanis, vacuus (← sub b) und vanus (← sub c): frustra est, quod ordinatur ad finem, quem non attingit, th. I. 25. 2 ad 2; frustra enim est, quod non sequitur finem, ad quem est, 2 met. 1 f; vgl. pot. 1. 2 ad 1; verit. 2. 10 ad 3; trin. 2. 2. 4 ob. 4; 4 sent. 49. 2. 6 ad 8; unumquodque enim dicimus esse frustra, quod non potest habere suum usum, sicut dicimus calciamentum esse frustra, quo non potest aliquis calciari. Et similiter corpus erit frustra, quod non poterit moveri proprio motu, et etiam motus erit frustra, quo nihil potest moveri, 1 cael. 8 i; ad hoc enim, quod aliquid non sit frustra, magis oportet quaerere, propter quid aliquid sit, quam propter quid aliquid non sit, 2 cael. 13 a.
- Per se frustra (2 phys. 10 f), synonym mit per se vanum (→ vanus sub c) = das Zwecklose an sich oder als solches (per se frustra ipsum frustra secundum suum nomen significat, ib.).
- Deus et natura nihil frustra faciunt (1 cael. 12 d), oder: Deus nihil facit frustra . . . similiter etiam natura nihil facit frustra (ib. 8 i), oder: in operibus Dei non est aliquid frustra, sicut nec in operibus naturae (cg. III. 156), oder: natura nihil facit frustra, ita nec Deus (th. III. 39. 7 ob. 2), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ὁ δὲ θεὸς καὶ ἡ φύσις οὐδὲν μάτην ποιοῦσιν (De caelo I. 4, 271. a. 33) = Gott und die Natur tun nichts zwecklos. Impossibile est, appetitum naturalem esse frustra (cg. II. 79) = das natürliche Verlangen (eines Dinges) kann nicht vergeblich sein. In operibus Dei et ecclesiae nihil est vanum et frustra (ib. IV. 50) = in den Tätigkeiten Gottes und der Kirche ist nichts eitel und zwecklos. In operibus Dei non est aliquid frustra, sicut nec in operibus naturae, ↑: Deus et natura etc. Natura nihil facit frustra (ib. II. 55; 1 cael. 8 i), oder: nihil frustra natura facit (1 pol. 1 u), oder: nihil est frustra in natura (2 cael. 4 f), oder: rerum naturalium actiones non sunt frustra (2 sent. 25. 1. 1 c), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: οὐθὲν . . . μάτην ἡ φύσις ποιεῖ (Pol. I. 2, 1253. a. 9) = die Natur oder die natürlichen Dinge tun nichts vergeblich. Natura nihil facit frustra, ita nec Deus, ↑: Deus et natura etc. Natura nihil facit frustra, neque deficit in necessariis, → natura. Nihil est frustra in natura, ↑: Natura nihil facit frustra. Nihil frustra natura facit, ≈ .Nulla virtus datur alicui rei frustra (cg. III. 85) = keine Kraft ist einem Dinge zwecklos verliehen. Rerum naturalium actiones non sunt frustra, ↑: Natura nihil facit frustra.
fliehend.
- Fugitivum sc. principium (3 anim. 12 b), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks φευκτικόν (De anima III. 7, 431. a. 13) = das fliehende Prinzip oder die Gesamtheit der Begehrungsvermögen eines animalischen Wesens insofern betrachtet, als sie das Übel fliehen, der Gegensatz zu appetitivum (←) .
Grundlage im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit hypostasis (← sub a): ad rationem (Wesen) fundamenti non solum requiritur, quod sit primum, sed etiam, quod sit aliis partibus aedificii connexum; non enim esset fundamentum, nisi ei aliae partes aedificii cohaererent, th. II. II. 4. 7 ad 4; quod est primum in adquisitione virtutum, fundamento comparatur, quod primum in aedificio iacitur, ib. 161. 5 ad 2; fundamentum, ancora et radix nominant id, in quo aliquid firmatur quantum ad suam quietem, et ideo competunt illa nomina virtutibus, quae habent finem pro obiecto, in quo est quies, 3 sent. 33. 2. 1. 2 ad 2; vgl. 1 sent. 15 exp. 2; 3 sent. 23. 2. 5 ad 2; 4 sent. 14. 1. 2. 3 c.
- Arten des fundamentum im allgemeinen Sinne des Wortes sind: 1. fundamentum corporale sive materiale & f. in spiritualibus sive spiritualis aedificii (th. II. II. 161. 5 ad 2; III. 84. 6 ad 2; 3 sent. 23. 2. 5 ad 2; 4 sent. 14. 1. 2. 3 c; 1 Cor. 3. 2) = die körperliche und die geistige Grundlage oder die Grundlage eines materiellen und die eines geistigen Gebäudes. 2. f. ecclesiae (1 Cor. 3. 2) = die Grundlage der (katholischen) Kirche (duplex est fundamentum. Unum quidem, quod per se habet soliditatem, sicut rupes aliqua, supra quam aedificium construitur, et huic fundamento Christus comparatur . . . Aliud est fundamentum, quod habet soliditatem non ex se, sed ex alio solido subiecto, sicut lapides, qui primo superponuntur petrae solidae, et hoc modo dicuntur apostoli esse fundamentum ecclesiae, quia ipsi primo superaedificati sunt Christo per fidem et caritatem, ib.). 3. f. in intellectu & f. in re (1 sent. 2. 1. 3 c) = die Grundlage in der Vernunft oder im Denken derselben und die in der Sache oder außerhalb der Vernunft. 4. f. in re, → f. in intellectu. 5. f. in spiritualibus, → f. corporale. 6. f. materiale, ≈ . 7. f. principale & f. secundarium (Eph. 2. 6) = die Hauptgrundlage und die Grundlage zweiter Ordnung. 8. f. proximum & f. remotum (ib.) = die nächste und die entfernte Grundlage. 9. f. relationis (2 sent. 1. 1. 5 ad 8) = die Grundlage oder der Grund der Beziehung. 10. f. remotum, → f. proximum. 11. f. secundarium, → f. principale. 12. f. spiritualis aedificii, → f. corporale. 13. f. spiritualis doctrinae (th. III. 84. 6 ad 2) = die Grundlage der geistlichen Lehre (illa, quae primo occurrunt edocenda in christiana religione, fundamentum dicuntur, 4 sent. 14. 1. 2. 3 c).