a) leer, ledig, synonym mit inanis (← sub a), der Gegensatz zu plenus: dicitur terra inanis et vacua, th. I. 66. 1 ad 1.
- Vacuum bezeichnet den leeren Raum: ad rationem vacui non sufficit in quo nihil est, sed requiritur, quod sit spatium capax corporis, in quo non sit corpus, th. I. 46. 1 ad 4; oportet ergo addere, quod vacuum sit locus, in quo non sit corpus tangibile, sed sit ibi spatium susceptivum corporis tangibilis, sicut caecum dicitur, quod caret visu, natum (←) autem habere, 4 phys. 10 c; vgl. ib. 1 g; vacuum, quod ponitur quoddam spatium dimensionatum sine corpore sensibili, ib. 13 a; vgl. 3 phys. 7 a; 1 cael. 21 c; 2 cael. 6 a; 1 gener. 12 b; vacuum enim non est tantum negatio, sed privatio, unde ad positionem vacui oportet ponere locum vel dimensiones separatas, 2 sent. 1. 1. 5 ad 4.
- Arten des vacuum im Sinne des leeren Raumes sind: vacuum corporibus inditum & v. separatum (4 phys. 11 a & 14 a-m; 3 cael. 8 a & b) = der in den Körpern befindliche und der von ihnen getrennte leere Raum (vacuum autem separatum dicitur locus, qui non est repletus aliquo corpore, possibilis repleri, 3 cael. 8 a).
b) unnütz, vergeblich, synonym mit frustra (←), inanis (← sub b) und vanus (← sub c), der Gegensatz zu efficax: orationes iustorum non sunt vacuae, sed efficaces, th. I. II. 114. 6 ob. 2.
a) gehaltlos, eitel, nichtig: quandoque enim accipitur vanum pro eo, quod non habet subsistentiam (Dasein), secundum quod res falsae dicuntur vanae, mal. 9. 1 c; aliquando enim (vanum) dicitur falsum, praec. 2.
b) bestandlos, keinen festen Bestand habend: quandoque vero accipitur vanum pro eo, quod non habet soliditatem vel firmitatem, secundum quod dicitur Vanitas vanitatum et omnia vanitas, quod dicitur propter mutabilitatem rerum, mal. 9. 1 c.
c) fruchtlos, eitel, unnütz, vergeblich, synonym mit frustra (←), inanis und vacuus (← sub b): quandoque vero dicitur vanum, quod aliquid non consequitur finem debitum, sicut dicitur aliquis in vanum medicinam sumpsisse, qui non est consecutus sanitatem, mal. 9. 1 c; vanum enim est, quod est ad finem, quem non potest consequi, cg. III. 44; aliquando dicitur vanum inutile, praec. 2; vgl. 1 sent. 2. 1. 4 ad 3; 2 phys. 10 f; 7 met. 6 a.
- Per se vanum (2 phys. 10 f; 7 met. 6 a; 12 met. 3 c), das aristotelische αὐτόματον, synonym mit per se frustra (←) = das an sich Vergebliche oder das Vergebliche als solches, unter welchem bald das Zufällige überhaupt (utrumque [sc. fortuna et casus] sub automato id est sub per se vano comprehenditur, 7 met. 6 a), bald eine Art desselben, nämlich das blinde Ungefähr oder das Zufällige in dem Wirken der Natur (aut a fortuna aut automato id est casu id est per se vano, 12 met. 3 c) verstanden wird. Quamvis autem casus et (per se) vanum conveniant in hoc, quod utrumque est in his, quae sunt propter aliquid, differunt tamen, quia vanum dicitur ex hoc, quod non consequitur illud, quod intendebatur, casus autem dicitur ex hoc, quod consequitur aliquid aliud, quod non intendebatur. Unde quandoque est vanum et casus simul, puta (nämlich) cum non accidit illud, quod intendebatur, sed accidit aliquid aliud; quandoque autem est casus, sed non vanum, cum accidit et illud, quod intendebatur, et aliud; quandoque autem est vanum et non casus, quando non accidit illud, quod intendebatur neque aliquid aliud, 2 phys. 10 f.
- Impossibile est, naturae appetitum vanum esse (cg. II. 33) = es ist unmöglich, dass das Verlangen der Natur oder das natürliche Verlangen eines Dinges vergeblich sei, insofern nämlich, als es das Ziel seines Verlangens nicht erreicht; vgl. desiderium sub a.
d) sündhaft: aliquando autem dicitur vanum peccatum vel iniustitia, praec. 2.
lebend, belebend, pflanzlich, synonym mit nutritivus (← sub b) und vegetativus (←): vegetabilia id est plantae participant, 2 anim. 3 g.
- Zu anima vegetabilis → anima sub a; zu forma v. → forma sub b; zu pars v. → pars sub a.
- Inter tres operationes animae vegetabilis est quidam ordo. Nam prima eius operatio est nutritio, per quam salvatur aliquid, ut est. Secunda autem perfectior est augmentum, quo aliquid proficit in maiorem perfectionem et secundum quantitatem et secundum virtutem. Tertia autem perfectissima et finalis est generatio, per quam aliquid iam quasi in seipso perfectum existens alteri esse et perfectionem tradit; tum enim unumquodque maxime perfectum est, cum potest facere alterum tale, quale ipsum est, 2 anim. 9 k.
lebend, belebend, pflanzlich, synonym mit nutritivus (← sub b) und vegetabilis (←) .
- Vegetativum sc. genus potentiarum animae (th. I. 78. 1 a & c & 2 c; 1 anim. 1 e; 2 anim. 3 g & h, 4 b & 5 a), synonym mit nutritivum (← sub b), das aristotelische θρεπτικόν (De anima II. 3, 414. a. 31) = die Gattung der pflanzlichen Seelenvermögen: Vegetativum enim . . . habet pro obiecto ipsum corpus vivens per animam. Ad quod quidem corpus triplex animae operatio est necessaria. Una quidem, per quam esse adquirit; et ad hoc ordinatur potentia generativa. Alia vero, per quam corpus vivum adquirit debitam quantitatem; et ad hoc ordinatur vis augmentativa. Alia vero, per quam corpus viventis salvatur et in esse et in quantitate debita; et ad hoc ordinatur vis nutritiva, th. I. 78. 2 c.
a) wollen im weitern Sinne des Wortes, d. i. jedwede Tätigkeit des Willens, synonym mit voluntas (← sub c). Über den Unterschied zwischen non velle & nolle heißt es: Differt nolo et non volo, quia, cum dicitur Non volo, negatur actus, et ideo opponitur sicut negatio ad affirmationem, sed in hoc Nolo et in toto condeclinio (Abwandlung) eius remanet actus voluntatis affirmatus, et negatio fertur (zielt) ad nolitum, unde sensus est Nolo hoc id est volo hoc non esse, 1 sent. 6. exp.; vgl. 3 eth. 3 a.
- Als Arten des velle gehören hierher: 1. velle absolute sive simpliciter & v. secundum quid sive ex suppositione sive sub condicione (th. I. 19. 3 ad 1 & 6 ad 1; 23. 4 ad 3; III. 21. 4 c; cg. I. 76; III. 6; 1 sent. 47. 1. 1 c; 3 sent. 17. 1. 2. 1 c & 3 c & 3. 4 c; verit. 22. 14 c) = etwas beziehungslos oder unbedingt oder einfachhin oder schlechtweg (simpliciter volumus aliquid, secundum quod volumus illud consideratis omnibus circumstantiis particularibus, th. I. 19. 6 ad 1; hoc autem dicitur aliquis simpliciter vel absolute velle, in quo ultimus eius consensus stat, 3 sent. 17. 1. 3. 4 c) und etwas beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht oder bedingungsweise wollen. 2. v. actu (th. I. II. 6. 8 c) = etwas in Wirklichkeit oder nach Weise einer Tätigkeit wollen. 3. v. antecedenter & v. consequenter (ib. I. 19. 6 ad 1) = etwas vorher und etwas nachher wollen, bevor ein bestimmter Umstand desselben in Betracht gezogen worden ist (potest dici, quod iudex iustus antecedenter vult omnem hominem vivere, sed consequenter vult homicidam suspendi. Similiter Deus antecedenter vult omnem hominem salvari, sed consequenter vult quosdam damnari secundum exigentiam suae iustitiae, ib.). 4. v. appetitu naturali sive naturali instincto sive naturaliter sive necessario sive ex necessitate & v. per electionem (ib. 3 c & 10 c; 82. 1 ad 2 & 2 c; II. II. 30. 1 c) = mit natürlichem Verlangen oder aus natürlichem Antriebe oder mit Notwendigkeit und mit freier Wahl etwas wollen. 5. v. consequenter, → v. antecedenter. 6. v. directe & v. indirecte (ib. I. II. 19. 6 c; mal. 3. 8 c) = direkt oder unmittelbar und indirekt oder mittelbar etwas wollen. 7. v. ex necessitate, → v. appetitu naturali. 8. v. ex ordine ad alterum sive propter aliud & v. propter se sive secundum se (th. I. II. 8. 2 c; III. 18. 3 c; cg. I. 76 & III. 6) = etwas in Bezug auf was andres oder um eines andern willen und etwas um seiner selbst willen oder an und für sich wollen; vgl. v. in causa. 9. v. ex suppositione, → v. absolute. 10. v. imperfecte & v. perfecte (1 sent. 47. 1. 1 c; 3 sent. 17. 1. 2. 1 c & 3 c) = etwas unvollkommen und etwas vollkommen wollen. 11. v. in causa & v. secundum se (th. II. II. 30. 1 c) = etwas in seiner Ursache wollen (puta qui vult comedere nociva, quodammodo dicimus eum velle infirmari, ib.) und etwas an sich wollen (vgl. v. ex ordine ad alterum). 12. v. indirecte, → v. directe. 13. v. naturali instinctu, → v. appetitu naturali. 14. v. naturaliter, ≈ . 15. v. necessario, ≈ . 16. v. per electionem, ≈ . 17. v. perfecte, → v. imperfecte. 18. v. propter aliud, → v. ex ordine ad alterum. 19. v. propter se, ≈ . 20. v. secundum quid, → v. absolute. 21. v. secundum se, → v. ex ordine ad alterum & v. in causa. 22. v. simpliciter, → v. absolute. 23. v. sub condicione, ≈ .
b) wollen im engern Sinne des Wortes, d. i. etwas wollen, was und insofern es Ziel des Wollens ist, ebenfalls synonym mit voluntas (← sub d): electio et voluntas id est ipsum velle sunt diversi actus, th. I. 83. 4 ad 2; vgl. ib. ob. 2; actus autem voluntatis in finem videntur esse tres, scilicet velle, frui et intendere, ib. I. II. 8 pr.; velle (est actus voluntatis), prout ratio proponit voluntati aliquid bonum absolute, sive sit propter se eligendum, ut finis, sive propter aliud, ut quod est ad finem, utrumque enim velle dicimur, verit. 22. 15 c.
- Über den Unterschied zwischen velle und eligere (←) heißt es: velle importat (bedeutet) simplicem appetitum (← sub a) alicuius rei; unde voluntas (Wollen) dicitur esse de fine, qui propter se appetitur. Eligere autem est appetere aliquid propter alterum consequendum; unde proprie est eorum, quae sunt ad finem, th. I. 83. 4 c; und über den Unterschied zwischen velle und intendere (← sub b) heißt es: intendere in hoc differt a velle, quod velle tendit in finem absolute, sed intendere dicit (besagt) ordinem in finem, secundum quod finis est, in quem ordinantur ea, quae sunt ad finem, verit. 22. 13 c; vgl. th. I. II. 12. 5 ob. 3.
bedingtes, unvollkommenes, nicht zur Tat führendes, nicht zur Ausführung gelangendes Wollen, der Gegensatz zu voluntas absoluta et completa sive perfecta (→ voluntas sub b): iudex iustus simpliciter vult homicidam suspendi, sed secundum quid vellet eum vivere, scilicet inquantum est homo. Unde magis potest dici velleitas, quam absoluta voluntas, th. I. 19. 6 ad 1; voluntas incompleta est de impossibili, quae secundum quosdam velleitas dicitur, quia scilicet aliquis vellet illud, si esset possibile, ib. I. II. 13. 5 ad 1; talis voluntas (qua volumus aliquid secundum quid, sc. si aliud non obsistat, quod per deliberationem rationis invenitur) magis est dicenda velleitas, quam absoluta voluntas, quia scilicet homo hoc vellet, si aliud non obsisteret, ib. III. 21. 4 c; voluntas, quae dicitur esse impossibilium, non est perfecta voluntas tendens in aliquid consequendum, quia nullus tendit in id, quod existimat impossibile, . . . sed est quaedam imperfecta voluntas, quae dicitur velleitas, quia scilicet aliquis vellet id, quod existimat impossibile, sed sub hac condicione, si possibile esset, mal. 16. 3 ad 9; quamvis voluntas completa non sit de impossibili, est tamen de ipso velleitas quaedam, id est voluntas condicionata; velleitas enim, si esset possibile, quod hoc non fuisset, 4 sent. 14. 1. 1. 6 ad 3; vgl. ib. 17. 2. 1. 1 ad 3; 43. 1. 4. 1 ad 2; 2 sent. 33. 2. 2 ad 2; 3 sent. 17. 1. 2. 1 c.
jagen, erjagen, aufsuchen: venatur secundum particulam definitionis, 2 anim. 1 e; vgl. ib. f; reminiscendo venamur id est inquirimus, mem. 5 b.
jagend, erjagend, aufsuchend, untersuchend.
geschlechtlich.
leicht verzeihlich, lässlich: veniale quasi facile remissibile, cg. III. 130.
- Zu culpa venialis → culpa; zu delectatio v. → delectatio; zu peccatum v., v. ab eventu, v. ex causa & v. in genere → peccatum sub b.
in leicht verzeihlicher oder lässlicher Weise.
- Zu peccare venialiter → peccare sub b.
a) das Wort im Allgemeinen betreffend.
b) das Zeitwort betreffend.
- Zu nomen verbale → nomen sub a.
a) Wort im Allgemeinen, unter welchem ebenso wohl ein Zeitwort (↓ sub b), als ein Nennwort oder Name (→ nomen sub a) verstanden werden kann, synonym mit vox (← sub b): definitio verbi supra posita datur de verbo communiter sumpto, 1 perih. 5 d; hoc nomen verbum imponitur vel a verberatione aeris vel a boatu, secundum quod verbum nihil aliud est, quam verum boans, verit. 4. 1 ob. 8; vgl. ib. ad 8; vox autem, quae non est significativa, verbum dici non potest, th. I. 34. 1 c; verbum est terminus huius actus, qui est dicere, nihil enim dicitur, nisi verbum, 1 sent. 27. 2. 2. 1 ob. 3.
- Als Arten des verbum gehören hierher: 1. verbum aedificatorium (quodl. 7. 7. 18 ad 2) = das erbauliche oder auferbauliche Wort. 2. v. aeternum (verit. 4. 1 ad 6) = das ewige Wort (Gottes). 3. v. alterius & v. proprium (1 sent. 27. 2. 2. 1 ob. 3) = das Wort eines andern und das eigene Wort oder der Name eines andern und der eigene Name. 4. v. animae impressum sive rei, v. animi sinu cogitatum sive in corde enuntiatum sive speciei vocis & v. vocis sive quod est angelus (ib. 2. 1 c) = das der Seele (von einer Sache) eingeprägte Wort oder der Name einer Sache (quia est immediata similitudo ipsius, ib.), das im Innern der Seele gedachte oder im Herzen ausgesprochene Wort oder das Wort, welches in einem Phantasiebilde des mit dem Munde ausgesprochenen Wortes besteht (quod est in imaginatione, quando scilicet quis imaginatur voces, quibus intellectus conceptum proferre valeat, ib.) und das Wort des Mundes (quod est angelus, scilicet nuntius intelligentiae, ib.) oder das einen Boten (des Gedankens) darstellende (→ v. expressivum) Wort; vgl. v. cordis. 5. v. animi sinu cogitatum, → v. animae impressum. 6. v. cordis sive mentis sive intellectus sive mentale sive intelligibile, v. interius & v. vocis sive vocale sive vocabile sive exterius (th. I. 27. 1 c; 36. 2 ad 5; 42. 5 c; 107. 1 c; I. II. 93. 1 ad 2; cg. III. 97; IV. 11, 13 & 14; 1 sent. 11. 1. 1 ad 4; 27. 2. 1 c & 2 c; pot. 1. 3 ad 1 s. c.; 9. 5 c; verit. 4. 1 c; quodl. 5. 5. 9 c; declar. 3) = das Wort der Vernunft (quicumque enim intelligit, ex hoc ipso, quod intelligit, procedit aliquid intra ipsum, quod est conceptio rei intellectae, ex vi intellectiva proveniens et ex eius notitia procedens. Quam quidem conceptionem vox significat et dicitur verbum cordis significatum verbo oris, th. I. 27. 1 c; vgl. ib. 28. 4 ad 1; de verbo hominis mentali, quod nihil est aliud, quam quiddam mente conceptum, quo homo exprimit mentaliter ea, de quibus cogitat, ib. I. II. 93. 1 ad 2; species intelligibilis, quae est principium operationis intellectualis, differt a verbo cordis, quod est per operationem intellectus formatum, quodl. 5. 5. 9 c; vgl. intentio sub d), das innere oder innerlich gesprochene Wort, unter welchem bald das Wort der Vernunft, bald die sinnliche Vorstellung des äußern, hörbaren Wortes zu verstehen ist (quando autem mens convertit se ad actu considerandum, quod habet in habitu, loquitur aliquis sibi ipsi; nam ipse conceptus mentis interius verbum vocatur, th. I. 107. 1 c; unde et ipsa intentio verbum interius nominatur, cg. IV. 11; vgl. ib. 13; pot. 9. 5 c; exemplar exterioris verbi . . . dicitur verbum interius, quod habet imaginationem vocis, verit. 4. 1 c) und das Wort des Mundes oder das äußere Wort (verbum enim vocale est quiddam ab ore hominis prolatum, th. I. II. 93. 1 ad 2; vgl. 1 sent. 27. 2. 1 c; primo et principalior interior mentis conceptus verbum dicitur, secundario vero ipsa vox interioris conceptus significativa, tertio vero ipsa imaginatio vocis verbum dicitur, th. I. 34. 1 c); vgl. v. animae impressum. 7. v. essentiale, v. notionale & v. personale (ib. 37. 1 c; 40. 1 ad 3; 1 sent. 27. 2. 2. 1 ob. 2 & 7, c & ad 6) = das die Wesenheit Gottes, das eine göttliche notio (← sub b) und das eine Person in Gott bezeichnende Wort (→ v. personale sub b). 8. v. expressivum sive manifestativum sive repraesentativum & v. factivum sive operativum (th. I. 34. 3 c & ad 5) = das (einen Gedanken) ausdrückende oder offenbarende (→ v. quod est angelus) und das schaffende oder bewirkende Wort. 9. v. exterius, → v. cordis. 10. v. factivum, → v. expressivum. 11. v. incarnatum (verit. 4. 1 ad 6 & 12) = das Fleisch gewordene Wort (Gottes). 12. v. in corde enuntiatum, → v. animae impressum. 13. v. increatum (th. I. 93. 8 ad 4) = das ungeschaffene Wort (Gottes). 14. v. intellectus, → v. cordis. 15. v. intelligibile, ≈ . 16. v. interius, ≈ . 17. v. iocosum & v. otiosum (ib. I. II. 88. 2 c; 2 sent. 40. 5 ad 8; 4 sent. 9. 4. 2 ad 3) = das Scherzwort und das mäßige oder unnütze Wort. 18. v. manifestativum, → v. expressivum. 19. v. mentale, → v. cordis. 20. v. mentis, ≈ . 21. v. notionale, → v. essentiale. 22. v. operativum, → v. expressivum. 23. v. otiosum, → v. iocosum. 24. v. personale, → v. essentiale. 25. v. proprium, → v. alterius. 26. v. rei, → v. animae impressum. 27. v. relativum (cg. IV. 34) = das eine Beziehung ausdrückende Wort. 28. v. repraesentativum, → v. expressivum. 29. v. sacramentale (th. III. 60. 7 ad 3) = das ein Sakrament zustande bringende Wort. 30. v. speciei vocis, → v. animae impressum. 31. v. temporale (1 sent. 8. 2. 3 ad 1) = das Zeitwort. 32. v. tertium (2 perih. 2 b) = das dritte Wort in einer Aussage, d. i. dasjenige Wort, welches in einer Aussage neben dem Subjekte und Prädikate zu unterscheiden ist, nämlich die Kopula. 32. v. vocabile sive vocale, → v. cordis. 34. v. vocis, ≈ & → v. animae impressum.
b) Zeitwort, der Gegensatz zu nomen (← sub a): (verbum est) vox significativa ad placitum, . . . quae consignificat tempus, . . . cuius nulla pars extra significat . . . et est semper eorum, quae de altero praedicantur, nota id est signum, quia scilicet nomina et participia possunt poni ex parte subiecti et praedicati, sed verbum semper est ex parte praedicati, 1 perih. 5 a; proprium autem verbi est, ut significet actionem vel passionem, ib.; vgl. ib. b-g; th. I. 13. 1 ob. 3 & ad 3; Aristoteles: De interpr. 3, 16. b. 6 sq.; verbum enim quodlibet resolvitur in hoc verbum est et participium; nihil enim differt dicere homo convalescens est et homo convalescit, 5 met. 9 c; vgl. 1 perih. 5 g.
- Zu casus verbi → casus sub e.
- Arten des verbum in diesem Sinne sind: 1. verbum activum & v. passivum (th. I. 41. 6 ad 1) = das aktive und das passive Zeitwort (quod significat actionem vel passionem procedentem a re, 1 perih. 4 a). 2. v. exceptae actionis sive impersonale & v. personale (th. I. 41. 6 ad 1; 1 sent. 7. 2. 1 c; 1 perih. 3 c & 4 g) = das Zeitwort von ausgenommener Tätigkeit oder das unpersönliche (z. B. tonat, pluit) und das persönliche Zeitwort (→ v. personale sub a). 3. v. finitum & v. infinitum (1 perih. 5 d & g & 8 b; 2 perih. 1 b & d) = das begrenzte oder bestimmte und das unbegrenzte oder unbestimmte Zeitwort (das ῥῆμα ἀόριστον des Aristoteles: De interpr. 3, 16. b. 14; z. B. non currit et non laborat, 1 perih. 5 d; vgl. v. negativum; huiusmodi dictiones in aliquo cum verbis conveniunt, deficiunt tamen a determinata ratione verbi, ideo vocat ea verba infinita. Et rationem nominis assignat, quia unumquodque eorum indifferenter potest dici de eo, quod est, vel de eo, quod non est, ib.). 4. v. imperativum & v. infiniti modi (ib. 5 a; th. III. 71. 3 c) = das befehlende Wort oder der Imperativ und das Wort von unbestimmter Form oder der Infinitiv. 6. v. infiniti modi, → v. imperativum. 7. v. infinitum, → v. finitum. 8. v. negativum (1 perih. 5 d & 8 b; 2 perih. 1 d) = das verneinende Zeitwort (differunt tamen huiusmodi verba [sc. infinita] a verbis negativis, quia verba infinita sumuntur in vi unius dictionis, verba vero negativa in vi duarum dictionum, 1 perih. 5 d; verbum infinitum in enuntiatione positum fit verbum negativum, 2 perih. 1 d). 9. v. passivum, → v. activum. 10. v. per se dictum (1 perih. 3 c; 2 perih. 1 d) = das für sich allein ausgesprochene Wort (id est extra enuntiationem positum, 2 perih. 1 d). 11. v. personale, → v. exceptae actionis. 12. v. substantivum (1 perih. 4 g) = das substantivische Zeitwort oder das Zeitwort, welches als Substantiv gebraucht wird.
c) Wort im Sinne einer göttlichen Person, d. i. die zweite Person in der Gottheit (= verbum Dei sive divinum, th. I. 34. 1 ad 1; cg. I. 53 & III. 59; declar. 7): Verbum est forma exemplaris, th. I. 3. 8 ad 2; in Verbo importatur (ist eingeschlossen) respectus ad creaturam, ib. 34. 3 c; Verbum est proprium nomen Filii, ib. 37. 1 c; cum proprio Filii, inquantum est Verbum, ib. 39. 8 c; quae est verbum ipsius, cg. I. 53.
d) Wort im uneigentlichen Sinne, Befehl: dicitur autem figurative quarto modo verbum id, quod verbo significatur vel efficitur, sicut consuevimus dicere hoc est verbum, quod dixi tibi vel quod mandavit rex, demonstrato aliquo facto, quod verbo significatum est, vel simpliciter enuntiantis vel etiam imperantis, th. I. 34. 1 c.
Scham: verecundia, quae est timor turpis, th. I. II. 24. 4 c; vgl. ib. II. II. 144. 4 c; verecundia dicitur esse bonum ex suppositione alicuius turpis commissi, ib. I. II. 39. 1 c; verecundia non est timor de actu ipso peccati, sed de turpitudine vel ignominia, quae consequitur ipsum, quae est a causa extrinseca, ib. 42. 3 ad 4; vgl. ib. 41. 4 ad 2 & 3; verecundia, quae est timor turpitudinis, primo et principaliter respicit vituperium seu opprobrium, et quia vituperium proprie debetur vitio, sicut honor virtuti, ideo ex consequenti verecundia respicit turpitudinem vitiosam, ib. II. II. 144. 2 c; verecundia proprie loquendo non est virtus, ib. 1 c; quandoque verecundia dicitur virtus, cum sit quaedam laudabilis passio, ib.; vgl. ib. I. II. 24. 4 a; 2 eth. 9 i; 4 eth. 17 a-m.
- Über den Unterschied zwischen verecundia & erubescentia (→ timor) heißt es: si turpitudo timeatur in actu committendo, est erubescentia, si autem sit de turpi iam facto, est verecundia, th. I. II. 41. 4 c; vgl. verit. 26. 4 ad 7; 3 sent. 26. 1. 3 c.
Wahrscheinlichkeit.
- Zu cognitio per verisimilitudinem → cognitio sub b.
a) Wahrheit im allgemeinen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu falsitas (← sub a): alio modo (veritas) definitur secundum id, quod formaliter rationem veri perficit, et sic dicit Isaac (in libro De definitionibus), quod veritas est adaequatio rei et intellectus, verit. 1. 1 c; vgl. th. I. 16. 1 c & 2 ob. 2; 21. 2 c; veritatis est rectitudo sola mente perceptibilis, 1 sent. 19. 5. 1 ob. 4; ratio (Wesen) veritatis per prius (nach Weise des Frühern) in intellectu, quam in re, ib. c; veritas habet fundamentum in re, sed ratio eius completur per actionem intellectus, quando scilicet apprehenditur eo modo, quo est, ib.; vgl. ib. ad 5 & 3 c; verit. 1. 1 c, 5 ob. 12 & ad 12; veritas fundatur in esse rei magis, quam in quidditate, 1 sent. 19. 5. 1 c; vgl. ib. ad 7; veritas principaliter est in intellectu, secundario vero in rebus, secundum quod comparantur ad intellectum ut ad principium, th. I. 16. 1 c; est in intellectu divino quidem veritas proprie et primo, in intellectu vero humano proprie quidem et secundario, in rebus autem improprie et secundario, quia non nisi in respectu ad alterutram duarum veritatum, verit. 1. 4 c.
- Als Arten der veritas gehören hierher: 1. veritas absoluta & v. confesse se habens (6 eth. 2 f) = die an und für sich aufgefasste oder schlechthinige und die (mit dem richtigen Begehren) übereinstimmend sich verhaltende oder übereinstimmende Wahrheit (ἡ ἀλήθεια ὁμολόγως ἔχουσα τῇ ὀρέξει τῇ ὀρθῇ, Aristoteles: Eth. Nic. VI. 2, 1139. a. 30 sq.). 2. v. accidentalis & v. inseparabiliter communicata (verit. 1. 4 c) = die nichtwesentliche oder abtrennbar mitgeteilte und die unabtrennbar mitgeteilte Wahrheit. 3. v. actionis sive operis & v. vocis (ib. 6 c; Ioan. 8. 6 d) = die Wahrheit der Tätigkeit oder des Werkes (quando scilicet quis agit, quod convenit sibi secundum ordinem suae naturae, Ioan. 8. 6 d) und die Wahrheit des Wortes (qua quis profert ore, quod gerit corde et est in rerum natura, ib.). 4. v. aeterna (th. I. 16. 7 c; cg. II. 83 & 84; 1 sent. 19. 5. 3 c; verit. 1. 5 c) = die ewige (göttliche) Wahrheit. 5. v. cognitionis adquisitae, v. cognitionis infusae & v. cognitionis naturalis (th. I. 60. 1 ad 3) = die Wahrheit der erworbenen, die der eingegossenen und die der von Natur aus mitgegebenen Erkenntnis. 6. v. cognitionis infusae, → v. cognitionis adquisitae. 7. v. cognitionis naturalis, ≈ . 8. v. communis & v. particularis (ib. 16. 4 ad 3; I. II. 29. 5 c) = die allgemeine und die besondere Wahrheit. 9. v. confesse se habens, → v. absoluta. 10. v. contingens & v. necessaria (1 sent. 19. 5. 3 c) = die nichtnotwendige und die notwendige Wahrheit. 11. v. creata & v. increata (th. I. 16. 6 ad 1 & 7 ob. 1; II. II. 1. 1 ob. 2; 1 sent. 19. 5. 2 ob. 1 & a; verit. 1. 4 ad 7; 7. 1 ad 12) = die geschaffene und die ungeschaffene oder göttliche Wahrheit. 12. v. divina (th. I. 16. 5 ad 2 & 8 ad 2; II. II. 1. 1 c; cg. I. 1 & 62; III. 47; 1 sent. 19. 5. 2 c) = die göttliche Wahrheit, d. i. Gott selbst oder die Wahrheit in der Vernunft Gottes. 13. v. divinorum (cg. I. 3 & 9) = die Wahrheit der göttlichen Dinge. 14. v. doctrinae, v. iustitiae & v. vitae (th. I. 16. 4 ad 3 & 5 ad 5; 17. 1 c; 21. 2 c; II. II. 58. 4 ad 1; 109. 2 ad 3 & 3 ad 3; 4 sent. 38. 2. 4. 1 c; 46. 1. 1. 3 c & ad 3; Ioan. 8. 4 a & 6 d) = die Wahrheit der (vorgetragenen) Lehre (veritas enim doctrinae in veritate enuntiationis consistit, 4 sent. 46. 1. 1. 3 ad 3), die Wahrheit der Gerechtigkeit (nomen veritatis transfertur ad significandum adaequationem operum iustitiae ad rationes iustitiae, et haec est veritas, quam dicimus iustitiae veritatem, et secundum hoc ipsa iustitia idem, quod veritas est, ib. c) und die Wahrheit des Lebens (veritas autem vitae dicitur particulariter, secundum quod homo in vita sua implet illud, ad quod ordinatur per intellectum divinum, th. I. 16. 4 ad 3). 15. v. enuntiabilium sive enuntiationis sive praedicationis (ib. 7 c & 8 ob. 3; cg. I. 59 t; 1 sent. 19. 5. 1 c & ad 7 & 3 ad 5; 4 sent. 46. 1. 1. 3 ad 3; verit. 1. 5 ob. 3, 5 & 9 & ad 1 & 6 c; 4. 6 c & ad 1) = die Wahrheit der Urteile oder eines Satzes oder einer Aussage (enuntiabile enim et est in intellectu et est in voce. Secundum autem quod est in intellectu, habet per se veritatem. Sed secundum quod est in voce, dicitur verum enuntiabile, secundum quod significat aliquam veritatem intellectus, non propter aliquam veritatem in enuntiabili existentem sicut in subiecto. Sicut urina dicitur sana non a sanitate, quae in ipsa sit, sed a sanitate animalis, quam significat, th. I. 16. 7 c); vgl. v. opinionis & v. propositionis. 16. v. enuntiationis, → v. enuntiabilium. 17. v. essentialiter dicta sive per essentiam & v. participata (ib. 5 ad 2; I. II. 3. 7 c; vgl. cg. I. 60) = die wesenhafte und die teilgenommene Wahrheit. 18. v. extrinseca & v. inhaerens (verit. 1. 5 c) = die (einem Dinge) äußerliche (et sic denominantur omnes res verae a prima veritate, ib.) und die (ihm selbst) anhaftende oder innewohnende Wahrheit. 19. v. immortalis sive incorruptibilis sive perpetua (ib. ob. 13-15; cg. II. 83) = die unsterbliche oder unvergängliche oder immer währende Wahrheit. 20. v. immutabilis sive incommutabilis & v. mutabilis (th. I. 16. 8 c; cg. III. 47; 1 sent. 19. 5. 3 c; verit. 1. 4 ad 6) = die unveränderliche und die veränderliche Wahrheit. 21. v. improprie sive metaphorice sive similitudinarie und die v. proprie accepta sive dicta (verit. 1. 4 c & 7 c) = die im uneigentlichen oder figürlichen oder gleichnisartigen und die im eigentlichen Sinne aufgefasste oder so genannte Wahrheit. 22. v. incorruptibilis, → v. immortalis. 23. v. increata, → v. creata. 24. v. inhaerens, → v. extrinseca. 25. v. inseparabiliter communicata, → v. accidentalis. 26. v. intellectus & v. rei (th. I. 16. 1 c, 5 c, 8 c & ad 3; cg. I. 59 & 60; verit. 1. 4 ad 5 & 4. 6 c; quodl. 8. 3. 5 c) = die Wahrheit der Vernunft oder der Erkenntnis und die Wahrheit der Sache (veritas invenitur in intellectu, secundum quod apprehendit rem, ut est, et in re, secundum quod habet esse confirmabile intellectui, th. I. 16. 5 c; cum enim veritas intellectus sit adaequatio intellectus et rei, secundum quod intellectus dicit, esse quod est vel non esse quod non est, cg. I. 59; veritas rei est proprietas esse uniuscuiusque rei, quod stabilitum est ei, inquantum talis res nata est de se facere veram aestimationem et inquantum propriam sui rationem, quae est in mente divina, imitatur, ib. 60). 27. v. intellectuum sive rationum & v. rerum (1 sent. 19. 5. 3 ad 2; verit. 1. 5 c) = die Wahrheit der Begriffe oder Ideen der Dinge und die Wahrheit der Dinge selbst. 28. v. intelligibilis sive intelligibilium (cg. I. 4 & II. 83) = die Wahrheit des Intelligibelen oder Übersinnlichen. 29. v. interminabilis (ib. I. 8) = die unbegrenzbare oder unendliche Wahrheit. 30. v. iustitiae, → v. doctrinae. 31. v. litteralis (quodl. 3. 14. 30 c) = die buchstäbliche Wahrheit. 32. v. metaphorice accepta sive dicta, → v. improprie accepta sive dicta. 33. v. mutabilis, → v. immutabilis. 34. v. naturae (th. I. 119. 1 c; cg. III. 26; 4 sent. 44. 1. 2. 4 c; quodl. 8. 3. 5 a) = die Wahrheit der Natur und Wesenheit eines Dinges (unumquodque secundum ea, quae constituunt substantiam eius, habet naturae suae veritatem, cg. III. 26; secundum hoc aliquid dicitur esse de veritate humanae naturae, quia proprie pertinet ad esse humanae naturae, 4 sent. 44. 1. 2. 4 c). 35. v. naturalis speciei & v. significationis (verit. 1. 5 ob. 18 & c; quodl. 3. 2. 3 c) = die Wahrheit einer natürlichen Art oder die Wahrheit von etwas als zu einer Art von Naturdingen Gehörigem (vox dicitur vera veritate naturalis speciei, quando formatur debitis instrumentis et ex ore animalis profertur cum quadam imaginatione, quodl. 3. 2. 3 c) und die Wahrheit der Bezeichnung (sicut vox est vera veritate significationis, quando significat esse quod est, ib.). 36. v. necessaria, → v. contingens. 37. v. operis, → v. actionis. 38. v. opinionis & v. propositionis (th. I. 16. 8 ad 3 & 4; verit. 1. 5 ob. 7 & 10 ob. 4 c; 2. 12 ad 7) = die Wahrheit einer Meinung und die einer (sie aussprechenden) Behauptung (duplex est propositionis veritas, una, quando significat, quod accepit significare, sicut haec propositio Socrates sedet significat Socratem sedere, sive Socrates sedeat sive non sedeat; alia, quando significat illud, ad quod facta est, est enim facta ad hoc, quod significet esse, quando est, verit. 1. 10 ob. 4 c); vgl. v. enuntiabilium & v. enuntiationis. 39. v. participata, → v. essentialiter dicta. 40. v. particularis, → v. communis. 41. v. per essentiam, → v. essentialiter dicta. 42. v. perfectissima sive prima sive summa (th. I. 16. 5 c & 6 c; 62. 9 c; II. II. 1. 1 c; cg. I. 62; II. 84; III. 63 & 152; 1 sent. 19. 5. 1 c; verit. 1. 4 ad 6 & 5 ob. 1 & c; 1 perih. 3 b) = die vollkommenste oder erste (vgl. v. prima sub c) oder höchste Wahrheit. 43. v. perpetua, → v. immortalis. 44. v. praedicationis, → v. enuntiabilium. 45. v. prima, → v. perfectissima. 46. v. propositionis, → v. opinionis. 47. v. proprie accepta sive dicta, → v. improprie accepta. 48. v. pura sive purissima (th. I. II. 5. 1 ob. 2; cg. I. 61) = die (schlechtweg) reine oder die reinste Wahrheit, nämlich Gott. 49. v. rationum, → v. intellectuum. 50. v. rei, → v. intellectus. 51. v. rerum, → v. intellectuum. 52. v. sacrae Scripturae (nom. 1. 1) = die Wahrheit der h. Schrift (veritas enim sacrae Scripturae est quoddam lumen per modum radii derivatum a prima veritate, ib.). 53. v. sapientiae (th. I. 58. 5 ob. 3 & c) = die Wahrheit der (göttlichen) Weisheit. 54. v. scientiae (5 met. 17 a) = die Wahrheit der Wissenschaft. 55. v. signi (1 sent. 4. 2. 1 ob. 1; verit. 1. 8 ob. 2) = die Wahrheit des Zeichens (consistit in conformitate signi ad signatum, 1 sent. 4. 2. 1 ob. 1). 56. v. significationis, → v. naturalis speciei. 57. v. similitudinarie accepta sive dicta, → v. improprie accepta. 58. v. simplex (cg. I. 9) = die einfache Wahrheit, nämlich Gott. 59. v. speculativa (3 cael. 2 a) = die spekulative Wahrheit oder die Wahrheit der spekulativen Erkenntnis. 60. v. summa, → v. perfectissima. 61. v. vitae, → v. doctrinae. 62. v. vocis, → v. actionis.
b) Wahrheit per eminentiam im Sinne einer veritas rei: veritatem divinam, quae antonomastice (←) est veritas, cg. I. 1; illius summae naturae, quae est ipsa veritas, cum sit suum intellectum esse, ib. III. 47; illud tantum sua veritas est, quod est suum esse, quod est proprium soli Deo, ib. 51.
c) Wahrheit, wahres Urteil, wahrer Satz: si ergo loquamur de veritate, prout existit in intellectu secundum propriam rationem (Wesen), sic in multis intellectibus creatis sunt multae veritates, etiam in uno et eodem intellectu secundum plura cognita, th. I. 16. 6 c; remanet prima veritas, sed mutatur secunda, ib. 8 ad 3; vgl. ib. ad 4; hebraica veritas habet Elohim, ib. 39. 3 ob. 2; veritatem aliquam investigantes, cg. I. 2; huic etiam veritati sacra Scriptura testimonium perhibet, ib. 3; vgl. ib. 4 & 5; sicut ab una facie hominis resultant multae facies in speculo, ita ab una prima veritate resultant multae veritates, in mentibus hominum, cg. III. 47; vgl. th. I. 16. 6 c; verit. 1. 4 ad 8 s. c.
- Hierher gehören: 1. veritas demonstrativa (cg. I. 2) = die demonstrativ (vgl. demonstratio sub c) beweisbare Wahrheit. 2. v. fidei sive fidei christianae sive supernaturalis & v. rationis (ib. 7 t, 8 t & 9; th. II. II. 174. 3 c) = die christliche Glaubens- oder übernatürliche und die Vernunftwahrheit. 3. v. intelligibilis (th. I. 79. 8 c; II. II. 174. 2 ad 3 & 3 c; cg. III. 147; trin. pr. 1. 1 c) = die übersinnliche Wahrheit; vgl. v. intelligibilis sub a. 4. v. prima (th. I. 16. 4 ad 5 & 6 ad 1; cg. I. 8 t) = die erste d. i. zuerst von uns erkannte Wahrheit; vgl. v. prima sub a. 5. v. primorum principiorum (verit. 1. 4 ad 5) = die aus den ersten Erkenntnisprinzipien bestehende Wahrheit. 6. v. rationis, → v. fidei. 7. v. supernaturalis, ≈ .
d) Wirklichkeit: idolum est Deus secundum opinionem et non secundum veritatem, th. I. 13. 10 ob. 2; ut veritas responderet figurae, ib. III. 46. 10 ad 2; ad ostendendum veritatem naturae assumptae, ib. 50. 1 c; aliquod phantasma esset, et non veritas carnis, cg. IV. 55; ad demonstrandam suae resurrectionis veritatem, ib. 83.
- Arten der veritas im Sinne von Wirklichkeit sind: veritas aeternitatis & v. gratiae (Ioan. 8. 4 a) = die Wirklichkeit der Ewigkeit und die der Gnade.
e) Wahrhaftigkeit: virtus, quae dicitur veritas, non est veritas communis, sed quaedam veritas, secundum quam homo in dictis et factis ostendit se, ut est, th. I. 16. 4 ad 3; vgl. ib. 21. 2 ad 2; I. II. 60. 5 c; fides enim nostra regulatur secundum veritatem divinam, ib. I. II. 64. 4 c; alio modo potest dici veritas, qua aliquis verum dicit, secundum quod per eam aliquis dicitur verax, et talis veritas sive veracitas necesse est quod sit virtus, ib. II. II. 109. 1 c; vgl. ib. ad 3 & 2 c; hoc autem ad virtutem veritatis pertinet, ut in suis factis et dictis aliquis talem se exhibeat, qualis est, cg. I. 93; vgl. 4 sent. 17. 3. 2. 3 c; 2 eth. 9 f; 4 eth. 15 a.
a) wahr, wirklich, der Gegensatz zu falsus, apparens und similitudinarius (←): verum nominat id, in quod tendit intellectus, th. I. 16. 1 c; verum . . . est bonum intellectus, 1 perih. 3 b; vgl. 1 phys. 10 c; proprium autem obiectum intellectus est verum, th. I. II. 3. 7 c; veri enim ratio (Wesen) consistit in adaequatione rei et intellectus, verit. 1. 3 c; nihil aliud est verum, quam esse quod est, vel non esse quod non est, 1 perih. 13 g; cum verum sit in intellectu, secundum quod conformatur rei intellectae, necesse est, quod ratio veri ab intellectu ad rem intellectam derivetur, ut res etiam intellecta vera dicatur, secundum quod habet aliquem ordinem (Hinordnung) in intellectum, th. I. 16. 1 c; vgl. verit. 1. 2 c; licet verum proprie non sit in rebus, sed in mente, res tamen interdum vera dicitur, secundum quod proprie actum (Wirklichkeit) propriae naturae consequitur, cg. I. 60; animae et res aliae verae quidem dicuntur in suis naturis, secundum quod similitudinem illius summae naturae habent, quae est ipsa veritas, ib. III. 47; sicut verum per prius (nach Weise des Frühern) invenitur in intellectu, quam in rebus, ita etiam per prius invenitur in actu intellectus componentis et dividentis, quam in actu intellectus quidditates rerum formantis, verit. 1. 3 c; verum per prius dicitur de veritate intellectus, et de enuntiatione dicitur, inquantum est signum illius veritatis, de re autem dicitur, inquantum est causa, 1 sent. 19. 5. 1 c; vgl. 2 sent. 37. 1. 2 ad 1; 1 perih. 7 a.
- Als Arten des verum gehören hierher: 1. verum absolute sive absolutum sive simpliciter & v. ex suppositione (th. I. 16. 6 c; I. II. 64. 3 c; 1 cael. 26 b; 6 eth. 2 f) = das unbedingt oder schlechtweg oder einfachhin und das bedingnisweise Wahre. 2. v. a contingenti sive contingens sive non necessarium & v. ex necessitate sive necessarium (th. I. II. 10. 2 ad 2; 1 anal. 44 c) = das nichtnotwendig und das notwendig Wahre (praeter vera necessaria, quae non contingunt aliter se habere, sunt quaedam vera non necessaria, quae contingit aliter se habere, 1 anal. 44 c). 3. v. actu & v. secundum potentiam (1 phys. 9 b) = das in Wirklichkeit und das der Möglichkeit nach Wahre. 4. v. commune & v. particulare (th. I. 20. 1 c; 55. 1 c) = das allgemeine und das besondere Wahre oder das Wahre im Allgemeinen und das im Besondern. 5. v. contemplabile (verit. 15. 2 ad 5) = das Wahre, welches zum Objekte der Betrachtung gemacht werden kann. 6. v. contingens, → v. a contingenti. 7. v. effective & v. essentialiter (1 perih. 3 b) = das seinem Wirken und das seinem Wesen nach Wahre. 8. v. enuntiabile sive in enuntiatione, v. intellectus sive in intellectu sive in mente & v. in re sive in rebus (th. I. 16. 1 c & 7 c; 17. 4 ad 1; cg. I. 60; 1 perih. 7 a; 1 anal. 44 c; 6 met. 4 c) = das Wahre in einem durch hörbare Worte ausgesprochenen Satze, das Wahre im Denken der Vernunft und das Wahre in einem Dinge oder in den Dingen. 9. v. essentialiter, → v. effective. 10. v. ex necessitate, → v. a contingenti. 11. v. ex suppositione, → v. absolute. 12. v. formaliter & v. materialiter (th. II. II. 98. 1 ad 3; 1 perih. 3 b) = das formell und das materiell Wahre oder das Wahre der Wesenheit und das der Materie nach. 13. v. in causa, v. in signo & v. in subiecto (1 perih. 7 a; vgl. 1 sent. 19. 5. 1 c) = das Wahre in seiner Ursache, das in seinem Zeichen und das in seinem Subjekte (dicitur autem in enuntiatione esse verum vel falsum sicut in signo intellectus veri et falsi; sed sicut in subiecto est verum vel falsum in mente, . . . in re autem sicut in causa, quia . . . ab eo, quod res est vel non est, oratio vera vel falsa est, 1 perih. 7 a). 14. v. in compositione & v. in divisione (1 anal. 44 c; 6 met. 4 c) = das Wahre in der Bejahung und das in der Verneinung eines Urteils. 15. v. in compositis & v. in simplicibus (1 perih. 3 b) = das Wahre in dem (durch das Denken der Vernunft) Zusammengesetzten oder in dem Urteil und das Wahre in dem Einfachen oder in den (nicht voneinander ausgesagten) Vorstellungen der Vernunft. 16. v. in divisione, → v. in compositione. 17. v. in enuntiatione, → v. enuntiabile. 18. v. in intellectu, ≈ . 19. v. in mente, ≈ . 20. v. in re sive in rebus, ≈ . 21. v. in signo, → v. in causa. 22. v. in simplicibus, → v. in compositis. 23. v. in subiecto, → v. in causa. 24. v. intellectus, → v. enuntiabile. 25. v. intellectus practici & v. intellectus speculativi (th. I. II. 57. 5 ad 3; vgl. ib. 64. 3 c; 6 eth. 2 f) = das Wahre der praktischen und das der spekulativen oder theoretischen Vernunft. 26. v. intellectus speculativi, → v. intellectus practici. 27. v. maxime (8 phys. 2 a; 2 met. 2 a) = das am meisten Wahre oder das Wahrste (sequitur, quod illud, quod est posterioribus causa, ut sint vera, sit verissimum, 2 met. 2 a). 28. v. necessarium, → v. a contingenti. 29. v. non necessarium, ≈ . 30. v. particulare, → v. commune. 31. v. per accidens & v. per se sive secundum se (1 cael. 26 b; 2 cael. 25 f; vgl. th. I. 16. 1 c) = das nebenbei oder durch einen Nebenumstand und das durch sich selbst oder gemäß seiner selbst Wahre. 32. v. per alia notum & v. per se notum (1 perih. 14 f) = das durch was andres und das durch sich selbst erkannte Wahre. 33. v. per participationem (th. I. II. 3. 7 c) = das Wahre nach Weise der Teilnahme oder das teilgenommene Wahre, welches dem v. per essentiam d. i. dem wesenhaften Wahren entgegengesetzt ist. 34. v. per se, → v. per accidens. 35. v. per se notum, → v. per alia notum. 36. v. secundum potentiam, → v. actu. 37. v. secundum se, → v. per accidens. 38. v. simpliciter, → v. absolute. 39. v. universaliter (2 cael. 25 f) = das allgemeine Wahre. 40. v. veritate naturalis speciei & v. veritate significationis (quodl. 3. 2. 3 c) = das Wahre durch die Wahrheit einer natürlichen Art und das Wahre durch die Wahrheit der Bezeichnung; vgl. veritas naturalis speciei & v. significationis unter veritas sub a. 41. v. veritate significationis, → v. veritate naturalis speciei.
- Ens et verum convertuntur, → convertere sub a. Esse et verum convertuntur, ≈ . Nihil est adeo verum, quin voce possit negari, . . . quaedam autem adeo vera sunt, quod eorum opposita intellectu capi non possunt (1 anal. 19 a) = nichts ist so sehr wahr, dass es in Worten nicht geleugnet werden könnte, einiges ist aber in dem Grade wahr, dass sein Gegenteil nicht einmal gedacht werden kann. Verum et bonum subiecto quidem convertuntur, . . . sed secundum rationem invicem se excedunt, → bonus sub a.
b) wahrhaftig, wahrheitsliebend, aufrichtig: circa verum medius est ille, qui dicitur verus, 2 eth. 9 f; vgl. 4 eth. 15 h & i.
Spur im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes: vestigium, secundum quod hic sumitur, metaphorice accipitur, et sumitur ad similitudinem vestigii proprie dicti, quod est impressio quaedam confuse ducens in cognitionem alicuius, cum non repraesentet ipsum, nisi secundum partem, scilicet pedum et secundum inferiorem superficiem tantum; tria ergo considerantur in ratione (Begriff) vestigii, scilicet similitudo, imperfectio similitudinis et quod per vestigium in rem, cuius est vestigium, devenitur, 1 sent. 3. 2. 1 c; imago in hoc differt a vestigio, quod vestigium est confusa similitudo alicuius rei et imperfecta, imago autem repraesentat rem magis determinate secundum omnes partes et dispositiones partium, ex quibus etiam aliquid de interioribus rei percipi potest, ib. 3. 1 c; vestigium enim demonstrat motum alicuius transeuntis, sed non qualis sit, th. I. 45. 7 c; perturbatio irae usque ad exteriora membra perducitur, et maxime ad illa membra, in quibus expressius lucet vestigium cordis, sicut in oculis et in facie et in lingua, ib. I. II. 48. 4 c; sicut pes ab aeterno fuisset causa vestigii, si ab aeterno fuisset impressus in pulvere, cg. I. 43; aliquale vestigium in se divinae imitationis retinent, ib. 8; dicitur in eis esse trinitatis vestigium, ib. IV. 26; apostolorum vestigia imitantur, ib. 96.
a) Weg, Gang, Lauf im allgemeinen Sinne dieser Wörter: non remanet amplius via, th. I. 1. 8 c; est quasi in quadam via, qua debet tendere ad patriam, ib. 113. 4 c; vgl. ib. II. II. 24. 4 c; secunda via talis est, cg. I. 13; insunt ut in via ad naturam, ib. III. 65.
- Zu prius in via generationis & temporis → prior sub a.
- Als Arten der via gehören hierher: 1. via apprehensionis (verit. 13. 3 ad 7) = der Weg der Wahrnehmung. 2. v. communis sive publica (regim. 2. 12; Ps. 24 d) = der allgemeine oder öffentliche Weg. 3. v. corporalis & v. spiritualis (th. II. II. 43. 1 c; 3 met. 1 b) = der körperliche und der geistige Weg; vgl. v. intelligibilis & sensus & v. pedum. 4. v. fidei & v. rationis (cg. I. 4) = der Weg des (christlichen) Glaubens und der der Vernunft. 5. v. infinitatis (verit. 2. 9 c) = der Weg der Unendlichkeit. 6. v. intelligibilis & v. sensus (th. I. II. 100. 6 ad 1; cg. III. 143) = der übersinnliche und der sinnliche Weg; vgl. v. corporalis & spiritualis. 7. v. iudicii (verit. 13. 3 ad 7) = der Weg des Urteils. 8. v. meriti & v. orationis (4 sent. 45. 2. 1. 1 c) = der Weg des Verdienstes und der des Gebetes (est differentia inter istas duas vias, . . . quia meritum innititur iustitiae, sed orans impetrat petitum ex sola liberalitate eius, qui oratur, ib.). 9. v. morum & v. pedum (quodl. 1. 7. 14 ob. 3) = der Weg der Sitten und der der Füße oder der Weg des sittlichen Lebens und der mit den Füßen zurücklegbare Weg. 10. v. naturae (cg. I. 20) = der Gang der Natur. 11. v. naturalis cognitionis & v. revelationis (trin. 2. 2. 3 c) = der Weg der natürlichen Erkenntnis und der der Offenbarung. 12. v. pedum, → v. morum. 13. v. persuasiva (1 sent. 31. 1. 2 c) = der Weg der Überredung oder Überzeugung. 14. v. publica, → v. communis. 15. v. rationis, → v. fidei. 16. v. regia (regim. 2. 12) = der königliche Weg. 17. v. sensus, → v. intelligibilis. 18. v. spiritualis, → v. corporalis. 19. v. revelationis, → v. naturalis cognitionis.
b) Weg des Lebens, Reise zum himmlischen Vaterlande, der Gegensatz zu patria (← sub b): cognoscimus Deum in via per similitudinem eius in creaturis resultantem, th. I. 56. 3 c; finis autem viae hominis est mors sua, 2 sent. 7. 1. 2 c; homo in mundo est sicut in via, Ps. 5 e.
c) Methode, Verfahren, synonym mit modus (← sub c), processus (← sub b) und ratio (← sub o).
- Arten der via in diesem Sinne sind: 1. via abstractionis (th. I. 89. 4 ad 1) = die Methode der Abstraktion. 2. v. affirmationis, v. negationis sive remotionis sive quae est per remotionem, v. causalitatis sive quae est per causalitatem & v. eminentiae sive quae est per eminentiam (cg. I. 14; 1 sent. 22. 1. 2 ob. 2; 35. 1. 1 c; vgl. nom. 7. 4) = die Methode der Bejahung, die der Verneinung, die der Ursächlichkeit und die des Hervorragens, m. a. W. die Methode, nach welcher etwas von einem Dinge bejaht, diejenige, nach welcher etwas von ihm verneint, diejenige, nach welcher etwas von ihm als der Ursache desselben bejaht, und diejenige, nach welcher etwas in Form einer unendlichen Steigerung von ihm bejaht wird. 3. v. assimilationis (cg. III. 25) = die Methode der Verähnlichung. 4. v. causalitatis, → v. affirmationis. 5. v. compositionis & v. resolutionis (cg. II. 100; III. 41; nom. 2. 5; trin. 2. 2. 1 ad 3; 3 phys. 1 b; 2 cael. 4 c; 2 met. 1 e; 5 met. 21 a) = die Methode der Zusammensetzung und die der Auflösung oder die synthetische und die analytische Methode; vgl. v. procedendi ad cognitionem veritatis. 6. v. definitionis & v. demonstrationis (cg. III. 39; trin. 2. 2. 4 c) = die Methode der Definition und die des Beweises, welcher etwas als notwendig wahr seiend dartut. 7. v. demonstrationis, → v. definitionis. 8. v. divisionis & v. inductionis (2 anal. 4 a) = die Methode der Teilung bei Bildung eines Schlusses (proceditur enim via divisionis, cum accepto aliquo communi, quod per multa dividitur, remoto uno concluditur alterum, ib.) und die der Hinaufführung (in welcher per singularia ad universale geschlossen wird, ib.). 9. v. eminentiae, → v. affirmationis. 10. v. inductionis, → v. divisionis. 11. v. inquisitionis sive inventionis & v. iudicii (th. I. 79. 8 c & 9 c; trin. 2. 2. 1 ad 3) = die Methode der Aufsuchung oder Auffindung und die des Urteilens oder der Beurteilung (ratiocinatio humana secundum viam inquisitionis vel inventionis procedit a quibusdam simpliciter intellectis, quae sunt prima principia, et rursus in via iudicii resolvendo redit ad prima principia, ad quae inventa examinat, th. I. 79. 8 c; vgl. 1 anal. 1 a & 35 a). 12. v. inventionis, → v. inquisitionis. 13. v. iudicii, ≈ . 14. v. motus (cg. II. 21) = die Methode der Bewegung. 15. v. negationis, → v. affirmationis. 16. v. procedendi ad cognitionem veritatis (2 met. 1 e) = die Methode zur Erkenntnis der Wahrheit (est autem duplex via procedendi ad cognitionem veritatis. Una quidem per modum resolutionis, secundum quam procedimus a compositis ad simplicia et a toto ad partem, . . . et in hac via perficitur cognitio veritatis, quando pervenitur ad singulas partes distincte cognoscendas. Alia est via compositionis, per quam procedimus a simplicibus ad composita, qua perficitur cognitio veritatis, cum pervenitur ad totum, ib.). 17. v. quae est per causalitatem, → v. affirmationis. 18. v. quae est per eminentiam, ≈ . 19. v. quae est per remotionem, ≈ . 20. v. remotionis, ≈ . 21. v. resolutionis, → v. compositionis. 22. v. speculativa (3 met. 1 b) = die bloß auf das Erkennen abzielende Methode.
a) Wanderer, Waller: ex persona viatoris, qui semper indiget ductore, procuratore et defensore, Ps. 30 c.
b) Erdenwaller, Pilger zum himmlischen Vaterlande, der Gegensatz zu comprehensor (← sub b): angeli non sunt viatores, sed comprehensores, th. I. 62. 9 a; cuilibet homini, quamdiu viator est, custos angelus deputatur, ib. 113. 4 c; secundum animam erat comprehensor, sed ratione passibilitatis corporis erat viator, ib. ad 1; ex hoc enim dicimur esse viatores, quod in Deum tendimus, qui est ultimus finis nostrae beatitudinis, ib. II. II. 24. 4 c; vgl. ib. 83. 11 c; aliquis dicitur viator ex hoc, quod tendit in beatitudinem, comprehensor autem dicitur ex hoc, quod iam beatitudinem obtinet, ib. III. 15. 10 c; vgl. comp. 1. 237.
witwenmäßig.
rächend, strafend.
Rache, Strafe: quod scilicet ira sit appetitus vindictae, mal. 12. 1 c; naturalius est homini, appetere vindictam iniuriarum illarum, quam ab hoc deficere, th. II. II. 157. 2 ad 2; vgl. ib. 158. 1 ad 3 & 7 c & ad 3.
- Zu zelus vindictae → zelus sub a.
- Arten der vindicta sind: vindicta iusta & v. iniusta (mal. 12. 3 ad 4 s. c.; vgl. ib. 1 c & 2 c; th. II. II. 157. 2 ad 2) = die gerechte und die ungerechte Rache.
auf gewaltsame Weise, mit Gewalt, der Gegensatz zu naturaliter, per naturam und voluntarie (←): quae violenter corrumpuntur, cg. II. 33; aut enim hoc fuit violenter, aut per naturam, ib. 83.
a) Gewalt, Zwang im weitern Sinne dieser Wörter, synonym mit coactio (←) und vis (← sub c), der Gegensatz zu natura (←), naturale und voluntarium (← sub a): violentia directe opponitur voluntario, sicut etiam et naturali. Commune est enim voluntario et naturali, quod utrumque sit a principio intrinseco, violentum autem est a principio extrinseco, th. I. II. 6. 5 c; si per se, vel per violentiam, vel per naturam, cg. I. 13; in hoc, quod aliquid patiatur et nihil ad actum conferat, violentiae definitio consistit, 3 sent. 23. 1. 1 c; hoc enim dicimus violentiam pati, quod per vim fortioris agentis removetur a propria inclinatione, 1 cael. 17 a; violentia enim est, cum aliquid agit secundum impetum exterioris agentis contra voluntatem vim passi, 5 met. 6 c; vgl. 3 eth. 1 d.
- Als Arten der violentia gehören hierher: violentia absoluta & v. voluntario mixta (cg. IV. 22) = die unbedingte oder einfachhinige d. i. die physische (ut quando totum principium est extra nihil conferente vim passo, puta cum aliquis vi impellitur ad motum, ib.) und mit etwas Freiwilligem vermischte (vgl. th. I. II. 6. 6 ad 1) d. i. die moralische Gewalt (ut cum aliquis vult facere vel pati, quod unius est contrarium voluntati, ut evadat, quod magis voluntati contrariatur, cg. IV. 22).
b) Gewaltsamkeit, Gewalttätigkeit: utitur quandoque quidem vi, quod pertinet ad violentias, th. II. II. 118. 8 c; vgl. mal. 13. 3 c. Die violentia in diesem Sinne ist eine filia der avaritia (←) .
gewaltsam, erzwungen im weitern und engern Sinne dieser Wörter, synonym mit coactus und involuntarius (←), der Gegensatz zu naturalis und voluntarius (←): violentum enim repugnat naturali, sicut et voluntario, quia utriusque principium est intra, violenti autem principium est extra, mal. 6. 1 c; vgl. cg. III. 88; hoc dicimus esse violentum, quod est contra inclinationem rei, th. I. 82. 1 c; violentum est praeter naturam, cg. I. 39; omne autem violentum est contra naturam, ib. II. 83; vgl. 1 cael. 4 b; 2 cael. 1 h & i; violentum est quasi excisio quaedam eius, quod est secundum naturam, 2 cael. 23 d; vgl. ib. 4 d; omne violentum est triste sive flebile, 5 met. 6 c; violenta non sunt culpabilia, ib.
- Violentum est, cuius principium est extra, nihil conferente vim passo (die Übersetzung der aristotelischen Stelle: βίαιον δὲ οὗ ἡ ἀρχὴ ἔξωθεν, τοιαύτη οὖσα ἐν ᾗ μηδὲν συμβάλλεται ὁ πράττων ἢ ὁ πάσχων, Eth. Nic. III. 1, 1110. a. 1 sqq.), cg. I. 19; vgl. ib. III. 88; 5 phys. 10 b; 8 phys. 7 c; 3 cael. 5 b; violentum est, cuius principium est extra, sed additur nihil conferente vim passo, quia ad id, quod agitur per metum, voluntas timentis aliquid confert, th. I. II. 6. 6 ad 1; hoc non sufficit ad rationem (Wesen) violenti, quod principium sit extra, sed oportet addere, quod nil conferat vim patiens. Quod non contingit, dum voluntas ab exteriori movetur; nam ipsa est, quae vult, ab alio tamen mota, ib. 9. 4 ad 2; violentum autem dicitur, cuius principium est extra, nil conferente eo, quod vim patitur, confert autem unumquodque ad id, in quod tendit secundum propriam inclinationem vel voluntariam vel naturalem, ib. II. II. 175. 1 c; violentum . . . est, cuius principium est extra, nil conferente vim passo, sicut si lapis sursum proiciatur, quia nullo modo, quantum de se est, ad hunc motum inclinatur, verit. 22. 5 c; vgl. 3 eth. 1 d.
- Arten des violentum im weitern Sinne des Wortes sind: violentum absolute sive simpliciter & v. secundum quid sive mixtum (th. I. II. 6. 5 ad 3; mal. 13. 4 ob. 8; 3 sent. 1. 3. 2 ad 1; 4 sent. 29. 1. 1 c; 3 eth. 1 d & e) = das schlechtweg oder einfachhin d. i. das physisch Gewaltsame und das beziehungsweise oder gemischt d. i. das moralisch Gewaltsame (duplex est coactio vel violentia. Una, quae facit necessitatem absolutam, et tale violentum dicitur violentum simpliciter, ut cum quis alium corporaliter impellit ad motum. Alia, quae facit condicionatam necessitatem, et hanc vocat Philosophus violentum mixtum, sicut cum quis proicit merces in mare, ne periclitetur, et in isto violento, quamvis hoc quod fit non sit per se voluntarium, tamen consideratis circumstantiis hic et nunc voluntarium est, 4 sent. 29. 1. 1 c).
jungfräulich.
Jungfrauschaft, Jungfräulichkeit, der Gegensatz zu commixtio virilis (vgl. pot. 1. 3 ad 6 c): nomen virginitatis a virore sumptum videtur, et sicut illud dicitur virens et in suo virore persistere, quod non est ex superabundantia caloris adustionem expertum, ita etiam virginitas hoc importat (bedeutet), quod persona, cui inest, immunis sit a concupiscentiae adustione, quae esse videtur in consummatione maximae delectationis corporalis, qualis est venereorum delectatio, th. II. II. 152. 1 c; virginitas est quaedam specialis virtus habens se ad castitatem, sicut magnificentia ad liberalitatem, ib. 3 c; vgl. ib. I. II. 64. 1 ob. 3 & ad 3; 4 sent. 33. 3. 2 c; in omnibus enim accipitur virginitas pro integritate corporis, 2 Cor. 11. 1; integritas membri corporalis per accidens se habet ad virginitatem, ipsa autem immunitas a delectatione, quae consistit in seminis resolutione, se habet materialiter, ipsum autem propositum perpetuo abstinendi a tali delectatione se habet formaliter et completive in virginitate, th. II. II. 152. 1 c; vgl. ib. 3 c; quodl. 5. 2. 3 c; 6. 10. 18 c; 2 sent. 20. 1. 2 ad 1; virginitas condividitur (wird unterschieden und zugleich nebengeordnet) viduitati et pudicitiae coniugali, th. II. II. 152. 3 ob. 5.
- Zu consilium virginitatis sive de v. → consilium sub b; zu votum v. → votum sub a.
Jungfrau (vgl. virginitas): potest tamen coniugatus melior esse, quam virgo, th. II. II. 152. 4 ad 2; solus ipse virgines benedicit, 4 sent. 25. 1. 1 c; vgl. ib. 38. 1. 5 c; perfectior est victoria virginum, quam viduarum, ib. 49. 5. 3. 1 ad 1.
- Virgo beata sive gloriosa sive virginum (th. III. 27. 1 ob. 1; praec. 10; 1 sent. 17. 2. 4 ad 1 s. c.; 4 sent. 49. 5. 3. 1 ob. 2) = die selige oder verherrlichte Jungfrau per eminentiam oder die Jungfrau aller Jungfrauen d. i. die Jungfrau Maria: beata autem virgo in originali est concepta, sed non nata, salut.; beatae virginis, quae a peccato originali et actuali immunis fuit, 1 sent. 44. 1. 3 ad 3; beata virgo in peccato originali fuit concepta, 3 sent. 3. 1. 1. 1 c; cum peccato originali concepta fuit, sed ab eo quodam speciali modo purgata fuit, comp. 1. 224; quae quidem virgo dicitur absolute, quae et ante partum et in partu et post partum virgo permansit, ib. 225.
a) die Kraft eines Dinges betreffend, von ihr ausgehend, synonym mit potentialis (← sub a).
b) der Kraft oder der Macht oder der Möglichkeit nach seiend, synonym mit potentialis (← sub b), der Gegensatz zu actualis (← sub a) und habitualis (←) .
c) tugendhaft, synonym mit virtuosus (← sub b), der Gegensatz zu vitiosus (←) .
der Kraft oder der Macht oder der Möglichkeit nach, synonym mit potentialiter (←), der Gegensatz zu actualiter (← sub b) und habitualiter (←): quidquid autem potest habere rationem entis et veri, totum est virtualiter in Deo, th. I. 19. 6 ad 2; sic est virtualiter omnia, cg. II. 15; aliud est habitualiter referre in Deum et aliud virtualiter, virt. 2. 11 ad 3.
a) kräftig, stark: quanto aliquod agens est virtuosius, tanto ad magis distans eius actio procedit, th. I. 8. 1 ob. 3; vgl. ib. ad 3; unumquodque agens tanto est virtuosius in agendo, quanto potentiam magis remotam ab actu (Wirklichkeit) in actum reducit (hinüberführt), cg. I. 43; quaedam etiam perfectiora et virtuosiora ex quibusdam imperfectioribus et infirmioribus, ib. III. 22; virtuosius est bonum in bonitate, quam in malitia malum, ib. 71; unumquodque quanto est magis unitum (→ unire), tanto est magis virtuosum et dignius, ib. IV. 1.
b) tugendhaft, synonym mit virtualis (← sub c), der Gegensatz zu vitiosus (←): inquantum est virtuosus, th. I. 5. 5 ad 3; bonum hominis est esse virtuosum vel sapientem, ib. 25. 6 c; est enim bonus et virtuosus, qui gaudet in operibus virtutum, ib. I. II. 34. 4 c; virtuosus namque secundum eam (sc. virtutem) dicitur bonus et opus eius bonum, cg. I. 92; quod ad propriam operationem bene se habet, dicitur virtuosum et bonum, ib. III. 25.
- Zu actus virtuosus → actus sub a; zu conversatio v. → conversatio sub b; zu habitus v. → habitus sub d; zu ira v. → ira sub a; zu opus v. → opus sub d.
a) Kraft, Vermögen, Fähigkeit, d. i. nächstes Prinzip einer Tätigkeit, synonym mit potentia, potestas (← sub b) und vis (← sub a): nomen virtutis secundum sui primam impositionem videtur in quandam violentiam sonare, unde in III. Caeli et Mundi (2, 301. b. 17 sqq.) dicitur, quod motus accidentalis id est violentus est, qui est a virtute id est a violentia, non cum auxilio naturae, 3 sent. 23. 1. 3. 1 c; vgl. 3 cael. 7 f; virtus significat principium motus vel actionis, th. I. II. 26. 2 ad 1; vgl. ib. 41. 1 ad 1; cg. I. 43; virtus ponitur media inter substantiam et operationem, pot. 1. 1 ob. 14; virtus hic non sumitur pro habitu, . . . sed communiter pro omni eo, quod potest esse principium alicuius operationis vel motus, 3 sent. 27. 1. 1 ad 1; vgl. nom. 4. 12; semper virtus nominat principium alicuius, 4 sent. 1. 1. 4. 2 c; virtus dicitur, secundum quod est principium actionis et tenet se ex parte (gehört zu) causae efficientis, ib. 46. 1. 1. 2 ad 1.
- Als Arten der virtus gehören hierher: 1. virtus absoluta (4 sent. 41. 1. 3. 1 c) = die beziehungslos verstandene oder an und für sich genommene Kraft. 2. v. activa & v. passiva (th. I. 19. 8 c; 79. 4 ob. 3; I. II. 23. 4 c; 41. 1 c; 78. 2 ob. 3; III. 32. 4 ob. 2; cg. I. 20 & 29; II. 57, 86 & 98; trin. pr. 1. 1 c; 1 cael. 25 f) = die Kraft, etwas zu wirken, und die Kraft, etwas zu leiden (haec est differentia inter virtutes activas et passivas, quod passivae non possunt exire in actum propriae actionis, nisi moveantur a suis activis, sicut sensus non sentit, nisi moveatur a sensibili; sed virtutes activae possunt operari sine hoc, quod ab aliquo moveantur, sicut patet in viribus animae vegetabilis, trin. pr. 1. 1 c); vgl. potentia activa et passiva unter potentia sub a. 3. v. adiuncta (th. II. II. 48. 1 c) = die hinzugefügte Kraft. 4. v. aestimativa & v. cogitativa (ib. I. 81. 3 c; 85. 7 c; cg. II. 60. & 73; 2 sent. 24. 2. 1 c) = die sinnliche Urteilskraft des Tieres und die des Menschen. 5. v. affectiva sive appetitiva & v. apprehensiva (th. I. 19. 6 ad 2; 20. 1 c; 59. 3 ad 2; 81. 1 c & 2 ad 2; I. II. 58. 1 c; cg. I. 72; II. 74; III. 10 & 109; 2 sent. 24. 1. 3 a) = die begehrende und die erkennende Kraft (operatio virtutis apprehensivae perficitur in hoc, quod res apprehensae sunt in apprehendente, operatio autem virtutis appetitivae perficitur in hoc, quod appetens inclinatur in rem appetibilem, th. I. 81. 1 c); vgl. v. cognitiva. 6. v. aliena & v. propria (ib. III. 43. 4 c; 2 sent. 15. 1. 1 ad 1; quodl. 12. 10. 14 c; 1 anal. 37 c; 7 phys. 6 a) = die fremde und die eigene Kraft; vgl. v. propria sub d. 7. v. animae & v. corporis (cg. II. 55 & 89) = die Kraft der Seele und die des Körpers. 8. v. animalis & v. naturalis (th. I. II. 55. 1 ob. 5; cg. IV. 55; somno 4 c) = die sensitive und die (rohe) Naturkraft; vgl. v. gratuita & naturalis. 9. v. appetitiva, → v. affectiva. 10. v. apprehensiva, ≈ . 11. v. apprehensiva deforis & v. apprehensiva deintus (pot. anim. 4) = die von außen und die von innen her wahrnehmende Kraft. 12. v. apprehensiva deintus, → v. apprehensiva deforis. 13. v. attractiva & v. repulsiva (th. I. II. 23. 4 c; 4 phys. 1 f) = die Kraft der Anziehung und die der Abstoßung. 14. v. augmentativa, v. nutritiva & v. generativa (th. I. 77. 3 c; 78. 2 ad 4; 111. 4 ob. 2; cg. II. 89; III. 21; nom. 8. 2; pot. 3. 8 ad 13) = die Kraft des Wachstums, die der Ernährung und die der Erzeugung. 15. v. caelestis sive corporis caelestis sive caeli & v. corporum inferiorum (th. I. 45. 8 ad 3; 71. 1 ad 1; 92. 1 c; quodl. 12. 9. 13 c; 1 cael. 6 b; 2 cael. 4 l) = die himmlische Kraft oder die Kraft eines Himmelskörpers und die der niedern oder sublunarischen Körper. 16. v. caeli, → v. caelestis. 17. v. clavium (th. III. 84. 3 ad 3; cg. IV. 72; 4 sent. 20. 1. 1. 2 c) = die Schlüsselgewalt der Kirche. 18. v. cogitativa, → v. aestimativa. 19. v. cognitiva sive cognoscitiva & v. operativa (th. I. 5. 4 ad 1; 12. 4 c; 14. 2 ad 1; 17. 3 c; 51. 3 ad 2; cg. I. 31, 61, 76 & 89; II. 59, 60 & 96; III. 77 & 94; pot. 10. 4 c) = die erkennende und die wirkende oder schaffende Kraft (omne cognoscens per virtutem cognoscitivam coniungitur obiecto et non e converso, sicut et operans omne per virtutem operativam coniungitur operato, cg. II. 59). 20. v. collativa (th. I. 117. 1 c; I. II. 45. 4 c) = die vergleichende Kraft, unter welcher nicht bloß die Vernunft, sondern auch das sinnliche Abschätzungsvermögen (vgl. cogitativus) des Menschen zu verstehen ist. 21. v. communis sive universalis & v. particularis sive particulata sive propria sive contracta sive determinata (ib. I. 19. 6 c; cg. II. 100; III. 77, 80 & 99; nom. 8. 1; 2 sent. 15. 1. 1 c & ad 1 & 2; 1 cael. 6 b) = die allgemeine und die besondere (vgl. v. aliena) oder beschränkte (vgl. v. finita) Kraft. 22. v. completa & v. incompleta sive imperfecta (2 sent. 18. 1. 2 c; 4 sent. 1. 1. 4. 2 ad 1) = die vollständige und die unvollständige oder unvollkommne Kraft. 23. v. concretiva sive unitiva (3 sent. 27. 1. 1 c & ad 2) = die zusammenwachsen machende oder einigende Kraft. 24. v. consecrativa (th. III. 82. 1 ad 1) = die heiligende Kraft. 25. v. contracta, → v. communis. 26. v. conversiva (ib. 1. 119. 1 ad 4; 2 sent. 8. 1. 4. 1 ad 1) = die umwandelnde Kraft. 27. v. corporalis sive corporea & v. incorporea sive spiritualis (th. I. 51. 3 ad 2; 75. 6 ad 1; 115. 1 c; I. II. 33. 2 c; cg. II. 22, 86 & 89; III. 81; IV. 74; pot. 6. 6 c) = die körperliche und die unkörperliche oder geistige Kraft. 28. v. corpore utens sive organo utens sive organi corporei sive organo affixa & v. organo corporeo non utens (th. I. 84. 6 c; 85. 6 c; I. II. 2. 6 c; 6. 1 ad 2; 1 sent. 3. 1. 3 ob. 7) = die (zu ihrer Tätigkeit) des Körpers oder eines körperlichen Organs sich bedienende und die eines solchen sich nicht bedienende Kraft. 29. v. corporea, → v. corporalis. 30. v. corporis, → v. animae. 31. v. corporis caelestis, → v. caelestis. 32. v. corporum inferiorum, ≈ . 33. v. corruptibilis & v. incorruptibilis (cg. I. 65) = die vergängliche und die unvergängliche Kraft. 34. v. creata sive creaturae & v. increata sive Dei sive divina (th. I. 14. 5 c; II. II. 27. 5 c; III. 43. 4 c; 84. 3 ad 3; cg. II. 22; III. 56; nom. 8. 1; 1 sent. 43. 1. 2 ad 3; 4 sent. 1. 4. 2 ad 1; pot. 6. 9 ad 16) = die geschaffene und die ungeschaffene oder göttliche Kraft oder die Kraft des Geschöpfes und die des Schöpfers oder Gottes. 35. v. creativa & v. productiva (th. I. 32. 1 c; 70. 1 c; cg. II. 86) = die erschaffende oder etwas aus nichts hervorbringende und die etwas aus einem andern hervorbringende Kraft. 36. v. creaturae, → v. creata. 37. v. defectiva sive deficiens & v. effectiva (th. I. 5. 4 c; cg. III. 6 & 10) = die mangelhafte oder in ihrem Wirken ablassende und die (ihre volle Wirkung) hervorbringende Kraft. 38. v. Dei, → v. creata. 39. v. determinata, → v. communis. 40. v. diffusiva (th. I. II. 1. 4 ad 1) = die auseinander gießende oder ausbreitende Kraft. 41. v. divina, → v. creata. 42. v. effectiva, → v. defectiva. 43. v. elementaris sive elementi (cg. III. 99; quodl. 12. 9. 13 c) = die elementare Kraft oder die Kraft eines Elementes der Natur. 44. v. elementi, → v. elementaris. 45. v. excellentiae (1 cael. 25 d) = die Kraft des Hervorragens oder die hervorragende Kraft. 46. v. expulsiva (2 sent. 20. 1. 2 ad 6) = die austreibende Kraft. 47. v. executiva sive exequens sive imperata & v. imperativa sive imperans (th. I. II. 17. 2 ob. 1 & ad 1; cg. III. 10; 2 sent. 18. 2. 3 ad 1) = die etwas ausführende und die es befehlende Kraft. 48. v. finita & v. infinita (th. I. 7. 2 ob. 2; 45. 5 ad 3; 52. 2 c; II. II. 27. 5 c; III. 75. 7 a; cg. I. 43; II. 59; III. 55; nom. 1. 2 & 8. 1; pot. 6. 3 ad 9; 1 cael. 6 b, 15 b & 18 e) = die endliche (vgl. v. communis) und die unendliche Kraft. 49. v. formativa sive seminativa (th. I. 71. 1 ad 1; 118. 2 ad 2; I. II. 63. 4 ob. 3; II. II. 26. 10 ad 1; cg. II. 86, 88 & 89; 2 sent. 18. 2. 3 c & ad 4; 4 sent. 44. 1. 3. 2 ad 3; 7 met. 6 g & 7 d) = die formende oder Zeugungskraft (quae est in semine in iis, quae ex semine generantur, th. I. 71. 1 ad 1; quae quidem virtus quantum ad modum operandi medius est inter intellectum et alias vires animae, 2 sent. 18. 2. 3 c). 50. v. generativa, → v. augmentativa. 51. v. germinativa (th. I. 62. 1 ad 2) = die Kraft des Hervorsprossens oder die Keimkraft. 52. v. gratuita sive infusa & v. naturalis (ib. II. II. 27. 5 c; pot. 6. 4 c) = die aus Gnade verliehene oder eingegossene (vgl. v. gratuita sive infusa sub e) und die natürliche oder von Natur aus vorhandene Kraft; vgl. v. animalis & naturalis. 53. v. gressiva (th. I. II. 18. 1 ad 2) = das Gehvermögen. 54. v. hierarchica (2 sent. 10. 1. 2 ad 2) = die hierarchische oder dem Gliede einer Hierarchie als solchem zukommende Macht. 55. v. illuminativa (th. III. 82. 3 ad 3; pot. 4. 2 ad 6 & 8 c) = die erleuchtende Kraft im eigentlichen und übertragenen Sinne des Wortes. 56. v. imaginaria sive imaginativa (th. I. 76. 2 ob. 4; 84. 6 ad 2) = die Einbildungskraft. 57. v. immaterialis & v. materialis (ib. 79. 3 ob. 3; 84. 6 c; cg. I. 20 & 63; 1 cael. 18 e) = die unstoffliche oder unkörperliche und die stoffliche oder körperliche Kraft; vgl. v. corporalis. 58. v. imperans sive imperativa, → v. executiva. 59. v. imperata, ≈ . 60. v. imperfecta, → v. completa. 61. v. incompleta, ≈ . 62. v. incorporea, → v. corporalis. 63. v. incorruptibilis, → v. corruptibilis. 64. v. increata, → v. creata. 65. v. inferior & v. superior (th. I. 85. 7 c; cg. II. 100; III. 77; 2 sent. 15. 1. 1 c) = die unter- und die übergeordnete Kraft. 66. v. infinita, → v. finita. 67. v. infusa, → v. gratuita. 68. v. inquisitiva, v. interpretativa & v. manifestativa (th. I. II. 45. 4 c; cg. IV. 13; 2 sent. 3. 1. 6 c; 1 perih. 6 d) = die untersuchende, die verdolmetschende und die kundmachende Kraft oder die Kraft der Untersuchung, die der Verdolmetschung oder sprachlichen Ausdrückung der Gedanken (per orationem virtus interpretativa interpretatur mentis conceptum, 1 perih. 6 d; vgl. ib. 1 a) und die der Offenbar-Machung. 69. v. instrumentalis & v. principalis agentis (th. III. 63. 5 ad 1; 4 sent. 1. 1. 4. 2 ad 1; 7. 1. 2. 3 ad 3; 8. 2. 3 c & ad 9) = die Kraft des Werkzeugs und die der Hauptursache. 70. v. intellectiva sive intellectualis sive intelligibilis & v. sensitiva sive sensualis (th. I. 12. 2 c; 18. 3 c; 54. pr.; 57. 2 c; 79. 4 c; 101. 1 c; 105. 3 c; 111. 4 ob. 2; 112. 1 ad 3; cg. II. 66 & 96; III. 79 & 81; pot. anim. 4; mal. 16. 8 ad 15) = die übersinnlich und die sinnlich erkennende Kraft. 71. v. intellectualis, → v. intellectiva. 72. v. intelligibilis, ≈ . 73. v. intentionalis & v. quiescens in aliquo (unio. 5 ad 12) = die abbildliche oder nach Weise eines Abbildes auf etwas Anders übergegangene und die in einem Dinge verbleibende Kraft. 74. v. interpretativa, → v. inquisitiva. 75. v. intranea (cg. II. 89) = die innere Kraft. 76. v. locativa (th. I. 8. 2 c; 4 phys. 8 c) = die örtlich oder räumlich machende Kraft, m. a. W. das Vermögen, welches bewirkt, dass etwas an einem Orte oder in einem Raume ist. 77. v. manifestativa, → v. inquisitiva. 78. v. materialis, → v. immaterialis. 79. v. memorativa sive rememorativa (th. I. 84. 7 c; 85. 7 c; qu. anim. 13 c) = die Erinnerungskraft (quae in aliis quidem animalibus absque inquisitione suam operationem habet, in hominibus autem cum inquisitione et studio, unde in hominibus non solum est memoria, sed et reminiscentia, qu. anim. 13 c). 80. v. motiva (th. I. 19. 6 ob. 3; 49. 1 c; cg. I. 72; II. 35; III. 10; 2 sent. 25. 1. 3 c; 1 perih. 6 d) = die bewegende Kraft, unter welcher nicht bloß die örtlich bewegende, sondern auch jede andre Art von bewegender Kraft (z. B. der Wille) verstanden werden kann. 81. v. multiplicata & v. unita (th. I. 77. 2 ob. 2; II. II. 37. 2 ad 3; 4 sent. 49. 1. 4. 1 ob. 2; pot. 6. 3 ob. 10; caus. 17) = die vervielfältigte und die geeinte oder die in sich etwas Vielfaches und die in sich etwas Einfaches darstellende Kraft. 82. v. naturalis, → v. animalis & v. gratuita. 83. v. naturalis & v. supernaturalis (th. I. 12. 2 c; 42. 2 c; 63. 8 ad 2; 110. 4 ad 2; 111. 4 c; 115. 5 ad 1; I. II. 50. 1 c; 55. 1 c; III. 28. 1 ad 4; cg. III. 54, 57, 70 & 120; 4 sent. 1. 1. 4. 2 c; 1 perih. 6 d) = die natürliche (vgl. v. animalis & v. gratuita) und die übernatürliche Kraft oder die Kraft, welche der Natur eines Dinges gemäß ist, und diejenige, welche sie übersteigt. 84. v. nutritiva, → v. augmentativa. 85. v. operativa, d. i. das tätige Vermögen oder das Vermögen zu einer Tätigkeit, unter welcher man bald ein Schaffen oder Wirken im Gegensatze zu einem Erkennen (vgl. oben v. cognitiva), bald (z. B. th. I. 22. 2 ad 4; 54. 3 c; 55. 1 ad 3 & 2 c; 109. 2 c; cg. II. 56) eine Tätigkeit überhaupt versteht. 86. v. organi corporei, → v. corpore utens. 87. v. organo affixa, ≈ . 88. v. organo utens & organo corporeo non utens, ≈ . 89. v. participata & v. pura sive subsistens (th. I. 14. 2 ad 1; caus. 17) = die teilgenommene oder mitgeteilte und die reine oder für sich als solche existierende Kraft. 90. v. particularis, → v. communis. 91. v. particulata, ≈ . 92. v. passiva, → v. activa. 93. v. principalis, → v. instrumentalis. 94. v. productiva, → v. creativa. 95. v. propria, → v. aliena & communis. 96. v. pura, → v. participata. 97. v. quiescens in aliquo, → v. intentionalis. 98. v. rationalis (th. I. 62. 8 ad 2) = die dem vernünftigen Seelenteile angehörige Kraft. 99. v. regitiva (ib. I. II. 77. 3 c; mal. 3. 9 c; 7 met. 6 g; caus. 9 a) = die regierende oder beherrschende Kraft. 100. v. rememorativa, → v. memorativa. 101. v. repulsiva, → v. attractiva. 102. v. resuscitandi sive resuscitativa (cg. IV. 17) = die Kraft des Auferweckens oder Auferstehen-Machens. 103. v. sacramentalis sive sacramentaria (th. III. 82. 1 ad 1; 4 sent. 3. 1. 2. 2 ob. 5; verit. 14. 3 a) = die sakramentale Kraft (quae est in sacramentis, 4 sent. 1. 1. 4. 2 ad 1). 104. v. seminativa, → v. formativa. 105. v. sensitiva, → v. intellectiva. 106. v. sensualis, ≈ . 107. v. solaris (th. I. 13. 2 c) = die Kraft der Sonne. 108. v. speciei (ib. 119. 1 ad 3; 1 gener. 17 e) = die Kraft der Art, m. a. W. die Kraft, welche einem Dinge gemäß seiner Art zukommt. 109. v. spirandi sive spirativa (th. I. 36. 3 ad 2; 1 sent. 11. 1. 1 ad 2; 12. 1. 2 ad 3 & 3 c) = die Kraft des Hauchens. 110. v. spiritualis, → v. corporalis. 111. v. subsistens, → v. participata. 112. v. superior, → v. inferior. 113. v. supernaturalis, → v. naturalis. 114. v. unita, → v. multiplicata. 115. v. unitiva, → v. concretiva. 116. v. universalis, → v. communis. 117. v. visiva (th. I. 12. 2 c; 85. 7 c) = die Sehkraft, sowohl die geistige, als die körperliche. 118. v. vitalis (ib. 74. 3 ad 4) = die Lebenskraft.
- Nulla virtus activa agit ultra suum genus (cg. II. 86), oder: Nulla virtus activa se extendit ad ea, quae sunt supra speciem et naturam agentis (ib. III. 85) = keine wirkende oder schaffende Kraft ist über ihre Gattung oder über die Art und Wesenheit ihres Subjektes hinaus tätig, quia omne agens agit per suam formam (ib.). Nulla virtus datur alicui rei frustra (ib.) = keine Kraft wird einem Dinge zwecklos verliehen. Nulla virtus finita extendit se in infinitum (nom. 1. 2) = keine Kraft erstreckt sich mit ihrer Tätigkeit bis ins Unendliche, sed ad aliquem certum terminum concluditur (ib.). Nullius causae naturalis intentio se extendit ultra virtutem eius (cg. III. 74) = bei keiner Naturursache geht das Streben über ihre Kraft hinaus; esset enim frustra (ib.). Omnis virtus, quanto est fortior, tanto est magis unita, → unire. Omnis virtus, quanto est universalior, tanto est potentior (sensu 2 g) = je allgemeiner eine Kraft ist, desto mehr vermag sie. Omnis virtus, quanto magis est a corpore separata, tanto est fortior in operationibus suis (2 sent. 8. 1. 2 ob. 3) = je mehr eine Kraft von dem Körper losgetrennt oder unabhängig ist, desto stärker ist sie in ihrer Tätigkeit. Omnis virtus una operatione vel uno actu fertur in obiectum et in rationem formalem obiecti (cg. I. 76) = jede Kraft zielt mit einer und derselben Tätigkeit auf ihr Objekt und auf die formale Beziehung, nach welcher es ihr Objekt ist, sicut eadem visione videmus lumen et colorem, qui fit visibilis actu per lumen (ib.). Omnis virtus unita plus est infinita, quam multiplicata, → unire. Quanto aliqua virtus activa est fortior, tanto in remotiora suam actionem extendit (ib. 70; vgl. ib. III. 77) = je stärker eine schaffende oder wirkende Kraft ist, desto weiter reicht sie mit ihrer Tätigkeit. Quanto aliqua virtus est altior, tanto ad plura se extendit (th. II. II. 45. 3 ad 1; vgl. ib. I. II. 2. 5 ob. 3; cg. I. 75) = je höher eine Kraft ihrem Wesen oder ihrem Range nach steht, über desto mehr Objekte erstreckt sie sich. Quanto aliqua virtus est magis unita, tanto est magis infinita et ad plura se potest extendere, → unire. Quanto virtus est superior, tanto est magis unita, ≈ . Tanto maior virtus requiritur in agente, quanto potentia est magis remota ab actu (th. I. 45. 5 ad 3) = zur Hervorbringung einer Wirkung muss die Kraft einer Ursache um so größer sein, je weiter sie von der Ausübung ihrer auf die Wirkung hinzielenden Tätigkeit entfernt ist. Unaquaeque virtus tanto excellentior est, quanto ad altius bonum ordinatur (ib. II. II. 111. 5 c) = eine Kraft ist um so vorzüglicher, je erhabener ihr Objekt ist. Virtus facientis non solum consideratur ex substantia facti, sed etiam ex modo faciendi (ib. I. 45. 5 ad 3) = die Kraft eines Wirkenden wird nicht bloß aus der Substanz des Gewirkten, sondern auch aus der Art und Weise des Wirkens erkannt. Virtus, quanto est magis unita, tanto est fortior, → unire. Virtus, quanto est superior, tanto magis colligitur et unitur, e contrario vero virtus inferior dividitur et multiplicatur (cg. II. 100) = je höher eine Kraft dem Range oder dem Wesen nach steht, desto mehr ist sie in sich und ihrer Tätigkeit gesammelt und geeint, und umgekehrt ist eine niedrigere Kraft in sich und ihrer Tätigkeit geteilt und vervielfältigt, unde videmus, quod diversa genera sensibilium, quae quinque sensus exteriores percipiunt, una vis sensus communis apprehendit, ib. Virtus rei demonstrat substantiam eius (ib. III. 41) = die Kraft eines Dinges offenbart dessen Substanz und Wesenheit. Virtus sequitur naturam rei (ib. IV. 7) = die Kraft eines Dinges richtet sich nach dessen Natur und Wesenheit.
b) personifizierte Kraft, d. i. Kraft im Sinne eines persönlichen Wesens: omnes enim caelestes spiritus dicuntur et angeli et virtutes, th. I. 108. 5 ob. 1; vgl. ib. ad 1 & 6 c; proprium officium virtutum esse videtur corpora caelestia movere, quae sunt causa eorum, quae in natura inferiori aguntur, et hoc etiam ipsum nomen sonat, quia virtutes caelorum dicuntur, 4 sent. 48. 1. 4. 3 c; virtutes dicuntur illi spiritus, per quos signa frequentius fiunt, cg. II. 80; virtutes vero (connumerat) inter infimos, ib.; vgl. 2 sent. 9. 1. 3 c; comp. 1. 126; Eph. 1. 7.
c) Kraft, Macht, Möglichkeit zu einem Sein, synonym mit potentia (← sub d) und potestas (← sub e), der Gegensatz zu actus (← sub b) und habitus (← sub c): cum tota scientia virtute contineatur in principiis, th. I. 1. 7 c; anima intellectiva virtute continet id, quod sensitiva habet, ib. 76. 3 ad 4; formae elementorum manent in mixto non actu, sed virtute, ib. 4 ad 4; effectus virtute praeexistunt in causa, ib. 84. 2 c; conclusiones virtute continentur in primis principiis, ib. II. II. 44. 2 c; vgl. verit. 14. 11 c; caelum habet virtutem, ut sit semper, cg. I. 20; cui competit tota virtus essendi, ib. 28; nihil ei de virtute albedinis deesse potest, ib.; vgl. ib. 31, 55, 65 & 76; II. 30, 36 & 56; III. 56.
d) Tüchtigkeit, Tugend, synonym mit bonitas (← sub a) und perfectio (← sub b): virtus nominat quandam perfectionem, th. I. II. 55. 1 c; vgl. 7 phys. 6 a; proprie quidem virtus perfectio quaedam est, . . . communiter autem dicitur virtus omne, quod est bonum et laudabile in humanis actibus vel passionibus, th. II. II. 144. 1 c; virtus autem est bonitas quaedam, cg. I. 92; quia non potest aliquid alteri violentiam inferre, nisi per potentiam perfectam, secundum quam agat et non patiatur, inde tractum est nomen virtutis ad significandam omnem potentiam perfectam, sive qua potest aliquid in se ipso subsistere, sive qua potest operari, 3 sent. 23. 1. 3. 1 c; virtus secundum sui nominis rationem (Bedeutung) potentiae complementum designat, unde et vis dicitur, secundum quod res aliqua per potestatem completam, quam habet, potest sequi suum impetum vel motum; virtus enim secundum suum nomen potestatis perfectionem demonstrat. Unde Philosophus dicit in I. Cael. et Mund. (c. 11, 281. a. 11 sq.), quod virtus est ultimum in re de potentia. Quia vero potentia ad actum dicitur, complementum potentiae attenditur penes hoc, quod completam operationem suscipit. Quia vero operatio est finis operantis, cum omnis res secundum Philosophum in I. Cael. et Mund. (c. 3, 286. a. 8. sq.) sit propter suam operationem sicut propter finem proximum, unumquodque est bonum, secundum quod habet completum ordinem ad suum finem. Inde est, quod virtus bonum facit habentem et opus (Tätigkeit) eius reddit bonum, ut dicitur in II. Ethic. (c. 5, 1106. a. 15 sqq.), et per hunc etiam modum patet, quod est dispositio perfecti ad optimum, ut dicitur in VII. Phys. (c. 3), et haec omnia conveniunt virtuti cuiuscumque rei. Nam virtus equi est, quae facit ipsum bonum et opus ipsius; similiter virtus lapidis vel hominis vel cuiuscumque alterius. Secundum autem diversam condicionem potentiarum diversus est modus complexionis ipsius. Est enim aliqua potentia tantum agens, aliqua tantum acta vel mota, alia vero agens et acta. Potentia igitur, quae est tantum agens, non indiget ad hoc, quod sit principium actus aliquo inducto; unde virtus talis potentiae nihil est aliud, quam ipsa potentia. Talis autem potentia est divina, intellectus agens et potentiae naturales, unde harum potentiarum virtutes non sunt aliqui habitus, sed ipsae potentiae sunt in se ipsis completae. Illae vero potentiae sunt tantum actae, quae non agunt nisi ab aliis motae, nec est in eis agere vel non agere, sed secundum impetum virtutis moventis agunt, et tales sunt vires sensitivae secundum se consideratae, unde in III. Ethic. dicitur, quod sensus nullius actus est principium. Et hae potentiae perficiuntur ad suos actus per aliquid superinductum, quod tamen non inest eis sicut aliqua forma manens in subiecto, sed solum per modum passionis, sicut species (Bild) in pupilla. Unde nec harum potentiarum virtutes sunt habitus, sed magis ipsae potentiae, secundum quod sunt actu passae a suis activis. Potentiae vero illae sunt agentes et actae, quae ita moventur a suis activis, quod tamen per eas non determinantur ad unum, sed in eis est agere, sicut vires aliquo modo rationales. Et hae potentiae complentur ad agendum per aliquid superinductum, quod non est in eis per modum passionis tantum, sed per modum formae quiescentis et manentis in subiecto, ita tamen, quod per eas non de necessitate potentia ad unum cogatur, quia sic potentia non esset domina sui actus. Harum potentiarum virtutes non sunt ipsae potentiae, neque passiones, sicut est in sensitivis potentiis, neque qualitates de necessitate agentes, sicut sunt qualitates rerum naturalium, sed sunt habitus, secundum quos potest quis agere, cum voluerit, ut dicit Commentator in III. de Anima (t. c. 18), virt. 1. 1 c; vgl. ib. ad 6; virtus ex impositione sui nominis significat complementum activae potentiae (eines Vermögens zur Tätigkeit). Activa autem potentia duplex est, quaedam quidem, cuius actio terminatur ad aliquid actum extra, sicut in aedificatione actio terminatur ad aedificatum, quaedam vero est, cuius actio non terminatur ad extra, sed consistit in ipso agente, ut visio in vidente, ut habetur a Philosopho in IX. Metaph. (c. 8, 1050. a. 36). In his autem duabus potentiis diversimode sumitur complementum. Quidam enim actus primarum potentiarum, ut ibidem Philosophus dicit, non sunt in faciente, sed in facto; ideo complementum potentiae accipitur ibi penes id, quod fit, unde et virtus deferentis pondera dicitur esse in hoc, quod maximum pondus defert, ut patet in I. Cael. et Mund. (c. 11, 281. a. 11 sqq.), et similiter virtus aedificatoris in hoc, quod facit domum optimam. Sed quia alterius potentiae actus consistit in agente, non in aliquo acto, ideo complementum illius potentiae accipitur secundum modum agendi, ut scilicet debite et convenienter operetur, ex quo habet eius actus, ut bonus dicatur; et inde est, quod in huiusmodi potentiis virtus dicitur, quae opus bonum reddit, verit. 14. 3 c; virtus qualitercumque accipiatur, significat potentiae complementum, et inde est, quod virtus uniuscuiusque rei est, quae bonum facit habentem et opus eius bonum reddit, quodl. 4. 2. 2 c; virtus enim universaliter cuiuslibet rei est, quae bonum facit habentem et opus eius bonum reddit, unde virtus corporis dicitur, secundum quam bene se habet et bene operatur, ut sanitas, 7 phys. 5 e; omnis virtus subiectum, cuius est, facit bene habere et opus eius bene se habens. Sicut virtus oculi est, per quam et oculus est bonus et per quam bene videmus, quod est proprium opus oculi; similiter etiam virtus equi est, quae facit equum bonum et per quam equus bene operatur opus suum, quod est velociter currere et suaviter ferre ascensorem et audacter exspectare bellatores. Et huius ratio est, quia virtus alicuius rei attenditur secundum ultimum, quod potest, puta (z. B.) in eo, quod potest ferre centum libras, virtus eius determinatur non ex hoc, quod fert quinquaginta, sed ex hoc, quod centum, ut dicitur in I. Cael. et Mund. (c. 11, 281. a. 11 sqq.). Ultimum autem, ad quod potentia alicuius rei se extendit, est bonum opus. Et ideo ad virtutem cuiuslibet rei pertinet, quod reddat bonum opus. Et quia perfecta operatio non procedit, nisi a perfecto agente, consequens est, quod secundum virtutem propriam unaquaeque res et bona sit et bene operetur, 2 eth. 6 b; vgl. th. I. II. 21. 2 a; 56. 3 c; II. II. 17. 1 c; cg. I. 37 & 61; hebd. 3; potentiae naturales (quae secundum seipsas sunt determinatae ad suos actus) secundum seipsas dicuntur virtutes, th. I. II. 55. 1 c.
- Arten der virtus in diesem Sinne sind: 1. virtus divina & v. humana sive hominis (th. I. II. 55. 1 ob. 5 & 3 c; 56. 4 ob. 1; 58. 3 c & ad 3; 61. 1 c & ad 2 & 5 c; II. II. 58. 3 c; cg. I. 92 & 93; 3 sent. 23. 1. 3. 1 c; 1 cael. 25 c) = die göttliche (vgl. v. divina sub a & e) und die menschliche (vgl. v. humana sub e) Tugend (divinae virtutes nostrarum exemplares dicuntur, cg. I. 93; virtus humana est, quae bonum reddit actum humanum et ipsum hominem bonum facit, th. II. II. 58. 3 c). 2. v. exemplaris & v. exemplata (ib. I. II. 61. 1 ad 2 & 5 c; cg. I. 93 & 94; 3 sent. 33. 1. 4 a; 34. 1. 1 ad 6) = die vorbildliche und die abbildliche Tugend, oder die Tugend, wie sie in Gott, und die Tugend, wie sie im Menschen ist. 3. v. exemplata, → v. exemplaris. 4. v. hominis, → v. divina. 5. v. humana, ≈ . 6. v. propria (cg. I. 37) = die eigentümliche oder besondere Tugend.
e) Tugend des Menschen im Sinne eines habitus, der Gegensatz zu malitia und vitium (← sub b): virtutes sunt habitus, virt. 1. 1 c; vgl. 2 eth. 5 l; th. I. II. 55. 1 c; virtus est bona qualitas mentis, qua recte vivitur, qua nullus male utitur, th. I. II. 55. 4 ob. 1; vgl. ib. c; virt. 1. 2 ob. 1 & c; virtutes autem nihil aliud sunt, quam perfectiones quaedam, quibus ratio ordinatur in Deum et inferiores vires disponuntur secundum regulam rationis, th. I. 95. 3 c; virtus hominis erit habitus quidam, . . . ex quo homo fit bonus formaliter loquendo, sicut albedine fit aliquis albus, et per quem aliquis bene operatur, 2 eth. 6 b; de condicione virtutis est, ut virtuosus et firmiter et delectabiliter operetur, cg. III. 116; vgl. ib. 26 & 150; th. I. 18. 2 ad 2; I. II. 65 ob. 3 ob. 2; II. II. 104. 2 ad 3; delectatio est de necessitate virtutis et pertinet ad rationem (Wesen) ipsius, 1 eth. 13 e; vgl. 2 eth. 3 a-k; habitibus virtutum ad tria indigemus. Primo ut sit uniformitas in sua operatione; ea enim, quae ex sola operatione dependent, facile immutantur, nisi secundum aliquam inclinationem habitualem fuerint stabilita. Secundo ut operatio perfecta in promptu habeatur; nisi enim potentia rationalis per habitum aliquo modo inclinetur ad unum, oportebit semper, cum necesse fuerit operari, praecedere inquisitionem de operatione, sicut patet de eo, qui vult considerare nondum habens scientiae habitum, et qui vult secundum virtutem agere habitu virtutis carens, unde Philosophus dicit in III. Ethic. (c. 11, 1117. a. 22), quod repentina sunt ab habitu. Tertio ut delectabiliter perfecta operatio compleatur, quod quidem fit per habitum; qui, cum sit per modum cuiusdam naturae, operationem sibi propriam quasi naturalem reddit et per consequens delectabilem; nam convenientia est delectationis causa, unde Philosophus in II. Ethic. (c. 2, 1104. b. 4) ponit signum habitus delectationem in opere existentem, virt. 1. 1 c; duplex est delectatio, una quidem de obiecto actus, alia vero de ipso actu. Prima autem delectatio non est propria virtuti, quia est aliqua virtus, ad quam pertinet dolere de suo obiecto, scilicet poenitentia. Sed secunda delectatio, quae est de actu, est propria virtutis, quia unicuique habenti virtutem est delectabilis operatio, quae est secundum proprium habitum, unde etiam poenitens de dolore gaudet, ib. 4. 1 ad 14.
- Über das Verhältnis von virtus zu donum (← sub b) sc. Spiritus sancti heißt es: in homine est duplex principium movens; unum quidem interius, quod est ratio, aliud autem exterius, quod est Deus . . . Manifestum est autem, quod omne, quod movetur, necesse est proportionatum esse motori; et haec est perfectio mobilis, inquantum est mobile, dispositio, qua disponitur ad hoc, quod bene moveatur a suo motore. Quanto igitur movens est altior, tanto necesse est quod mobili perfectiori dispositione ei proportionetur; sicut videmus, quod perfectius oportet esse discipulum dispositum ad hoc, quod altiorem doctrinam capiat a docente. Manifestum est autem, quod virtutes humanae perficiunt hominem, secundum quod homo natus est moveri per rationem in his, quae interius vel exterius agit. Oportet igitur inesse homini altiores perfectiones, secundum quas sit dispositus ad hoc, quod divinitus moveatur. Et istae perfectiones vocantur dona non solum, quia infunduntur a Deo, sed quia secundum ea homo disponitur, ut efficiatur prompte mobilis ab inspiratione divina . . . Et hoc est, quod quidam dicunt, quod dona perficiunt hominem ad altiores actus, quam sint actus virtutum, th. I. II. 68. 1 c; vgl. ib. 8 c; virt. 2. 2 ad 17.
- Über das Verhältnis zwischen virtus & fructus → fructus sub b.
- Actus virtutis (th. II. II. 32. 1 ad 1; 4 sent. 4. 2. 2. 1 ad 3; 15. 1. 1. 1 c; vgl. actus sub a) = tugendhafte Tätigkeit (aliquid dicitur esse actus virtutis dupliciter. Uno modo materialiter, sicut actus iustitiae est facere iusta; et talis actus virtutis potest esse sine virtute, multi enim non habentes habitum iustitiae iusta operantur ex naturali ratione, vel ex timore, sive ex spe aliquid adipiscendi. Alio modo dicitur esse aliquid actus virtutis formaliter, sicut actus iustitiae est actio iusta eo modo, quo iustus facit, scilicet prompte et delectabiliter; et hoc modo actus virtutis non est sine virtute, th. II. II. 32. 1 ad 1). Modus virtutis (ib. I. II. 100. 9 c) = die Art und Weise, wie eine Tugend sich betätigt (modus autem virtutis in tribus consistit secundum Philosophum in II. Ethic. [c. 3, 1105. a. 30 sqq.] Quorum primum est, si aliquis operetur sciens, . . . Secundum autem est, ut aliquis operetur volens vel eligens et propter hoc eligens, in quo importatur duplex modus interior, scilicet voluntatis [des einfachen Wollens] et intentionis, . . . Tertium autem est, ut firme et immobiliter se habeat et operetur, ib.). Obiectum virtutis (virt. 5. 4 ad 5) = Objekt einer Tugend (aliquid dicitur esse obiectum virtutis dupliciter, uno modo sicut illud, ad quod virtus ordinatur sicut ad finem, sicut summum bonum est obiectum caritatis et beatitudo aeterna obiectum spei; alio modo sicut materia, circa quam operatur, ut ab ea in aliud tendens, et hoc modo delectationes coitus sunt obiectum temperantiae, non enim temperantia intendit huiusmodi delectationibus inhaerere, sed illas delectationes compescendo tendere in bonum rationis, ib.). Pars virtutis (th. II. II. 48. 1 c; 143. 1 c; vgl. pars sub a) = Teil einer Tugend (tribus ergo modis possunt assignari partes alicui virtuti. Uno modo ad similitudinem partium integralium, ut scilicet illae dicantur esse partes virtutis alicuius, quae necesse est concurrere ad perfectum actum virtutis illius . . . Partes autem subiectivae virtutis dicuntur species eius diversae . . . Partes autem potentiales alicuius virtutis dicuntur virtutes adiunctae, quae ordinantur ad aliquos secundarios actus vel materias, quasi non habentes totam potentiam principalis virtutis, ib. 48. 1 c).
- Hierher gehören als Arten: 1. virtus activa & v. contemplativa sive speculativa (ib. I. II. 3. 6 ob. 1; 57. 2 a & c; 68. 7 c; cg. I. 5 & 94; II. 83; 10 eth. 10 b) = die tätige und die betrachtende oder beschauende Tugend, m. a. W. die Tugend zu einem Handeln und Wirken und die zu einem Erkennen (virtus intellectualis speculativa est, per quam intellectus speculativus perficitur ad considerandum verum, th. I. II. 57. 2 c). 2. v. adiuncta sive secundaria & v. principalis (ib. 6 c; 61. 1 c & 3 c; II. II. 48. 1 c; 143. 1 c; 2 sent. 44. 2. 1 ob. 3 & ad 3; 3 sent. 33. 2. 1. 1 c & 2 c; virt. 5. 1 c; 2 eth. 8 b) = die (einer andern Tugend) hinzugefügte oder (ihr) untergeordnete und die hauptsächliche oder Haupttugend (illa, quae reducitur, quae adiuncta dicitur, habet pro obiecto id, quod est minus principale [in aliqua materia], 2 sent. 44. 2. 1 ad 3; virtutes principales dicuntur, quae sunt circa illud, quod est potissimum in materia vel materiis virtutum, 3 sent. 33. 2. 1. 1 c; quamvis possint dici principales, non tamen dicuntur cardinales ratione iam dicta, ib. 2 ad 1). 3. v. adquisita & v. gratuita sive infusa (th. I. II. 51. 4 c; 55. 4 c & ad 6; 63. 2 ad 2; 65. 3 c; 68. 1 c; 109. 2 c; III. 89. 1 c; 1 sent. 14. 2. 1. 1 ad 4; 17. 2. 3 ob. 4; 3 sent. 33. 2. 4. 2 ad 3; virt. 1. 10 c & 2. 2 c) = die (durch Übung) erworbene und die (von Gott) aus Gnade verliehene oder eingegossene (vgl. v. gratuita sive infusa sub a) Tugend. 4. v. animosa (nom. 8. 4) = die Tugend des Mutes. 5. v. architectonica sive imperans sive praecipiens sive praeceptiva & v. ministrans sive eliciens sive executiva (th. I. II. 57. 6 c; II. II. 60. 1 ad 4; 124. 2 ad 2; virt. 2. 5 c) = die baumeisterliche oder gebietende oder vorschreibende (vgl. v. motiva) und die dienende oder (eine befohlene Tätigkeit aus sich) hervorlockende oder ausführende Tugend. 6. v. bene consiliativa sive consiliativa & v. bene iudicativa (th. I. II. 57. 6 c; regim. 4. 24) = die Tugend, gut zu raten, und die Tugend, gut zu urteilen. 7. v. bene iudicativa, → v. bene consiliativa. 8. v. cardinalis (th. I. II. 61. 1 c & 3 c; II. II. 58. 8 ad 2 & 11 ad 1; 2 sent. 44. 2. 1 ob. 3 & ad 3; 3 sent. 33. 2. 1. 1 c & 2 c & ad 1; virt. 1. 12 ad 24; 5. 1 c) = die Angeltugend (virtutes cardinales dicuntur, ut dictum est, ad similitudinem cardinis, in quo motus ostii firmatur, 3 sent. 33. 2. 1. 2 c). 9. v. civilis sive politica, v. purgatoria & v. purgati animi (th. I. 21. 1 ad 1; 60. 4 c; I. II. 61. 5 c; cg. III. 85; 1 sent. 17. 1. 1 c; 2 sent. 40. 1. 5 c; 3 sent. 33. 1. 4 ad 2; virt. 5. 4 ad 7; verit. 26. 7 ad 6 & 8 ad 2) = die bürgerliche oder staatsbürgerliche Tugend, die das Herz läuternde Tugend und die Tugend des geläuterten Herzens (distinguit Macrobius harum virtutum tres gradus. Sunt enim politicae, secundum quod homo per eas in civilibus operibus rectificatur, purgatoriae autem, secundum quod civilibus utens ad quietem contemplationis aliquis anhelat; sed dicuntur purgati animi, inquantum aliquis, abiecto omni exercitio civilis vitae, quieti contemplationis totum se tribuit, 3 sent. 33. 1. 4 c). 10. v. communis sive generalis & v. determinata sive particularis sive specialis (th. II. II. 47. 5 c; 58. 5 c & ad 1, 6 c, 7 c & 8 ad 2; 2 sent. 44. 2. 1 ob. 3, a & c; 3 sent. 2. 1. 1 c; 2 eth. 8 b; 5 eth. 2 h; 3 a, b & e) = die allgemeine (vgl. sub 11) und die bestimmte oder besondere Tugend. 11. v. communis sive humana sive simpliciter & v. heroica sive superhumana sive divina (th. I. II. 54. 3 ob. 3 & c; 68. 1 ad 1; 3 sent. 34. 1. 1 c; Gal. 5. 6; 7 eth. 1 c & d; 3 pol. 12 d) = die gemeine (vgl. sub 10) oder gewöhnliche oder (rein) menschliche (vgl. v. humana sub d) oder einfachhin so genannte (vgl. v. secundum quid) und die heldenmäßige oder übermenschliche oder gottähnliche Tugend (si autem ea, quae hominis sunt, supra humanum modum quis exequatur, erit operatio non humana simpliciter, sed quodammodo divina. Unde Philosophus in VII. Ethic. [c. 1, 1145. a. 19 sq.] contra virtutem simpliciter dividit virtutem heroicam, quam divinam dicit eo, quod per excellentiam virtutis homo fit quasi Deus, 3 sent. 34. 1. 1 c). 12. v. completa sive perfecta & v. inchoata sive imperfecta sive deficiens (th. I. II. 49. 1 ad 3; 65. 1 c, 2 c & 4 c; II. II. 130. 1 ad 1; cg. III. 44; nom. 4. 22; virt. 11. 1 c; 3 pol. 11 d) = die vollständige oder vollkommene und die angefangene oder unvollkommene oder mangelhafte Tugend. 13. v. consiliativa, → v. bene consiliativa. 14. v. contemplativa, → v. activa. 15. v. deficiens, → v. completa. 16. v. determinata, → v. communis. 17. v. divina, ≈ & → v. intellectiva. 18. v. eliciens, → v. architectonica. 19. v. executiva, ≈ . 20. v. generalis, → v. communis. 21. v. gratuita, → v. adquisita. 22. v. heroica, → v. communis. 23. v. humana, ≈ . 24. v. imperans, → v. architectonica. 25. v. imperfecta, → v. completa. 26. v. inchoata, ≈ . 27. v. informis (virt. 2. 6 ad 11) = die ungeformte oder von der Liebe nicht durchdrungene Tugend. 28. v. infusa, → v. adquisita. 29. v. intellectiva sive intellectualis, v. moralis & v. theologica sive divina (th. I. 21. 1 ad 1; 95. 2 ad 3; I. II. 20. 3 ob. 2; 50. 4 c; 53. 1 c; 56. 6 ad 2; 57. 2 c, 3 ad 2 & 4 c; 58. 1 c & 3 ob. 3 & c; 60. 5 c; 61. 1 ad 2; 62. 1 c; 68. 1 ad 1 & 8 c; II. II. 4. 8 c; 17. 6 c; cg. I. 61; III. 10, 34 & 44; nom. 8. 4; 3 sent. 23. 1. 4. 3 c; virt. 1. 12 ob. 11 & c & 13 c; verit. 14. 3 ad 9; 7 phys. 6 c; 1 eth. 20 k; 2 eth. 1 a, 6 i & 7 b; 3 eth. 14 a; 6 eth. 2 a & 3 a) = die Tugend der Vernunft (si quidem igitur sit perfectiva intellectus speculativi vel practici ad bonum hominis actum, erit virtus intellectualis, th. I. II. 58. 3 c; ihrer sind fünf: scientia, sapientia, intellectus, prudentia, ars, ib. ob. 3; vgl. ib. 57. 2 c 4 c; II. II. 47. 5 c), die sittliche Tugend (quae est in parte animae appetitiva d. i. in dem niedern und höhern Begehrungsvermögen, ib. 53. 1 c; si autem sit perfectiva appetitivae partis, erit virtus moralis, ib. 3 c; ihrer sind elf: fortitudo, temperantia, liberalitas, magnificentia, magnanimitas, philotimia, mansuetudo, amicitia, veritas, eutrapelia & iustitia; vgl. ib. 60. 5 c; dicitur autem virtus moralis a more, secundum quod mos significat quandam inclinationem naturalem vel quasi naturalem ad aliquid agendum. Et huic significationi moris propinqua est alia significatio, qua significat consuetudinem; nam consuetudo quodammodo vertitur in naturam et facit inclinationem similem naturali. Manifestum est autem, quod inclinatio ad actum proprie convenit appetitivae virtuti, cuius est movere omnes potentias ad agendum, . . . Et ideo non omnis virtus dicitur moralis, sed solum illa, quae est in vi appetitiva, ib. 58. 1 c) und die theologische oder göttliche Tugend (huiusmodi principia dicuntur theologicae, tum quia habent Deum pro obiecto, inquantum per eas recte ordinamur in Deum, tum quia a solo Deo nobis infunduntur, tum quia sola divina revelatione in sacra Scriptura huiusmodi virtutes traduntur, ib. 62. 1 c). 30. v. ministrans, → v. architectonica. 31. v. moralis, → v. intellectiva. 32. v. motiva (virt. 2. 5 c) = die (eine andre zur Tätigkeit) bewegende Tugend; vgl. v. architectonica. 33. v. particularis, → communis. 34. v. perfecta, → v. completa. 35. v. perfecta in comparatione ad alterum & v. perfecta simpliciter (5 eth. 2 d) = die in Vergleich zu etwas oder beziehungsweise und die einfachhin oder schlechtweg vollkommene Tugend. 36. v. perfecta simpliciter, → v. perfecta in comparatione ad alterum. 37. v. politica, → v. civilis. 38. v. praecipiens sive praeceptiva, → v. architectonica. 39. v. principalis, → v. adiuncta. 40. v. purgati animi, → v. civilis. 41. v. purgatoria, ≈ . 42. v. secundaria, → v. adiuncta. 43. v. secundum quid & v. simpliciter sive simpliciter dicta (th. I. II. 56. 3 c; 65. 2 c; 5 eth. 2 h) = die beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und die einfachhin oder schlechtweg so genannte (vgl. v. communis) Tugend. 44. v. simpliciter, → v. communis & secundum quid. 45. v. simpliciter dicta, → v. secundum quid. 46. v. specialis, → v. communis. 47. v. speculativa, → v. activa. 48. v. spiritualis (1 Cant. 1; 2 Cant. 1 & 4) = die geistige Tugend. 49. v. superhumana, → v. communis. 50. v. theologica, → v. intellectiva. 51. v. vera (th. II. II. 23. 7 c) = die wahre oder echte Tugend.
- Virtus in medio sive in mediocritate consistit (cg. III. 48, 108, 131/132 & 136/137; virt. 1. 13 c) = die Tugend besteht in einer Mitte oder in dem Innehalten einer Mitte, nämlich der Mitte zwischen zwei Fehlern, welche sich wie Übermaß und Mangel zueinander verhalten; vgl. 2 eth. 11 a. Virtus in ratione est, → ratio sub a. Virtus moralis est habitus electivus in medietate consistens sive existens, ut sapiens determinabit (th. I. II. 64. 1 a; virt. 1. 13 c), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα, ... ὡς ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν (Eth. Nic. II. 6, 1106. b. 36 sqq.) = die sittliche Tugend ist ein wählender oder ein Wahlhabitus, welcher in der Mitte besteht, so wie sie der Weise bestimmt, m. a. W. ein Habitus des Wählens, welcher zwischen zwei entgegengesetzten Fehlern (quarum una se habet secundum abundantiam, altera vero secundum defectum, 2 eth. 11 a; vgl. ib. 6 i & 7 b) nach der Ansicht des Weisen die Mitte hält. Virtus moralis est quaedam medietas et est medii coniectatrix (2 eth. 6 i), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου (Eth. Nic. II. 5, 1106. b. 27 sq.) = die sittliche Tugend ist eine Art von Mitte, die Mitte nämlich zwischen zwei Fehlern, und zielt auch auf eine Mitte ab, inquantum scilicet respicit medium et medium operatur (ib.). Virtus moralis in medio consistit quoad nos determinata ratione (th. I. II. 64. 2 a; vgl. 2 eth. 7 b), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένη λόγῳ (Eth. Nic. II. 6, 1106. b. 36 sqq.) = die sittliche Tugend besteht in derjenigen Mitte mit Bezug auf uns, wie sie durch die Vernunft bestimmt wird, m. a. W. in einem Habitus der Wahl desjenigen, was nach dem Ausspruche unsrer Vernunft mit Bezug auf uns die Mitte zwischen zwei entgegengesetzten Fehlern hält (medium talium virtutum non accipitur secundum proportionem unius rei ad alteram, sed solum secundum comparationem ad ipsum virtuosum, et propter hoc in ipsis est medium solum secundum rationem quoad nos, th. II. II. 58. 10 c; vgl. virt. 1. 13 ad 17).
f) Kraft, Stärke, Macht, synonym mit fortitudo (← sub a), potentia (← sub c) und vis (← sub b): aliquis actus dicitur durare dupliciter, aut secundum essentiam, aut secundum virtutem sive effectum suum; sicut motio eius, qui lapidem proicit, durat per essentiam actus, dum manum lapidi movendo apponit, sed virtus motionis manet, dum lapis ex vi impulsionis primae movetur, 4 sent. 15. 4. 2. 3 c; sicut virtus motionis primae continue debilitatur, ut quandoque lapis impulsus quiescat, vel contrario modo moveatur, nisi iterum impellatur, ib.
- Als Arten der virtus sind hier anzuführen: 1. virtus affirmationis & v. negationis (1 perih. 8 g) = die Kraft der Bejahung und die der Verneinung. 2. v. coactiva (th. I. II. 90. 3 ad 2; II. II. 98. 2 ad 4; 2 sent. 25. 1. 2 ad 5) = die zwingende Kraft. 3. v. conclusionis sive inferendi (2 sent. 24. 2. 4 ad 3; 8 phys. 9 d) = die Kraft des Schlusses oder des Folgerns (tota virtus conclusionis ex primis principiis trahitur, 2 sent. 24. 2. 4 ad 3). 4. v. fomitis (ib. 32. 1. 1 c) = die Macht der bösen Begierlichkeit. 5. v. inferendi, → v. conclusionis. 6. v. negationis, → v. affirmationis. 7. v. principiorum (th. I. 58. 3 c; 4 sent. 18. 1. 1. 3 c) = die Kraft der Prinzipien. 8. v. quaestionis (1 gener. 5 a) = die Kraft oder Tragweite der Frage. 9. v. rationis (nom. 1. 1.; 8 phys. 9 c; vgl. ib. d; 1 gener. 5 c) = die Kraft des Beweisgrundes. 10. v. suffragiorum (quodl. 2. 7. 14 c) = die Kraft der Fürbitte.
g) höchste Kraftleistung, höchste Leistung, synonym mit fortitudo (← sub d) und potentia (← sub c): dicitur in alia translatione, virtus est ultimum potentiae, quia scilicet virtus rei determinatur secundum ultimum, in quod potest. Et hoc etiam habet locum in virtutibus animae; dicitur enim virtus humana, per quam homo potest in id, quod est excellentissimum in operibus humanis, scilicet in opere, quod est secundum rationem, 1 cael. 25 c; dicitur enim virtus uniuscuiusque id, quod ultimum potest, sicut hominis, qui potest ferre centum libras, virtus non est, quod ferat decem, sed quod ferat centum, quod est ultimum suae potentiae, 1 anal. 37 c; vgl. th. I. II. 55. 1 ob. 1 & 3 c; 56. 1 a; II. II. 23. 3 ob. 2; huiusmodi excellentia, secundum quam attenditur virtus rei, potest determinari vel secundum virtutem vel secundum rem. Secundum rem quidem, quando in ipsa re est excellentia, sicut dictum est de centum stadiis vel centum talentis; et secundum hanc excellentiam oportet determinari virtutem activam, quia quod potest agere in rem maiorem, potest etiam in rem minorem. Secundum virtutem autem attenditur excellentia, quando aliquid, quod non excellit in quantitate, requirit excellentiam virtutis, et hoc maxime videtur accidere circa potentias passivas; quanto enim aliquid est passibilius, tanto a minori potest moveri, 1 cael. 25 f; quandoque virtus dicitur id, ad quod est virtus, scilicet vel obiectum virtutis vel actus eius, sicut fides dicitur quandoque id, quod creditur, quandoque vero ipsum credere, quandoque autem ipse habitus, quo creditur. Unde quando dicitur, quod virtus est ultimum potentiae, sumitur virtus pro obiecto virtutis. Id enim, in quod ultimo potentia potest, est id, ad quod dicitur virtus rei; sicut si aliquis potest ferre centum libras et non plus, virtus eius consideratur secundum centum libras, non autem secundum sexaginta. Obiectio autem procedebat, acsi essentialiter virtus esset ultimum potentiae, th. I. II. 55. 1 ad 1; nomina virtutum sumuntur quandoque pro actibus earum, ib. 70. 1 ad 3; eodem nomine quandoque nominatur et virtus et actus virtutis, ib. II. II. 137. 1 ad 2; generaliter, quod virtuose fit, virtus dicitur, cg. IV. 12; virtus est ultimum in re de potentia, 1 sent. 24. 2. 1 ad 1; virtus est ultimum potentiae, quia perfectio potentiae mensuratur ex ultimo et maximo, quod quis potest, 3 sent. 23. 1. 3. 1 c; illa definitio Philosophi (sc. ultimum potentiae est actus) potest dupliciter intelligi. Uno modo materialiter, ut per virtutem intelligamus id, in quod virtus potest, quod est ultimum inter ea, in qua potentia potest, sicut virtus eius, qui potest ferre centum libras, est in eo, inquantum potest ferre centum libras, non inquantum ferre potest sexaginta. Alio modo potest intelligi essentialiter, et sic virtus dicitur ultimum potentiae, quia designat potentiae complementum, sive id, per quod potentia completur, sit aliud a potentia, sive non, virt. 1. 1 ad 6.
- Hierher gehörige Arten der virtus sind: 1. virtus demonstrationis (1 anal. 37 c) = die höchste Leistung des Beweises (hoc autem est maximum, quod potest facere demonstratio, scilicet quod faciat scire, ib.). 2. v. motus (2 cael. 8 c) = die höchste Leistung der Bewegung (id est maxima eius velocitas, ib.). 3. v. peccati (th. I. II. 55. 3 ad 1) = die höchste Leistung oder das Höchste der Sünde (virtus peccati dicitur lex, inquantum scilicet per legem occasionaliter est peccatum augmentatum et quasi ad maximum suum posse pervenit, ib.).
h) wunderbare Kraftleistung, Wunder, synonym mit miraculum (← sub a): ad hoc ponitur operatio (Bewirkung) virtutum, th. I. II. 111. 4 c; vgl. ib. ad 3; operatio virtutum se extendit ad omnia, quae supernaturaliter fieri possunt, ib. II. II. 178. 1 ad 1; secundum hoc miracula dicuntur virtutes, ib. ad 3.
i) Sinn, Bedeutung, synonym mit intellectus (← sub k), ratio (← sub q), sensus (← sub h), significatio (← sub a) und vis (← sub d): ex virtute vocabuli essentiam significet, th. I. 29. 4 c; prout sumitur in virtute duarum dictionum, ib. 36. 1 ad 1; vgl. 1 sent. 10. 1. 4 ad 1.
a) Kraft, Gewalt, Vermögen, Fähigkeit, d. i. nächstes Prinzip einer Tätigkeit, synonym mit potentia, potestas (← sub b) und virtus (← sub a): vis accipitur pro omni eo, quod est principium operationis perfectae, 3 sent. 23. 1. 3. 1 ad 3; vis dicitur, secundum quod res aliqua per potestatem completam, quam habet, potest sequi suum impetum vel motum, virt. 1. 1 c.
- Arten der vis in diesem Sinne sind: 1. vis aestimativa & v. cogitativa (th. I. 78. 4 ob. 5 & c; 115. 4 c) = die sinnliche Urteilskraft des Tieres und die des Menschen. 2. v. affectiva sive appetitiva & v. cognitiva sive cognoscitiva sive apprehensiva (ib. 5. 4 ad 1; 20. 1 ad 1; 57. 2 c; 80. 1 ob. 2, a & c; I. II. 6. 1 ad 1; 13. 1 c; 20. 3 ob. 1; 68. 1 c; II. II. 26. 1 ad 2 & 3; 180. 1 ob. 3 & a; cg. I. 55 & 61; II. 47 & 74; III. 10 & 130; verit. 14. 4 c; 24. 2 c) = das Begehrungs- und das Erkenntnisvermögen. 3. v. animalis sive sensitiva & v. intellectiva (th. I. 55. 1 ad 2; 96. 2 c; 112. 1 ad 3; 115. 5 ad 1; II. II. 175. 5 ad 3; cg. II. 89 & 96; III. 147; 1 perih. 14 f) = die sensitive oder sinnliche und die übersinnliche Kraft. 4. v. appetitiva, → v. affectiva. 5. v. apprehensiva, ≈ . 6. v. augmentativa, v. nutritiva & v. generativa (th. I. 78. 2 c; cg. II. 89; pot. 10. 2 ob. 8) = die Kraft des Wachstums, die der Ernährung und die der Erzeugung. 7. v. clavium (4 sent. 21. 2. 2 c) = die Schlüsselgewalt der Kirche. 8. v. cogitativa, → v. aestimativa. 9. v. cognitiva sive cognoscitiva, → v. affectiva. 10. v. collativa (th. I. 82. 2 ad 3; verit. 11. 1 ad 12) = die vergleichende Kraft. 11. v. concretiva sive unitiva & v. discretiva (th. I. 20. 1 ad 3; cg. II. 90; nom. 4. 9 & 12) = die zusammenwachsen machende (vgl. v. continuativa) oder einigende und die sondernde oder trennende Kraft. 12. v. concupiscibilis & v. irascibilis (th. I. II. 46. 1 ad 1; cg. III. 130; sensu 1 c) = das Vermögen des begierlichen und das des zornmütigen Strebens. 13. v. constrictiva (th. I. II. 97. 2 c) = die einschränkende Kraft. 14. v. continuativa (3 sent. 27. 1. 3 ad 2) = die in Zusammenhang bringende Kraft; vgl. v. concretiva. 15. v. corporalis sive materialis & v. spiritualis (th. I. 84. 6 c; I. II. 2. 6 c; II. II. 175. 5 ob. 3) = die körperliche oder stoffliche und die geistige oder geistartige Kraft. 16. v. deliberativa (ib. I. II. 74. 10 ob. 2) = die überlegende Kraft oder die Kraft der Überlegung. 17. v. deordinata (2 sent. 30. 1. 3 c) = die ungeordnete Kraft. 18. v. discretiva, → v. concretiva. 19. v. electiva (th. I. 83. 4 c) = die wählende Kraft oder das Wahlvermögen. 20. v. exterior & v. interior (ib. 78. 4 ob. 6; 81. 3 ad 3; I. II. 20. 3 ob. 1; cg. III. 147) = die äußere und die innere Kraft. 21. v. factiva & v. significativa (th. III. 78. 5 c) = die bewirkende und die bezeichnende oder hinweisende Kraft. 22. v. formativa sive seminativa (th. I. 69. 2 c; mal. 4. 8 ad 13) = die formende oder Zeugungskraft (quae operatur in semine, mal. 4. 8 ad 13). 23. v. generativa, → v. augmentativa. 24. v. illativa (2 phys. 5 d) = die folgernde Kraft oder die Kraft der Folgerung. 25. v. illuminativa, v. purgativa & v. perfectiva (th. III. 66. 3 ob. 1; 4 sent. 2. 1. 2 c; 8. 1. 1. 1 c) = die erleuchtende, die reinigende und die vollendende Kraft. 26. v. imaginaria sive imaginativa sive phantastica (th. I. 54. 5 ob. 3; 78. 4 ob. 6; 84. 6 ad 2; 93. 6 ad 4; 114. 4 ad 2; 115. 4 c; mal. 16. 12 ob. 3 & 4 c) = die Einbildungskraft oder Phantasie. 27. v. immutativa & v. productiva (th. I. 78. 3 ad 1; pot. 10. 4 c) = die verändernde und die hervorbringende Kraft oder die Kraft der Veränderung und die der Hervorbringung. 28. v. imperativa (4 sent. 18. 1. 1. 3 c) = die befehlende oder gebietende Kraft. 29. v. inferior (th. II. II. 15. 1 c; cg. III. 130) = die untergeordnete Kraft. 30. v. intellectiva, → v. animalis. 31. v. interior, → v. exterior. 32. v. irascibilis, → v. concupiscibilis. 33. v. irrationalis (th. I. II. 67. 1 ad 3) = die unvernünftige oder dem Einflusse der Vernunft entzogene Kraft; vgl. ib. 56. 6 ad 2. 34. v. materialis, → v. corporalis. 35. v. memorativa & v. reminiscitiva (ib. I. 78. 4 ob. 5 & c; 115. 4 c) = die Kraft der unwillkürlichen und die der willkürlichen Erinnerung. 36. v. motiva (ib. 36. 1 ad 3; 75. 3 ad 3; 78. 1 ad 4; cg. III. 10; qu. anim. 13 c) = die bewegende Kraft, unter welcher nicht bloß die örtlich bewegende, sondern auch jede andre bewegende Kraft verstanden werden kann. 37. v. naturae sive naturalis (th. I. 78. 2 ad 1; 93. 7 ob. 3; 96. 2 c; 119. 1 c; cg. II. 47; IV. 36) = die Naturkraft oder die Kraft, welche der Natur eines Dinges gemäß ist. 38. v. naturalis, → v. naturae. 39. v. perfectiva, → v. illuminativa. 40. v. phantastica, → v. imaginaria. 41. v. productiva, → v. immutativa. 42. v. purgativa, → v. illuminativa. 43. v. regenerativa (4 sent. 3. 1. 5. 2 c & exp.) = die wiedergebärende Kraft oder die Kraft der Wiedergeburt. 44. v. regitiva (th. I. II. 77. 3 c; mal. 3. 9 c) = die regierende oder leitende Kraft. 45. v. reminiscitiva, → v. memorativa. 46. v. sacramentalis (4 sent. 18. 1. 3. 1 c) = die sakramentale Kraft. 47. v. satisfactiva (th. III. 79. 5 c) = die genugtuende Kraft oder die Kraft der Genugtuung. 48. v. seminativa, → v. formativa. 49. v. sensitiva, → v. animalis. 50. v. significativa, → v. factiva. 51. v. spirativa (pot. 10. 2 ob. 8) = die hauchende Kraft oder die Kraft des Hauchens. 52. v. spiritualis, → v. corporalis. 53. v. unitiva, → v. concretiva.
b) Kraft, Stärke, Macht, synonym mit fortitudo (← sub a), potentia (← sub c) und virtus (← sub f).
- Als Arten der vis gehören hierher: 1. vis coactiva & v. directiva (th. I. II. 90. 3 ad 2; 96. 5 ad 3; II. II. 33. 6 c; 3 sent. 36. 1. 6 c) = die zwingende und die eine Richtung gebende Kraft. 2. v. demonstrationis (cg. I. 4) = die Kraft des Beweises, welcher etwas als notwendig wahr dartut. 3. v. directiva, → v. coactiva. 4. v. rationis (ib. 13) = die Stärke eines Beweisgrundes.
c) Gewalt, Zwang, synonym mit coactio (←) und violentia (← sub a): cum ergo vis a iuristis definiatur esse maioris rei impetus, qui repelli non potest, 4 sent. 29. 1. 1 ob. 3; per vim intelligit coactionem simpliciter, propter quod vim contra metum dividit, ib. c; vis id est coactio, ib. 34. 1. 1 c; secundum iura vim vi repellere licet cum moderamine inculpatae tutelae, th. II. II. 64. 7 c; si fiat vis in verbo, ib. I. 3. 8 ad 3; si non fiat vis in nomine, ib. II. II. 25. 11 c; vgl. mem. 4 e; ut tamen non fiat in hoc vis, cg. II. 75; movetur ex vi suae formae, ib. III. 23; aliquid esse ex vi suae formae, ib. IV. 64.
- Vis naturae (ib. I. 11; II. 47) = die Gewalt der Natur.
- Violentum est, cuius principium est extra, nihil conferente vim passo, → violentus.
d) Sinn, Bedeutung, synonym mit intellectus (← sub k), ratio (← sub q), sensus (← sub h), significatio (← sub a) und virtus (← sub i): si autem accipiatur hoc, quod dico Spiritus sanctus in vi unius dictionis, th. I. 36. 1 ad 1; ex vi illorum verborum, ib. 2 ad 3; prout sumitur in vi unius dictionis, ib. I. II. 6. 3 ad 2; alio modo sumitur in vi orationis, ib.; uno modo in vi orationis, alio modo in vi nominis, verit. 10. 10 ad 8; sumuntur in vi nominum, 1 perih. 5 a; nisi sumatur in vi nominis, ib. c; sumitur enim negatio apposita non in vi privationis, sed in vi simplicis negationis, ib. d; per locutionem habentem vim condicionalis propositionis, 7 phys. 1 b; sumuntur in vi unius nominis, 1 sent. 20. 1. 3. 1 c; habentem vim genetivorum duorum, ib. 34. 1. 2 ad 4.
sichtbar.
a) Sehen, Schauen, Anschauung: patet in nomine visionis, quod primo impositum est ad significandum actum sensus visus; sed propter dignitatem et certitudinem huius sensus extensum est hoc nomen secundum usum loquentium ad omnem cognitionem aliorum sensuum (dicimus enim Vide, quomodo sapit vel quomodo redolet vel quomodo est calidum) et ulterius etiam ad cognitionem intellectus, th. I. 67. 1 c; vgl. II. 93. 6 ad 4; I. II. 77. 5 ad 3; cg. III. 53; 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; 24. 1. 2. 1 c; Is. 1 a; ad visionem requiritur videns et visum et intentio, verit. 10. 11 ob. 11; visio actum et habitum nominare potest, ib. 12. 1 ad 11; visio dupliciter potest accipi. Uno modo actualiter, id est pro ipso actu visionis, . . . Alio modo potest accipi habitualiter, id est pro habitu, a quo talis operatio elicitur, 4 sent. 49. 4. 2 ad 3; ad delectabilitatem visionis ex parte sui requiritur habitus, qui visionem eliciat, et sic est una dos, quae dicitur ab omnibus visio, ib. 4. 5. 1 c.
- Als Arten der visio gehören hierher: 1. visio actualis (th. I. 93. 7 a; vgl. 4 sent. 49. 4. 2 ad 3; verit. 12. 1 ad 11) = die Anschauung nach Weise einer Tätigkeit. 2. v. aenigmatica sive specularis & v. aperta sive manifesta sive faciei (th. I. 12. 2 a; 56. 3 ob. 3; 100. 2 c; I. II. 65. 5 ad 3; 67. 5 c; II. II. 2. 1 c; 4. 1 c; 24. 7 ad 3; III. 9. 3 ad 1; cg. III. 152; 4 sent. 49. 2. 1 ad 16; mal. 1. 3 ob. 11) = die rätselhafte oder spiegelartige (vgl. v. per speculum) und die offene oder von Angesicht zu Angesicht stattfindende Anschauung. 3. v. aperta, → v. aenigmatica. 4. v. beata sive beatificans sive beatitudinis (th. II. II. 2. 3 c; III. 55. 2 ad 1; 2 sent. 4. 1. 1 ad 3; 4 sent. 49. 2. 1 c; quodl. 9. 4. 7 a) = die selige oder selig machende Anschauung oder die Anschauung der (ewigen) Seligkeit. 5. v. beatificans, → v. beata. 6. v. beatitudinis, ≈ . 7. v. comprehendens sive comprehensiva sive comprehensionis (th. I. 12. 1 ad 1; 1 sent. 2. 1. 3 c; 4 sent. 49. 2. 1 ad 1) = die (das Ziel des Menschen) umfassende oder (den Himmel) besitzende Anschauung oder die Anschauung des Besitzes (des Himmels), m. a. W. die mit dem Besitze des Himmels verbundene Anschauung. 8. v. comprehensionis, → v. comprehendens. 9. v. comprehensiva, ≈ . 10. v. continua & v. intercisa (quodl. 9. 4. 7 a) = die ununterbrochene und die unterbrochene Anschauung. 11. v. corporalis sive corporea sive exterior sive sensibilis, v. spiritualis sive imaginationis sive imaginaria sive imaginativa sive phantastica & v. intellectiva sive intellectualis sive intelligibilis sive mentalis (th. I. 12. 2 c, 3 ob. 3 & ad 3; 43. 7 ad 2; 51. 2 c; 57. 1 ob. 2; 78. 4 ob. 6; 79. 13 ob. 1; 84. 1 ob. 1 & 2 ad 1; 93. 6 ob. 4 & ad 4; II. II. 15. 1 c; 173. 2 ad 2; 174. 2 c; III. 30. 3 ad 1; cg. III. 47 & 118; 1 sent. 2. 1 exp.; 2 sent. 23. 2. 1 c; 3 sent. 23 exp.; 4 sent. 48. 1. 3 a; 49. 2. 5 c; pot. 6. 7 c; verit. 10. 4 ad 1 & 8 ad 2 s. c.; 12. 7 c; Is. 1 a; Hebr. 1. 1) = die körperliche oder äußere oder sinnliche Anschauung (quae fit per sensum, th. I. 78. 4 ob. 6), die geistartige Anschauung (quae fit per imaginationem sive phantasiam, ib.) oder die Anschauung der (reproduzierenden und produzierenden) Einbildungskraft und die übersinnliche oder geistige Anschauung (quae fit per intellectum, ib.). 12. v. Dei sive divina (ib. 82. 2 c; II. II. 8. 7 c; cg. III. 58; IV. 91; 4 sent. 49. 2. 1-7 & 4. 5. 1 c; verit. 13. 3 a) = die Anschauung Gottes. 13. v. Dei per creaturam & v. Dei per essentiam (th. I. 94. 1 c; vgl. ib. 12. 1-13; 2 sent. 23. 2. 1 c) = die Anschauung Gottes in seinen Geschöpfen und die seiner Wesenheit nach. 14. v. Dei per essentiam, → v. Dei per creaturam. 15. v. divina, → v. Dei. 16. v. exterior, → v. corporalis. 17. v. faciei, → v. aenigmatica. 18. v. fidei (th. I. 12. 7 ad 1; 2 sent. 23. 2. 1 c) = die Anschauung des Glaubens. 19. v. gloriae sive gloriosa (th. I. 10. 5 ad 1; 93. 8 ob. 4; 4 sent. 10. 1. 4. 4 c) = die Anschauung in der Herrlichkeit des Himmels. 20. v. gloriosa, → v. gloriae. 21. v. imaginaria, → v. corporalis. 22. v. imaginationis, ≈ . 23. v. imaginativa, ≈ . 24. v. immediata & v. mediata (cg. III. 51; 4 sent. 49. 2. 1 ad 16; quodl. 7. 1. 1 c) = die unmittelbare und die mittelbare Anschauung. 25. v. imperfecta & v. perfecta (th. II. II. 2. 3 c; 8. 7 c; III. 9. 3 ad 1) = die unvollkommene und die vollkommene Anschauung. 26. v. inferior & v. superior (verit. 10. 4 ad 1) = die niedere und die höhere Anschauung. 27. v. intellectiva, → v. corporalis. 28. v. intellectualis, ≈ . 29. v. intelligibilis, ≈ . 30. v. intercisa, → v. continua. 31. v. manifesta, → v. aenigmatica. 32. v. mediata, → v. immediata. 33. v. mentalis, → v. corporalis. 34. v. patriae & v. viae (th. I. II. 67. 5 c; II. II. 1. 2 ob. 3; 174. 2 c; 4 sent. 49. 2. 1 ad 15 & 7 ad 5; verit. 12. 8 ad 1; 13. 2 c) = die Anschauung im himmlischen Vaterlande und die auf dem Wege zu demselben. 35. v. per essentiam, v. per speciem sive speciei & v. per speculum (th. II. II. 28. 1 ad 1; verit. 8. 3 ad 17) = die Anschauung einer Sache ihrer Wesenheit nach (sicut quando essentia visibilis coniungitur visui, verit. 8. 3 ad 17), die ihrem Abbilde nach (scilicet quando similitudo ipsius rei ab ipsa re imprimitur in visum, ib.) und die wie in einem Spiegel (vgl. v. specularis) stattfindende Anschauung (quando similitudo rei, per quam cognoscitur, non fit in visu immediate ab ipsa re, sed ab eo, in quo similitudo rei repraesentatur, sicut in speculo resultant species sensibilium, ib.). 36. v. per speciem, → v. per essentiam. 37. v. perfecta, → v. imperfecta. 38. v. phantastica, → v. corporalis. 39. v. prophetalis sive prophetiae sive prophetica (th. I. 12. 13 c; 43. 7 ad 2; 51. 2 c; pot. 4. 2 ad 27; 6. 7 c; verit. 12. 7 c & 8 ad 1; Is. 1 a) = die prophetische Anschauung. 40. v. prophetiae, → v. prophetalis. 41. v. prophetica, ≈ . 42. v. raptus (verit. 12. 8 ad 1) = die Anschauung im Zustande der Verzückung. 43. v. sensibilis, → v. corporalis. 44. v. somnii (ib. 18. 6 ad 14; vgl. pot. 6. 7 c) = die Anschauung im Traume. 45. v. speciei, → v. per essentiam. 46. v. specularis, → v. aenigmatica. 47. v. spiritualis, → v. corporalis. 48. v. superior, → v. inferior. 49. v. supermundana sive supernaturalis (th. I. 68. 4 c; II. II. 2. 3 c; 175. 3 ad 4; verit. 12. 7 ad 5 s. c.) = die überweltliche oder übernatürliche Anschauung. 50. v. supernaturalis, → v. supermundana. 51. v. viae, → v. patriae.
b) Gesicht, Erscheinung, synonym mit phantasia und phantasma (← sub a): visionem vero (dicamus apparitionem), quae fit in vigilando, tamen homine a sensibus abstracto, verit. 12. 3 c.
- Über den Unterschied zwischen visio & revelatio → revelatio.
- Visio phantastica (3 anim. 5 h) = die Erscheinung der Einbildungskraft.
sehend.
das Sehen oder das Gesicht betreffend; vgl. visus.
- Zu linea visualis → linea sub a.
Gesicht: visus quandoque nominat potentiam, quandoque actum, verit. 17. 1 c; visus enim nihil cognoscit, nisi illud, cuius species potest fieri in pupilla, 2 sent. 19. 1. 1 c; visus non potest videre sine colore, ib. ad 6; illi sensus praecipue respiciunt pulchrum, qui maxime cognoscitivi sunt, scilicet visus et auditus rationi deservientes, th. I. II. 27. 1 ad 3; sensus visus est excellentior inter omnes alios sensus et ad plura se extendens, . . . Et ideo nomen eius transfertur ad omnes alios sensus et etiam ad omnes interiores apprehensiones, ib. 77. 5 ad 3; vgl. cg. III. 53; his, quae ad eos (sc. ad auditum et visum) pertinent, utimur in intellectualibus, et praecipue his, quae pertinent ad visum, 2 anim. 14 h; visus est praecipuus inter alios sensus eo, quod est spiritualior, 3 anim. 6 c; vgl. th. I. 78. 3 c; 84. 2 c; I. II. 83. 4 ob. 3; 10 eth. 8 c; visus ideo secundum se est melior, quia potentia visiva sua apprehensione annuntiat nobis multas differentias rerum et diversorum modorum, sensu 2 g; vgl. 1 met. 1 a; visus est altior inter omnes sensus et universalior, quia sensibilia ab eo percepta sunt communia corporibus corruptibilibus et incorruptibilibus, qu. anim. 13 c.
- Arten des visus sind: visus corporalis sive sensibilis & v. spiritualis (mal. 16. 8 ob. 2 & ad 2; 1 sent. 3. 3. 1 ob. 1) = das körperliche oder sinnliche und das geistige Sehvermögen.
a) Leben im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. das eigentümliche Sein eines Wesens, welches die Fähigkeit besitzt, auf irgendeine Art sich selbst zu bewegen (vgl. motus sub b): vitae nomen sumitur ex quodam exterius apparenti circa rem, quod est movere seipsum; non tamen est impositum hoc nomen ad hoc significandum, sed ad significandam substantiam, cui convenit secundum suam naturam movere seipsam vel agere se quocumque modo ad operationem. Et secundum hoc vivere nihil aliud est, quam esse in tali natura, et vita significat hoc ipsum, sed in abstracto; sicut hoc nomen cursus significat ipsum currere in abstracto. Unde vivum non est praedicatum accidentale, sed substantiale, th. I. 18. 2 c; vgl. ib. 1 c; 54. 1 ad 2; 75. 1 c; vita dicitur dupliciter. Uno modo ipsum esse viventis, ib. I. II. 3. 2 ad 1; vgl. 2 sent. 38. 1. 2 ad 3; ex hoc enim sunt dicta primo aliqua vivere, quia visa sunt in seipsis habere aliquid ea movens secundum quemcumque motum, et hinc processit nomen vitae ad omnia, quae in seipsis habent operationes propriae principium; unde et ex hoc, quod aliqua intelligunt vel sentiunt vel volunt, vivere dicuntur, non solum ex hoc, quod secundum locum moventur vel secundum augmentum, verit. 4. 8 c; nomen vitae ex hoc sumptum videtur, quod aliquid a seipso potest moveri; et ideo ex hoc dicta sunt primo aliqua vivere, quia visa sunt a seipsis moveri, sicut plantae per motum augmenti et animalia per motum insuper localem, ea vero, quae visa sunt non moveri, nisi ab aliis mota, dicta sunt mortua vel vita carentia, sicut lapides et ligna. Unde etiam per quandam transumptionem ea, quorum principium motus in ipsis est, dicuntur viventia, quamvis non seipsa moveant, sicut aquae scaturientes impetu sui motus a terra dicuntur vivae; aquae autem immobiles congregatae in lacunis dicuntur aquae mortuae, 3 sent. 35. 1. 1 c; vgl. 4 sent. 14. 2. 3. 2 c; propria autem ratio vitae est ex hoc, quod aliquid est natum (←) movere seipsum, large accipiendo motum, prout etiam intellectualis operatio motus quidam dicitur; ea enim sine vita dicimus, quae ab exteriori tantum principio moveri possunt, 2 anim. 1 c; vgl. ib. 7 d; cg. I. 97 & 98; IV. 20; 7 pol. 1 a.
- Zu gloria vitae aeternae → gloria sub a; zu gradus v. → gradus sub a; zu liber v. → liber sub b; zu necessitas v. & v. humanae sive temporalis → necessitas sub c; zu operatio v. → operatio sub b; zu perfectio v. aeternae & huius v. → perfectio sub c; zu principium v. → principium; zu spiritus v. → spiritus; zu status istius sive praesentis v. → status sub c; zu veritas v. → veritas sub a.
- Als Arten der vita gehören hierher: 1. vita aeterna sive sempiterna & v. temporalis (th. II. II. 2. 4 c; 11. 3 c; cg. I. 99 t; 2 sent. 38. 1. 2 ad 3; 3 sent. 4. 3. 1 ad 3; 1 cael. 21 f) = das ewige oder immer währende (vita aeterna sc. hominis relinquitur ex aeterna coniunctione animae ad corpus, 2 sent. 38. 1. 2 ad 3; vgl. v. aeterna sub c) und das zeitliche Leben. 2. v. angeli & v. Dei sive divina (th. I. 18. 3 c; 24. 2 ob. 1; cg. I. 99 t; IV. 4 & 11; nom. 6. 1; 1 sent. 35. 1. 1 ad 2; 36. 1. 3 ad 3; 3 sent. 27. 2. 2 c) = das Leben des Engels und das Leben Gottes oder das göttliche Leben (vgl. v. divina sub c). 3. v. animae sive spiritualis & v. corporis sive corporalis (th. I. 74. 3 ad 4; 91. 4 ad 3; 97. 3 c; 102. 4 c; II. II. 11. 3 c; 12. 1 ad 2; 33. 2 ad 2; cg. III. 130 & 139/140; IV. 17, 58 & 61; fid. 2; 1 sent. 17. 1. 1 ad 2; 2 sent. 42. 1. 4 c; 3 sent. 28 exp.; perf. 1 & 2; 2 Cant. 1; 1 Thess. 5. 1) = das Leben der (menschlichen) Seele oder das geistige (vgl. v. spiritualis sub c) Leben (fides enim est vita animae, th. II. II. 12. 1 ad 2; caritas est vita animae, sicut et anima corporis, ib. 23. 2 ad 2; consistit autem principaliter spiritualis vita in caritate, perf. 1; anima vivit per gratiam, Ps. 41 f) und das Leben des Körpers oder das leibliche Leben. 4. v. animalis sive animalium, v. plantae & v. hominis sive humana (th. I. 91. 4 ad 3; 97. 3 c; 100. 2 c; 102. 4 c; II. II. 19. 7 c; 179. 1 c; 184. 1 ad 2; cg. III. 22 & 130; IV. 4 & 11; nom. 6. 2; 2 sent. 18. 2. 3 c; 20. 2. 1 c; 3 sent. 27. 2. 2 c; 28. 1. 3 ad 1; 35. 1. 1 c; 4 sent. 44. 1. 3. 4 ob. 1; 1 pol. 6 g) = das sensitive Leben oder das Leben der Tiere, das der Pflanze und das des Menschen oder das menschliche Leben (unumquodque vivens ostenditur vivere ex operatione sibi maxime propria, ad quam maxime inclinatur, sicut plantarum vita dicitur in hoc consistere, quod nutriuntur et generant, animalium vero in hoc, quod sentiunt et moventur, hominum vero in hoc, quod intelligunt et secundum rationem agunt, th. II. II. 179. 1 c); vgl. v. intellectiva. 5. v. animalium, → v. animalis. 6. v. beata & v. misera (ib. I. 20. 2 ad 3; cg. IV. 4; 8 phys. 2 i) = das glückselige und das armselige oder unglückselige Leben. 7. v. corporalis, → v. animae. 8. v. corporis, ≈ . 9. v. corruptibilis sive mortalis & v. incorruptibilis sive immortalis (cg. III. 130; IV. 83; 2 sent. 29. 1. 5 c) = das vergängliche oder sterbliche und das unvergängliche oder unsterbliche Leben. 10. v. creata & v. increata (verit. 7. 5 ob. 1-3, 5-7 & c) = das geschaffene und das ungeschaffene Leben. 11. v. Dei, → v. angeli. 12. v. divina, ≈ . 13. v. futura & v. praesens (th. II. II. 180. 5 c; cg. I. 102; III. 63) = das zukünftige und das gegenwärtige Leben. 14. v. gloriae sive gloriosa, v. gratiae & v. naturae sive naturalis (th. I. 24. 2 ob. 2 & 3, c & ad 1-3; I. II. 73. 8 ob. 3; 112. 4 ad 3; III. 55. 2 ad 2; cg. III. 123 & 139/140; IV. 17 & 58; praec. 4; nom. 6. 2; 2 sent. 9. 1. 1 ad 3; verit. 7. 6 ob. 3-7, c & ad 3-7; comp. 1. 239; Ps. 41 f) = das Leben der himmlischen Herrlichkeit oder das himmlisch verklärte Leben, das Leben der Gnade und das der Natur oder das natürliche Leben. 15. v. gloriosa, → v. gloriae. 16. v. gratiae, ≈ . 17. v. hominis, → v. animalis. 18. v. humana, ≈ . 19. v. immortalis, → v. corruptibilis. 20. v. imperfecta & v. perfecta (th. I. 18. 3 c; cg. IV. 11; 3 sent. 3. 2. 1 c) = das unvollkommene (z. B. das der Pflanze) und das vollkommene Leben (quod Deus habeat vitam perfectissimam, th. I. 18. 3 c). 21. v. incorruptibilis, ≈ . 22. v. increata, → v. creata. 23. v. indeficiens (2 cael. 4 c) = das unaufhörliche Leben (immortalitas signat vitam indeficientem, ib.). 24. v. intellectiva sive intellectualis sive rationalis, v. sensibilis & v. nutritiva (th. I. 20. 2 ad 3; II. II. 64. 1 ad 2; cg. IV. 11; nom. 4. 2; 2 sent. 18. 2. 3 c; 1 cael. 21 g) = das intellektuelle oder übersinnliche, das sensitive oder sinnliche und das vegetative oder pflanzliche Leben (quae attenditur secundum nutritionem et motum augmenti et decrementi, nom. 4. 2); vgl. v. animalis. 25. v. iustitiae (th. II. II. 12. 1 ad 2; cg. IV. 17; comp. 1. 239) = das Leben der Gerechtigkeit (quae est per fidem, th. II. II. 12. 1 ad 2). 26. v. materiae permixta & v. separata sive per se (nom. 5. 1; quodl. 8. 1. 1 c; 1 cael. 21 e) = das mit der Materie vermischte oder ihr mitgeteilte (cuius participatione cuncta viventia vivunt, nom. 5. 1) und das (von ihr) abgetrennte Leben oder das Leben für sich. 27. v. misera, → v. beata. 28. v. mortalis, → v. corruptibilis. 29. v. naturae, → v. gloriae. 30. v. naturalis, ≈ . 31. v. nutritiva, → v. intellectiva. 32. v. perfecta, → v. imperfecta. 33. v. per se, → v. materiae permixta. 34. v. per se sufficientissima (1 cael. 21 e & g) = das für sich allein höchst genügende Leben. 35. v. plantae, → v. animalis. 36. v. plena (praec. 4) = das volle Leben (quando est virtuosa, ib.). 37. v. praesens, → v. futura. 38. v. rationalis, → v. intellectiva. 39. v. resurgentium (cg. IV. 83) = das Leben der Wiedererstandenen oder der von den Toten Auferstandenen. 40. v. sempiterna, → v. aeterna. 41. v. sensibilis, → v. intellectiva. 42. v. separata, → v. materiae permixta. 43. v. spiritualis, → v. animae. 44. v. temporalis, → v. aeterna.
b) Leben im uneigentlichen und weitern Sinne des Wortes, d. i. Lebenstätigkeit oder Tätigkeit, welche in einer Selbstbewegung (vgl. motus sub b) besteht: quandoque tamen vita sumitur minus proprie pro operationibus vitae, a quibus nomen vitae assumitur, sicut dicit Philosophus IX. Ethic. (c. 9, 1170. a. 19), quod vivere principaliter est sentire vel intelligere, th. I. 18. 2 c; vgl. ib. ad 1; alio modo dicitur vita ipsa operatio viventis, secundum quam principium vitae in actum reducitur (hinübergeführt wird), ib. I. II. 3. 2 ad 1; vgl. ib. 56. 1 ad 1; ulterius nomen vitae attributum est omnibus operationibus, quas aliquis ex seipso exercet, non ab aliis motus, etiamsi motus (← sub a) non sint, sicut nomen motus ad operationem quamlibet solet transferri, sicut dicitur sentire et intelligere motus; et secundum hoc non solum, quae moventur a seipsis vel per augmentum vel localiter, dicuntur vivere, sed omnia, quae ex seipsis appetunt, sentiunt, intelligunt, haec enim dicuntur operationes vitae, 3 sent. 35. 1. 1 c; vgl. ib. ad 4; 7 pol. 1 a; th. I. 18. 1 c, 3 c & ad 1; 8 phys. 7 e; multa sunt, quae pertinent ad vitam, scilicet intellectus, sensus et motus, et status secundum locum, et motus secundum nutrimentum et augmentum, ita quod, cuicumque inest aliquod horum, dicitur vivere, unit.
- Hierher rechnen als Arten: vita secundum actum & v. secundum potentiam (Eph. 3. 4) = das Leben in Wirklichkeit und das der Möglichkeit nach (vita quidem secundum potentiam est habere opera vitae in potentia, unde dormiens, quantum ad actus exteriores, dicitur vivere in potentia; vivere autem secundum actum est, quando exercet quis opera vitae in actu, ib.).
c) Leben im uneigentlichen und engern Sinne des Wortes, d. i. die besondere Lebenstätigkeit oder Lebensweise eines Menschen, die hauptsächliche Beschäftigung desselben, die vorwiegende Richtung in seinem Handel und Wandel: illa operatio, quae est homini delectabilis et ad quam inclinatur et in qua conversatur et ordinat vitam suam ad ipsam, dicitur vita hominis, th. I. 18. 2 ad 2; in hominibus vita uniuscuiusque hominis videtur esse id, in quo maxime delectatur et cui maxime intendit et in quo praecipue vult quilibet convivere amico, ib. II. II. 179. 1 c; vita uniuscuiusque hominis dicitur in hoc consistere, in quo summum studium impendit et curam, 3 sent. 35. 1. 1 c; vgl. ib. a & 2. 1 c; sicut et conversationem hominum vitam dicere solemus, 1 met. 1 d; vita autem hominis dicitur esse secundum finem, ad quem ordinatur, cg. III. 130.
- Als Arten der vita gehören hierher: 1. vita abiecta & v. honesta (th. I. 18. 2 ad 2; cg. IV. 53) = das verachtete oder verächtliche und das ehrenvolle Leben. 2. v. absoluta (7 pol. 2 c, g & aa) = das abgelöste (sc. a communicatione civili, ib. c) oder zurückgezogene Leben. 3. v. activa sive practica sive moralis & v. contemplativa sive speculativa (th. I. 18. 2 ad 2; 20. 4 ad 3; I. II. 69. 3 c; II. II. 51. 1 c; 179. 1 c, 182. 4 c; 188. 8 c; cg. I. 92 & 93; III. 63 & 130; virt. 5. 1 c; verit. 11. 4 c; 3 sent. 35. 1. 1 c & 1. 3. 1 c; 2 Cant. 1, 3 a, 3 b & 7; 2 phys. 10 b; 1 eth. 5 c; 10 eth. 11 b) = das tätige und das beschauliche Leben oder das Leben nach Weise einer sittlichen Tugend und das nach Weise einer Tugend der Vernunft (quia ergo quidam homines praecipue intendunt contemplationi veritatis, quidam vero intendunt principaliter exterioribus actionibus, inde est, quod vita hominis convenienter dividitur per activam et contemplativam, th. II. II. 179. 1 c). 4. v. aeterna (ib. I. 10. 3 c; 12. 4 a; 18. 2 ad 2 & 3 c; 23. 1 c; I. II. 3. 2 ad 1; 114. 4 c; cg. III. 52 & 61; 2 sent. 38. 1. 2 ad 3; 3 sent. 19. 1. 3. 1 c; 4 sent. 49. 1. 2. 3 c & ad 3) = das ewige Leben (v. aeterna dicitur operatio perfecta, qua homines beati in aeternum Deum videbunt, 2 sent. 38. 1. 2 ad 3); vgl. v. aeterna sub a. 5. v. austera sive districta & v. laxa sive voluptuosa sive luxuriosa (th. I. 18. 2 ad 2; I. II. 3. 2 ad 1; 69. 3 c; II. II. 179. 2 ad 1 & 3; III. 40. 2 ob. 1 & 3; 41. 3 ad 1; cg. III. 63 & 130; 4 sent. 49. 1. 2. 3 c; virt. 5. 1 c; 1 eth. 5 c) = das strenge oder entsagungsvolle und das zwanglose oder genussreiche oder wollüstige Leben. 6. v. bestialis sive brutalis & v. spiritualis (th. I. II. 88. 1 c; II. II. 23. 1 ad 1; 179. 2 ad 1; virt. 5. 1 c; 4 sent. 44. 1. 1. 1 ob. 2 & c) = das tierische oder tierähnliche (quae inhaeret sensibilibus bonis, virt. 5. 1 c) und das geistige oder geistartige (vgl. v. spiritualis sub a) Leben (quae est secundum virtutem, th. I. II. 88. 1 c; alia autem est vita hominis spiritualis secundum mentem, ib. II. II. 23. 1 ad 1). 7. v. brutalis, → v. bestialis. 8. v. caelestis (orat. prol.; 4 sent. 44. 1. 1. 1 ob. 2) = das himmlische Leben, unter welchem nicht bloß das im Himmel geführte, sondern auch das auf Erden antizipierte Leben des Himmels (cui anima inhaesit vivens in mundo, 4 sent. 44. 1. 1. 1 ob. 2) gemeint sein kann. 9. v. civilis & v. domestica (th. I. 92. 2 c; II. II. 161. 1 ad 5; cg. III. 63; 3 sent. 33. 3. 4. 5 ad 3; 4 sent. 27. 1. 1. 1 c & 3 ad 3; 1 eth. 5 b, c, f & g; 2 pol. 10 a; 7 pol. 2 c) = das bürgerliche oder staatliche und das häusliche oder Familienleben. 10. v. communis sive consueta & v. peregrina (fid. 1; 7 pol. 2 c) = das allgemeine oder gewöhnliche und das fremdartige oder ungewöhnliche Leben (quod longe ab habitudine consueta est, 7 pol. 2 c). 11. v. communis sive socialis & v. privata sive solitaria sive eremitica (th. I. 96. 4 c; II. II. 58. 2 ad 1; 172. 4 c; 188. 8 c; 189. 8 c; III. 40. 1 c & 2 ob. 3, c, ad 1 & 3; cg. III. 85; IV. 55; 4 sent. 41. 1. 1. 3 c; perf. 20) = das gemeinschaftliche oder gesellschaftliche und das Privat- oder Einsiedlerleben. 12. v. coniugalis (4 sent. 27. 1. 1. 3 ad 3) = das eheliche Leben. 13. v. consueta, → v. communis. 14. v. contemplativa, → v. activa. 15. v. districta, → v. austera. 16. v. divina sive superhumana & v. proprie humana (virt. 5. 1 c; 10 eth. 11 b) = das gottähnliche (→ v. divina sub a) oder übermenschliche und das eigentlich menschliche Leben (= communis modus humanae vitae, cg. III. 130; vita homini commensurata, 10 eth. 11 b). 17. v. domestica, → v. civilis. 18. v. eremitica, → v. communis. 19. v. exterior (th. II. II. 23. 1 ad 1) = das äußere oder äußerliche Leben (quae est secundum naturam sensibilem et corporalem, ib.). 20. v. honesta, → v. abiecta. 21. v. inops sive pauper & v. opulenta (cg. IV. 53 & 55) = das dürftige oder arme und das reiche oder üppige Leben. 22. v. laboriosa (relig. 7 ad 8) = das mühevolle Leben. 23. v. laxa, → v. austera. 24. v. luxuriosa, ≈ . 25. v. monastica & v. saecularis (th. II. II. 185. 8 ad 2; 4 sent. 38. 1. 2. 3 ad 4; relig. 2) = das klösterliche oder Ordensleben und das weltliche Leben oder das Leben in der Welt. 26. v. moralis, → v. activa. 27. v. opulenta, → v. inops. 28. v. pauper, ≈ . 29. v. peregrina, → v. communis. 30. v. practica, → v. activa. 31. v. privata, → v. communis. 32. v. proprie humana, → v. divina. 33. v. recta (2 sent. 27 exp.) = das richtige Leben. 34. v. saecularis, → v. monastica. 35. v. secundum quid & v. simpliciter (cg. III. 130) = das beziehungsweise Leben (des Menschen) und das Leben (desselben) schlechtweg (qui finem suum in fruitione divina constituunt, vita eorum est Deo adhaerere, haec autem est simpliciter vita hominis, nam ad hunc finem homo naturaliter ordinatur, . . . ex aliis autem finibus dependet vita hominis secundum quid, inquantum alii fines non sunt homini impositi ex natura, sed ex electione, ib.). 36. v. simplex (1 pol. 6 g) = das einfache Leben (sunt quattuor vitae simplices, scilicet pascualis, furativa, piscativa et venativa, ib.). 37. v. simpliciter, → v. secundum quid. 38. v. socialis, → v. communis. 39. v. solitaria, ≈ . 40. v. speculativa, → v. activa. 41. v. spiritualis, → v. bestialis. 42. v. voluptuosa, → v. austera.
das Leben betreffend, zum Leben gehörig, das Leben verleihend.
fehlerhaft, sündhaft, lasterhaft, der Gegensatz zu virtualis (← sub c) und virtuosus (← sub b).
a) Fehler, Gebrechen im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit defectus (← sub b) und privatio (← sub c), der Gegensatz zu perfectio (← sub d): vitium enim uniuscuiusque rei esse videtur, quod non sit disposita (eingerichtet), secundum quod convenit suae naturae, th. I. II. 71. 1 c; vgl. ib. 2 c.
- Als Arten des vitium gehören hierher: 1. vitium alienum & v. proprium (mal. 5. 1 ob. 11 & ad 11) = der fremde und der eigene Fehler. 2. v. intellectus (ib. 2. 3 ob. 9 & ad 9) = der Fehler der Vernunft. 3. v. morale sive moris & v. naturae (cg. III. 10) = der sittliche und der Naturfehler (claudicatio enim non est vitium moris, sed naturae, ib.). 4. v. moris, → v. morale. 5. v. naturae, ≈ . 6. v. naturae & v. personae (mal. 5. 2 c) = der der Natur (des Menschen) anhaftende und der persönliche Fehler. 7. v. originis (cg. IV. 52) = der dem Ursprunge eines Dinges anhaftende Fehler. 8. v. personae, → v. naturae. 9. v. proprium, → v. alienum. 10. v. virtutis (mal. 2. 2 ob. 7 & 3 ob. 9) = der Fehler einer Kraft. 11. v. visus (ib. 2 ob. 7) = der Fehler des Gesichtssinnes.
b) sündhafter Habitus, Laster, synonym mit malitia (← sub c), der Gegensatz zu virtus (← sub e): vitium contrariatur virtuti, th. I. II. 71. 1 a; peccatum comparatur ad vitium, sicut actus ad habitum, th. I. II. 71. 2 ob. 4; vitium, id est habitus malus, ib. 3 ob. 1; uni enim vitio contrariatur et virtus et vitium oppositum, 1 cael. 4 b.
- Zu actus vitii → actus sub a; zu ira per v. → ira sub a.
- Arten des vitium in diesem Sinne sind: 1. vitium animi sive spirituale & v. carnale (th. I. II. 71. 1 ad 3; II. II. 15. 3 c; 53. 6 ob. 3 & ad 3; Eph. 5. 5 & 7) = das in der Seele wurzelnde oder geistige und das im Körper wurzelnde oder fleischliche Laster. 2. v. capitale sive principale (th. I. II. 84. 3 c & 4 ob. 3, c & ad 1; II. II. 34. 5 c; 35. 4 c; 118. 7 c; 148. 5 c; 153. 4 c; 2 sent. 42. 2. 3 c; mal. 8. 1 c; 9. 3 c) = das Hauptlaster (capitale a capite dicitur. Caput autem proprie quidem est quoddam membrum animalis, quod est principium et directivum totius animalis. Unde metaphorice omne principium caput vocatur; et etiam homines, qui alios dirigunt et gubernant, capita aliorum dicuntur. Dicitur ergo vitium capitale uno modo a capite proprie dicto; et secundum hoc peccatum capitale dicitur peccatum, quod capitis poena punitur. Sed sic nunc non intendimus de capitalibus peccatis, sed secundum quod alio modo dicitur peccatum capitale a capite, prout metaphorice signat principium vel directivum aliorum. Et sic dicitur vitium capitale, ex quo alia vitia oriuntur, et praecipue secundum originem causae finalis, quae est formalis origo . . . Et ideo vitium capitale non solum est principium aliorum, sed etiam est directivum et quodammodo ductivum aliorum; semper enim ars vel habitus, ad quem pertinet finis, principatur et imperat circa ea, quae sunt ad finem, th. I. II. 84. 3 c). 3. v. carnale, → v. animi. 4. v. contra naturam (ib. II. II. 154. 1 c) = das unnatürliche Laster (quod est in omni actu venereo, ex quo generatio sequi non potest, ib.). 5. v. principale, → v. capitale. 6. v. spirituale, → v. animi. 7. v. universale (ib. I. II. 84. 4 ad 4) = das allgemeine Laster, nämlich die superbia (ponitur velut regina quaedam omnium vitiorum, ib.).
leben, lebendig sein, lebenstätig sein: ex his, quae manifeste vivunt, accipere possumus, quorum sit vivere et quorum non sit vivere. Vivere autem manifeste animalibus convenit . . . Unde secundum illud oportet distinguere viventia a non viventibus, secundum quod animalia dicunt vivere. Hoc autem est, in quo primo manifestatur vita et in quo ultimo remanet. Primo autem dicimus animal vivere, quando incipit ex se motum habere, et tamdiu iudicatur animal vivere, quamdiu talis motus in eo apparet; quando vero iam ex se non habet aliquem motum, sed movetur tantum ab alio, tunc dicitur animal mortuum per defectum vitae. Ex quo patet, quod illa proprie sunt viventia, quae seipsa secundum aliquam speciem (= Art) motus movent, sive accipiatur motus proprie, sicut motus dicitur actus imperfecti (→ actus sub b) id est existentis in potentia, sive motus accipiatur communiter, prout motus dicitur actus perfecti, prout intelligere et sentire dicitur moveri, ut dicitur in III. de Anima (c. 4, 429. b. 25). Ut sic viventia dicantur, quaecumque se agunt ad motum vel operationem aliquam; ea vero, in quorum natura non est, ut se agant ad aliquem motum vel operationem, viventia dici non possint, nisi per aliquam similitudinem, th. I. 18. 1 c; vgl. ib. 2 c & ad 1; vivere (primo) attribuitur animae vegetabili, verit. 14. 5 ad 12; vivere quandoque sumitur pro ipso esse viventis, quandoque vero pro operatione vitae, id est per quam demonstratur aliquid esse vivens, th. I. 54. 2 ad 1; vgl. ib. 56. 1 ad 1; illa proprie dicuntur viventia, quae seipsis moventur seu operantur. Illud autem maxime convenit alicui per seipsum, quod est primum ei et ad quod maxime inclinatur; et ideo unumquodque vivens ostenditur vivere ex operatione sibi maxime propria, ad quam maxime inclinatur, sicut plantarum vita dicitur in hoc consistere, quod nutriuntur et generant, animalium vero in hoc, quod sentiunt et moventur, hominum vero in hoc, quod intelligunt et secundum rationem agunt, ib. II. II. 179. 1 c; vivere dicitur esse viventium ex hoc, quod viventia per hoc, quod habent esse per suam formam, tali modo operantur, ib. ad 1; vivere, quod est esse viventibus, est animae actus, non actus secundus, qui est operatio, sed actus primus, 1 sent. 33. 1. 1 ad 1; vgl. cg. I. 97 & 98; II. 57; III. 104; IV. 11; 1 sent. 8. 5. 3 ad 3; 2 sent. 27. 1. 2 ad 8; 4 sent. 14. 2. 3. 2 c; verit. 4. 8 c; 13. 4 ad 2; quodl. 9. 2. 3 ad 1; 8 phys. 1 b; 2 cael. 4 c & 18 g; 1 gener. 17 e; 2 anim. 3 c-g & 7 d; 1 met. 1 d; hic intendit distinguere modos vivendi secundum gradus viventium, quae distinguuntur secundum haec quattuor. In quibusdam enim viventium inveniuntur tantum alimentum, augmentum et decrementum, scilicet in plantis. In quibusdam autem cum his invenitur sensus sine motu locali, scilicet in animalibus imperfectis, sicut sunt ostreae. In quibusdam autem ulterius invenitur motus secundum locum, sicut in animalibus perfectis, quae moventur motu progressivo, ut bos et equus. In quibusdam autem cum his ulterius invenitur intellectus, scilicet in hominibus. Appetitivum autem, quod est quintum praeter haec quattuor, non facit aliquam diversitatem in gradibus viventium; nam ubicumque est sensus, ibi est et appetitus, 2 anim. 3 c; vgl. th. I. 78. 1 c.
lebendig im allgemeinen Sinne des Wortes (vgl. vivere): vivum non est praedicatum accidentale, sed substantiale, th. I. 18. 2 c; vivum enim substantialiter de homine praedicatur et de animali, cg. II. 58.
- Zu corpus vivum → corpus; zu opus v. → opus sub d. Aqua viva (th. I. 18. 1 ad 3; cg. I. 97; 3 sent. 35. 1. 1 c) = lebendiges Wasser (aquae vivae dicuntur, quae habent continuum fluxum, th. I. 18. 1 ad 3; aquae scaturientes impetu sui motus a terra dicuntur vivae, 3 sent. 35. 1. 1 c). Argentum vivum (cg. I. 97) = lebendiges Silber oder Quecksilber (quod motum quendam habere videtur, ib.).
erklingend, ertönend, tönend, lautend, in Worten bestehend: est quasi nominalis seu vocalis, Eph. 3. 4.
Berufung, Berufung vonseiten Gottes: est autem executio praedestinationis vocatio et magnificatio, th. I. 23. 2 c; vocatio semper est temporalis, quia ponit adductionem quandam ad aliquid, 1 sent. 41. 1. 2 ad 3; vocatio importat distantiam in eo, qui vocatur, 4 sent. 17. 1. 1. 2 ob. 3; vocatio est duplex. Quaedam exterior, ut quae fit per praedicatorem; et haec non est iustificatio, sed disponit ad eam. Quaedam vero interior. Et haec quandoque quidem non pertingit ad finem suum ex vocati defectu, et haec vocatio nihil aliud est, quam aliquis instinctus vel motus ad bonum a Deo immissus, et haec etiam vocatio non est idem, quod iustificatio, sed via ad illam. Quandoque autem pertingit ad finem, quando scilicet aliquis audit vocantem et venit ad Christum . . . .; et haec vocatio idem est, quod iustificatio, secundum substantiam, sed differt ratione, quia vocatio dicitur, secundum quod per infusionem gratiae et auxilium homo a peccato retrahitur, sed iustificatio respicit terminum ad quem, scilicet praedictae rectitudinis statum, ib. c; vgl. Is. 1 b; Eph. 1. 4. & 4. 1.
wollbar, d. i. dasjenige, was zum Objekte des Wollens gemacht werden kann, synonym mit voluntabilis (←): secundum quid id est per respectum ad hunc vel ad illum est volibile id, quod ei bonum videtur, 3 eth. 10 e.
gewollt im weitern Sinne des Wortes: necessitatem rebus volitis imponat, th. I. 19 pr.; de voluntate, quorum sit ut volitorum, ib. I. II. 8 t.
- Zu ignorantia directe & indirecte volita → ignorantia sub a.
- Arten des volitum sind: 1. volitum actu (th. II. II. 64. 8 c) = das in Wirklichkeit Gewollte. 2. v. ex ordine ad alterum & v. secundum se (ib. III. 18. 3 c) = das in Bezug auf was anders und das gemäß seiner selbst Gewollte oder das um eines andern willen und das um seiner selbst willen Gewollte. 3. v. formaliter & v. materialiter (ib. I. II. 19. 10 c) = das seiner Form oder Wesenheit nach und das seiner Materie nach Gewollte. 4. v. materialiter, → v. formaliter. 5. v. per accidens & v. per se (ib. II. II. 64. 8 c; cg. I. 74) = das nebenbei und das als solches Gewollte. 6. v. per se, → v. per accidens. 7. v. primum sive principale & v. secundarium (cg. I. 74; III. 26; verit. 23. 1 ad 3 & 4 c) = das erste oder hauptsächlich und das in zweiter Linie Gewollte. 8. v. principale, → v. primum. 9. v. secundarium, ≈ . 10. v. secundum se, → v. ex ordine ad alterum.
beweglich.
wollbar, d. i. dasjenige, was zum Objekte des Wollens gemacht werden kann, synonym mit volibilis (←): nihil est voluntabile, id est in quod feratur voluntas, nisi id, quod est per se bonum, 3 eth. 10 c.
- Arten des voluntabile sind: 1. voluntabile secundum naturam (3 eth. 10 d) = das seiner Natur nach Wollbare. 2. v. secundum quid & v. simpliciter (ib. e) = das in gewisser Hinsicht oder beziehungsweise (per respectum ad hunc vel ad illum, ib.) und das einfachhin oder schlechtweg Wollbare. 3. v. secundum veritatem (ib. e & f) = das in Wahrheit Wollbare. 4. v. simpliciter, → v. secundum quid.
a) aus freien Stücken, von selbst, synonym mit spontanee und sponte (←), der Gegensatz zu coacte und violenter (←): sequeretur, quod neque bruta animalia neque pueri voluntarie operarentur. Dicuntur autem voluntarie operari, non quia operentur ex voluntate, sed quia proprio motu sponte agunt, ita quod a nullo exteriori moventur, 3 eth. 4 c.
b) freiwilligermaßen, mit freiem Willen, der Gegensatz zu involuntarie (←): quidquid Deus facit, voluntarie facit, th. I. 19. 7 ob. 3; ordinat ad agendum voluntarie, ib. 12 ad 3; qui voluntarie inebriatur, ib. I. II. 77. 7 c; inquantum enim voluntarie agit quis, cg. I. 72; operatur iniusta voluntarie, ib. III. 5.
- Zu poena voluntarie assumpta → poena.
a) willkürlich, d. i. aus einem Willen im weitern Sinne dieses Wortes (→ voluntas sub a) hervorgehend, synonym mit spontaneus (←), der Gegensatz zu coactus und violentus (←): ad rationem voluntarii requiritur, quod principium actus sit intra cum aliqua cognitione finis, th. I. II. 6. 2 c; voluntarium autem denominative dicitur a voluntate et potest trahi ad ea, in quibus est aliqua participatio voluntatis secundum aliquam convenientiam ad voluntatem. Et hoc modo voluntarium attribuitur animalibus brutis, inquantum scilicet per cognitionem aliquam moventur in finem, ib. ad 1; vgl. ib. 1 c; Philosophus accipit voluntarium large, non secundum quod dicitur a voluntate, sed secundum quod dicitur contra violentum; unde, cum violentum sit, cuius principium est extra, voluntarium erit, cuius principium est intra. Et inde est, quod animalia, quae moventur ex seipsis, motus voluntarios habere dicuntur, 2 sent. 25. 1. 1 ad 6; vgl. 3 sent. 27. 1. 4 ad 3; voluntarium ponitur a Philosopho in brutis, non secundum quod convenit cum voluntate, sed secundum quod opponitur violento, ut sic dicatur voluntarium esse in brutis vel pueris, quia sua sponte aliquid faciunt, non propter usum liberae electionis, verit. 24. 2 ad 1; voluntarium dicitur omne, quod sponte fit, 3 eth. 1 a; voluntarium autem importat (bedeutet) motum appetitivae virtutis, quae praesupponit cognitionem apprehensivae virtutis eo, quod bonum apprehensum movet virtutem appetitivam, ib. c; hoc enim dicimus voluntarium, quod quis sponte et proprio motu operatur, ib. 4 c.
- Zu motus voluntarius → motus sub a & b.
- Als Arten des voluntarium gehören hierher: voluntarium secundum rationem imperfectam & v. secundum rationem perfectam (th. I. II. 6. 2 c) = das Willkürliche nach seinem unvollkommenen und das nach seinem vollkommenen Begriffe (perfectam igitur cognitionem finis sequitur voluntarium secundum rationem perfectam, prout scilicet apprehenso fine aliquis potest deliberans de fine et de his, quae sunt ad finem, moveri in finem vel non moveri. Imperfectam autem cognitionem finis sequitur voluntarium secundum rationem imperfectam, prout scilicet apprehendens finem non deliberat, sed subito movetur in finem. Unde soli rationali naturae competit voluntarium secundum rationem perfectam, sed secundum rationem imperfectam competit etiam brutis animalibus, ib.).
b) willentlich, d. i. aus einem Willen im engern und eigentlichen Sinne dieses Wortes (vgl. voluntas sub b), sei es mit Freiheit, sei es mit Notwendigkeit (vgl. th. III. 18. 1 ad 3), hervorgehend oder ihm angehörend, der Gegensatz zu involuntarius (←) und non voluntarius: dicitur aliquid voluntarium, quia est secundum inclinationem voluntatis, ib. I. 82. 1 c; voluntarium dicitur, quod est a voluntate, ib. I. II. 6. 3 c; dicitur enim aliquid voluntarium ex eo, quod voluntas in id fertur, ib. 7 c.
- Eine Art des voluntarium in diesem Sinne ist das voluntarium praeconsiliatum (3 eth. 6 h), das aristotelische ἑκούσιον προβεβουλευμένον (Eth. Nic. III. 4, 1112. a. 15) = das überlegte Willentliche oder das Freiwillige (→ sub c).
c) freiwillig, frei gewollt, d. i. aus einem Willen im engern und eigentlichen Sinne des Wortes (→ voluntas sub b) auf Grund einer Überlegung und Wahl hervorgehend, synonym mit liber (← sub a), der Gegensatz zu involuntarius (←): non est naturale Deo velle aliquid aliorum, quae non ex necessitate vult. Neque tamen innaturale aut contra naturam, sed est voluntarium, th. I. 19. 3 ad 3; illud cuius domini sumus, dicitur esse voluntarium, ib. I. II. 6. 3 a; quod enim voluntarium est, neque violentum neque necesse est esse, cg. I. 82; voluntarium videtur esse, cuius principium est in ipso operante (et sic excluditur violentia), ita tamen, quod ipse operans sciat singulas circumstantias, quae concurrunt ad operationem (et per hoc excluditur ignorantia, quae causat involuntarium), 3 eth. 4 a; aliquid dicitur esse voluntarium, non solum quia cadit sub voluntatis actu, sed quia cadit sub potestate voluntatis; sic enim et ipsum non velle dicitur voluntarium, quia in potestate voluntatis est, velle et non velle, et similiter facere et non facere, mal. 2. 1 ad 2.
- Arten des voluntarium in der Bedeutung von Freiwilligem sind: 1. voluntarium absque condicione sive voluntate absoluta & v. sub condicione sive ex suppositione sive voluntate condicionata (th. I. II. 6. 6 ob. 3 & ad 3; 39. 1 c; 4 sent. 21. 1. 1. 4 c) = das beziehungslose oder unbedingte und das bedingte Freiwillige. 2. v. absolute sive de se & v. relative sive per comparationem ad aliud (th. I. II. 6. 6 ad 2) = das Freiwillige an sich genommen d. i. so, wie es ohne Rücksicht auf was anders ist, und das in Beziehung oder in Vergleich zu etwas Anderm gesetzte Freiwillige. 3. v. de se, → v. absolute. 4. v. directe & v. indirecte (ib. 77. 7 c; mal. 3. 8 c; vgl. th. I. II. 6. 3 c & ad 1) = das direkt Freiwillige (in quod voluntas fertur, th. I. II. 77. 7 c) und das indirekt Freiwillige (quod voluntas potuit prohibere, sed non prohibet, ib.; sicut submersio navis dicitur esse a gubernatore, inquantum desistit a gubernando, ib. 6. 3 c). 5. v. ex suppositione, → v. absque condicione. 6. v. indirecte, → v. directe. 7. v. in particulari & v. in universali (ib. II. II. 142. 3 c; quodl. 5. 5. 10 c; 3 eth. 1 f) = das Freiwillige mit Bezug auf einen besondern Fall und das Freiwillige mit Bezug auf das in diesem Falle enthaltene Allgemeine. 8. v. in universali, → v. in particulari. 9. v. mixtum & v. simpliciter (th. I. 113. 7 c; I. II. 6. 6 c; II. II. 108. 4 ad 4; 142. 3 c; cg. III. 116; 3 sent. 20. 1. 5. 2 c; 4 sent. 29. 1. 1 c; quodl. 5. 5. 10 c; 3 eth. 1 f) = das gemischt und das einfachhin oder schlechtweg Freiwillige (illud dicitur simpliciter voluntarium, quod aliquis vult in particulari, secundum quod agitur, consideratis scilicet omnibus, quae circumstant, quamvis in universali consideratum non esset voluntarium; sicut nauta non vult proiectionem mercium in mare absolute et universaliter considerando, sed imminente periculo salutis hoc vult, th. I. 113. 7 c; unumquodque enim simpliciter esse dicitur, secundum quod est in actu, secundum autem quod est in sola apprehensione, non est simpliciter, sed secundum quid. Hoc autem, quod per metum agitur, secundum hoc est in actu, secundum quod fit; cum enim actus in singularibus sint (→ actus sub a), singulare autem inquantum huiusmodi est hic et nunc, secundum hoc id, quod fit, est in actu, secundum quod est hic et nunc et sub aliis condicionibus individualibus. Sic autem hoc, quod fit per metum, est voluntarium, inquantum scilicet est hic et nunc, prout scilicet in hoc casu est impedimentum (Verhinderung) maioris mali, quod timebatur; sicut proiectio mercium in mare fit voluntarium tempore tempestatis propter timorem periculi. Unde manifestum est, quod simpliciter voluntarium est, ib. I. II. 6. 6 c; ea, quae per timorem fiunt, principium habent ab exteriori impellente, unde non sunt simpliciter voluntaria, sed mixta, ut dicitur in 3 Ethicorum (c. 1, 1110. a. 11), ea autem, quae per delectationem fiunt, sunt simpliciter voluntaria, ib. II. II. 142. 3 c; quod vult propter timorem tantum, dicitur mixtum involuntario, sicut aliquis vult in mari proiectionem mercium propter timorem, cg. III. 116). 10. v. per accidens & v. per se (ib. 6; 4 sent. 29. 1. 1 c) = das nebenbei und das an sich oder als solches frei Gewollte (sicut qui proicit merces in mare causa salutis, non intendit proiectionem mercium, sed salutem, proiectionem autem vult non simpliciter, sed causa salutis, cg. III. 6). 11. v. per comparationem ad aliud, → v. absolute. 12. v. per se, → v. per accidens. 13. v. perfecte & v. quocumque modo (2 sent. 41 exp.) = das vollkommene (= v. simpliciter, ↓) und das irgendwie Freiwillige. 14. v. quocumque modo, → v. perfecte. 15. v. relative, → v. absolute. 16. v. secundum actionem & v. secundum passionem (th. I. II. 6. 5 ad 2) = das frei Gewollte im Sinne eines Tuns (puta, cum aliquis vult aliquid agere, ib.) und das im Sinne eines Leidens (scilicet cum aliquis vult pati ab alio, ib.). 17. v. secundum causam & v. secundum se (ib. 77. 7 c) = das in seiner Ursache frei Gewollte (quando voluntas fertur in causam et non in effectum, ut patet in eo, qui voluntarie inebriatur; ex hoc enim quasi voluntarium ei imputatur, quod per ebrietatem committit, ib.) und das an sich frei Gewollte (quando voluntas directe in ipsum fertur, ib.). 18. v. secundum passionem, → v. secundum actionem. 19. v. secundum se, → v. secundum causam. 20. v. simpliciter, → v. mixtum. 21. v. sub condicione, → v. absque condicione. 22. v. voluntate absoluta, ≈ . 23. v. voluntate condicionata, ≈ .
d) willig, bereitwillig: dum homo voluntarius est ad observandum ea, quae praecipit lex divina, cg. III. 128.
a) Wille im weitern Sinne des Wortes, d. i. jedwedes Begehrungsvermögen, synonym mit appetitus (← sub b): appetitus sensibilis potest in homine dici voluntas, inquantum est oboediens rationi, 3 sent. 17. 1. 1. 2 c; (bruta) voluntate participant, inquantum habent appetitum sensualem, ib. 27. 1. 4 ad 3.
- Als Arten der voluntas gehören hierher: voluntas rationabilis sive rationalis sive rationis & v. sensualitatis (th. I. II. 74. 3 ad 2; III. 18. 2 a & 5 c; 2 sent. 39. 2. 2 ad 1; 3 sent. 15. 2. 3. 1 ad 2; 17. 1. 1. 2 c & 3 c) = der Wille des vernünftigen und der des sinnlichen Seelenteils oder das übersinnliche und das sinnliche Begehrungsvermögen.
b) Wille im engern und eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. übersinnliches oder geistiges Begehrungsvermögen (= voluntas rationabilis, → sub a), auch voluntas potentiae (2 sent. 39. 1. 1 c) d. i. Wille im Sinne eines Vermögens genannt, der Gegensatz zu appetitus sensitivus (→ appetitus sub b) und sensualitas (←): considerandum est de voluntate, th. I. 82 pr.; voluntas et liberum arbitrium non sunt duae potentiae, sed una, ib. 83. 4 c; voluntas quandoque dicitur ipsa potentia, qua volumus, ib. I. II. 8. 2 c; principium autem proprium agendi in hominibus est voluntas, ib. II. II. 59. 3 c; voluntas quandoque accipitur pro potentia, ib. III. 18. 3 c; voluntas videtur esse altior potentia, quam intellectus, cg. III. 26; vgl. th. I. 82. 3 c & 4 ad 1; voluntas potest . . . sumi . . . pro ipsa potentia voluntatis, 2 sent. 44. 1. 1 ad 3; voluntas autem fit in actu non per hoc, quod aliqua similitudo voliti sit in voluntate, sed ex hoc, quod voluntas habet quandam inclinationem in rem volitam, th. I. 27. 4 c; vgl. ib. 82. 3 c; 87. 4 c; I. II. 6. 4 c; voluntas autem respicit finem ut obiectum proprium, ib. I. 5. 4 ad 3; voluntas, cuius obiectum principale est bonum, quod est extra volentem, ib. 19. 1 ad 3; obiectum appetitus intellectivi, qui voluntas dicitur, est bonum secundum communem boni rationem, ib. 59. 4 c; vgl. ib. 80. 2 ad 2; bonum intellectum est obiectum voluntatis, ib. 82. 4 c; vgl. cg. I. 74 & 95; II. 23 & 72; voluntatis autem obiectum est finis et bonum, cg. III. 9.
- Actus voluntatis (th. I. 82. 3 c; 87. 4 c; I. II. 6. 4 c) = die Tätigkeit des Willens: actus voluntatis nihil aliud est, quam inclinatio quaedam consequens formam intellectam, ib. I. 87. 4 c; est enim duplex actus voluntatis. Unus imperfectus, scilicet appetere; et iste actus praecedit cognitionem perfectam eorum, quae adquiruntur in cognitione. Per appetitum enim sciendi aliquid movetur aliquis ad considerationem alicuius, cuius cognitionem considerando accipit; sed tamen hunc actum voluntatis praecedit cognitio indeterminata, qua res scitur in universali, et per illam cognitionem imperfectam tendit appetitus in perfectionem ipsius; si enim esset omnino ignotum, non quaereretur. Est et alius actus voluntatis perfectus, quo voluntas quiescit et placet sibi in re iam habita, et ita voluntas sciendi sequitur cognitionem perfectam, 1 sent. 6. exp.; in actu autem voluntario invenitur duplex actus, scilicet actus interior voluntatis et actus exterior, et uterque horum actuum habet suum obiectum. Finis autem proprie est obiectum interioris actus voluntarii; id autem, circa quod est actio exterior, est obiectum eius. Sicut igitur actus exterior accipit speciem ab obiecto, circa quod est, ita actus interior voluntatis accipit speciem a fine sicut a proprio obiecto, th. I. II. 18. 6 c; actus exterior est obiectum voluntatis, inquantum proponitur voluntati a ratione ut quoddam bonum apprehensum et ordinatum per rationem, ib. 20. 1 ad 1; actus interior et exterior sunt diversi secundum genus naturae. Sed tamen ex eis sic diversis constituitur unum in genere moris, ib. 3 ad 1; vgl. ib. c; 17. 4 c; 18. 6 ad 3; duplex est actus voluntatis, unus quidem, qui est eius immediate, velut ab ipsa elicitus, scilicet velle; alius autem est actus voluntatis a voluntate imperatus et mediante alia potentia exercitus, ut ambulare et loqui, qui a voluntate imperantur mediante potentia motiva, ib. 6. 4 c; vgl. 8 pr. & 13 pr.; verit. 22. 15 c; Philosophus loquitur de voluntate, secundum quod proprie nominat simplicem actum voluntatis (→ actus sub b), th. I. II. 8. 2 ad 1; vgl. ib. c; 3 eth. 10 a; amor et gaudium, . . . secundum quod nominant simplicem voluntatis actum, sic sunt in intellectiva parte, th. I. 59. 4 ad 2; amor et gaudium et alia huiusmodi, cum attribuuntur Deo vel angelis aut hominibus secundum appetitum intellectivum, significant simplicem actum voluntatis cum similitudine effectus absque passione, ib. I. II. 22. 3 ad 3; vgl. ib. 24. 2 c; 31. 4 c; II. II. 158. 8 c; III. 84. 9 ad 2; cg. I. 90; II. 81.
- Arten der voluntas in diesem Sinne sind: 1. voluntas absolute considerata & v. secundum rationem (th. III. 18. 5 c) = der beziehungslos oder ohne Rücksicht auf etwas betrachtete und der gemäß der Vernunft sich betätigende Wille. 2. v. creata & v. Dei sive divina (ib. 7. 13 ad 1; cg. I. 74; II. 6; 2 sent. 34. 1. 3 ad 4; 39. 1. 1 c) = der geschaffene oder geschöpfliche und der göttliche (→ v. divina sub c) oder schöpferische Wille. 3. v. Dei, → v. creata. 4. v. divina, ≈ . 5. v. essentialiter dicta sive per essentiam & v. participative dicta sive per participationem (th. III. 18. 3 c & 5 c & ad 1; 3 sent. 17. 1. 1. 2 c & ad 3) = der Wille, welcher seiner Wesenheit nach, und derjenige, welcher durch Teilnahme an einem solchen oder zufolge seiner Unterordnung unter ihn Wille genannt wird. 6. v. humana (th. I. 111. 2 ad 3) = der menschliche Wille; vgl. v. humana sub c. 7. v. participative dicta, sive v. essentialiter dicta. 8. v. per essentiam, ≈ . 9. v. per participationem, ≈ . 10. v. prima (cg. I. 72) = der erste oder höchste Wille. 11. v. secundum rationem, → v. absolute considerata.
- In rationabili est voluntas, → rationabilis. Summa diffusio voluntatis est per modum amoris (pot. 2. 3 a) = die größte Ausgießung oder Mitteilung des Willens geschieht nach Weise der Liebe; vgl. diffusivus. Voluntas in ratione est, → ratio sub a. Voluntas proprie in intellectu est, → intellectus sub a.
c) Wollen im weitern Sinne des Wortes, d. i. jedwede Tätigkeit des Willens, auch voluntas actus (2 sent. 39. 1. 1 c) d. i. Wille im Sinne einer Tätigkeit genannt, synonym mit velle (← sub a): actualis appetitus boni vocatur voluntas, secundum quod nominat actum voluntatis; sic enim nunc loquimur de voluntate, th. I. II. 8. 1 ad 1; voluntas quandoque dicitur . . . ipse voluntatis actus, ib. 2 c; motus vel actus huius potentiae (sc. voluntatis), qui etiam voluntas dicitur, ib. III. 18. 1 ad 3; voluntas quandoque accipitur . . . pro actu, ib. 3 c; oportet amicos in voluntate concordare, cg. III. 130; voluntas potest . . . sumi . . . pro actu eius (sc. voluntatis), 2 sent. 44. 1. 1 ad 3; voluntas est alicuius dupliciter, uno modo principaliter et alio modo secundario. Principaliter quidem voluntas est finis, qui est ratio (Grund) volendi omnia alia, secundario autem est eorum, quae sunt ad finem, quae propter finem volumus, verit. 23. 1 ad 3; vgl. th. III. 18. 3 c.
- Hierher rechnen als Arten: 1. voluntas absoluta & v. condicionata (th. I. 19. 6 ad 1; III. 18. 6 c; 21. 4 c; 1 sent. 46. 1. 1 ad 2; 3 sent. 31. 2. 3. 2 ad 3; 4 sent. 14. 1. 1. 6 ad 3) = das unbedingte und das bedingte (vgl. v. incompleta) Wollen (= velleitas, ←). 2. v. accedens, v. antecedens, v. concomitans & v. consequens (th. I. 19. 6 ad 1; 1 sent. 6. 1. 2 c & exp.; 46. 1. 1 c & 4 ad 3; 47. 1. 1 c & 4 c; 3 sent. 31. 2. 3. 2 ad 3; 4 sent. 14. 3. 3 ad 5; pot. 2. 3 ob. 2 & ad 2, 8 & 12; verit. 6. 1 ad 5 s. c.; 23. 2 a) = das (zu einer Handlung) hinzukommende, das (ihr) vorausgehende, das (sie) begleitende und das (ihr) nachfolgende Wollen. 3. v. actualis sive secundum actum & v. habitualis sive secundum habitum (th. I. 93. 7 ad 3; cg. III. 85; IV. 19; mal. 1. 4 ad 11; 5. 3 ad 3; verit. 23. 2 a) = das tätliche und das zuständliche Wollen oder das Wollen nach Weise einer Tätigkeit und das nach Weise eines Zustands. 4. v. aeterna & v. mutabilis (th. I. 19. 7 ob. 1; 1 sent. 6. 1. 2 c; verit. 23. 2 a; 8 phys. 2 i) = das ewige und das veränderliche Wollen. 5. v. affectionis & v. effectionis (verit. 23. 1 ob. 6 & ad 6) = das Wollen des Begehrens und das des Bewirkens oder das Wollen, welches einen actus interior, und dasjenige, welches einen actus exterior voluntatis (↑ sub b) zur Folge hat. 6. v. amicitiae (8 eth. 3 t) = das Wollen der Freundschaft oder das Wohlwollen. 7. v. antecedens, → v. accedens. 8. v. beneplaciti & v. signi (th. I. 19. 11 c; 1 sent. 45 div. & 1. 4 c; 47. 1. 2 c; verit. 23. 3 c) = das Wollen des Wohlgefallens und das des Zeichens, m. a. W. das Wollen, welches in dem Wohlgefallen des Willens an etwas oder in der Hinneigung zu etwas besteht, und das Zeichen, dass man etwas will (= signum voluntatis). 9. v. bona & v. mala (th. I. 5. 4 ad 3; cg. IV. 92 & 93; 4 sent. 50. 1. 1. 1 c) = das sittlich gute und das sittlich böse Wollen. 10. v. completa sive consummata sive perfecta & v. incompleta sive non completa (th. I. II. 13. 5 ad 1; 20. 4 c & ad 1; cg. II. 32; 2 sent. 33. 2. 2 ad 2; 4 sent. 14. 1. 1. 6 ad 3; mal. 16. 3 ad 9) = das vollendete oder vollkommene und das unvollendete oder unvollkommene (vgl. v. condicionata) Wollen (voluntas autem incompleta est, quando aliquis non vult facere hoc absolute, sed existente aliqua condicione, quae nondum adest, vel nisi subtracto impedimento, quod adest, cg. II. 32). 11. v. coniuncta & v. separata (th. I. 14. 8 c; 2 sent. 42. 1. 1 c & exp. 1) = das (mit einer äußern Handlung) verbundene und das (von ihr) getrennte Wollen. 12. v. concomitans, → v. accedens. 13. v. condicionata, → v. absoluta. 14. v. consequens, → v. accedens. 15. v. consiliativa sive deliberativa sive deliberans sive deliberata sive ut deliberata & v. non deliberata sive simplex sive simpliciter (th. I. 19. 5 ob. 3 & ad 3; 64. 2 ad 5; I. II. 1. 1 c; 15. 3 c; III. 18. 3 c & 4 c; cg. I. 87; II. 29; III. 56, 97, 98 & 161; 1 sent. 1. 3. 1 ad 3; 48. 1. 4 c; 2 sent. 24. 3. 1 c; 39. 2. 2 ad 2; 4 sent. 26. 1. 4 c; 50. 2. 1. 1 c) = das überlegende oder überlegte (= electio; vgl. unten v. rationalis) und das nicht überlegte oder einfache oder einfachhinige Wollen (= v. naturalis, ↓). 16. v. consummata, → v. completa. 17. v. cordis (cg. I. 68) = das Wollen des Herzens oder der Seele. 18. v. deliberans sive deliberata sive deliberativa, → v. consiliativa. 19. v. deordinata sive inordinata & v. ordinata (th. I. II. 78. 1 c; 2 sent. 32. 2. 1 c; 33. 2. 2 ad 2; mal. 2. 3 ad 6; Eph. 1. 4) = das ungeordnete und das geordnete Wollen. 20. v. divina & v. humana (th. I. 19 pr.; III. 18. 1 c & ad 3 & 2 ob. 3; cg. I. 85 t 87 t) = das göttliche und das menschliche Wollen; vgl. v. divina & humana sub b. 21. v. effectionis, → v. affectionis. 22. v. ex libero arbitrio rationis proveniens sive spontanea sive non necessaria & v. necessaria (th. II. II. 29. 1 ad 1; 58. 3 ad 1; 189. 5 ob. 1; III. 18. 1 ad 3; cg. II. 83) = das aus freier Entscheidung der Vernunft hervorgehende oder nicht notwendige und das notwendige Wollen. 23. v. gratuita (th. III. 7. 13 ad 1; verit. 27. 5 ad 10) = das gnädige oder unverdiente Wollen oder das Wollen aus Gnade. 24. v. habitualis, → v. actualis. 25. v. humana, → v. divina. 26. v. incompleta, → v. completa. 27. v. inordinata, → v. deordinata. 28. v. mala, → v. bona. 29. v. mera (cg. II. 29) = das reine oder bloße Wollen. 30. v. metaphorice dicta & v. proprie dicta (th. I. 19. 11 c) = das Wollen im übertragenen und das Wollen im eigentlichen Sinne des Wortes. 31. v. mutabilis, → v. aeterna. 32. v. naturalis sive ut natura sive per modum naturae & v. rationalis sive ut ratio sive per modum rationis (ib. III. 18. 1 ad 3, 3 ob. 1 & c, 4 c & 5 c; 2 sent. 39. 2. 2 ad 2; 3 sent. 17. 1. 1. 3 ad 1; 4 sent. 50. 2. 1. 1 c) = das natürliche und das vernünftige Wollen oder das Wollen des Willens als eines Naturdinges (inquantum est natura quaedam, th. I. 41. 2 ad 3) und das Wollen desselben als eines geistigen Vermögens (duplex est hominis voluntas, scilicet naturalis, quae vocatur θέλησις, et voluntas rationalis, quae vocatur βούλησις, ib. III. 18. 3 ob. 1; vgl. ib. I. 83. 4 ad 1 & 2), synonym mit v. simplex & deliberata (↑). 33. v. necessaria, → v. ex libero arbitrio proveniens. 34. v. non completa, → v. completa. 35. v. non deliberata, → v. consiliativa. 36. v. non necessaria, → v. ex libero arbitrio proveniens. 37. v. ordinata, → v. inordinata. 38. v. perfecta, → v. completa. 39. v. per modum naturae, → v. naturalis. 40. v. per modum rationis, ≈ . 41. v. pietatis (ib. III. 18. 3 ad 3; 3 sent. 17. 1. 1. 3 ad 6) = das Wollen nach Weise der barmherzigen Liebe oder das Erbarmen. 42. v. praecedens actum & v. praecedens passionem (th. I. II. 77. 7 ad 1; cg. III. 138/139) = das einer Tätigkeit und das einer Gemütsbewegung vorausgehende Wollen. 43. v. praecedens passionem, → v. praecedens actum. 44. v. proprie dicta, → v. metaphorice dicta. 45. v. rationalis, → v. naturalis. 46. v. secundum actum, → v. actualis. 47. v. secundum habitum, ≈ . 48. v. separata, → v. coniuncta. 49. v. signi, → v. beneplaciti. 50. v. simplex sive simpliciter, → v. consiliativa. 51. v. spontanea, → v. ex libero arbitrio proveniens. 52. v. ut deliberata, → v. consiliativa. 53. v. ut natura, → v. naturalis. 54. v. ut ratio, ≈ .
d) Wollen im engern Sinne des Wortes, d. i. einfaches oder schlechthiniges Wollen (= voluntas simplex sive simpliciter, → sub c), synonym mit velle (← sub b), der Gegensatz zu voluntas consiliativa sive deliberativa sive deliberans sive deliberata sive ut deliberata (→ sub c), electio (← sub a) und eligere (←): electio et voluntas, id est ipsum velle, sunt diversi actus, sed tamen pertinent ad unam potentiam, th. I. 83. 4 ad 2; si autem loquamur de voluntate, secundum quod nominat proprie actum, sic proprie loquendo est finis tantum. Omnis enim actus denominatus a potentia nominat simplicem actum illius potentiae, sicut intelligere nominat simplicem actum intellectus. Simplex autem actus potentiae est in id, quod est secundum se obiectum potentiae. Id autem, quod est propter se bonum et volitum, est finis. Unde voluntas proprie est ipsius finis, ib. I. II. 8. 2 c; loquitur de voluntate, secundum quod proprie nominat simplicem actum voluntatis, ib. ad 1; differt autem, ut Philosophus dicit in III. Ethic. (c. 4, 1111. b. 26 sq.), electio a voluntate in hoc, quod voluntas per se loquendo est ipsius finis, electio autem eorum, quae sunt ad finem, ib. III. 18. 4 c; vgl. cg. I. 88; III. 16 & 60; 3 sent. 17. 1. 1. 3 ad 5; 3 eth. 5 i & m & 10 a.
e) Gewolltes: aliquando autem (voluntas dicitur) ipsum volitum, et quantum ad hoc unitur voluntas sancti hominis voluntati Dei, 3 sent. 17. 1. 1. 1 ad 3.
Vergnügen, Genuss, Lust: non voluptatem promissione, cg. I. 6; cognoscere uxorem propter solam voluptatem, 4 sent. 31. 2. 3 ob. 1.
- Arten der voluptas sind: 1. voluptas carnalis sive carnis sive corporalis (th. I. II. 2. 6 c; cg. I. 6; III. 27; IV. 54 & 92; fid. 2; 1 Cant. 3) = die fleischliche oder körperliche Lust (praecipue in cibis et venereis, cg. I. 6). 2. v. carnis, → v. carnalis. 3. v. corporalis, ≈ . 4. v. inordinata (th. I. 118. 2 ad 5) = die ungeordnete Lust. 5. v. libidinis sive libidinosa sive venerea (ib. II. II. 153. 1 ob. 3, a, c & ad 1-3) = der wollüstige oder geschlechtliche Genuss. 6. v. libidinosa, → v. libidinis. 7. v. meretricia (4 sent. 31. 2. 3 ad 1) = der buhlerische Genuss. 8. v. venerea, → v. libidinis.
genussreich, lustvoll, wollüstig.
- Zu vita voluptuosa → vita sub c.
a) Gelübde: ad votum tria ex necessitate requiruntur, primo quidem deliberatio, secundo propositum voluntatis, tertio promissio, in qua perficitur ratio (Wesen) voti; superadduntur vero quandoque et alia duo ad quandam voti confirmationem, scilicet pronuntiatio oris . . . et iterum testimonium aliorum, th. II. II. 88. 1 c; vgl. 4 sent. 38. 1. 1. 1 c; votum est promissio Deo facta, th. II. II. 88. 2 c; voluntas hominis movet rationem ad promittendum aliquid circa ea, quae eius voluntati subduntur, et pro tanto votum a voluntate accipit nomen quasi a primo movente, ib. 1 ad 2; si votum accipiatur secundum propriam sui rationem, est proprie de bonis illis, ad quae non omnes tenentur, 4 sent. 38. 1. 1. 2 c.
- Als Arten des votum gehören hierher: 1. votum abstinentiae & v. ieiunii (th. II. II. 88. 12 ad 1; quodl. 3. 7. 18 ad 2) = das Gelübde, sich (der Fleischspeisen) zu enthalten und das Gelübde, zu fasten. 2. v. commune & v. singulare (4 sent. 38. 1. 2. 1 c) = das allgemeine oder gewöhnliche (quod est de his, ad quae omnes tenentur, ib.) und das einzelne oder besondere Gelübde (quod est de illis, ad quae non tenemur, ib.). 3. v. contemplationis & v. orationis (th. II. II. 88. 11 c & 12 ad 1) = das Gelübde, eine Betrachtung, und das Gelübde, ein (mündliches) Gebet zu halten. 4. v. continentiae, v. oboedientiae & v. paupertatis (ib. I. II. 64. 1 ad 3; II. II. 88. 11 ob. 4; 4 sent. 38. 1. 4. 4 c; quodl. 3. 7. 18 c) = das Gelübde der (geschlechtlichen) Enthaltung oder der Keuschheit, das des Gehorsams (gegen einen kirchlichen Obern) und das der (freiwilligen) Armut. 5. v. ieiunii, → v. abstinentiae. 6. v. interpretativum sive interpretatum & v. ore tenus emissum (4 sent. 38. 1. 3. 1 ad 5) = das als Gelübde Ausgelegte und das mit dem Munde gemachte Gelübde. 7. v. large acceptum sive largo modo dictum & v. proprie dictum (ib. 1. 1. 2 c & ad 1) = das Gelübde im weitern und das im engern Sinne des Wortes. 8. v. largo modo dictum, → v. large acceptum. 9. v. oboedientiae, → v. continentiae. 10. v. orationis, → v. contemplationis. 11. v. ore tenus emissum, → v. interpretativum. 12. v. paupertatis, → v. continentiae. 13. v. peregrinationis terrae sanctae sive terrae sanctae (th. II. II. 88. 12 ob. 1 & ad 3; 189. 3 ad 3; 4 sent. 38. 1. 4. 4 ad 1) = das Gelübde der Wallfahrt zum h. Lande. 14. v. perpetuum & v. temporale (th. II. II. 189. 3 ad 3, 4 ob. 3 & 7 c) = das immer währende oder ewige und das zeitliche oder nur eine Zeit lang verbindliche Gelübde. 15. v. per posterius dictum & v. per prius dictum (4 sent. 38. 1. 2. 1 c) = das Gelübde, welches nach Weise des Spätern, und dasjenige, welches nach Weise des Frühern so genannt wird (illud votum, quod nihil habet necessitatis, dicitur per prius votum, quasi habens complete rationem voti . . . illud autem votum, quod habet aliquid necessitatis, habet incomplete rationem voti et ideo dicitur per posterius votum, ib.). 16. v. per prius dictum, → v. per posterius dictum. 17. v. privatum & v. publicum (th. II. II. 88. 7 ob. 3, ad 1 & 3; 4 sent. 38. 1. 2. 2 c, ad 1 & 3 & 3 ad 4) = das private oder von jemand für sich im Stillen gemachte und das öffentliche Gelübde (votum potest dici publicum dupliciter; uno modo per se, quia habet aliquid annexum, unde in publicum venire debet, sicut cum quis recipit ordinem sacrum, per quem minister ecclesiae constituitur ad publice Deo serviendum, alio modo per accidens, sicut quando in notitiam plurimorum venit, 4 sent. 38. 1. 2. 2 ad 1). 18. v. professionis (th. II. II. 189. 4 a; 4 sent. 27 exp.; quodl. 1. 7. 14 ad 2 & 9. 20 c) = das Gelübde des Bekenntnisses (zu einer bestimmten Ordensregel) oder das beim Eintritt in einen religiösen Orden abgelegte Gelübde (votum, quod emittitur . . . in professione certae regulae, th. II. II. 88. 7 ob. 3). 19. v. proprie dictum, → v. large acceptum. 20. v. publicum, → v. privatum. 21. v. religionis & v. vitae saecularis (ib. 185. 8 ad 2; 186. 7 ad 1; 4 sent. 38. 1. 4. 3 ad 1 & 4 ad 1) = das Gelübde, in einen religiösen Orden einzutreten, und das Gelübde, das weltliche Leben oder das Leben in der Welt beizubehalten. 22. v. simplex & v. solemne sive solemnizatum (th. II. II. 88. 7 ob. 3, ad 1 & 3 & 9 c; 189. 2 ad 1 & 5 c; 4 sent. 30. 2. 1. 2 ad 1; 38. 1. 2. 3 c; quodl. 3. 7. 18 c & ad 2; 8. 5. 10 c) = das einfache oder nicht mit Feierlichkeiten verbundene (quod consistit in sola promissione Deo facta, quae ex interioris mentis deliberatione procedit, th. II. II. 189. 5 c) und das feierliche Gelübde (quod quidem subditur ordinationi ecclesiae propter solemnitatem, quam habet annexam, ib.). 23. v. solemne sive solemnizatum, → v. simplex. 24. v. temporale, → v. perpetuum. 25. v. terrae sanctae, → v. peregrinationis terrae sanctae. 26. v. virginitatis (ib. I. II. 61. 1 ad 3; 4 sent. 30. 2. 1. 2 ad 1) = das Gelübde der Jungfräulichkeit. 27. v. vitae saecularis, → v. religionis.
b) Willensmeinung, Wunsch, Verlangen: deesse re, sed non voto, th. III. 68. 2 c; habet baptismum in voto, ib. 69. 4 ad 2; frustra autem esset votum, ib. 80. 11 c; Deus vota piorum exaudit, cg. III. 96; secundum quod sunt in voto, quodl. 4. 7. 10 c.
a) Laut, Laut der Stimme: per vocem, quae est sonus ab ore animalis prolatus, th. I. 51. 3 ob. 4; vgl. pot. 6. 8 ob. 4; vox est quaedam species soni, est enim sonus animati, non autem quorumlibet, sed quorundam, 2 anim. 18 a; quia ad generationem soni requiritur, quod sit percussio alicuius ad aliquid et in aliquo, quod est aer, rationabile est, quod illa sola animata vocem habeant, quae aerem respirando suscipiunt, et ex eadem parte, unde respirant, ib. c; vox est sonus animati et ex illa parte, qua aerem respirat, ib. f; cum quaedam alia animalia habeant vocem, solus homo supra alia animalia habet locutionem, 1 pol. 1 u.
- Zu dicere voce → dicere sub a; zu verbum v. & speciei v. → verbum sub a.
- Arten der vox in diesem Sinne sind: 1. vox articulata sive litterata & v. non articulata sive non litterata (pot. 6. 5 ad 3; 1 perih. 4 a) = der gegliederte oder durch Buchstaben d. i. durch Konsonanten abgeteilte und der nicht gegliederte oder nicht durch Konsonanten abgeteilte Laut (z. B. das Zischen der Schlange). 2. v. brutorum & v. humana (th. I. 51. 3 ad 4; 1 perih. 1 a) = die Stimme der Tiere und die menschliche Stimme. 3. v. humana, → v. brutorum. 4. v. litterata, → v. articulata. 5. v. naturalis (1 pol. 1 u) = der Naturlaut. 6. v. non articulata, → v. articulata. 7. v. non litterata, ≈ . 8. v. non significans & v. significativa (th. I. 16. 8 ad 3; 34. 1 c; cg. III. 105; quodl. 4. 9. 17 c; 1 perih. 1 a, 3 a & 4 a) = der etwas nicht bezeichnende und der etwas bezeichnende Laut. 9. v. significans sive significativa ad placitum sive secundum placitum sive ex proposito & v. significans sive significativa naturaliter (1 perih. 1 a, 4 a & 5 a; 2 anim. 18 g) = der gemäß einem Belieben oder einer Absicht des Menschen (secundum institutionem humanam a beneplacito hominis procedentem, 1 perih. 4 a) und der von Natur aus etwas bezeichnende Laut (ut gemitus infirmorum et aliorum animalium, ib. 2 a). 10. v. significans cum imaginatione aliquid significandi (ib. 1 a; vgl. 2 anim. 18 g) = der mit der Vorstellung, etwas zu bezeichnen, verbundene Laut. 11. v. significans ex proposito, → v. significans ad placitum. 12. v. significans sive significativa naturaliter, ≈ . 13. v. significativa, → v. non significans. 14. v. significativa secundum placitum, → v. significans ad placitum. 15. v. tubae (4 sent. 43. 1. 2. 2 ob. 1 & c) = der Laut oder Schall der Posaune vor dem jüngsten Gerichte.
b) artikulierter Laut, Wort, sprachlicher Ausdruck, synonym mit verbum (← sub a): vox est sonus ab ore animalis prolatus cum imaginatione quadam, 1 perih. 4 a; vgl. 2 anim. 18 g; sensu 2 g; sunt enim voces notae earum, quae sunt in anima passionum (← sub b), pot. 7. 6 c; voces significant intellectus conceptiones immediate et eis mediantibus res, 1 perih. 2 a; vgl. th. I. 13. 1 c; 34. 1 c; 85. 2 ad 3 & 5 a; III. 39. 8 ob. 2; Eph. 3. 4; sensu 2 h; 7 met. 1 c.
- Als Arten der vox gehören hierher: 1. vox complexa & v. incomplexa (th. I. 16. 2 c; 3 sent. 23. 2. 2. 1 c; verit. 4. 2 c; quodl. 4. 9. 17 c; 1 perih. 1 a & 2 a; 6 met. 4 a), das λεγόμενον κατὰ συμβλοκήν und λεγόμενον ἄνευ συμβλοκῆς des Aristoteles (Categ. 2, 1. a. 16 sq.) = der (aus zwei oder mehreren selbständigen Wörtern zusammengesetzte und der nur aus einem einzigen Worte bestehende sprachliche Ausdruck. 2. v. exterior (th. I. 34. 1 c; cg. IV. 11) = das äußere oder mit dem Munde gesprochene Wort. 3. v. falsa & v. vera (1 perih. 3 b) = das falsche und das wahre Wort (erit vox vera, quae significat verum intellectum, falsa autem, quae significat falsum intellectum, ib.). 4. v. incomplexa, → v. complexa. 5. v. vera, → v. falsa.
gemein, gewöhnlich.
Wunde: cicatrices et vulnera, th. III. 54. 4 ob. 1.
- Eine Art des vulnus ist: vulnus naturae sive naturae humanae sive naturae ex peccato consequens sive inflictum toti humanae naturae ex peccato primi parentis (th. I. II. 85. 3 ob. 1 & 3 & c) = die Wunde oder Verwundung der menschlichen Natur durch die Sünde des Stammvaters, welche darin besteht, dass omnes vires animae remanent quodammodo destitutae proprio ordine, quo naturaliter ordinantur ad virtutem (ib. c). Ihrer gibt es vier: Inquantum ergo ratio destituitur suo ordine ad verum, est vulnus ignorantiae; inquantum vero voluntas destituitur ordine ad bonum, est vulnus malitiae; inquantum vero irascibilis destituitur suo ordine ad arduum, est vulnus infirmitatis; inquantum vero concupiscentia destituitur ordine ad delectabile moderatum ratione, est vulnus concupiscentiae, ib.