Thomas von Aquin (Joos van Ghent & Pedro Berruguete, Musée du Louvre, Paris)        
CORPUS THOMISTICUM
 
Ludwig Schütz
Thomas-Lexikon
 
P
 
 
3. Auflage von Enrique Alarcón vorbereitet
Pamplona, Universität von Navarra, 2006




O Inhaltsverzeichnis Q


pactum



Bündnis, Bund: per pactum cum daemonibus initum, th. I. II. 100. 7 ad 3; signum pacti, quod Deus habuit cum Abraham, ib. 102. 2 ad 1.




palpabilis, e



tastbar.




parabolicus, a, um



gleichnisartig.




paralogismus



falscher Schluss, Fehlschluss, Trugschluss, synonym mit fallacia (← sub b) und sophisma (←): ille autem (syllogismus), qui peccat in forma, non est syllogismus, sed paralogismus, id est apparens syllogismus, 1 anal. 22 a; vgl. ib. 27 c.




pars



a) Teil, Stück, der Gegensatz zu totus (← sub a): pars est, in quam dividitur totum, nom. 4. 8; pars alicuius totius dicitur proprie illud, quod immediate venit ad constitutionem totius, non autem pars partis, 1 perih. 6 c; partes enim se habent ad totum secundum rationem materiae, 2 anal. 9 c; omnes partes comparantur ad totum, ut imperfectum ad perfectum, 2 phys. 5 d.

b) Seite: intellectus id, quod ponit (behauptet) ex parte subiecti, trahit ad partem suppositi, quod vero ponit ex parte praedicati, trahit ad naturam formae in supposito existentis, th. I. 13. 12 c; vgl. ib. ad 3; versus occidentalem partem, 4 sent. 6. 2. 1. 3 c.




partialitas



Teilweisigkeit: partim est in termino a quo et partim in termino ad quem, ut tamen partialitas non referatur ad substantiam angeli, th. I. 53. 1 ad 1.




participare



a) teilhaft machen, mitteilen: aliquam virtutem ab illo intellectu superiori participatam, th. I. 79. 4 c; vgl. ib. ad 5.

b) teilnehmen, teilhaben: est autem participare quasi partem capere, et ideo, quando aliquid particulariter recipit id, quod ad alterum pertinet, universaliter dicitur participare illud, sicut homo dicitur participare animal, quia non habet rationem animalis secundum totam communitatem, hebd. 1; participare nihil aliud est, quam ab alio partialiter accipere, 2 cael. 18 g; omne participatum comparatur ad participans ut actus (Wirklichkeit) eius, th. I. 75. 5 ad 4; tripliciter enim aliquid potest ab alio participare. Uno modo accipiendo proprietatem naturae eius, alio modo ut recipiat ipsum per modum intentionis cognitivae (→ intentio sub d), alio modo ut deserviat aliqualiter eius virtuti, sicut aliquis medicinalem artem participat a medico, vel quia accipit in se medicinae artem, vel quia accipit cognitionem artis medicinalis vel quia deservit arti medicinae, Col. 1. 4; vgl. quodl. 2. 2. 3 c.

c) Gemeinschaft haben, verkehren: cum omnibus ei participantibus, 4 sent. 18. 2. 4. 2 c; aut participat in aliis, sicut in verbo, ib.; vgl. ib. 3 c; participare cum excommunicato directe et indirecte, quodl. 11. 8. 9 c; vgl. ib. ad 3.




participatio



Teilnahme, Teilhabung: quod habet ignem et non est ignis, est ignitum per participationem, th. I. 3. 4 c; cognoscunt aliquas participationes suae bonitatis, ib. 6. 1 ad 2; eius participatione unumquodque dicitur ens vel unum, ib. 4 c; aliquem nominamus Deum secundum participationem, ib. 13. 10 c; sapientia creata est participatio quaedam Sapientiae increatae, ib. 41. 3 ad 4; omne, quod est per participationem, reducitur ad illud, quod est per essentiam, ib. 49. 3 ob. 4; vgl. regim. 3. 9; per modum assimilationis cuiusdam, quam participationem vocabat, th. I. 65. 4 c; sunt quaedam participationes eius, ib. 75. 5 ad 1; participatio autem ideae fit per aliquam similitudinem ipsius ideae in participante ipsam per modum, quo exemplar participatur ab exemplato, ib. 84. 4 c.




participative



nach Weise der Teilnahme, im Sinne derselben, synonym mit per participationem (←), der Gegensatz zu essentialiter (←) sive per essentiam (← sub a): alio modo (aliqua natura potest attribui alicui rei) participative, sicut lignum ignitum participat naturam ignis, th. I. II. 62. 1 ad 1; secundum quod participative derivantur ad humanam naturam, ib. III. 16. 5 ad 3; omnia autem media habent utramque potentiam (sc. activam et passivam) participative, 1 sent. 3. 4. 2 ad 4.




particula



a) Teilchen im allgemeinen Sinne des Wortes: quare alterius particulae animae (vgl. pars animae sub a), 6 eth. 10 i.

b) Teilchen im Sinne der Grammatik, Partikel: sive utamur negativa particula, 2 perih. 1 d; vgl. 1 perih. 1 a.




particulare



besonders machen, zu etwas Besonderm machen, besondern: quae sunt contracta (← sub b) et particulata, cg. I. 93; particulatur in ipso natura communis, 1 sent. 23. 1. 2 ad 4.




particularis, e



einen Teil betreffend, einen solchen ausmachend, besonderer, synonym mit singularis (← sub a) und specialis (← sub b), der Gegensatz zu universalis (← sub a): particulare dicitur eo, quod particulatur (←) in ipso natura communis, cuius partem accipit secundum virtutem, qua potest esse in pluribus, quamvis accipiat totam rationem (Wesenheit) eius, 1 sent. 23. 1. 2 ad 4; cum omne particulare habeat respectum ad naturam communem et ad proprietates, potest secundum utrumque respectum nominari, tum per nomen primae impositionis (→ nomen sub a), tum per nomen secundae intentionis, 3 sent. 6. 1. 1. 1 c; particularia vero dicuntur individua, inquantum nec materialiter nec formaliter ulterius dividuntur, 10 met. 10 c.




particulariter



teilweise, in besonderer Weise.




partitive



im Sinne der Teilung.




partitivus, a, um



teilend, eine Teilung ausdrückend: aliud partitivum est, unde requiritur aliquid, a quo dividatur, 3 sent. 6. 2. 1 ad 1.




parvificentia



Knickerigkeit, Knauserigkeit, das Gegenteil von magnificentia, apirocalia, banausia (←), consumptio (← sub b) und prodigalitas (←): vitio parvificentiae, quo aliquis deficit a debita proportione expensarum ad opus, intendens minus expendere, quam dignitas operis requirat, th. II. II. 135. 2 c; vgl. 4 eth. 6 e.




parvificus, a, um



knickerig, knauserig, der Gegensatz zu banausus und magnificus (←): parvificus deficit a proportione, quae debet esse secundum rationem inter sumptus et opus, th. II. II. 135. 1 c; parvificus principaliter quidem intendit parvitatem sumptus, ex consequenti autem intendit parvitatem operis, quam quidem non recusat, dummodo parvum sumptum faciat, ib.; vgl. 4 eth. 7 l.




parvipensio



Geringschätzung: sunt enim tres species parvipensionis, ut dicitur in II. Rhetoric. (c. 2), scilicet despectus, epireasmus (←), id est impedimentum voluntatis implendae, et contumeliatio (←), th. I. II. 47. 2 c.




parvus, a, um



klein, der Gegensatz zu magnus (←): ponebat magnum et parvum principia, 1 phys. 8 a; vgl. ib. 11 l; 3 phys. 6 e; 4 phys. 14 k; 7 phys. 8 q; 8 phys. 15 f; 1 sent. 19. 3. 1 ad 2.




passibilis, e



leidensfähig, der Gegensatz zu impassibilis (←) .




passibilitas



a) Leidensfähigkeit, der Gegensatz zu impassibilitas (←): ratione passibilitatis corporis, th. I. 113. 4 ad 1; sed etiam ex passibilitate patientis, ib. I. II. 22. 3 ad 2; vgl. ib. 85. 5 ad 2; II. II. 18. 2 ad 1; 3 anim. 7 b.

b) Gemütsbewegung, Affekt, synonym mit passio (← sub c): contra concupiscentiam et alias passibilitates pugnans homo, th. III. 69. 3 c.

c) schmerzliches Leiden, ebenfalls synonym mit passio (← sub d): mors et aliae passibilitates vitae praesentis, cg. IV. 55.




passio



a) Eigentümlichkeit, Eigenschaft, insbesondere diejenige, welche einer alteratio (← sub a) zugänglich ist, synonym mit affectus (← sub a): ponit ergo primo quattuor modos, quibus passio dicitur. Uno modo dicitur qualitas, secundum quam fit alteratio, sicut album et nigrum et huiusmodi, et haec est tertia species qualitatis, 5 met. 20 c; circa passiones aliquas, puta (nämlich) quae fiunt secundum alterationes huiusmodi accidentium, cg. IV. 66; passio id est passibilis qualitas, 3 phys. 6 a; vgl. 5 phys. 1 f & g; 1 cael. 7 b; 1 gener. 2 c, 6 c & g, 10 a & e; sensu 9 a; huiusmodi enim sunt quaedam passiones sub genere qualitatis contentae, et dicuntur passiones, quia passionem ingerunt sensibus vel quia ab aliquibus passionibus causantur, 7 phys. 4 b; vel per passiones intelligit proprietates, 1 cael. 1 a; est enim proprium uniuscuiusque scientiae, partes subiecti tradere et passiones, 1 perih. 1 a; vgl. 1 anal. 18 g; 1 cael. 1 a; nec naturalis circa lineam illas passiones considerat, quas geometra, cg. II. 4; visibilitas est quaedam passio, sicut simum est passio nasi, 2 anim. 14 b.

b) Leiden, Affiziert-Werden, Affiziert-Sein, Affektion, der Gegensatz zu actio (← sub a): secundus modus (quo passio dicitur) est, secundum quod huiusmodi (vgl. sub a) actiones qualitatis et alterationis, quae fiunt secundum eas, dicuntur passiones, et sic passio est unum praedicamentorum, ut calefieri et infrigidari et huiusmodi, 5 met. 20 c; ut per passiones intelligantur alterationes et alii motus consequentes, secundum quos alteratur aliquid in substantia rei, 1 cael. 1 a; in nomine passionis importatur (wird angedeutet), quod patiens trahatur ad id, quod est agentis, th. I. II. 22. 2 c; cum dicit Damascenus, quod passio est motus ab uno in aliud, non quilibet motus est passio, sed solum alteratio proprie loquendo, ut dicit Philosophus in I. de Generatione (c. 4, 319. b. 33), quia in hoc solo motu aliquid a re abicitur et aliquid imprimitur, quod est de ratione passionis, 3 sent. 15. 2. 1. 1 c; passio est ex impressione alicuius agentis, 1 perih. 2 a; eius autem propria et naturalis operatio est intelligere, quae non completur sine passione quadam, inquantum scilicet intellectus patitur ab intelligibili, cg. II. 76; verbum, quod significat actionem vel passionem, significat cum tempore, 1 perih. 4 a; vgl. ib. 5 d; 1 phys. 10 b; de passionibus lunae, videlicet de eclipsi eius et de mutatione figurae eius, 1 met. 3 a.

c) Seelenaffekt, Gemütsbewegung, Gemütserregung, Gemütsaufwallung, d. i. die Tätigkeit des sinnlichen Begehrungsvermögens, synonym mit affectio (←), affectus (← sub b), concitatio animi (th. I. 82. 5 ad 1), infirmitas animae (→ infirmitas sub a), motus animi (→ motus sub b) und passibilitas (← sub b): Augustinus dicit in IX. de Civ. Dei (c. 4), quod motus animi, quos Graeci πάθη, nostri autem quidam, sicut Cicero, perturbationes, quidam affectiones vel affectus, quidam vero, sicut in Graeco habetur, expressius passiones vocant. Ex quo patet, quod passiones animae sunt idem, quod affectiones. Sed affectiones manifeste pertinent ad partem appetitivam et non ad apprehensivam. Ergo et passiones magis sunt in appetitiva, quam in apprehensiva, ib. I. II. 22. 2 c; vgl. ib. 24. 2 c; passio proprie invenitur, ubi est transmutatio corporalis. Quae quidem invenitur in actibus appetitus sensitivi, et non solum spiritualis (→ transmutatio sub a), sicut est in apprehensione sensitiva, sed etiam naturalis (≈). In actu autem appetitus intellectivi non requiritur aliqua transmutatio corporalis, quia huiusmodi appetitus non est virtus alicuius organi. Unde patet, quod ratio (Wesen) passionis magis proprie invenitur in actu appetitus sensitivi, quam intellectivi, ib. 22. 3 c; relinquitur ergo, quod passiones proprie dicantur operationes appetitus sensitivi, quae sunt secundum transmutationem organi corporalis et quibus homo quodammodo ducitur, 2 eth. 5 b; semper actum appetitus sensitivi concomitatur aliqua transmutatio corporis, et maxime circa cor, quod est primum principium motus in animali. Sic igitur actus appetitus sensitivi, inquantum habent transmutationem corporalem annexam, passiones dicuntur, th. I. 20. 1 ad 1; Peripatetici vero omnes motus appetitus sensitivi passiones vocant, ib. I. II. 24. 2 c; vgl. ib. 59. 2 c; si vero passiones dicamus omnes motus appetitus sensitivi, ib. 59. 5 c; omnia enim huiusmodi affectionum nomina, secundum quidem quod sunt actus appetitus sensitivi, passiones quaedam sunt, mal. 11. 1 c; passio enim est quidam vehemens motus appetitus sensitivi, th. I. II. 77. 3 ob. 1; vgl. ib. 1 c; proprie dicuntur passiones illae affectiones sensitivae, quae sunt cum vehementia, 3 sent. 15. 2. 1. 2 c; immoderatus motus cordis passio eius dicitur, sed moderatus dicitur eius operatio, 4 sent. 44. 2. 1. 1 c; in passionibus animae duplex contrarietas invenitur, una quidem secundum contrarietatem obiectorum, scilicet boni et mali, alia vero secundum accessum et recessum ab eodem termino. In passionibus quidem concupiscibilis (← sub b) invenitur prima contrarietas tantum, quae scilicet est secundum obiecta, in passionibus autem irascibilis (←) invenitur utraque. Cuius ratio (Grund) est, quia obiectum concupiscibilis . . . est bonum vel malum sensibile absolute (← sub b). Bonum autem inquantum bonum non potest esse terminus ut (als) a quo, sed solum ut (als) ad quem, quia nihil refugit bonum inquantum bonum, sed omnia appetunt ipsum. Similiter nihil appetit malum inquantum huiusmodi, sed omnia fugiunt ipsum, et propter hoc malum non habet rationem (Beziehung) termini ad quem, sed solum termini a quo. Sic igitur omnis passio concupiscibilis respectu boni est ut in ipsum, sicut amor, desiderium et gaudium, omnis vero passio eius respectu mali est ut ab ipso, sicut odium, fuga seu abominatio et tristitia. Unde in passionibus concupiscibilis non potest esse contrarietas secundum accessum et recessum ab eodem obiecto. Sed obiectum irascibilis est sensibile bonum vel malum non quidem absolute, sed sub ratione (Beziehung) difficultatis vel arduitatis, . . . Bonum autem arduum sive difficile habet rationem (Beziehung), ut in ipsum tendatur, inquantum est bonum, quod pertinet ad passionem spei, et ut ab ipso recedatur, inquantum est arduum et difficile, quod pertinet ad passionem desperationis. Similiter malum arduum habet rationem, ut vitetur, inquantum est malum, et hoc pertinet ad passionem timoris; habet etiam rationem, ut in ipsum tendatur sicut in quoddam arduum, per quod scilicet aliquid evadit subiectionem mali, et sic tendit in ipsum audacia. Invenitur ergo in passionibus irascibilis contrarietas secundum contrarietatem boni et mali, sicut inter spem et timorem, et iterum secundum accessum et recessum ab eodem termino, sicut inter audaciam et timorem, th. I. II. 23. 2 c; vgl. verit. 26. 4 c.

d) Leiden im eigentlichsten Sinne, schädliche Affektion, schmerzliches Leiden, synonym mit passibilitas (← sub c): Tertio modo dicuntur passiones non quaelibet alterationes, sed quae sunt nocivae et ad malum terminatae et quae sunt lamentabiles sive tristes. Non enim dicitur aliquid pati secundum hunc modum, quod sanatur, sed quod infirmatur, vel etiam cuicumque aliquod nocumentum accidit; et hoc rationabiliter. Patiens enim per actionem agentis sibi contrarii trahitur a sua dispositione naturali in dispositionem similem agenti. Et ideo magis proprie dicitur pati, cum subtrahitur aliquid de eo, quod sibi congruebat, et dum agitur in ipso contraria dispositio, quam quando fit e contrario; tunc enim magis dicitur perfici, quando fit e contrario. Et quia illa, quae sunt modica, quasi nulla reputantur, ideo quarto modo dicuntur passiones non quaecumque nocivae alterationes, sed quae habent magnitudinem nocumenti, sicut magnae calamitates et magnae tristitiae. Quia etiam excedens laetitia fit nociva, cum quandocumque propter excessum laetitiae aliqui mortui sunt et infirmati, et similiter superabundantia prosperitatis in nocumentum vertitur his, qui ea bene uti nesciunt, ideo alia littera habet magnitudines lamentationum et exsultationum passiones dicuntur, 5 met. 20 c; aegrotare dicitur pati, quia recipitur infirmitas sanitate abiecta, et hic est propriissimus modus passionis, th. I. II. 22. 1 c; quamvis nomen passionis magis proprie conveniat passionibus corruptivis et in malum tendentibus, sicut sunt aegritudines corporales, ib. 31. 1 ad 3; propriissime illi motus passiones dicuntur, qui important aliquod nocumentum, ib. 41. 1 c; alterationes, quae contingunt praeter naturam alterati, magis proprie dicuntur passiones, sicut aegrotationes magis, quam sanationes, 3 sent. 15. 2. 1. 1 c.




passive



nach Weise des Leidens, im Sinne desselben (vgl. passio sub b), synonym mit receptive (←), der Gegensatz zu active (←): executio providentiae, quae gubernatio dicitur, passive quidem est in gubernatis, th. I. 23. 2 c; per amorem passive quodammodo ab ipso Deo attractus, ib. I. II. 26. 3 ad 4.




passivus, a, um



leidend, leidensfähig, einem Leiden zugänglich (vgl. passio sub b), synonym mit receptivus (←), der Gegensatz zu activus (←): ut activi ad passivum, th. I. 88. 1 ad 3; multae calefactiones passivae, cg. II. 73; mente rationabilia, animo passiva, ib. 90; vgl. ib. III. 109.




passus, a, um
(vgl. pati)



a) gelitten habend: recompensare iniuriam passo, th. II. II. 62. 6 c; passus est omnem passionem humanam, ib. III. 46. 5 c; esuriem passus est, cg. IV. 4; aequalitas constituitur iniustum passo, 4 sent. 15. 1. 1. 2 c.

b) leidend: non autem transiens in aliquod passum, cg. I. 73; oportet igitur ad hoc, quod sequatur effectus, quod in passo sit potentia ad recipiendum et in agente sit victoria supra passum, ut possit ipsum transmutare ad contrariam dispositionem, ib. II. 30; passum autem movetur, ib. III. 84.




pater



Vater, der Gegensatz zu filius (← sub a): non solum dicitur aliquis pater ratione carnalis generationis, sed quibusdam aliis rationibus aliqui dicuntur patres et cuilibet eorum debetur aliqua reverentia. Dicuntur enim patres apostoli et alii sancti per doctrinam et exemplum fidei . . . Dicuntur etiam praelati patres, et isti venerandi sunt, sunt enim Dei ministri. Omnes igitur isti venerandi sunt, quia omnes portant quodammodo similitudinem Patris, qui in caelis est, praec. 4; vgl. orat. prol.; requiruntur ad condicionem patris, . . . quod ex sua substantia et similem sibi in specie filium producat, et alia huiusmodi, 3 sent. 4. 2. 1 ad 4; ut illi, qui praesunt monasteriis, abbates id est patres vocarentur, relig. 2.




paternus, a, um



väterlich: combinatio patris et filii non habebat proprium nomen, sed ipse vocat eam paternam, 1 pol. 2 b.




pati



a) leiden, erleiden (vgl. passus), synonym mit recipere (←), der Gegensatz zu agere (← sub a): pati recipere quoddam est, cg. II. 55; pati nihil est aliud, quam suscipere aliquid ab agente, 3 phys. 5 i.

b) zulassen, gestatten: consortium in compari non patiuntur, cg. III. 124; neque plenitudo dati hoc patitur, ib. IV. 8.




patientia



Geduld: necesse est habere aliquam virtutem, per quam bonum rationis conservetur contra tristitiam, ne scilicet ratio tristitiae succumbat, hoc autem facit patientia, th. II. II. 136. 1 c; vgl. ib. I. 19. 9 ad 1; 22. 2 ad 2; cg. III. 71. Die Tugend der patientia wird auch patientia sufferens (th. I. 48. 2 ad 3) d. i. ertragende Geduld genannt, um sie von dem Akte der patientia, welcher ein fructus Spiritus sancti (→ fructus sub b) ist, zu unterscheiden: patientia quantum ad habitum ponitur virtus, quantum autem ad delectationem, quam habet in actu, ponitur fructus, ib. II. II. 136. 1 ad 3; actus patientiae in patria (Himmel) non erit in sustinendo aliqua, sed in fruitione bonorum, in quae pervenire volebamus patiendo, ib. ad 1.




patria



a) Vaterland: ipse fugit de patria, th. I. II. 38. 1 ob. 3; pietas est, per quam redditur debitum parentibus vel patriae, ib. 60. 3 c; statum caelestis patriae, 4 sent. 1. 1. 2. 5 ad 1.

b) himmlisches Vaterland, Himmel, der Gegensatz zu via (← sub b): in patria non erunt volubiles nostrae cogitationes, th. I. 58. 2 c; sancti, qui sunt in patria, ib. 93. 8 ob. 4.




patrimonialis, e



zum Erbvermögen gehörend.




paupertas



a) Armut: sicut paupertas et luctus, th. I. II. 69. 1 a; inter omnia autem, quae hominem in hoc mundo despectum faciunt, praecipuum est paupertas, 4 sent. 47. 1. 2. 2 c.

b) freiwillige Armut: eadem ratio (Bewandtnis) est de virginitate et paupertate, quae est de magnanimitate, th. I. II. 64. 1 ad 3; divitiae abdicantur per paupertatem, ib. 108. 4 c; utrum paupertas requiratur ad perfectionem religionis, ib. II. II. 186. 3 t; paupertati debetur iudiciaria potestas specialiter, 4 sent. 47. 1. 2. 2 c.




pax



a) Friede: haec autem duo importat (schließt ein) pax, scilicet ut neque ab exterioribus perturbemur et ut desideria nostra conquiescant in uno, th. I. II. 70. 3 c; duplex unio est de ratione (Wesen) pacis, . . . quarum una est secundum ordinationem propriorum appetituum in unum, alia vero est secundum unionem appetitus proprii cum appetitu alterius, ib. II. II. 29. 3 c; vgl. nom. 11. 1-3; 4 sent. 49. 1. 2. 4 c.

b) Friedensgruß, Friedenskuss: praeparatur per pacem, quae datur dicendo Agnus Dei, th. III. 83. 4 c; in missis tamen defunctorum, . . . pax intermittitur, ib.




peccare
(vgl. peccatum)



a) fehlen, einen Fehler begehen, im allgemeinen Sinne dieser Wörter: peccare nihil est aliud, quam declinare a rectitudine actus, quam debet habere, sive accipiatur (als) peccatum in naturalibus, sive in artificialibus, sive in moralibus, th. I. 63. 1 c; peccare nihil aliud est, quam deficere a bono, quod convenit alicui secundum suam naturam, ib. I. II. 109. 2 ad 2; vgl. ib. 8 c; contra rectitudinem scientiae dupliciter peccari, ib. II. II. 55. 3 c; hanc distinctionem antiqui non percipientes intantum (insofern) peccaverunt, 1 phys. 14 b.

b) fehlen im moralischen Sinne, sündigen: voluntate averti a Deo, quod est peccare, th. I. 94. 1 c; peccare nihil est aliud, quam transgredi rectitudinem rationis vel legis divinae, mal. 2. 9 ob. 4; peccare est facile, quia multipliciter hoc contingit, sed recte agere est difficile, quia non contingit nisi uno modo, 2 eth. 7 a.




peccatum
(vgl. peccare)



a) Fehler im allgemeinen Sinne dieses Wortes: peccatum enim communiter dictum . . . ex eo provenit, quod aliquis in agendo non attingit ad finem, propter quem agit, quod contingit ex defectu activi principii, mal. 3. 1 c; peccatum proprie consistit in actu, qui agitur propter finem aliquem, cum non habet debitum ordinem ad finem illum, th. I. II. 21. 1 c; vgl. ib. 2 ad 2; peccatum invenimus in his, quae fiunt secundum artem, sicut cum grammaticus non recte loquitur, et in his, quae sunt secundum naturam, sicut patet in partubus monstruosis, cg. III. 2; peccata, quae proveniunt in operibus naturae per corruptionem alicuius principii, ib. IV. 51; nihil enim est aliud peccatum, sive in rebus naturalibus sive artificialibus sive voluntariis dicatur, quam defectus vel inordinatio propriae actionis, cum aliquid agitur, non secundum quod debitum est agi, verit. 24. 7 c; vgl. ib. 25. 5 c.

b) Fehler im moralischen Sinne, Vergehen, Sünde: peccatum vero, secundum quod proprie in moralibus dicitur, habet rationem culpae et provenit ex eo, quod voluntas deficit a debito fine per hoc, quod in finem indebitum tendit, mal. 3. 1 c; peccatum quandoque nominat actum, quandoque autem nominat maculam, quae est privatio gratiae et virtutis per comparationem ad actum praecedentem, quandoque etiam nominat reatum, qui est obligatio ad poenam propter actus inordinate commissos, 3 sent. 36. 1. 5 ad 2; vgl. th. I. 63. 2 c; peccatum proprie nominat actum inordinatum, sicut actus virtutis est actus ordinatus et debitus, th. I. II. 71. 1 c; peccatum nihil aliud est, quam actus humanus malus, ib. 6 c; peccatum est dictum vel factum vel concupitum contra legem aeternam, ib. ob. 1; vgl. 2 sent. 35. 1. 2 c; mal. 2. 1 c; omne peccatum formaliter consistit in aversione a Deo, th. II. II. 10. 3 c; in peccato duo attenduntur (kommen in Betracht), scilicet conversio ad commutabile bonum, quae materialiter (← sub a) se habet in peccato, et aversio a bono incommutabili, quae est formalis et completiva ratio (Beziehung) peccati, ib. 162. 6 c; vgl. mal. 2. 9 ob. 10 & 3. 1 c; peccatum in actibus humanis accidit ex hoc solo, quod aliquis praeterit regulam rationis, cg. III. 139/140.




per



a) durch, vermittels, um ­ willen, wegen, zufolge, aus, gemäß, mit Bezug auf, in Kraft, namens: haec praepositio per designat in causali (auf dem Gebiete des Ursächlichen) aliquam causam seu principium illius actus. Sed cum actio sit media inter faciens et factum, quandoque illud causale, cui adiungitur haec praepositio per, est causa actionis, secundum quod exit ab agente. Et tunc est causa agenti, quod agat, sive sit causa finalis sive formalis sive effectiva vel motiva; finalis quidem, ut si dicamus, quod artifex operatur per cupiditatem lucri, formalis vero, ut si dicamus, quod operatur per artem suam, motiva vero, si dicamus, quod operatur per imperium alterius. Quandoque vero dictio causalis, cui adiungitur haec praepositio per, est causa actionis, secundum quod terminatur (zielt hin auf) ad factum, ut cum dicimus, artifex operatur per martellum; non enim significatur, quod martellus sit causa artifici, quod agat, sed quod sit causa artificiato, ut ab artifice procedat et quod hoc ipsum habeat ab artifice. Et hoc est, quod quidam dicunt, quod haec praepositio per quandoque notat auctoritatem in recto (← sub b), ut cum dicitur rex operatur per ballivum, quandoque autem in obliquo (← sub b), ut cum dicitur ballivus operatur per regem (= per virtutem regis, 2 sent. 13. 1. 5 c), th. I. 36. 3 c; vgl. ib. 39. 8 c; 1 sent. 32. 2. 2. 1 c; verit. 5. 8 ad 13; 1 anal. 10 a; Hebr. 1. 1.

b) für, an und für, in: (haec praepositio per) designat . . . etiam interdum et situm, sicut cum dicitur esse aliquis per se, quando est solitarius, 1 anal. 10 a.

c) nach Art und Weise, gleichbedeutend mit per modum (← sub b), womit es zuweilen abwechselt: per similitudinem et non per proprietatem, th. I. 18. 1 ad 1; per prius dicitur nomen de illo, ib. 33. 3 c; non potest conformari voluntati divinae per aequiperantiam (←), sed per imitationem, ib. I. II. 19. 9 ad 1; uno modo per praedicationem, . . . Alio modo per causam, ib. 46. 1 c; operatur in sacramentis per auctoritatem (← sub a), ib. III. 64. 3 c; non quidem per modum principalis agentis sive per auctoritatem, ib.; per prius est in Deo secundum suum modum, sed ratio (Bedeutung) nominis per posterius, cg. I. 34; quod per participationem dicitur aliquale, non dicitur tale, nisi inquantum habet quandam similitudinem eius, quod per essentiam dicitur, ib. 40; dato (← sub b) igitur per impossibile, ib. 59.




perceptio



Wahrnehmung: perceptio enim experimentalem quandam notitiam significat, th. I. 43. 5 ad 2.




perfecte



auf vollkommene Weise, in vollkommenem Sinne, synonym mit indeficienter (← sub b), der Gegensatz zu defective und deficienter (←) .




perfectio



a) Fertigmachung, Vollbringung, Vollendung, Vervollkommnung (vgl. perfectus sub a), synonym mit completio (←), consummatio (← sub c) und terminatio (← sub b), der Gegensatz zu corruptio (← sub b): prima actio non est perfectio agentis, th. I. 18. 3 ad 1; beatitudinis perfectio erit in fine mundi, ib. 73. 1 ad 1; terminatio seu perfectio actus voluntatis, ib. I. II. 13. 5 ad 1; quod intentio ministri non requiratur ad perfectionem sacramenti, ib. III. 64. 8 ob. 1; vgl. ib. ob. 2 & c & 9 c; 78. 1 c; percipere sacramentum est ipsa perfectio sacramenti, ib. 80. 1 ad 1; perfectio Deo convenienter attribui non potest, si nominis significatio quantum ad sui originem attendatur (wird in Betracht gezogen), cg. I. 28; operatio vel actio, ex qua sequitur aliquid actum praeter ipsam, est perfectio operati, non operantis, ib. 100; vgl. ib. II. 1; vel ad intellectus perfectionem, ib. III. 112; perfectioni opponitur corruptio, 2 sent. 35. 1. 5 a.

b) Vollendung, Vollendetheit, Vollkommenheit (vgl. perfectus sub a), synonym mit bonitas (← sub b) und virtus (← sub d), der Gegensatz zu imperfectio (← sub b): ad perfectionem alicuius rei dupliciter aliquid pertinet. Uno modo ad constituendam essentiam rei, sicut anima requiritur ad perfectionem hominis. Alio modo requiritur ad perfectionem rei, quod pertinet ad bene esse eius, sicut pulchritudo corporis et velocitas ingenii pertinet ad perfectionem hominis, th. I. II. 4. 5 c; perfectio uniuscuiusque est bonitas eius, cg. I. 38; uniuscuiusque autem perfectio praecipue consideratur in ordine ad suum finem, th. I. II. 55. 1 c; perfectio enim rei consistit in hoc, quod pertingat ad finem, nom. 1. 2; signum perfectionis est alicuius, quod (dass) simile sibi possit producere, cg. I. 37; vgl. ib. II. 6.

c) sittliche Vollendung, geistliche Vollkommenheit des Menschen.

d) Vollkommenheitsmoment, Einzelvollkommenheit, der Gegensatz zu defectus (← sub b), privatio (← sub b) und vitium (← sub a): causa esse et bonitatis et cuiuslibet perfectionis, th. I. 2. 3 c; omnes perfectiones desideratae effluunt ab eo, ib. 6. 2 c; ipsi igitur nulla deest perfectionum, cg. I. 28; nihil enim prohibet, hoc, quod est uni perfectioni suppositum, etiam alii supponi, ib. 39; significant quasdam perfectiones perfecti, 5 met. 18 a; plures esse perfectiones unius rei eodem ordine, est impossibile, verit. 14. 5 ad 6; vgl. ib. 15. 2 ad 11.




perfectivus, a, um



vollendend, vervollkommnend, synonym mit completivus (←), der Gegensatz zu corruptivus (←): habitus potentiae alicuius perfectivus est, cg. I. 92; proprium perfectivum hominis secundum animam, ib. II. 79.




perfectus, a, um



a) fertig gemacht, vollendet, vollkommen (vgl. perfectio sub a & b), synonym mit bonus (← sub b), completus (←), omnis und totus (← sub a), der Gegensatz zu imperfectus und incompletus (←): perfectum enim dicitur quasi totaliter factum, th. I. 4. 1 ob. 1; luna, quando est perfecta, oritur vespere et occidit mane, ib. 70. 2 ad 5; quod enim factum non est, perfectum proprie dici non potest, sed quia in his, quae fiunt, tunc dicitur esse aliquid perfectum, cum de potentia educitur in actum, transumitur hoc nomen perfectum ad significandum omne illud, cui non deest esse in actu, sive hoc habeat per modum factionis sive non, ib. 4. 1 ad 1; vgl. ib. c; 5. 5 c; cg. I. 28 & 39; 3 sent. 27. 3. 4 c; perfectum enim est, cui nihil deest, nom. 12. 1; tunc enim res perfecta est, cum ad primum principium pertingit vel per similitudinem vel quocumque modo, cg. II. 87; vgl. 8 phys. 19 b; perfectum uno modo dicitur, extra quod non est accipere aliquam eius particulam, 5 met. 18 a (Aristoteles: Metaph. V. 16, 1021. b. 12 sq.); vgl. 3 phys. 11 c; 1 cael. 4 c; 2 cael. 5 c; perfectum dicitur quasi complete factum, sicut perambulasse nos dicimus, quando ambulationem complevimus; unde, quod non est factum, non potest secundum hanc rationem dici perfectum. Sed quia res, quae fiunt, tunc ad finem suae perfectionis perveniunt, quando consequuntur naturam et virtutem propriae speciei, inde est, quod hoc nomen perfectum assumptum est ad significandum omnem rem, quae attingit propriam virtutem et naturam. nom. 2. 1; vgl. 7 phys. 6 a & 19 b; unumquodque tunc perfectum est, quando potest sibi simile facere, th. I. 5. 4 c; perfectum unumquodque est, quando potest alterum tale facere, quale ipsum est, pot. 2. 1 a; vgl. ib. 3. 9 ob. 26; 9. 9 ob. 15; th. I. 78. 2 c; 90. 3 ob. 3; cg. III. 21; 1 sent. 2. 1. 1 ob. 2; Hebr. 5. 2; 4 meteor. 4 a (Aristoteles: Meteor. IV. 3, 380. a. 13 sq.); 2 anim. 7 b & 9 k.

b) sittlich oder geistlich vollkommen: nihil prohibet, aliquos esse perfectos, qui non sunt in statu perfectionis, et aliquos esse in statu perfectionis, qui tamen non sunt perfecti, th. II. II. 184. 4 c; perfectus dicitur aliquis . . . alio modo, qui habet statum perfectionis. Perfectio autem hominis in caritate consistit, quae hominem Deo coniungit, . . . Statum autem perfectionis habere dicuntur, qui solemniter obligantur ad aliquid perfectioni annexum, quodl. 1. 7. 14 ad 2.




permanens



bleibend, fortdauernd, synonym mit manens (←), der Gegensatz zu pertransiens, transiens und transitivus (←): in non permanentibus magis dicitur ex hoc fit hoc, quam hoc fit hoc . . . Sed in permanentibus non sic dicitur, 1 phys. 12 g.




permissive



erlaubnisweise, im Sinne einer Erlaubnis, der Gegensatz zu imperative (←): tenetur non solum permissive, ut primo, sed imperative, Eph. 4. 8.




perplexus, a, um



zweifelhaft, verwirrt, verstört, verlegen: talis homo erit perplexus, th. I. II. 19. 6 ob. 3; vgl. ib. ad 3; II. II. 62. 2 ob. 2; III. 64. 6 ob. 3; 82. 10 ob. 2; 83. 6 ob. 3 & 4; 2 sent. 39. 3. 3 ad 5; 4 sent. 24. 1. 3. 5 ad 1.




perseverantia



Ausdauer, Beharrlichkeit, der Gegensatz zu mollities (← sub b) und pertinacia (vgl. th. II. II. 138 pr.): perseverantia dupliciter dicitur. Quandoque enim est specialis virtus, et sic est quidam habitus, cuius actus est habere propositum firmiter operandi . . . Alio modo accipitur perseverantia, prout est circumstantia quaedam virtutis designans permanentiam virtutis usque in finem vitae, verit. 24. 13 ad 3; vgl. 2 sent. 29. 1. 3 ad 2; nomen perseverantiae quandoque sumitur pro habitu, quo quis eligit perseverare, quandoque autem pro actu, quo quis perseverat, th. II. II. 137. 1 ad 2; per se (ihrem Wesen nach) autem ad perseverantiam pertinet, ut aliquis perseveret usque ad terminum virtuosi operis, sicut quod miles perseveret usque ad finem certaminis et magnificus usque ad consummationem operis. Sunt autem quaedam virtutes, quarum actus per totam vitam debent durare, sicut fidei, spei et caritatis, quia respiciunt ultimum finem totius vitae humanae. Et ideo respectu harum virtutum, quae sunt principales, non consummatur actus perseverantiae usque ad finem vitae, ib.; vgl. ib. I. II. 109. 10 c.




persona



a) Larve, Maske: sumptum est nomen personae a personando eo, quod in tragoediis et comoediis recitatores sibi ponebant quandam larvam ad repraesentandum illum, cuius gesta narrabant decantando, 1 sent. 23. 1. 1 c; vgl. th. I. 29. 3 ob. 2 & ad 2; pot. 9. 3 ob. 1 & ad 1.

b) Rolle, Person, die jemand spielt: ex persona Dei, th. I. 2. 3 a; ex persona diaboli, ib. 63. 3 a; ex persona insipientium, ib. 75. 6 ad 1; ex quorum persona dicitur, ib. I. II. 29. 5 c; quasi ex persona Domini angelus loquebatur, ib. 98. 3 ad 1; vgl. cg. II. 65 & 79; III. 27, 90 & 96.

c) Person, d. i. die vernünftige Einzelsubstanz: persona est rationalis naturae individua substantia, th. I. 29. 1 ob. 1; vgl. pot. 9. 2 ob. 1; in praedicta definitione personae ponitur substantia individua, inquantum significat singulare in genere substantiae, additur autem rationalis naturae, inquantum significat singulare in rationalibus substantiis, th. I. 29. 1 c; vgl. pot. 9. 2 c & ad 7; 1 sent. 29. 1. 1 c; 2 sent. 3. 1. 2 c; quia enim in comoediis et tragoediis repraesentabantur aliqui homines famosi, impositum est hoc nomen persona ad significandum aliquos dignitatem habentes; unde consueverunt dici personae in ecclesiis, quae habent aliquam dignitatem. Propter quod quidam definiunt personam dicentes, quod persona est hypostasis proprietate distincta ad dignitatem pertinente. Et quia magnae dignitatis est, in rationali natura subsistere, ideo omne individuum rationalis naturae dicitur persona, th. I. 29. 3 ad 2; vgl. pot. 8. 4 ad 5; 1 sent. 23. 1. 1 c, 2 ad 1 & 4 c; hypostasis (← sub c) et persona addunt supra rationem essentiae principia individualia, th. I. 29. 2 ad 3; de ratione personae est, quod sit incommunicabilis, ib. 30. 4 ob. 2; hoc autem nomen persona non est impositum ad significandum individuum ex parte naturae, sed ad significandum rem subsistentem in tali natura, ib. c; non quaelibet substantia particularis est hypostasis vel persona, sed quae habet completam naturam speciei, ib. 75. 4 ad 2; vgl. ib. III. 2. 2 ad 3; 3. 1 ad 2; cg. IV. 10, 35, 38 & 41.




personalis, e



a) persönlich d. i. zu einer Person gehörend, eine Person betreffend, von einer Person ausgehend: ad personalem eorum utilitatem vel gloriam, th. II. II. 102. 3 c.

b) personenhaft, d. i. eine Person ausmachend: personalis id est constituens personam, th. I. 30. 2 ad 1.




personalitas



Persönlichkeit, d. i. diejenige Form oder Seinsbeziehung eines Wesens, durch welche es eine Person (→ persona sub c) ist: forma significata per hoc nomen persona non est essentia vel natura, sed personalitas, th. I. 39. 3 ad 4; vgl. ib. III. 2. 2 ad 3; cg. IV. 35 & 49.




personaliter



der Person nach, nach Weise einer Person, im Sinne einer solchen: non sit alius personaliter a Patre, cg. IV. 10; non potest personaliter distinguere Filium a Patre, ib.; personaliter unus ab alio divisus est, ib. 52.




perspectivus, a, um



mit dem Blicke durchdringend, durchschauend, schauend, beschauend, betrachtend.




pertransiens



vorübergehend, synonym mit transiens und transitivus (←), der Gegensatz zu manens und permanens (←) .




perversitas



a) Verkehrung, Umkehrung: propriae naturae confusibilem perversitatem patiatur th. II. II. 94. 3 ad 3; talis perversitas tollit veritatem (Wirklichkeit) sacramenti, ib. III. 64. 10 c.

b) Verkehrtheit, Schlechtigkeit: propter hoc a falsitate praecipue specificatur perversitas iuramenti, quae periurium dicitur, th. II. II. 98. 1 c.




pervietas



Durchdringlichkeit, Durchsichtigkeit: densitas autem corporis gloriosi pervietatem non tollet, 4 sent. 44. 2. 4. 1 ad 2; color corporis non impedit pervietatem ipsius, ib. 3 ad 2.




pervius, a, um



a) zugänglich: non potest esse pervius intellectui nostro, 4 sent. 49. 2. 1 ad 3; quae humanae rationi sunt pervia, cg. I. 3.

b) durchdringlich, durchsichtig: partes corporis gloriosi non erunt perviae, 4 sent. 44. 2. 4. 1 ob. 1; comparantur vitro, non quia sint pervia, sed propter hanc similitudinem, ib. ad 2; vgl. ib. 48. 2. 4 c.




petitio



a) Bitte, Verlangen: petitio est spei interpretativa, th. II. II. 17. 2 ob. 2; vgl. ib. 3 ob. 2 & 4 ob. 3; cognoscant petitiones ad eos factas, ib. 83. 4 ad 2; vgl. ib. 5 a; 98. 4 c; III. 83. 4 c; 3 sent. 34. 1. 6 c; cuius actus est petitio, eius actus est oratio (Gebet), 4 sent. 15. 4. 1. 1 c.

b) Forderung, Postulat, das αἴτημα des Aristoteles (Anal. post. I. 10, 76. b. 23), d. i. die vorläufige Annahme eines beweisbaren, aber noch nicht bewiesenen Satzes, über welchen derjenige, dem aus diesem Satze etwas bewiesen werden soll, weder pro noch contra eine Meinung besitzt: petitio et suppositio exteriori ratione confirmari possunt, 1 anal. 19 a; si vero ille (sc. addiscens) nec sit eiusdem opinionis neque contrariae, oportet, quod demonstrator hoc ab eo petat, et tunc (die Annahme) dicitur petitio, ib. b; petitio autem est propositio non per se nota, quae non est opinata a discente, sive habeat contrarias opiniones, sive non, ib. 39 a.




phantasia



a) Erscheinung, synonym mit phantasma (← sub a) und visio (← sub b): φῶς in Graeco idem est, quod lux, et inde venit φάνος, quod est apparitio vel illuminatio et phantasia, 3 anim. 6 c; vgl. ib. 4 h & 16 a; dicendum est de phantasia lactis id est de apparitione lactei circuli, 1 meteor. 3 a.

b) Einbildung, Phantasiebild, d. i. Vorstellung eines Dinges in dessen Abwesenheit, gleichbedeutend mit imaginatio (← sub a), phantasma (← sub b) und theorema (← sub a): phantasiae immanent id est perseverant etiam abeuntibus sensibilibus et sunt eis similes secundum actum, unde sicut sensus secundum actum movet appetitum ad praesentiam sensibilis, ita et phantasia in absentia sensibilis, 3 anim. 6 d; in nostra phantasia est phantasia seu forma repraesentans hunc hominem, secundum quod fuit in aliquo sensu exteriori, log. I. 1; non esse phantasiam id est visionem, 1 meteor. 9 c; si tamen phantasia est idem cum imaginatione, ut videtur, 2 anim. 6 b; phantasia est quidam motus (← sub b) sensitivae partis (sc. animae, → pars sub a), factus a sensu secundum actum (sive in actu), d. i. von dem Sinne, insofern er tätig ist, 8 phys. 6 e; vgl. th. I. 12. 3 ob. 3; 111. 3 ob. 1; 2 anim. 4 b; 3 anim. 6 a; phantasia autem ad vim imaginativam pertinet, th. I. 54. 5 ob. 3; passio phantasiae est in nobis, cum volumus, 3 anim. 4 i; falsitas non est propria sensui, sed phantasiae, th. I. 17. 2 ob. 2; vgl. 3 anim. 5 f; removet futuri mali phantasiam, th. I. II. 42. 2 c; vgl. ib. 4 c.

c) Einbildungskraft, Phantasievermögen, d. i. das Vermögen, sich ein Ding in seiner Abwesenheit vorzustellen, ebenfalls synonym mit imaginatio (← sub b): sicut sub intellectu phantasiam comprehendit (vgl. intellectus sub b), ita et phantasiam usque ad intellectum extendit, sequens nominis rationem (Bedeutung); nam phantasia apparitio quaedam est, apparet autem aliquid et secundum sensum et secundum rationem, 3 anim. 16 a; memoria et phantasia non debent poni aliae potentiae praeter sensum, th. I. 78. 4 ob. 3; vgl. cg. II. 44 & 73; 2 anim. 4 b; phantasia etiam habet suam operationem in absentia sensibilium, ut ratio et intellectus, 3 anim. 16 a; sensibile imprimit suam similitudinem in sensu et huius similitudo remanet in phantasia etiam sensibili abeunte, mem. 3 b; motus, qui fit a sensibili in sensum, imprimit in phantasia quasi quandam figuram sensibilem, quae manet sensibili abeunte ad modum, quo illi, qui sigillant cum anulis, imprimunt figuram quandam in cera, quae remanet etiam sigillo vel anulo remoto, ib.; ad harum autem formarum retentionem aut conservationem ordinatur phantasia sive imaginatio, quae idem sunt; est enim phantasia sive imaginatio quasi thesaurus quidam formarum per sensum acceptarum, th. I. 78. 4 c; vgl. mem. 2 d.




phantasma



a) Erscheinung, Scheingestalt, Gespenst, synonym mit phantasia (← sub a) und visio (← sub b): fuerunt opera satanae, phantasmata non fuerunt, th. I. 114. 4 c; sacra Scriptura expresse phantasmatis suspicionem excludit, cg. IV. 29; vgl. ib. 55; phantasmatibus id est apparitionibus ignitis, 1 meteor. 1 c; vgl. ib. 8 a; dicitur nobis fieri aliquod phantasma id est aliquid apparibile, 3 anim. 5 b.

b) Einbildung, Phantasiebild, d. i. Vorstellung eines Dinges in dessen Abwesenheit, synonym mit imaginatio (← sub a), phantasia (← sub b) und theorema (← sub a): sicut enim sentiens movetur sensibilibus, ita in phantasiando movetur a quibusdam apparentibus, quae dicuntur phantasmata, 3 anim. 6 a; ipsum phantasma est similitudo rei particularis, th. I. 84. 7 ad 2; vgl. ib. 85. 1 ad 3; cg. I. 55; II. 77; mem. 2 b; (phantasmata) comparantur ad intellectum possibilem (→ intellectus sub c) ut colores ad visum, ad intellectum autem agentem (≈) ut colores ad lumen, th. I. 54. 4 a; vgl. cg. II. 80; III. 41 & 43; 3 anim. 10 a; (phantasma), quod per actum imaginationis repraesentatur intellectui, 1 sent. 3. 4. 3 c; indiget etiam anima ad intelligendum virtutibus praeparantibus phantasmata ad hoc, quod fiant intelligibilia actu (in Wirklichkeit), scilicet virtute cogitativa et memorativa, cg. II. 80; vgl. ib. 73.




phantasticus, a, um



einbildend, sinnlich vorstellend, eingebildet, scheinbar: vel etiam aliqua phantastica illusio, quae est principium errandi, th. II. II. 11. 1 ad 3.




philosophema



philosophischer Lehrsatz, philosophisches Problem, philosophische Betrachtung: dogmata autem philosophorum dicuntur philosophemata, 1 cael. 21 h; philosophema id est philosophiae consideratio vel philosophandi occasio, 2 cael. 22 a.




philosophia



Philosophie, d. i. Liebe zur Weisheit (vgl. philosophus sub a): nomen sapientiae (immutatum est) in nomen philosophiae, 1 rhet. 3 a; studium philosophiae non est ad hoc, quod sciatur, quid homines senserint, sed qualiter se habeat veritas rerum, 1 cael. 22 f; cum fere totius philosophiae consideratio ad Dei cognitionem ordinetur, cg. I. 4; secundum diversa rerum genera diversae partes philosophiae inveniuntur, ib. II. 4; vgl. 4 met. 2 e.




philosophicus, a, um



philosophisch; vgl. philosophus sub a.




philosophus



a) Philosoph, Weisheitsbeflissener: cum enim antiqui studio sapientiae insistentes sophistae id est sapientes vocarentur, Pythagoras interrogatus, quid se esse profiteretur, noluit se sapientem nominare, sicut sui antecessores, quia hoc praesumptuosum videbatur esse, sed vocavit se philosophum id est amatorem sapientiae, et exinde nomen sapientis immutatum est in nomen philosophi, . . . Quod etiam nomen ad propositum aliquid facit, nam ille videtur sapientiae amator, qui sapientiam non propter aliud, sed propter seipsam quaerit; qui enim aliquid propter alterum quaerit, magis hoc amat, propter quod quaerit, quam quod quaerit, 1 met. 3 a; philosophis, qui profitentur se inquisitores esse veritatis, 1 cael. 22 d; vgl. cg. I. 3; II. 4 & 16; usur. 1.

b) der Philosoph schlechtweg, nämlich Aristoteles: quod Philosophus attribuit primis demonstrationis principiis. th. I. 2. 1 ob. 2.




phlegmaticus, a, um



phlegmatisch, schleimig.




philotimus, a, um



a) ehrliebend, auf seine Ehre etwas haltend: Quandoque enim laudamus hominem ex eo, quod est philotimus. Consuevimus enim dicere, aliquem laudantes, quod est homo curans de honore suo, et sic virtuosum ipsum vocamus philotimum, 2 eth. 9 b.

b) ehrsüchtig, ehrgeizig: ille autem, qui superabundat in desiderio honoris, vocatur philotimus, id est amator honoris, 2 eth. 9 b.




physice



auf naturwissenschaftliche Weise, im Sinne der Physik, synonym mit naturaliter (← sub b), der Gegensatz zu logice (←): physice id est naturaliter, attendentes rebus sensibilibus, 1 gener. 3 h.




physicus, a, um



a) physisch, d. i. zu einem Naturwesen oder zum All der Naturwesen gehörend, sich auf das eine oder andre beziehend, synonym mit naturalis (← sub a).

b) physikalisch, naturwissenschaftlich, synonym mit naturalis (← sub b).

c) zu der Schrift des Aristoteles φυσικὴ ἀκρόασις gehörig: hic autem est liber Physicorum, qui etiam dicitur de physico sive de naturali auditu, quia per modum doctrinae ad audientes traditus fuit, 1 phys. 1 a; vgl. th. I. 7. 1 ob. 1; cg. I. 4; 1 gener. pr.; 1 meteor. 1 a & 17 g; 1 met. 1 a.




pietas



a) Zärtlichkeit, d. i. diejenige Tugend, der zufolge man den Eltern und dem Vaterlande die schuldige Verehrung und Liebe zollt: pietas est, per quam redditur debitum parentibus vel patriae, th. I. II. 60. 3 c; nomen pietatis importat (bedeutet) reverentiam, quam habemus ad patrem et ad patriam, ib. 68. 4 ad 2; hoc autem principium respicit pietas, inquantum parentibus et patriae et his, qui ad haec ordinantur, officium et cultum impendit, ib. II. II. 101. 3 c; pietas est quaedam protestatio caritatis, quam quis habet ad parentes et ad patriam, ib. ad 1; vgl. ib. 80. 1 c; 101. 1 c; 121. 1 c & ad 1; cg. III. 119.

b) Frömmigkeit, Gottseligkeit, d. i. die Tugend der kindlichen Verehrung und Liebe Gottes, synonym mit religio (← sub a): nomen pietatis etiam ad divinum cultum refertur, th. II. II. 101. 1 ad 1; vgl. ib. c & 3 ad 2; pietas, secundum quam cultum et officium exhibemus Deo ut patri, ib. 121. 1 c; unde convenienter, quod Deo parenti omnium honor exhibeatur, pietas esse videtur, cg. III. 119; vgl. ib. I. 1; 3 sent. 34. 3. 2. 1 c.

c) barmherzige Liebe: more vulgi nomen pietatis etiam in operibus misericordiae frequentatur, th. II. II. 101. 1 ad 2; vgl. ib. I. II. 64. 4 c; cg. I. 2; 3 sent. 34. 3. 2. 1 ad 2; 4 sent. 15. 2. 1. 3 ad 1.




planta



Pflanze: vita in plantis est occulta, quia carent motu locali et sensu, quibus animatum ab inanimato maxime distinguitur, th. I. 69. 2 ad 1; vgl. ib. 72. 1 ad 1; 92. 1 c; 3 sent. 3. 2. 1 c; 4 sent. 48. 2. 5 c; plantae producunt folia gratia fructuum, et radices sunt in plantis non sursum, sed deorsum, ut accipiant nutrimentum a terra, 2 phys. 13 d; vgl. 2 cael. 2 e; in plantis et animalibus . . . nullo certiori iudicio diversitas specierum diiudicari potest, quam diversitate figurarum, 7 phys. 5 d; animalia et plantae et alia huiusmodi sunt secundariae partes eius (sc. universi), quae magis pertinent ad bene esse ipsius, quam ad primam eius integritatem, 1 cael. 3 a; vgl. 2 cael. 1 a; conservationem autem vitae consequitur planta per actum nutritivae partis, 2 cael. 18 f; animalia et plantae patiuntur statum et senectutem non successive secundum diversas partes, sed simul secundum totum, 1 meteor. 17 b.




pluralitas



Mehrheit, der Gegensatz zu unitas (←): pluralitas vel circuit omnia genera, trin. 1. 2. 1 ob. 3; utrumque pluralitatem includit, regim. 4. 1; opponitur autem unitati pluralitas, 1 perih. 8 d.




plus



mehr, der Gegensatz zu unus (←): plura dicitur aliquid ex hoc, quod est divisibile vel divisum, trin. 1. 2. 1 c.




poena



Strafe, synonym mit poenalitas (← sub b): poena vero (consistit) in privatione alicuius eorum, quibus utitur voluntas, th. I. 48. 6 c; est autem de ratione poenae (zum Wesen der Strafe gehört es aber), quod sit contraria voluntati, et quod sit afflictiva, et quod pro aliqua culpa inferatur, ib. I. II. 46. 6 ad 2; vgl. cg. III. 141; mal. 1. 4 c.




poenalis, e



zur Strafe gehörig, als Strafe auferlegt, etwas von Strafe seiend: ex hoc aliquid poenale est, quod voluntati adversatur, 2 sent. 41. 2. 2 ad 5; vgl. 4 sent. 46. 1. 2. 3 c; th. I. 48. 5 ob. 4; 95. 4 ad 2; I. II. 87. 7 c; cg. III. 141.




poenalitas



a) Strafbarkeit, Strafcharakter: ordinatur contra poenalitatem malitiae, th. III. 65. 1 c; sicut in satisfactione consideratur poenalitas, 4 sent. 15. 1. 4. 1 ad 2.

b) Strafe, synonym mit poena (←): multiplicibus poenalitatibus ex parte corporis, th. I. II. 5. 3 c; ad hoc consequuntur omnes poenalitates, ib. 87. 7 c; vgl. ib. III. 69. 3 ob. 1-3 & c; cg. IV. 55.




poenitentia



a) Buße, Reue: poenitentia est quaedam virtus respiciens peccatum prius commissum, th. I. 95. 3 ob. 3; poenitentia . . . est dolor de peccato commisso, ib. c; poenitentia, de qua nunc loquimur, vel est virtus vel actus virtutis, ib. III. 85. 1 c; vgl. ib. 2 c; poenitentia non habet, quod sit virtus specialis, ex hoc solo, quod dolet de malo perpetrato (ad hoc enim sufficeret caritas), sed ex eo, quod poenitens dolet de peccato commisso, in quantum est offensa Dei, cum emendationis proposito, ib. 3 c; vgl. ib. 4 c; 90. 4 c; 4 sent. 14. 1. 3. 4 c; 16. 1. 2. 2 c.

b) Bußsakrament, synonym mit sacramentum poenitentiae (→ sacramentum sub b): poenitentia potest considerari, inquantum est sacramentum, 4 sent. 14. 2. 1. 1 c; cum poenitentia sit secunda tabula post naufragium, th. I. 20. 4 ob. 4; vgl. ib. III. 84. 6 c; 4 sent. 14. 1. 2. 4 c; loco huius in spirituali vita est poenitentia, th. III. 65. 1 c; vgl. ib. 3 c; cg. IV. 71, 72 & 91. Integrierende Teile der poenitentia in diesem Sinne sind: contritio, confessio und satisfactio (←) ; vgl. th. III. 90. 2 c & 3 c; cg. IV. 72.




politia



a) Staatsform, Staatswesen, Staat, synonym mit regimen (←) und respublica (← sub a): restat considerare, utrum sit una politia tantum, vel plures, et si sunt plures, quot et quae omnes sint, et quomodo adinvicem differant, 3 pol. 5 a; politia nihil est aliud, quam ordo dominantium in civitate, ib. 6 b.

b) Vielherrschaft, Regierung mehrerer: si autem (regimen gubernatur) per multos, veluti per consules, dictatorem et tribunos, sicut in processu temporis in eadem contigit urbe, postea vero senatores, ut historiae narrant, tale regimen politiam appellant a πόλις, quod est pluralitas sive civitas, quia hoc regimen proprie ad civitates pertinet, regim. 4. 1; vgl. ib. 1. 1.




politice



in staatlicher Hinsicht, mit Beziehung auf den Staat: secundo (subditur humana natura) ordini exterioris hominis (←) gubernantis . . . politice, th. I. II. 87. 1 c.




politicus, a, um



a) bürgerlich, einen Bürger betreffend, einem solchen entsprechend, synonym mit civilis (← sub a).

b) politisch, staatlich, gesellschaftlich, synonym mit civilis (← sub b) und socialis (←): politicum tribus modis dicitur. Uno modo, secundum quod respicit civilem vitam; et sic omnes virtutes morales quandoque dicuntur politicae. Alio modo, secundum quod in vita civili ex civili ordinatione dirigitur quis, et hoc modo dicitur etiam iustitia particularis politica, inquantum dirigit in commutationibus secundum civilia statuta, . . . Tertio modo dicitur politicum a vita civili et civilibus statutis, et ulterius ex intentione communis boni, et sic politicum pertinet ad iustitiam legalem, 3 sent. 33. 3. 4. 5 ad 3; huiusmodi exemplum in politicis considerari potest, cg. III. 98; vgl. ib. 130.

c) Politica, die Staatslehre des Aristoteles: circa doctrinam politicam, quam Aristoteles in hoc libro tradit, 1 pol. 1 a, ut Philosophus dicit in I. Polit., th. I. II. 87. 3 ob. 2; unde etiam in Politicis dicit Philosophus, virt. 1. 4 ad 11; ut dicitur in I. Politicae, 1 perih. 2 a.




ponere



a) setzen, stellen, legen: nomen individuum ponitur in definitione personae, th. I. 29. 1 ad 3.

b) hinsetzen, hinstellen: procedamus ad ponendum rationes, cg. I. 13; primo autem ponemus rationes, ib.; essentia creaturae posita, verit. 21. 1 ad 1; quae ponitur in definitione propositionis, 1 anal. 5 d; ponitur enim ab arithmetico definitio unitatis tamquam quoddam principium, ib. f.

c) ansetzen, aufstellen, behaupten, das Gegenteil von removere (←): ponentibus, Deum non esse, th. I. 2. 1 ad 2; ponitur circa suppositum importatum (ausgedrückt) per nomen substantivum, ib. 39. 5 ad 5; temperantia ponitur virtus principalis, ib. II. II. 141. 7 c; vgl. cg. I. 1 & 11; II. 29 & 33; 1 sent. 40. 1. 1 c; mal. 16. 1 c; 8 phys. 16 c.

d) festsetzen, aufstellen, bestimmen: non autem erat nomen positum tempore Aristotelis, 1 perih. 4 e; nec ante Aristotelem erat nomen positum huic generi dictionum, ib. 5 d.

e) als wahr annehmen, unterstellen, synonym mit sumere (← sub e) und supponere (← sub c): posito, quod Deus se solum cognoscat, cg. I. 71.




popularis, e



zum Volke gehörig, das Volk betreffend: multi id est populares, 1 eth. 4 b.




positio



a) Setzung, Stellung, Lage, synonym mit dispositio (← sub d) und situs (←): status proprie loquendo significat quandam positionis differentiam, th. II. II. 183. 1 c; positio, quae est ordo partium in toto, cg. IV. 65; vgl. ib. 87; de ratione autem positionis est prius et posterius, 4 phys. 17 c; positio vero non addit supra ubi, nisi ordinem partium determinatum, quia nihil aliud est, quam determinata relatio partium ad invicem, 11 met. 12 a; vgl. 3 phys. 9 h; 4 phys. 1 f; 2 cael. 2 g & 3 a.

b) Hinsetzung, Hinstellung, synonym mit affirmatio (← sub a), der Gegensatz zu negatio (← sub a) und remotio (←): tota ratio boni in positione consistit, verit. 21. 1 ob. 2; sicut definitio, quae positio dicitur, 1 anal. 5 f.

c) Aufstellung, Behauptung, der Gegensatz zu negatio (← sub a) und remotio (←): haec positio implicat contradictoria, th. I. 10. 5 c; haec positio est falsa, ib. 104. 3 c; quorum positiones scire poterant, cg. I. 2; vgl. ib. 12 & 13; quidquid dicitur per positionem, non constituitur negative vel privative tantum, 1 sent. 28. 1. 2 a; vgl. 8 phys. 5 b.

d) Festsetzung, Aufstellung, Bestimmung: secundum legis positionem, cg. III. 129; ad bonam consuetudinem requiritur legis positio, 10 eth. 14 e.

e) Unterstellung, Annahme, synonym mit suppositio (← sub b): positio, quam non contingit demonstrare, et ex hoc immediatum (sc. principium) dicitur; neque tamen aliquem docendum id est qui doceri debet in demonstrativa scientia, necesse est habere id est mente concipere sive ei assentire, 1 anal. 5 e; cum quadam positione recipiuntur huiusmodi principia, ib.; quaedam positio est, quae accipit aliquam partem enuntiationis, scilicet affirmationem vel negationem, . . . Et haec positio suppositio dicitur, quia tamquam veritatem habens supponitur. Alia autem positio est, quae non significat esse vel non esse, sicut definitio, quae positio dicitur; ponitur enim ab arithmetico definitio unitatis tamquam quoddam principium, scilicet quod unitas est indivisibile secundum quantitatem, ib. f; quia enim demonstrationes definitiones praesupponunt, ex quibus concludunt, merito dicuntur positiones, 1 perih. 1 a; qualibet positione facta sequitur illud esse ubique, th. I. 8. 4 c; incompossibile est huic positioni, ib. I. II. 10. 4 ad 3; et haec positio suppositio dicitur, 1 anal. 5 f; erit positio impossibilis et ex hac positione sequitur impossibile, 7 phys. 1 b; vgl. 1 anim. 6 a.




positive



nach Weise einer Hinsetzung, im Sinne einer Hinstellung (in das Reich der Wirklichkeit), der Gegensatz zu negative, privative und remotive (←): inquantum obiectum est aliquid positive, th. I. II. 18. 5 ad 2; aut macula illa est aliquid positive, ib. 86. 1 ob. 3; secundum quod ista nomina positive Deo conveniunt, 1 sent. 2. 1. 3 c; uno modo positive, sicut igni attribuitur ferri sursum, verit. 1. 5 ad 15; subiectum, quod est aliquid positive, 1 phys. 13 b.




positivus, a, um



a) setzend, hinsetzend (in das Reich der Wirklichkeit), der Gegensatz zu negativus, privativus und remotivus (←): positivum posuit pro comparativo, 1 Cor. 7. 8; comparativum supponit positivum, 3 cael. 3 f.

b) gesetzt, hingesetzt (ins Reich der Wirklichkeit): iuris aliud est naturale, aliud est positivum, 5 eth. 12 a; nominatur legale, id est lege positum, quod et illi dicunt positivum, ib.




posse



können, vermögen, imstande sein: in sempiternis non differt esse et posse, 1 cael. 20 h; sunt autem in rebus quaedam, quae possunt esse et non esse, ib. 26 a; vgl. contingens sub b.




possibilis, e



a) möglich im Sinne der Ontologie und der Logik, d. i. dasjenige, was sein kann, der Gegensatz zu actualis (← sub b) einerseits und anderseits zu impossibilis und necessarius (←): possibile dupliciter dicitur. Uno modo, secundum quod dividitur contra (wird unterschieden im Gegensatze zu dem) necesse esse, sicut dicimus illa possibilia, quae contingunt esse et non esse . . . Alio vero modo possibile dicitur, secundum quod est commune ad ea, quae sunt necessaria, et ad ea, quae contingunt esse et non esse, prout possibile contra impossibile dividitur, 9 met. 3 k; vgl. ib. g. Von dem zuletzt aufgeführten possibile heißt es mit Recht, dass es sub necessario (desgleichen auch unter dem contingens) continetur (th. I. 41. 4 ad 2) sive ad necessarium (et contingens) sequitur (cg. III. 86), insofern nämlich all dasjenige, was ist und existiert, sei es mit Notwendigkeit oder nicht, überhaupt nicht wäre und existierte, wenn es nicht möglich wäre: nam quod necesse est esse, possibile est esse, ib. Da, wie man sieht, dieses possibile kein ens in potentia, sondern ein ens actu, d. i. kein Seiendes im Zustande der Möglichkeit, sondern ein solches in dem der Wirklichkeit darstellt, so verdient es seinen Namen nicht im vollen und eigentlichen Sinne des Wortes. Possibile in des Wortes eigentlicher Bedeutung ist nur dasjenige, was zuvor an erster Stelle aufgeführt worden, also dasjenige, was dividitur contra necesse esse, was m. a. W. dem necessarium (←) entgegengesetzt ist (quod opponitur necessario, th. I. 41. 4 ad 2; cg. III. 86). Unter ihm versteht man dasjenige, was noch nicht ist, aber doch sein kann, mag von dem logischen oder dem ontologischen Gebiete die Rede sein: dicitur possibile, quod potest esse et non esse, . . . hoc in sua ratione (Begriffe) habet, quod non sit necesse illud fieri, quando non est, quod quidem est (daher kommt), quia non de necessitate sequitur ex causa sua, cg. III. 86. Das possibile im letztern Sinne ist gemeint, wenn es z. B. heißt: possibile est, quo posito non sequitur impossibile, th. I. II. 10. 4 ob. 3; vgl. ib. I. 23. 6 ob. 2; 8 phys. 9 f & 19 a; 1 gener. 4 a & b & 22 h; 9 met. 3 g & k; Aristoteles: Metaph. VIII. 3, 1047. a. 24 sqq.; conclusio impossibilis non sequitur ex principio possibili, th. I. II. 13. 5 c; possibile, prout est quaedam differentia veri, ib. 40. 3 ad 2; omne, quod est possibile esse et non esse, habet aliquam causam, quia in se consideratum ad utrumlibet se habet, cg. II. 15; possibile autem (dicitur), quod ad neutrum (sc. neque ad esse neque ad non esse) est omnino determinatum, sive se habeat magis ad unum, quam ad alterum, sive se habeat aequaliter ad utrumque, quod dicitur contingens ad utrumlibet (→ contingens sub b), 1 perih. 14 f; sive possibile determinetur per verum, ut scilicet dicatur possibile, quod potest esse, sive determinetur per facile, ut scilicet dicatur possibile fieri, quod de facili potest, 1 cael. 24 d; vgl. 5 met. 14 c & h.

b) möglich in übertragenem Sinne, gemäß der mathematischen Potenz (vgl. potentia sub a): tertio modo dicitur secundum potentiam mathematicam, quae est in geometricis, prout dicitur linea potentia commensurabilis, quia quadratum eius est commensurabilis, pot. 1. 3 c; dicitur autem et quandoque aliquid possibile non secundum aliquam potentiam, sed vel metaphorice, sicut in geometricis dicitur aliqua linea potentia rationalis, ib. 3. 14 c; vgl. 1 anal. 18 g; 5 met. 14 n.




possibilitas



Möglichkeit, synonym mit potentia (← sub a), potentialitas (←) und potestas (← sub d), der Gegensatz zu impossibilitas und impotentia (←): principium mutationis et causa est rei possibilitas, 2 sent. 7. 1. 1 c; intellectu scilicet divino, cui nulla possibilitas admiscetur, ib. 9. 1. 2 ad 2; est autem considerare duplicem possibilitatem, unam secundum id, quod habet res, alteram secundum id, quod nata (←) est habere, 1 sent. 8. 3. 2 c.




posterior, us



a) letzterer, hinterer, der Gegensatz zu anterior: pars anterior et posterior animalis . . . differunt non solum in virtute, sed etiam in figura, 2 cael. 2 i; quid sit anterius et posterius caeli, ib. 3 h; pars anterior dignior est posteriori, ib. 7 e.

b) letzterer, späterer, der Gegensatz zu prior (← sub a): prius enim et posterius dicitur per comparationem ad aliquod principium, th. I. 76. 4 ob. 3; vgl. ib. II. II. 26. 1 c; prius et posterius dicitur aliquid per distantiam ad ipsum nunc, quod est terminus praeteriti et futuri, 4 phys. 22 e; vgl. 5 met. 13 a; Aristoteles: Metaph. IV. 11, 1018. b. 9 sq.; prius et posterius dicuntur in quolibet ordine per comparationem ad principium illius ordinis, quodl. 5. 10. 19 c; nihil prohibet aliquid esse prius et posterius altero secundum diversas rationes, 2 phys. 5 c; prius et posterius esse non possunt, nisi tempus sit, 8 phys. 2 e.

c) Posteriora sc. analytica, die letztere oder zweite Analytik des Aristoteles, der Gegensatz zu Priora (← sub b): liber Posteriorum analyticorum, qui est de syllogismo demonstrativo, 1 anal. 1 a; in Posterioribus analyticis docetur resolutio usque ad principia prima, 2 anal. 4 a; ut dicitur in I. Poster., 1 phys. 1 a; per Philosophum in II. Poster., 3 phys. 1 c.




postpraedicamentum



Nachkategorie, sekundäre oberste Gattung des Seins: Philosophus inter postpraedicamenta habere ponit, quae scilicet diversa genera consequuntur, sicut sunt opposita et prius et posterius et alia huiusmodi, th. I. II. 49. 1 c. Der Nachkategorien gibt es fünf, nämlich: oppositio, prioritas et posterioritas, simultas, motus und habitus (← sub b).




potentia



a) Möglichkeit, Vermögen zu irgendetwas, synonym mit potestas (← sub a): potentia primo imposita est ad significandum principium actionis, sed secundo translatum est ad hoc, ut illud etiam, quod recipit actionem agentis, potentiam habere dicatur, 1 sent. 42. 1. 1 ad 1; vgl. ib. c; pot. 1. 1 c.

b) Vermögen, Kraft zu einer Tätigkeit (= potentia ad agere, → sub a), synonym mit potestas (← sub b), virtus und vis (← sub a), der Gegensatz zu actus (← sub a) und impotentia (←): cum enim potentia sit, secundum quam potentes dicimur agere vel pati, 4 sent. 44. 3. 3. 1 c; secundum quod dicitur potentia respectu actionis aut passionis communiter, 9 met. 5 a; potentia dicitur principium motus et mutationis in alio, inquantum est aliud, 5 met. 14 a; vgl. th. I. 8. 3 ad 3; 27. 5 ad 1; 1 sent. 7. 1. 1 ob. 3; pot. 1. 1 ob. 3 & 3. 1 ad 8; potentia est principium operationis, th. I. 25. 1 ob. 3; cum potentia nihil aliud significet, quam principium alicuius actus (Tätigkeit), ib. 41. 4 c; vgl. ib. 5 c; in hoc consistit ratio (Wesenheit) potentiae, ut sit proximum principium operis (Tätigkeit) et non primum, 1 sent. 45. 1. 3 ad 2; cum enim potentia dicatur ad actum, oportet, quod secundum diversitatem actuum sit diversitas potentiarum, th. I. 54. 3 c; vgl. 1 sent. 7. 1. 2 ob. 2; pot. 2. 6 ob. 2; verit. 15. 2 ad 12; ratio (Wesenheit) enim potentiae sumitur ex actu, 11 met. 9 d; potentia secundum illud, quod est potentia, ordinatur ad actum. Unde oportet rationem potentiae accipi ex actu, ad quem ordinatur; et per consequens oportet, quod ratio potentiae diversificetur, ut diversificatur ratio actus. Ratio autem actus diversificatur secundum diversam rationem (Beziehung) obiecti, th. I. 77. 3 c; vgl. 2 sent. 44. 2. 1 c; qu. anim. 13 c; potentiarum diversitas penes actus et obiecta distinguitur, verit. 15. 2 c; vgl. qu. anim. 13 a; 2 sent. 24. 2. 2 ad 5; potentiae non diversificantur secundum materialem distinctionem obiectorum, sed secundum formalem distinctionem, quae attenditur secundum rationem obiecti, th. I. 59. 2 ad 2; vgl. ib. 80. 1 ad 2; I. II. 54. 2 ad 1; 57. 2 ob. 2; si alicui potentiae respondeat aliquod obiectum secundum rationem communem, non erit distinctio potentiarum secundum diversitatem propriorum, quae sub illo communi continentur. Sicut si proprium obiectum potentiae visivae est color secundum rationem coloris, non distinguuntur plures potentiae visivae secundum differentiam albi et nigri; sed si proprium obiectum alicuius potentiae esset album inquantum album, distingueretur potentia visiva albi a potentia visiva nigri, ib. I. 59. 4 c; non quaecumque diversitas obiectorum diversificat potentias animae, sed differentia eius, ad quod per se potentia respicit. Sicut sensus per se respicit passibilem qualitatem (← sub a), quae per se dividitur in colorem, sonum et huiusmodi; et ideo alia potentia sensitiva est coloris, scilicet visus, et alia sonus, scilicet auditus. Sed passibili qualitati, ut colorato, accidit esse musicum vel grammaticum, vel magnum et parvum, aut hominem vel lapidem, et ideo penes huiusmodi differentias potentiae animae non distinguuntur, ib. 77. 3 c; vgl. ib. 79. 11 c; potentiae enim cognoscuntur per actus, actus vero per obiecta, et inde est, quod in definitione potentiae ponitur eius actus et in definitione actus ponitur obiectum, 1 anim. 8 a.

c) Kraft, Stärke, Macht, Gewalt, Einfluss, synonym mit dominium (←), potestas (← sub c), principatus (← sub a), regimen (←), virtus (← sub f) und vis (← sub b): nomen potentiae primo impositum fuit ad significandum potestatem hominis, prout dicimus, aliquos homines esse potentes, . . . et deinde etiam translatum fuit ad res naturales. Videtur autem in hominibus esse potens, qui potest facere, quod vult, de aliis sine impedimento; et secundum quod impediri potest, sic minuitur potentia eius, 1 sent. 42. 1. 1 c; si contingat, aliquam rem posse in aliquid magnum, puta (z. B.) quod aliquis homo ambulet per centum stadia, aut possit levare aliquod magnum pondus, semper determinamus sive denominamus eius potentiam per respectum ad plurimum, in quod potest; sicut dicimus, potentiam huius hominis esse, quod potest levare pondus centum talentorum, aut quod potest ire per spatium centum stadiorum, quamvis possit omnes partes infra istam quantitatem contentas, siquidem potest in id, quod superabundat. Nec tamen denominatur ab illis partibus, puta quod determinetur eius potentia, quia potest ferre quinquaginta talenta aut ire quinquaginta stadia, sed per id, quod est maximum, ita scilicet, ut potentia uniuscuiusque denominetur per respectum ad finem, id est per ultimum et per maximum, ad quod potest, et per virtutem suae excellentiae; sicut etiam et magnitudo cuiuslibet rei determinatur per id, quod est maximum, sicut quantitatem tricubiti notificantes non dicimus, quod sit bicubitum, 1 cael. 25 c; est in omnibus per potentiam, inquantum omnia eius potestati subduntur, th. I. 8. 3 c; in Deo est idem potentia et essentia et voluntas et intellectus et sapientia et iustitia, ib. 25. 5 ad 1; se in armorum potentia missum, cg. I. 6; ius naturale semper et ubique, quantum est de se, habet eandem potentiam, 4 sent. 33. 1. 2 ad 1.

d) Möglichkeit zu einem Sein (potentia ad esse sive ad essendum, → sub a), synonym mit possibilitas, potentialitas (←) und potestas (← sub e), der Gegensatz zu impossibilitas, impotentia und impotentialitas (←) einerseits, und anderseits zu actus (← sub b): potentia dicitur ad possibile, th. I. 41. 4 ob. 2; omne autem, cui convenit aliquis actus (Wirklichkeit), aliquid diversum ab eo existens, se habet ad ipsum ut potentia ad actum; actus enim et potentia ad se invicem dicuntur, cg. I. 22; sicut potentia ad qualitatem non est aliquid extra genus qualitatis, ita potentia ad esse substantiale non est aliquid extra genus substantiae, 1 phys. 15 a.




potentialis, e



a) zu einer Macht gehörig, eine Kraft betreffend, synonym mit virtualis (← sub a).

b) möglich, synonym mit possibilis (← sub a) und virtualis (← sub b), der Gegensatz zu actualis (← sub b) und habitualis (←), einerseits und anderseits zu impossibilis (←): cum igitur in Deo nihil sit potentiale, th. I. 3. 4 c.




potentialitas



Möglichkeit, synonym mit possibilitas (←), potentia (← sub d) und potestas (← sub e), der Gegensatz zu actus (← sub b) einerseits und anderseits zu impossibilitas, impotentia und impotentialitas (←): Deus est purus actus, non habens aliquid de potentialitate, th. I. 3. 2 c; forma perficit totam potentialitatem materiae, ib. 9. 2 c; vgl. ib. 14. 2 c; cum igitur materia prima sit infinita in sua potentialitate, cg. II. 85; tota potentialitas intellectus eius completa est, ib. 98; non erit in corporibus sanctorum resurgentium potentialitas ad passionem, 4 sent. 44. 2. 1. 1 c.




potentialiter



in Möglichkeit, der Möglichkeit nach, synonym mit virtualiter (←), der Gegensatz zu actualiter (← sub b) und habitualiter (←): potest esse aliquis in hac vita potentialiter, th. II. II. 180. 5 c; non sunt multa membra Christi actualiter, sed potentialiter, ib. III. 8. 3 ad 2; vgl. ib. 53. 3 c.




potestas



a) Möglichkeit, Vermögen zu irgendetwas, synonym mit potentia (← sub a).

b) Vermögen, Kraft zu einer Tätigkeit, synonym mit potentia (← sub b), virtus und vis (← sub a), der Gegensatz zu impotentia (←) .

c) Macht, Gewalt, Herrschaft, synonym mit dominium (←), potentia (← sub c), principatus (← sub a) und regimen (←): potestas est a Deo, 2 sent. 44 exp.; potestas autem proprie nominat potentiam activam cum aliqua praeeminentia, 4 sent. 24. 1. 1. 2 ad 3; dicuntur autem potestates habere homines, qui in particularibus officiis in civitatibus praeponuntur, sicut iudices, 5 met. 1 a; potentia autem hic videtur pro violentia sumi, 7 met. 6 g; in cuius potestate est, th. I. 1. 10 c; in potestate nostra, ib. 12. 7 ad 1; servitutem, cui contraponitur potestas, ib. I. II. 2. 4 ob. 3; potestas maior ponitur esse causa doloris, ib. 36. 4 c; sunt in potestate suorum praelatorum, ib. II. II. 32. 8 ob. 1; meruit potestatem et dominium super gentes, ib. III. 42. 1 c; vgl. cg. I. 68 & 102; II. 57; III. 1.

d) Machthaber, Gewalthaber: potestates enim habent actum circa ea, quae pertinent ad tranquillitatem totius universi, 2 sent. 10. 1. 3 ad 3; cum potestatum sit, ordinationem subiectis imponere, th. I. 108. 6 c; vgl. ib. 5 c; 63. 9 ad 3; quod quidem pertinet ad ordinem potestatum, cg. III. 80; ad ordinem potestatum pertinere videtur, daemones arcere, pot. 6. 10 c; tertius ordo huius hierarchiae est potestatum, quarum officium est, omne, quod possit obviare executioni divini imperii, coercere, unde et daemones arcere dicuntur, comp. 1. 126; vgl. Eph. 1. 7 & 3. 3.

e) Möglichkeit zu einem Sein (= potestas essendi, → sub a), synonym mit possibilitas, potentialitas (←) und potentia (← sub d), der Gegensatz zu impossibilitas und impotentialitas (←) einerseits und actus (← sub b) anderseits: genus continet multas differentias potestate, th. I. II. 46. 1 c; differentiam genus habet potestate, species vero actu, cg. IV. 81; hominibus data est potestas filios Dei fieri, pot. 6. 4 c.




potestative



mit Macht, mit Gewalt, synonym mit ex potestate (vgl. pot. 6. 4 c & 9 ob. 6) sive per potestatem (vgl. ib. 9 c): de adiuratione, quae non fit potestative per modum coactionis, th. II. II. 90. 2 ad 1; Christus venerat dissolvere opera diaboli non potestative, ib. III. 41. 1 ad 2; non solum orando et impetrando, sed etiam potestative, pot. 6. 4 c; vgl. mal. 8. 3 c.




potestativus, a, um



Macht ausübend, Gewalt entfaltend: per imaginem significatur intellectuale et arbitrio liberum et per se potestativum, th. I. II. prol.




practicus, a, um



tätig, handelnd, wirkend, auf das Tun, Handeln und Wirken sich beziehend, der Gegensatz zu contemplativus, speculativus und theoricus (←), zuweilen auch zu operativus (←): ut practicum dicatur id, quod ordinatur ad operationem, trin. 2. 1. 1 ad 4.




praeacceptio



Vorziehen: in electione duo sunt, scilicet intentio finis, . . . et praeacceptio eius, quod est ad finem, th. I. II. 56. 4 ad 4; vgl. ib. 58. 4 c.




praeambulus, a, um



vorangehend, vorläufig, vorbereitend: Deum esse et alia huiusmodi, quae per rationem naturalem nota possunt esse de Deo, . . . non sunt articuli fidei, sed praeambula ad articulos, th. I. 2. 2 ad 1; vgl. ib. II. II. 2. 10 ad 2; corporis sensus pertinent ad sensualitatem quasi praeambuli, ib. I. 81. 1 ad 1; bonum alicui rei particulari potest comparari ut praeambulum ad ipsam, ib. 93. 9 c; uno modo sicut praeambulum vel praeparatorium ad ipsum, ib. I. II. 4. 1 c; vgl. ib. 74. 7 c; praeambula quidem sunt ad legem illa, quibus non existentibus lex locum habere non potest, ib. II. II. 22. 1 c; sed est conceptionis praeambulus, ib. III. 33. 1 ad 2; impossibile est, quod ea, quae sunt philosophiae, sint contraria iis, quae sunt fidei, sed deficiunt ab eis; continent tamen quasdam similitudines eorum et quaedam ad ea praeambula, sicut natura praeambula est ad gratiam, trin. pr. 2. 3 c; fides et spes sunt praeambula ad caritatem, mal. 2. 10 ad 2; declarat quoddam praeambulum ad minorem, somno 1 a.




praecedere



vorausschreiten, vorangehen.




praeceptum



Vorschrift, Gesetzesvorschrift, der Gegensatz zu consilium (← sub b): praeceptum importat (schließt ein) applicationem legis ad ea, quae ex lege regulantur, th. I. II. 90. 2 ad 1; de ratione praecepti est, quod importet ordinem ad finem, inquantum scilicet illud praecipitur, quod est necessarium vel expediens ad finem, ib. 99. 1 c; illud proprie cadit sub praecepto legis, pro quo poena legis infligitur, ib. 100. 9 c; vgl. ib. II. II. 16. 1 ob. 1; 44. 1 c; hoc modo se habent praecepta in lege, sicut propositiones in scientiis speculativis, in quibus conclusiones virtute (der Kraft oder Möglichkeit nach) continentur in primis principiis, ib. II. II. 44. 2 c; large accipiendo praeceptum universaliter lex praeceptum dicitur, ib. I. II. 92. 2 ad 1.




praecipitatio



Überstürzung: quantum ad defectum consilii, circa quod est eubulia (←), est praecipitatio sive temeritas, imprudentiae species, th. II. II. 53. 2 c; vgl. ib. 3 c & 5 c; 8. 6 ad 2; 127. 1 ad 2.




praeconceptio



vorheriger Begriff, vorangehendes Denken: dicitur enim verus lapis, qui assequitur propriam lapidis naturam (wie sie ist) secundum praeconceptionem intellectus divini, th. I. 16. 1 c.




praeconsiliatus, a, um



vorher überlegt: electio est quasi quaedam scientia de praeconsiliatis, verit. 24. 1 ad 17.




praedefinitio



Vorherbestimmung, synonym mit praedestinatio und praedeterminatio (←): huiusmodi rationes sancta Scriptura vocat praedefinitiones sive praedestinationes, nom. 5. 3; quae quidem praedefinitiones et voluntates sunt distinctivae entium, ib.




praedestinare



a) vorherbestimmen, vorbestimmen im Allgemeinen: dicitur enim praedestinatus, quasi ante destinatus, Rom. 1. 3; secundum hoc igitur praedestinare nihil aliud est, quam ante in corde disponere, quid sit de re aliqua faciendum, ib.

b) vorherbestimmen zu etwas Übernatürlichem, insbesondere zur ewigen Seligkeit (vgl. praedestinatio sub b): Deo conveniens est homines praedestinare, th. I. 23. 1 c; creaturae irrationales . . . non proprie dicuntur praedestinari, ib. ad 2; praedestinari est dirigi in salutem, ib. III. 24. 1 ad 2; praedestinatus potest accipi dupliciter, vel participialiter, secundum quod consignificat tempus praeteritum, et sic existentes in patria (Himmel) sunt praedestinati, quia, quod semel est praeteritum, semper erit praeteritum; vel alio modo potest sumi neutraliter, et sic non proprie possunt dici praedestinati, nisi secundum quod diriguntur in continuitatem beatitudinis, 1 sent. 40. 2. 1 ad 4.




praedestinatio



a) Vorherbestimmung, Vorbestimmung im Allgemeinen, synonym mit praedefinitio und praedeterminatio (←): praedestinatio accipitur . . . communiter pro praescientia et praeordinatione cuiuscumque, 3 sent. 10. 3. 1. 1 c; nomen praedestinationis a destinatione sumitur, dicitur enim praedestinatus quasi ante destinatus, Rom. 1. 3; destinatio, unde nomen praedestinationis assumitur, importat directionem alicuius in finem, . . . sed haec praepositio prae, quae adiungitur, adiungit ordinem ad futurum, verit. 6. 1 c; vgl. ib. 2 ob. 14; etsi aliquando abusive praedestinatio nominetur respectu cuiuscumque alterius finis, th. I. 23. 1 ad 2.

b) Vorherbestimmung eines vernünftigen Wesens zu etwas Übernatürlichem, insbesondere zur ewigen Seligkeit, der Gegensatz zu reprobatio (← sub b): relinquitur ergo, quod praedestinatio dicatur proprie eorum solum, quae sunt supra naturam, in qua rationalis creatura ordinatur, Rom. 1. 3; ratio (Idee, Plan) praedictae transmissionis creaturae rationalis in finem vitae aeternae praedestinatio nominatur, th. I. 23. 1 c; praedestinatio est quaedam ratio ordinis (Plan der Hinordnung) aliquorum in salutem aeternam in mente divina existens, ib. 2 c; praedestinatio proprie accepta est quaedam divina praeordinatio aeterna de his, quae per gratiam sunt fienda in tempore, ib. III. 24. 1 c; praedestinatio principaliter dicitur propositum divinum de salute humana, verit. 6. 2 ob. 3; praedestinatio, quae nihil aliud est, quam directio in finem, quem vult Deus rei dilectae, quodl. 11. 3. 3 c; vgl. th. III. 24. 2 c ­ 4 c; cg. III. 59 & 169; 1 sent. 40. 1-3; 3 sent. 7. 3. 1 c; 10. 3. 1. 1 c; declar. 10; Eph. 1. 1 & 2.




praedeterminatio



Vorherbestimmung, synonym mit praedefinitio und praedestinatio (←): Damascenus nominat praedeterminationem impositionem necessitatis, sicut est in rebus naturalibus, quae sunt praedeterminatae ad unum, th. I. 23. 1 ad 1.




praedicabilis, e



a) aussagbar: quantum ad istud esse (universalis), quod est rationis (sive in anima), habet rationem (Beziehung) praedicabilis, univ. 1.

b) aussagbar per eminentiam, das κατηγορούμενον des Aristoteles (Top. I. 8, 103. b. 8), synonym mit universalis (← sub b).




praedicamentalis, e



zu einer von den zehn Kategorien gehörig, eine derselben betreffend; vgl. praedicamentum sub b.




praedicamentum



a) Aussage im Sinne der Logik, synonym mit praedicatum (←): calidum est quoddam praedicamentum id est quoddam affirmatum sine privatione, 1 gener. 8 c.

b) oberste Gattung der Aussage und des Seins, synonym mit praedicatio (← sub c), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks κατηγορία: ens dividitur in decem praedicamenta non univoce (←), sicut genus in species, sed secundum diversum modum essendi. Modi autem essendi proportionales sunt modis praedicandi. Praedicando enim aliquid de aliquo altero dicimus hoc esse illud; unde et decem genera entis dicuntur decem praedicamenta, 3 phys. 5 i; oportet, quod ens contrahatur ad diversa genera secundum diversum modum praedicandi, qui consequitur diversum modum essendi, quia, quotiens ens dicitur id est quot modis aliquid praedicatur, totiens esse significatur id est tot modis significatur aliquid esse, et propter hoc ea, in quae dividitur ens primo, dicuntur esse praedicamenta, quia distinguuntur secundum diversum modum praedicandi, 5 met. 9 c; vgl. th. I. 5. 6 ob. 1; 28. 2 ad 1; 29. 2 ad 4; I. II. 49. 1 ad 3; cg. II. 9, 57 & 58; III. 9; 1 anal. 33 c & 34 g; 1 gener. 6 c & 9 b.

c) Schrift des Aristoteles über die Kategorien: ut patet in Praedicamentis, th. II. II. 118. 2 c; liber Praedicamentorum ordinatur ad librum Perihermeneias, 1 perih. 1 a; vgl. ib. 10 a; 1 anal. 1 a & 33 c; quae ponitur in Praedicamentis, 3 phys. 1 b.




praedicare



a) öffentlich bekannt machen, verkünden, predigen: imputatur ei, qui non praedicavit, th. II. II. 10. 12 ob. 5; noluit gentibus praedicari suam doctrinam, ib. III. 42. 1 c; vgl. cg. III. 135/136; IV. 8; 4 sent. 20. 1. 3. 2 c.

b) aussagen (vgl. praedicatum) im Sinne der Logik, synonym mit dicere (← sub c): personae non possint praedicari de nominibus essentialibus concretis (→ nomen sub a), th. I. 39. 6 ob. 1; in quibus idem de seipso praedicatur, cg. I. 10; genus potest cum additione unitatis vel identitatis praedicari de pluribus individuis existentibus in una specie, et similiter genus remotum de pluribus speciebus existentibus sub uno genere propinquo; neque tamen species de individuis neque genus propinquum de speciebus diversis potest praedicari cum additione unitatis vel identitatis, 4 phys. 23 o; tripliciter autem fit omnis praedicatio. Unus quidem modus est, quando de aliquo subiecto praedicatur id, quod pertinet ad essentiam eius, ut cum dico Socrates est homo vel homo est animal, . . . Alius autem modus est, quo praedicatur de aliquo id, quod non est de essentia eius, tamen inhaeret ei, . . . Tertius autem modus praedicandi est, quando aliquid extrinsecum de aliquo praedicatur per modum alicuius denominationis (vgl. unten p. denominative), 3 phys. 5 i.




praedicatio



a) öffentliche Bekannt-Machung, Verkündigung, Predigt: usque ad praedicationem evangelii, th. II. II. 1. 3 ob. 3; baptismus efficacior est ad salutem, quam praedicatio, ib. 10. 12 ob. 5; hoc erat congruum praedicationis officio, ib. III. 40. 3 c; vgl. 4 sent. 20. 1. 3. 2 c.

b) Aussage im Sinne der Logik: praedicatio enim est quoddam, quod completur per actionem intellectus componentis et dividentis, habens tamen fundamentum in re, ipsam unitatem eorum, quorum unum de altero dicitur, ente 4 k; in omni praedicatione oportet esse verbum eo, quod verbum importat compositionem, qua praedicatum componitur subiecto, 1 perih. 5 c; vgl. ib. d.

c) oberste Gattung der Aussage und des Seins, synonym mit praedicamentum (← sub b): potest intelligi secundum quamcumque praedicationem, id est secundum quodcumque praedicamentum, 1 cael. 26 a.




praedicativus, a, um



a) aussagend, unbedingt aussagend, synonym mit categoricus (←), der Gegensatz zu condicionalis (← sub a).

b) bejahend aussagend, bejahend, synonym mit categoricus (← sub b), der Gegensatz zu negativus (←) .




praedicatum



a) das Ausgesagte im Sinne der Logik, Prädikat (vgl. praedicare sub b), synonym mit praedicamentum (← sub a), der Gegensatz zu subiectum (← sub b): praedicatum autem est principalior pars enuntiationis eo, quod est pars formalis et completiva ipsius, 1 perih. 8 b; praedicatum comparatur ad subiectum, ut forma ad materiam et similiter differentia ad genus, ib. c; praedicatum est quasi pars formalis enuntiationis, subiectum autem est pars materialis ipsius, ib. 10 f; vgl. ib. b; praedicata tenentur (werden genommen) formaliter (im Sinne der Form) et subiecta materialiter (im Sinne der Materie), th. I. 13. 12 c.

b) Akzidenz, synonym mit accidens (← sub b): in hac ratione utitur praedicato pro accidente, quia praedicatum designat formam subiecti, antiqui autem credebant, omnes formas esse accidentia, 1 phys. 11 h.




praeexistentia



Vorexistenz, vorheriges Dasein: ratio (Plan) autem alicuius fiendi in mente actoris existens est quaedam praeexistentia rei fiendae in eo, th. I. 23. 1 c.




praelatio



Vorgesetztheit, Vorstehertum, Vorstandschaft, synonym mit dominium (←): rationem praelationis facit, ut scilicet actio subditi subdatur actioni praelati, th. I. 109. 2 c; totus ordo praelationis primo et originaliter est in Deo, ib. 4 c; videtur quod infideles possint habere praelationem vel dominium supra fideles, ib. II. 10. 10 ob. 1; vgl. ib. c; hoc est, quod rationem (Wesen) praelationis facit, ut scilicet actio subditi subdatur actioni praelati, ib.; vgl. 2 sent. 44. 1. 2 c; quicumque praelationem appetit, aut est iniustus, aut superbus, quodl. 2. 6. 11 c.




praelatus



der Vorgesetzte, der Vorsteher, synonym mit praepositus (th. II. II. 33. 8 ob. 4): praelati vice Dei funguntur in terris, ib. I. II. 100. 8 ob. 2; religiosi enim sunt in potestate suorum praelatorum, ib. II. II. 32. 8 ob. 1; sive sit subditus, sive praelatus, ib. 33. 2 c; vgl. cg. III. 49; IV. 72 & 77.




praemissa sc. propositio



der vorausgeschickte Satz, d. i. jeder von den beiden der conclusio eines Schlusses vorausgeschickten Sätzen, aus denen sie abgeleitet wird: propter necessitatem (notwendige Wahrheit) praemissarum, th. I. II. 13. 6 ob. 2; dictum suum confirmat ex duabus praemissis, ib. III. 66. 6 ad 3; vgl. cg. I. 57; 1 anal. 14 d; 1 cael. 29 a.




praemium



Lohn, Belohnung: praemium autem est, quod alicui in bonum eius redditur, 3 sent. 29. 1. 4 c; reddatur ei aliquid ut poena vel praemium, th. I. 22. 2 ad 5; contra rationem (Wesen) beatitudinis, quae habet rationem (Beziehung) finis et est praemium virtutis, ib. 62. 4 c.




praemonstratio



Vorherzeigung, Vorbild, die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks τερέτισμα (Anal. post. I. 22, 83. a. 33): sunt enim quaedam praemonstrationes respectu naturalium id est quaedam exemplaria horum, 1 anal. 33 f.




praenuntiativus, a, um



vorausverkündend, ankündigend.




praeordinatio



vorherige Ordnung, vorhergehende Anordnung: nihil est casuale, quod evenit secundum praeordinationem alicuius gubernantis, th. I. 103. 7 ob. 2.




praeparare



vorbereiten.




praeparatio



a) Vorbereitung, Zubereitung, synonym mit dispositio (← sub c): praeparatio importat proprie dispositionem potentiae ad actum, verit. 6. 1 ad 8; praeparatio, secundum quod importat (bedeutet) ordinationem vel directionem in finem, est actus proprius rationis et non voluntatis, ib. 1 ad 13; neque tamen intellectus, quo homo intelligit, est praeparatio in humana natura, cg. II. 68; vgl. ib. 76; III. 66; IV. 8.

b) Bereitschaft, Bereitwilligkeit: includit illas dispositiones, quae sunt in praeparatione et idoneitate nondum perfecte, th. I. II. 49. 1 ad 3; ad servandum praecepta caritatis homo non tenetur, sed sufficit sola praeparatio animi, ib. II. II. 2. 5 ob. 2; vgl. ib. c; 25. 8 c & 9 c; 40. 1 ad 2; cg. I. 62; III. 42; 3 anim. 7 f; secundum animi praeparationem, ut scilicet homo sit paratus hoc facere, quodl. 6. 7. 12 ad 2; intellectum possibilem non esse aliud, quam praeparationem, quae est in natura humana ad intellectum agentem et ad intelligibilia, unit.




praeparativus, a, um



vorbereitend, synonym mit praeparatorius (←) .




praeparatorius, a, um



vorbereitend, synonym mit praeparativus (←): quaecumque sunt praeparatoria ad finem, th. I. II. 101. 1 ad 1.




Praepositivus



der Name eines berühmten Theologen aus Cremona, welcher i. J. 1210 als Kanzler der Pariser Universität starb: Praepositivus tamen dixit, th. I. 39. 4 ad 5; vgl. 1 sent. 4. 1. 3 ad 4; 32. 1. 3 ad 1 & 2 c; 3 sent. 21. 2. 4. 1 ad 2; 4 sent. 6. 2. 3. 2 ad 3; 45. 2. 2. 1 c & 4. 1 c.




praescientia



Vorherwissen: praescientia proprie dicitur praecognitio futurorum eventuum, prout in seipsis sunt, th. II. II. 174. 1 ad 1.




praesentia



Gegenwart, Gegenwärtigkeit: per praesentiam vero suam dicitur aliquid esse in omnibus, quae in prospectu ipsius sunt, sicut omnia, quae sunt in aliqua domo, dicuntur esse praesentia alicui, qui tamen non est secundum substantiam suam in qualibet parte domus, th. I. 8. 3 c; vgl. ib. ad 2.




praestigium



Wahrsagerei aus Blendwerken des Teufels: quandoque praestigiosis quibusdam apparitionibus (daemones) se adspectui et auditui hominum ingerentes ad praenuntiandum futura, et haec species (divinationis) vocatur praestigium ex eo, quod oculi hominum praestringuntur, th. II. II. 95. 3 c.




praesumptio



Dreistigkeit, Anmaßung, Vermessenheit: spes est media inter praesumptionem et desperationem ex parte nostra, th. I. II. 64. 4 ad 3; praesumptio videtur importare (bedeuten) immoderantiam spei, ib. II. II. 21. 1 c; vitium praesumptionis consistit in hoc, quod aliquis tendit in aliquod bonum, quod non est possibile, quasi in possibile, ib. 4 ob. 3; vitiosum est, peccatum quasi contra ordinem naturalem existens, quod aliquis assumat ad agendum ea, quae praeferuntur suae virtuti, quod pertinet ad rationem praesumptionis, sicut et ipsum nomen manifestat, ib. 130. 1 c; sicut spes abusive dicitur de malo, proprie autem de bono, ita etiam praesumptio, et secundum hunc modum inordinatio timoris praesumptio dicitur, ib. 21. 3 ad 1. Die praesumptio, qua quis divinam iustitiam contemnit ex inordinata confidentia divinae misericordiae (ib. 130. 2 ad 1), ist eine von den Sünden gegen den h. Geist (→ peccatum in Spiritum sanctum sub b); vgl. ib. 21. 1 c.




praeternaturalis, e



unnatürlich, widernatürlich, synonym mit innaturalis (← sub b), der Gegensatz zu naturalis (←) .




praevolatio



Voranfliegen, Vorauseilen, synonym mit incontinentia irrefrenata (→ incontinentia): quidam vero ducuntur a passione propter hoc, quod non consiliantur, sed statim concupiscentia superveniente eam sequuntur, et haec incontinentia dicitur praevolatio propter sui velocitatem, qua anticipat consilium, 7 eth. 7 i; vgl. ib. k; th. II. II. 156. 1 c.




primaevus, a, um



uranfänglich, synonym mit primitivus und primordialis (←) .




primitia



a) Erstheit, Zuerst-Sein: per quod derogetur eius primitiae vel simplicitati, pot. 1. 1 ob. 5; vgl. ib. ad 5.

b) Erstling: primitiae ad quoddam genus oblationum pertinent, th. II. II. 86. 4 c; vgl. ib. ad 1-3.




primitivus, a, um



erstlich, uranfänglich, synonym mit primaevus und primordialis (←) .




primo



a) zuerst, an erster Stelle, der Zeit, der Reihe, dem Range nach, der Gegensatz zu secundo, secundario, posterius (←) sive per posterius (1 gener. 13 b): primo quidem, quia materia est, th. I. 3. 2 c; quattuor esse primo (= in principio temporis) creata, ib. 66. 4 c; quod intelligitur primo, est res, ib. 85. 2 c; totus ordo praelationis primo et originaliter est in Deo, ib. 109. 4 c; vgl. cg. I. 2; II. 28; III. 67; 4 sent. 24. 1. 1. 2 ad 4; 7 phys. 5 b.

b) zuerst, an erster Stelle, d. i. ratione sui ipsius sive secundum se totum, zumal, wenn es mit dem Ausdrucke per se verbunden ist, der Gegensatz zu ratione partis sive secundum partem: dico autem esse ubique primo, quod secundum se totum est ubique. Si quid enim esset ubique secundum diversas partes in diversis locis existens, non esset primo ubique; quia, quod convenit alicui ratione partis suae, non convenit ei primo, sicut, si homo est albus dente, albedo non convenit primo homini, sed denti, th. I. 8. 4 c; vgl. ib. 3. 2 c & 8 c; 17. 2 c; 18. 1 c; quod sit primo motum, scilicet quod moveatur ratione sui ipsius et non ratione suae partis, sicut moveatur animal per modum pedis, cg. I. 13; si aliquid seipsum moveat primo et per se, non ratione partium, oportet, quod suum moveri non dependeat ab aliquo, ib.; vgl. ib. 48; ut per hoc, quod dicit (movetur) primo, excludatur motus secundum partem, 5 phys. 1 a; quod opponitur simul ei, quod est per accidens, et ei, quod est secundum partem; et hoc dicitur non solum per se, sed etiam primo, 7 phys. 1 b; vgl. 4 phys. 4 b-g; 8 phys. 7 a.




primordialis, e



erstentspringend, uranfänglich, synonym mit primaevus und primitivus (←) .




primordialiter



dem ersten Ursprung nach, uranfänglicherweise, synonym mit principaliter (← sub b): licet hoc primordialiter ex merito nostri peccati contingat, th. II. II. 19. 1 ad 3; et primordialiter caelestium, ib. 95. 7 c; quibus homo primordialiter ordinatur in Deum, ib. 101. 3 ad 1; quod principaliter dicitur, scilicet primordialiter, mal. 2. 3 c.




primus, a, um



erster: primum quandam relationem importat (bedeutet), cg. II. 11; idem enim videtur primum et principium; nam primum in unoquoque genere et maximum est causa omnium eorum, quae sunt post, 1 anal. 4 o; vgl. 7 phys. 1 b; 2 cael. 10 f; 1 gener. pr.




principalis, e



hauptsächlich, vorzüglich, der Gegensatz zu accessorius, instrumentalis und secundarius (←): unumquodque enim maxime est id, quod est principalius in ipso, th. I. II. 29. 4 c; secundum hoc dicuntur principales, quasi generales ad omnes virtutes, ib. 61. 3 c; illud est principale in qualibet actione, a quo imponitur terminus et ratio ei, quod fit, sicut patet in artificialibus, quia terminus vel ratio (Zweck oder Wesen) arcae vel domui non imponitur ab instrumentis, sed ab ipsa arte, 2 anim. 8 e.




principalitas



a) Hauptsächlichkeit, Hauptsache: ac sic principalitas actionis non attribuitur phantasmatibus, sed intellectui agenti, cg. II. 77.

b) Vorzüglichkeit, Vorzug, Vorrang: intellectus inter cetera, quae ad hominem pertinent, principalitatem habet, th. I. 76. 2 c; vgl. ib. I. II. 61. 3 c; 107. 1 ad 2 & 3; II. II. 61. 2 c; 3 sent. 33. 2. 1. 3 ad 4.




principaliter



a) hauptsächlichermaßen, vorzüglicherweise, in erster Linie, der Gegensatz zu secundario (←): quam important vel principaliter, th. I. 13. 7 ad 1; vel passionibus principaliter inveniuntur, ib. I. II. 61. 3 c; vgl. cg. I. 13; III. 67; 4 sent. 14. 1. 1. 3 ad 1; 7 phys. 5 b.

b) dem Ursprunge nach, synonym mit originaliter und primordialiter (←): principaliter dicitur dupliciter, scilicet primordialiter et completive, mal. 2. 3 c; sunt principaliter et originaliter in ipso Verbo Dei, th. I. 115. 2 c.




principari



den Vorrang haben, herrschen: principari est inter alios priorem existere, cg. III. 80; principari enim et praeesse quandam dissimilitudinem importat (schließt ein), th. I. II. 32. 7 ob. 1; vgl. ib. 106. 4 ob. 3; I. 81. 3 ad 2; II. II. 50. 2 c.




principativus, a, um



den Vorrang habend, herrschend, synonym mit architectonicus und dominativus (←) .




principatus



a) Vorrang, Herrschaft, synonym mit dominium (←), potestas (← sub b) und regimen (←): appetiit aliquem principatum super alia habere, th. I. 63. 3 c; in nomine autem principatus duo intelliguntur, scilicet ipse princeps et multitudo ordinata sub principe, ib. 108. 1 c; in quolibet principatu ille, qui praesidet, unitatem desiderat, unde inter principatus est potissima monarchia sive regnum, cg. I. 42.

b) Oberherrschaft, Oberherrscher: dicuntur principatus in civitatibus illi, qui obtinent potestates et imperia vel etiam tyrannides in ipsis, 5 met. 1 a; Principatus autem dicuntur ex eo, quod principantur omnibus caelestibus virtutibus divinas iussiones explentibus, th. I. 108. 5 ad 4; haec ordinatio statim in nomine Principatum designatur, qui sunt primi in executione divinorum ministeriorum, utpote praesidentes gubernationi gentium et regnorum, quod est primum et praecipuum in divinis ministeriis, nam bonum gentis est divinius, quam bonum unius hominis, ib. 6 c; vgl. cg. III. 80; 2 sent. 9. 1. 3 c; comp. 1. 126; Eph. 1. 7 & 3. 3.




principiare



Anfang sein für etwas, den Ursprung verleihen, verursachen, hervorbringen, synonym mit originare (←): dici, quod principientur, th. I. 33. 1 ad 2; nomine principiati non utimur nisi in his, quae sunt constituta in esse per principium, unde linea non dicitur esse principiatum puncti, sicut nec motus termini a quo, sed tamen dicitur esse a principio, 3 sent. 11. 1. 1 c; natura principiatorum ex principiis constituitur, th. I. 84. 2 c; vgl. cg. II. 11; unitas enim principiati attestatur unitati principii, 1 sent. 2. 1. 1 a; vgl. 2 sent. 1. 1. 1 a.




principium



Anfang, Ursprung, Ursache, Grund, die ἀρχή des Aristoteles, synonym mit inchoatio (← sub b) und primum (←), d. i. dasjenige, wovon etwas sein Erstes hernimmt (primum capit): hoc nomen principium nihil aliud significat, quam id, a quo aliquid procedit; omne enim, a quo aliquid procedit quocumque modo, dicimus esse principium, et e converso, th. I. 33. 1 c; licet hoc nomen principium, quantum ad id, a quo imponitur ad significandum, videatur a prioritate sumptum, non tamen significat prioritatem, sed originem, ib. ad 3; vgl. 1 sent. 29. 1. 1 ad 1; tria videntur de ratione principiorum esse, primum, quod non sint ex aliis, secundum, quod non sint ex alterutris, tertium, quod omnia alia sint ex eis, 1 phys. 10 b; dicitur principium illud, quod est primum aut in esse rei, sicut prima pars rei dicitur principium, aut in fieri rei, sicut primum movens dicitur principium, aut in rei cognitione, 5 met. 1 b; vgl. Aristoteles: Metaph. IV. 1, 1013. a. 17 sqq.; vgl. 1 sent. 29. 1. 1 c.




prior, us



a) früher, eher, der Gegensatz zu posterior (← sub b): prius enim et posterius dicitur per comparationem ad aliquod principium, th. I. 76. 4 ob. 3; vgl. ib. II. II. 26. 1 c; 5 met. 13 b; Aristoteles: Metaph. IV. 11, 1018. b. 9 sq.; prius dicitur aliquid vel secundum rationem alicuius principii, vel quia principio propinquius est, virt. 4. 3 c; prius et posterius dicuntur in quolibet ordine per comparationem ad principium illius ordinis, quodl. 5. 10. 19 c; prius et posterius dicitur aliquid per distantiam ad ipsum nunc, quod est terminus praeteriti et futuri, 4 phys. 22 e; prius et posterius sunt prius in loco sive in magnitudine. Et hoc ideo, quia magnitudo est quantitas positionem habens; de ratione autem positionis est prius et posterius, unde ex ipsa positione locus habet prius et posterius, ib. 17 c; prius et posterius esse non possunt, nisi tempus sit, 8 phys. 2 e.

b) Priora sc. analytica, die frühere oder erste Analytik des Aristoteles, der Gegensatz zu Posteriora (← sub c): in libro Priorum et in consequentibus, 1 perih. 1 a; quae in fine I. Priorum dicuntur, 2 perih. 2 c; ad hoc ordinatur liber Priorum analyticorum, qui est de syllogismo simpliciter, 1 anal. 1 a; vgl. 2 anal. 4 a.




prioritas



Früher-Sein: nomen principium, quantum ad id, a quo imponitur ad significandum, videatur a prioritate sumptum, non tamen significat prioritatem, sed originem, th. I. 33. 1 ad 3; secundum originem absque prioritate, ib. 42. 3 c; vgl. 1 sent. 9. 2. 1 c; 29. 1. 1 ad 1; pot. 10. 1 ad 10; virt. 4. 3 c; substantia, quae est ens per se, prioritatem habet respectu accidentis, quod est ens per aliud et in alio, 1 perih. 8 a.




privatio



a) Beraubung, Wegnahme, Beseitigung, synonym mit negatio (← sub a) und remotio (←): non cognoscitur a nobis, nisi per modum privationis et remotionis, th. I. 11. 3 ad 2; per privationem actus a potentia, cg. I. 37; ponunt quattuor modos permissionis, unum per privationem praeceptionis, 4 sent. 33. 2. 2. 2 c; sicut privationes id est sicut illae (sc. enuntiationes), quae sunt de praedicato privativo, 2 perih. 2 c; ablatio cuiuslibet rei per violentiam dicitur privatio, 5 met. 20 d.

b) Beraubung, Beraubtheit, Mangel, synonym mit defectus (← sub a) und negatio (← sub b), der Gegensatz zu habitus (← sub b) und perfectio (← sub d): privatio est non ens absque omni forma, 1 gener. 6 g; privatio autem non ponit aliquid, sed determinat sibi subiectum. Est enim negatio in subiecto, ut dicitur IV. Metaphys. (c. 2, 1004. a. 15 sq.); caecum enim non dicitur nisi de eo, quod est natum (←) videre, th. I. 17. 4 c; vgl. ib. 48. 3 ad 2; privatio autem in rerum natura nihil est aliud, quam carentia oppositi habitus, ib. I. II. 36. 1 c; privatio nihil aliud est, quam absentia formae, quae est nata inesse, 1 cael. 6 a; ad rationem privationis exigitur, quod aliquid sit aptum natum habere, quod non habet, 1 sent. 13. 1. 4 c; privatio autem negatio quaedam est in subiecto determinato, cg. I. 71; privatio autem non est aliqua essentia, sed est negatio in substantia, ib. III. 7; vgl. ib. 9; omnis enim negatio, quae est in aliquo subiecto determinato, potest dici privatio. Unde in IV. Metaph. (c. 2, 1004. a. 15 sq.) dicitur, quod privatio est negatio in subiecto vel in substantia, 1 sent. 28. 1. 1 ad 2; vgl. 1 perih. 5 d; 1 anal. 5 d & 10 d; 4 met. 3 a; privatio, quae ponitur principium naturae per accidens, non est aliqua aptitudo ad formam vel inchoatio formae vel aliquod principium activum imperfectum, ut quidam dicunt, sed ipsa carentia formae vel contrarium formae, quod subiecto accidit, 1 phys. 13 b; vgl. ib. 15 d; 2 phys. 1 a; privatio includit in sua ratione negationem et aptitudinem subiecti, 5 met. 20 d; privatio aut est indeterminata potentia, scilicet cum aptitudine ad habitum (Haben), aut saltem concepta (vorgestellt) cum susceptivo id est cum subiecto, licet non habente aptitudinem ad habitum, sicut si dicamus vocem invisibilem aut lapidem rem mortuam, 10 met. 6 d; duplex est privatio, una quidem, quae est (besteht) in privatum esse, ut mors et caecitas, alia vero, quae est in privari, ut aegritudo, quae est via in mortem, et ophthalmia, quae est via in caecitatem, mal. 1. 1 ad 2.




privative



nach Weise eines Mangels, im Sinne eines solchen (vgl. privatio sub b), synonym mit negative und remotive (←), der Gegensatz zu affirmative und positive (←) .




privativus, a, um



beraubend, beseitigend, einen Mangel habend, einen solchen ausdrückend (vgl. privatio sub b), synonym mit negativus und remotivus (←), der Gegensatz zu affirmativus und positivus (←): etiam ipsa privativa dicuntur secundum magis et minus, th. I. 11. 4 ad 1; vgl. privatio sub b.




privatus, a, um



a) geraubt, beraubt: quae consistit in privatum esse, th. I. II. 18. 8 ad 1; actus debito ordine privatus, ib. 72. 1 ad 2; ex parte rei privatae, 5 met. 20 d; quod enim est omnino non ens, non dicitur privatum, 10 met. 6 d.

b) abgesondert, nicht öffentlich, eine einzelne Person betreffend, der Gegensatz zu communis und publicus (←): fieri per privatos contractus, th. I. 110. 4 ad 2.




privilegium



Vorrecht: quaedam vero (iura legalia) sunt, quae sunt communia quantum ad aliquid et singularia quantum ad aliquid. Et huiusmodi dicuntur privilegia, quasi leges privatae, quia respiciunt singulares personas, et tamen potestas eorum extenditur ad multa negotia, th. I. II. 96. 1 ad 1; ex hoc ipso privilegio clericali gaudet, 4 sent. 37. 1. 1 ad 4.




probabilis, e



a) wahrscheinlich, synonym mit opinabilis (←): probabilia autem dicuntur, quae sunt magis nota vel sapientibus vel pluribus, 1 anal. 8 a; vgl. 1 cael. 22 g; fall. 1; log. IV. 1.

b) wahrscheinlich machend.




probabilitas



Wahrscheinlichkeit, der Gegensatz zu improbabilitas (←): licet probabilitatem habeant, cg. II. 38; vgl. 1 anal. 1 a.




probabiliter



mit Wahrscheinlichkeit, im Sinne derselben: arguere probabiliter est notificare rem per accidentalia et per proprietates communes, univ. 2.




probare



nachweisen, beweisen: probare quaerit rationem facti, Ps. 16 a.




probatio



a) Erprobung, Bewährung: illicitum videtur esse, quod pueri voto obligentur ad religionem ante probationis annum, th. II. II. 88. 9 ob. 3; vgl. ib. 189. 2 ad 1, 4 a & 10 ad 1; 4 sent. 38. 1. 3. 1 ad 5; quodl. 3. 5. 11 ad 1.

b) Erweis, Beweis, synonym mit ratio (← sub m): manifestum est, probationes, quae contra fidem inducuntur, non esse demonstrationes, sed solubilia argumenta, th. I. 1. 8 c; probatio mediae (sc. propositionis), ib. 3. 8 ob. 3; vgl. ib. 77. 1 ad 5; 1 cael. 2 e & 22 b.




problema



Vorgelegtes, Aufgabe, Streitfrage, Rätsel, synonym mit quaestio (←): proposuit Philistaeis problema ad eos tentandum, th. II. II. 97. 1 c; in illis problematibus, de quibus rationes non habemus, verit. 14. 1 c; per hoc separatur propositio a problemate, 1 anal. 5 b; quaestiones sive problemata, 2 anal. 1 a; vgl. ib. 17 d; 1 cael. 22 a.




procedere
(vgl. processio)



a) vorwärts gehen, fortschreiten: non est procedere in infinitum, th. I. 2. 3 c; procedit ex principiis communibus per se notis ad propria, ib. 84. 3 ad 3; procedere enim a causis in effectus, ib. I. II. 14. 5 c; vgl. cg. I. 13; III. 112; 1 anal. 33 a.

b) vorgehen, verfahren: ad primum sic proceditur, th. I. 1. 1 ob. 1; difficile est procedere, cg. I. 2.

c) ausgehen, anheben: illa ratio procedit de voluntate, th. I. 82. 3 ad 3; procedit ergo praedicta demonstratio de potentia finita, cg. I. 20; emanatio ex interiori principio procedit, ib. IV. 11; vgl. 1 anal. 31 h.

d) ausgehen, hervorgehen: effectus procedit a causa, th. I. 27. 1 c; procedit aliquid intra ipsum, ib.; homo procedit ab homine, ib. 2 c; nusquam enim hoc invenimus, quod ab uno procedant plura absque ordine, ib. 36. 2 c; vgl. ib. 84. 4 c; cg. IV. 24 & 25; simplex non potest procedere a pluribus, quae sunt diversa, 1 sent. 11. 1. 1 ad 7; omne, quod procedit a Deo in diversitate essentiae, deficit a simplicitate eius, ib. 8. 5. 1 c.

e) von statten gehen, verlaufen: hoc modo procedit sua probatio, th. I. 77. 1 ad 5; non autem ista distinctio procedit secundum hoc, ib. I. II. 52. 1 c; ratio illa recte procederet, ib. III. 65. 2 ad 4.

f) angehen, gelten: ratio illa procederet, th. I. 10. 4 ad 1; vgl. ib. 30. 2 ad 4; 39. 5 ad 4; hoc dictum non procedit secundum Augustini opinionem, ib. 66. 4 c.




processio



Ausgang, synonym mit processus (← sub c): processus dicitur dupliciter. Uno modo dicit (besagt) motum localem, qui proprie est motus animalis motu progressivo, . . . Alio modo dicitur processio eductio principiati a suo principio, 1 sent. 13. 1. 1 c; nomen processionis primo est inventum ad significandum motum localem, secundum quem aliquid ab uno loco per media ordinatim in extremum transit, et ex hoc transumitur ad significandum omne illud, in quo est aliquis ordo unius ex alio vel post aliud. Et inde est, quod in omni motu utimur nomine processionis, sicut dicimus, quod corpus procedit ab albedine in nigredinem et de parva quantitate ad magnam et de non esse in esse et e converso, et similiter utimur nomine processionis, ubi est aliqua emanatio alicuius ab aliquo, sicut dicimus, quod radius procedit a sole et omnis operatio ab operante et etiam operatum, sicut artificiatum ab artifice vel genitum a generante et universaliter omnem huiusmodi ordinem nomine processionis significamus, pot. 10. 1 c; vgl. th. I. 27. 1 c; 36. 2 c; Graec. 32.




processus



a) Vorwärts-Gehen, Fortschreiten, Fortschritt: quidam processus et motus divinae sapientiae, th. I. 9. 1 ad 2; per talem autem processum scientia causatur, ib. 84. 3 ad 3; secundum processum intellectivae cognitionis sit etiam nominationis processus, ib. I. II. 7. 1 c; in processu viae spiritualis, ib. II. II. 43. 1 c; meditatio pertinere videtur ad processum rationis ex principiis aliquibus, ib. 180. 3 ad 1; vgl. cg. I. 9; II. 89; 1 anal. 41 c; 1 cael. pr.

b) Verfahren, Methode, synonym mit modus (← sub b) und ratio (← sub o): et consueto processu naturae in talibus, th. I. 105. 8 c; praedictos autem processus duo videntur infirmare, cg. I. 13; vgl. ib. 20 & 33.

c) Ausgang, synonym mit processio (←): quae pertinent ad processum creaturarum ab ipso, th. I. 2 pr.; secundum processus ipsius Dei distinguuntur, ib. 13. 2 ob. 2; vgl. ib. I. II. 70. 3 c; processum vitae a Deo in hominem, cg. II. 25; vgl. ib. 88; IV. 1.




prodigalitas



Verschwendung, synonym mit apirocalia, banausia (←) und consumptio (← sub b), der Gegensatz zu avaritia (← sub b) und illiberalitas (←): prodigalitas habet immoderatam emissionem, quae repugnat naturae, th. I. II. 32. 6 ad 2; vgl. ib. 72. 8 a; II. II. 117 pr. & 118 pr.; 119. 1 ad 1; ad prodigalitatem pertinet superabundare in datione et deficere in sollicitudine divitiarum, ib. II. II. 119. 2 ob. 3; vgl. cg. III. 9; 4 eth. 1 c-e & 4 a-h.




professio



a) Bekenntnis.

b) Bekenntnis oder Gelübdeablegung beim Eintritt in einen kirchlichen Orden: solemne (votum), quod hominem facit monachum vel alterius religionis fratrem, quod vocatur professio, th. II. II. 189. 2 ad 1; vgl. ib. 86. 9 ad 1; 88. 9 ad 3; 4 sent. 27. 1. 3. 3 ad 3; 36. 1. 5 ob. 2; 38. 1. 2. 3 ad 2; quodl. 1. 7. 14 ad 2 & 9. 20 c; 4. 12. 23 ad 19; perf. 23.




professor



a) Bekenner: catholicae fidei professores, cg. II. 81; vgl. ib. 83 & 85; praedictorum professores religiosi dicuntur, ib. III. 130.

b) Lehrer: philosophos, qui sunt professores sapientiae, 1 eth. 6 c.




prognosticus, a, um



vorbedeutend.




progressivus, a, um



vorwärts schreitend.




prohibitorius, a, um



verhindernd.




promissio



Verheißung: promissio, quae ab homine fit homini, non potest fieri nisi per verba vel quaecumque exteriora signa, Deo autem potest fieri promissio per solam interiorem cogitationem, th. II. II. 88. 1 c; quod enim promissio sit rationis actus, patet tum ex hoc, quod est enuntiatio quaedam, tum ex hoc, quod promittens rem promissam ad alterum ordinat, omnis autem ordinatio rationis est, 4 sent. 38. 1. 1. 1 c.




propassio



Voraffekt, Anmutung: ut passio perfecta intelligatur, quando animo id est rationi dominatur, propassio autem, quando est inchoata in appetitu sensitivo, sed ulterius non se extendit. th. III. 15. 4 c; vgl. ib. 6 ad 1 & 2 & 7 ad 1; 46. 7 ob. 3; 3 sent. 15 exp.




pronomen



Fürwort: sub nominibus enim comprehenduntur pronomina, quae, etsi non nominant naturam, personam tamen determinant et ideo loco nominum ponuntur, 1 perih. 1 a; vgl. ib. 4 e; quodl. 3. 11. 25 c; 5. 5. 8 c; verbum et participium significant cum tempore, non autem nomen et pronomen, 1 perih. 4 a; pronomina (significant) cum demonstratione vel relatione, th. I. 13. 1 ob. 3; vgl. 1 sent. 22. 1. 2 ad 3.




prophetalis, e



prophetisch, synonym mit propheticus (←) .




prophetia



Prophezeiung, Vorhersagung, Weissagung: non tamen quaelibet visio prophetia dici potest, sed visio eorum, quae sunt procul a cognitione, ut sic dicatur esse propheta non solum procul fans id est annuntians, sed etiam procul videns a φανός, quod est apparitio, verit. 12. 1 c; vgl. ib. 2 c & 9 c; prophetia primo et principaliter consistit in cognitione, quia videlicet prophetae cognoscunt ea, quae sunt procul et remota ab hominum cognitione, unde possunt dici prophetae a πρό, quod est procul, et φανός, quod est apparitio, quia scilicet eis aliqua, quae sunt procul, apparent; . . . secundario consistit in locutione, prout prophetae ea, quae divinitus edocti cognoscunt, ad aedificationem aliorum annuntiant, th. II. II. 171. 1 c; vgl. ib. 5 c; III. 7. 8 c; cg. III. 154; Is. 1 a.




propheticus, a, um



prophetisch, synonym mit prophetalis (←) .




propinquitas



a) Nähe: ex propinquitate ad primum activum, th. I. 115. 1 ob. 4; vgl. ib. I. II. 45. 3 a; II. II. 24. 4 c; 2 sent. 14. 1. 4 c; mal. 5. 5 ad 7; comp. 2. 6.

b) Verwandtschaft: nimia propinquitas reddit personam ad hoc ineptam, th. I. 92. 2 ob. 3; vgl. ib. ad 3; I. II. 73. 9 ob. 2; 4 sent. 42. 2. 1 ad 7.




propinquus, a, um



a) nahe (vgl. proximus): quamvis propter specialem curam omnibus hominibus Deus dicatur propinquus esse, specialissime tamen dicitur esse propinquus bonis, comp. 2. 6; sint connutriti et propinqui secundum aetatem, 8 eth. 12 m.

b) verwandt: propinquus iure propinquitatis debet succedere, 4 sent. 42. 2. 1 ad 7; aut etiam sunt propinquae secundum aliquam similitudinem, 7 phys. 8 g.




proportio



a) Verhältnis, d. i. das Sich-Verhalten eines Dinges zu einem andern: proportio nihil aliud est, quam habitudo duorum ad invicem convenientium in aliquo, secundum quod conveniunt aut differunt, trin. pr. 1. 2 ad 3; proportio dicitur dupliciter. Uno modo certa habitudo unius quantitatis ad alteram, secundum quod duplum, triplum et aequale sunt species proportionis. Alio modo quaelibet habitudo unius ad alterum proportio dicitur, th. I. 12. 1 ad 4; vgl. cg. III. 54; 2 sent. 9. 1. 3 ad 5; 24. 3. 6 ad 3; 42. 1. 5 ad 1; 3 sent. 1. 1. 1 ad 3; 4 sent. 49. 2. 1 ad 6; verit. 2. 3 ad 4; 8. 1 ad 6; quodl. 10. 8. 17 ad 1; 1 anal. 12 e; sensu 7 c; 5 eth. 5 a.

b) Verhältnisse, Vermögen, Macht: excedit proportionem intellectus nostri, th. I. 64. 1 ad 2.




proportionalis, e



verhältnismäßig.




proportionalitas



Doppelverhältnis, Verhältnisgleichheit, d. i. das gleiche oder ähnliche Sich-Verhalten je zweier Dinge zueinander: est enim proportionalitas similitudo proportionum, verit. 2. 3 ad 4; in his, quae proportionata dicuntur per modum proportionalitatis, non attenditur habitudo eorum ad invicem, sed similis habitudo aliquorum duorum ad alia duo, ib.; vgl. ib. 11 c; 4 sent. 49. 2. 1 ad 6; proportionalitas vero est collatio duarum proportionum, 1 anal. 12 e; proportionalitas nihil aliud est, quam aequalitas proportionis, cum scilicet aequalem proportionem habet hoc ad hoc et illud ad illud, 5 met. 5 a; omnis proportionalitas ad minus consistit in quattuor, ib. b.




propositio



a) Vorlegung, Vorsetzung: panes propositionis dicebantur, qui in Sabbato offerebantur, Matth. 12 a; vgl. caten. Matth. 12 a; Hebr. 9. 1 & 2.

b) Aufstellung, Behauptung im weitern und engern Sinne des Wortes, Satz. Im weitern Sinne ist die propositio gleichbedeutend mit der enuntiatio (← sub b): alio modo (esse) significat compositionem propositionis, quam anima adinvenit coniungens praedicatum subiecto, th. I. 3. 4 ad 2; vgl. 1 phys. 4 a. Im engern Sinne dagegen ist sie eine Art (pars subiectiva) der letztern, insofern sie nämlich nicht an sich, sondern als zur Materie eines Schlusses gehörend betrachtet wird: propositio est altera pars (sc. subiectiva) enuntiationis, in qua praedicatur unum de uno . . . Sicut etiam in uno syllogismo non concluditur nisi unum, ita oportet, quod propositio, quae est syllogismi principium, sit una. Una autem est, in qua est unum de uno. Unde per hoc, quod Philosophus dicit unum de uno, separatur propositio ab enuntiatione, quae dicitur plures (→ enuntiatio sub b), in qua plura de uno vel unum de pluribus praedicatur, 1 anal. 5 b; secundum hoc propositiones dicuntur materia conclusionis, inquantum termini, qui sunt materia propositionum, sunt etiam materia conclusionis, licet non secundum quod stant sub ordine propositionum, sicut et farina dicitur materia panis, licet non secundum quod stat sub forma farinae, 2 phys. 5 d; non enim omnis enuntiatio est propositio, sed solum illa, quae ponitur in aliqua specie argumentationis, ad quam sequitur conclusio, log. IV. 1.




propositum



a) Vorgelegtes, vorliegender Fall: quod in proposito locum non habet (nicht statthat), th. I. 12. 6 ob. 3; illa ratio dupliciter deficit in proposito, ib. 53. 1 ad 1; non est ad propositum, ib. 115. 1 ad 3; nihil ad propositum refert, ib. I. II. 11. 1 c; vgl. cg. I. 13 & 65; II. 16.

b) Vorgenommenes, Vorhaben, Vorsatz: propositum aliquam deliberationem praeexigit, cum sit actus voluntatis deliberatae (→ voluntas sub b), th. II. II. 88. 1 c; propositum non simpliciter nominat actum voluntatis, sed praesupponit actum cognitionis ostendentis finem, in quem voluntas tendit, 1 sent. 40. 1. 2 ad 2; vgl. th. I. 2. 3 ob. 2; I. II. 109. 10 c; II. II. 24. 11 ad 3; cg. I. 2; II. 30; III. 85 & 122; 4 sent. 23. 1. 2. 1 ad 1; 2 phys. 8 f & 10 c.




proprie



in eigentlicher Weise, im eigentlichen Sinne, der Gegensatz zu communiter, improprie, metaphorice und similitudinarie (←): cum ens dicat aliquid proprie esse in actu, th. I. 5. 1 ad 1; ratio (Verständnis) autem ordinandorum in finem proprie providentia est, ib. 22. 1 c.




proprietas



a) Eigenheit, Eigentümlichkeit: omnis enim proprietas ponit aliquid in eo, cuius est proprietas, th. I. 33. 4 ob. 1; quaecumque nomina proprietates rerum designant, cg. I. 30.

b) Eigentlichkeit, eigentliche Bedeutung, der Gegensatz zu metaphora und similitudo (← sub a): in proprietatibus locutionum non tantum attendenda est res significata, th. I. 39. 4 c; expressius locuti sunt, quam proprietas locutionis patiatur, ib. 5 ad 1; loquitur similitudinarie, et non secundum proprietatem, pot. 7. 3 ad 1.

c) Eigentum, der Gegensatz zu usus (← sub a): eius quidem sunt quantum ad proprietatem, th. II. II. 32. 5 ad 2; proprietas possessionum, ib. 57. 3 c; proprietas et dominium pertinent ad sponsam, 4 sent. 49. 4. 1 ad 1; habet in nobis veri domini proprietatem, sermo 3 de Dominica 15.




proprius, a, um



a) eigen, eigentümlich: cum modo proprio creaturis, cg. I. 30; illud enim est proprium alicui, quod sibi soli convenit, 1 sent. 8. 1. 1 ob. 1; non omne, quod est proprium alicui, pertinet ad essentiam eius, sicut risibile homini, 2 anal. 3 b; ista figura est maxime propria, id est conveniens, 2 cael. 5 a; vgl. ib. 22 i.

b) eigentlich, der Gegensatz zu similitudinarius (←) .




propter



wegen, um ­ willen, aus, durch: ly (←) propter non tantum dicit habitudinem principii per modum efficientis, sed etiam per modum formae, 1 sent. 31. 3. 2 ad 1; praepositio propter denotat causam, unde quandoque denotat causam finalem, quae est posterior in esse, quandoque autem materialem vel efficientem, quae sunt priores, pot. 5. 5 ad 3; illud propter denotat non solum causam materialem, sed quodammodo formalem, virt. 2. 5 ad 2.




prosyllogismus



Vorschluss, d. i. derjenige Schluss eines zusammengesetzten Syllogismus, dessen conclusio eine Prämisse des nachfolgenden Schlusses ist: ostendit praemissam praedicti prosyllogismi, somno 4 h; vgl. ib. l & n.




protestatio



Kundgebung, Bekannt-Machung, Bekenntnis: dici possint testimonia, inquantum sunt protestationes quaedam divinae iustitiae, th. I. II. 99. 5 c; latria non est nisi quaedam protestatio fidei, ib. 100. 4 ad 1; vgl. ib. 103. 2 c; II. II. 12. 1 ad 2; quodl. 6. 3. 4 ad 1; 4 sent. 2. 2. 1. 3 ad 2.




protestativus, a, um



bekannt machend, bekennend.




providentia



Vorsehung: providentia dicitur cognitio, quod porro a rebus infimis constituta quasi ab excelso rerum cacumine cuncta prospiciat, verit. 5. 1 ob. 4; vgl. ib. ad 4; ratio (Plan) autem ordinandorum in finem proprie providentia est. Est enim principalis pars prudentiae, ad quam aliae duae partes ordinantur, scilicet memoria praeteritorum et intelligentia praesentium, prout ex praeteritis memoratis et praesentibus intellectis coniectamus de futuris providendis, th. I. 22. 1 c; providentia est in intellectu, sed praesupponit voluntatem (Wollen) finis, ib. ad 3; importat enim providentia respectum quendam alicuius distantis, ad quod ea, quae in praesenti occurrunt, ordinanda sunt, ib. II. II. 49. 6 c; vgl. cg. III. 64, 72, 76, 77 & 97; 1 sent. 38. 1. 5 c; 39. 2. 1 c; 1 perih. 14 f; 2 phys. 12 a; 2 cael. 14 k; 6 met. 3 c.




proximus, a, um



nächster, zunächst gelegen (vgl. propinquus): ad id autem, quod est iuxta hominem, scilicet proximum, th. I. II. 70. 3 c; omnis homo (est debitor) proximo, cg. II. 28.




prudens



klug im eigentlichen (prudens dicitur quasi porro videns, perspicax enim est et incertorum praevidet casus, th. II. II. 47. 1 c; vgl. ib. 55. 1 ad 1; dicitur homo prudens, qui bene ordinat actus suos ad finem vitae suae, sive respectu aliorum sibi subiectorum in familia vel civitate vel regno, ib. I. 22. 1 c; vgl. ib. II. II. 47. 13 c; 6 eth. 4 b & 6 c) und im weitern Sinne des Wortes (in operibus brutorum animalium apparent quaedam sagacitates, inquantum habent inclinationem naturalem ad quosdam ordinatissimos processus, utpote a summa arte ordinatos. Et propter hoc etiam quaedam animalia dicuntur prudentia vel sagacia, non quod in eis sit aliqua ratio vel electio, th. I. II. 13. 2 ad 3; vgl. 6 eth. 6 c & 7 o).




prudentia



a) Klugheit im engern Sinne des Wortes, d. i. eine Tugend der praktischen oder auf das Handeln und Wirken hingerichteten Vernunft des Menschen (vgl. th. II. II. 47. 1 c & 2 c; cg. III. 35), und zwar diejenige, welche in dem richtigen Verhalten der Vernunft in Bezug auf die dem Menschen immanenten Tätigkeiten (vgl. agibilis) oder seine Handlungen besteht: prudentia est in ratione, cum sit recta ratio agibilium, th. I. II. 56. 2 ob. 3; vgl. ib. 57. 4 c; 58. 4 c; II. II. 47. 2 a & 8 c; cg. I. 93; 3 anim. 4 g; 1 met. 1 c; 6 eth. 7 b; Aristoteles: Eth. Nic. VI. 5, 1140. b. 4 sqq.; prudentia autem est circa agibilia, quae scilicet in ipso operante consistunt, th. II. II. 47. 5 c; prudentia est circa contingentia operabilia, ib. 49. 1 c; vgl. ib. 47. 5 c; prudentia facit hominem bene se habere in his, quae sunt ad finem eligenda, cg. III. 35; prudentia (importat rectitudinem cognitionis) circa agibilia, id est circa actus, qui sunt in operante, puta (z. B.) amare, odire, eligere et huiusmodi, quae pertinent ad actus morales, 1 anal. 44 i; prudentia . . . est habitus cum vera ratione activus, non quidem circa factibilia, quae sunt extra hominem, sed circa bona et mala ipsius hominis, 6 eth. 4 e; materia autem prudentiae sunt agibilia in nobis existentia, virt. 1. 12 ad 17; vgl. 3 sent. 32. 2. 2. 1 c & 2 c; ab ipsa (sc. prudentia) est rectitudo et complementum bonitatis in omnibus virtutibus, virt. 1. 6 c; prudentia est auriga virtutum, 2 sent. 41. 1. 1 ob. 3.

b) Klugheit im weitern Sinne des Wortes, unter welcher bald die menschliche Klugheit in Bezug auf das Böse (nomina virtutum quandoque transumptive accipiuntur in malis, sicut prudentia quandoque ponitur pro astutia, th. II. II. 92. 1 ad 1), bald jedwede menschliche Vernunfterkenntnis (nomen prudentiae largius sumunt pro qualibet cognitione humana, tam speculativa, quam practica, ib. 47. 2 ad 2; vgl. ib. 48. 1 c; accipitur hic prudentia pro quadam intellectiva cognitione, sensu 2 h), bald die dem Tiere ähnlich, wie dem Menschen, zukommende Klugheit und Geschicklichkeit zu verstehen ist (animalia habent quandam participationem prudentiae et rationis secundum aestimationem naturalem, ex qua contingit, quod grues sequuntur ducem et apes oboediunt regi, th. I. 96. 1 ad 4; prudentia magis convenit naturae humanae, quam naturae brutorum animalium, ib. II. II. 47. 15 ob. 3; vgl. cg. III. 35 & 122; 3 anim. 4 f; inveniuntur quaedam animalia quandam prudentiam participare non ex eo, quod habeant rationem, sed ex eo, quod instinctu naturae moventur per apprehensionem sensitivae partis ad quaedam opera facienda, acsi operarentur ex ratione, mem. 1 a; vgl. 1 met. 1 c; 1 sent. 15. 4 ad 3; verit. 15. 1 c & 24. 2 c).




publicus, a, um



öffentlich, der Gegensatz zu privatus (← sub b).




pudicitia



Schamhaftigkeit, Sittsamkeit, Züchtigkeit, synonym mit verecundia (←): nomen pudicitiae a pudore sumitur, in quo verecundia significatur; et ideo oportet, quod pudicitia proprie sit circa illa, de quibus homines magis verecundantur, th. II. II. 151. 4 c; pudicitia attenditur proprie circa venerea, et praecipue circa signa venereorum, sicut sunt aspectus impudici, oscula et tactus. Et quia haec magis solent deprehendi, ideo pudicitia magis respicit huiusmodi exteriora signa, castitas autem magis ipsam veneream commixtionem. Et ideo pudicitia ad castitatem ordinatur, non quasi virtus ab ipsa distincta, sed sicut exprimens castitatis circumstantiam quandam. Interdum tamen unum pro alio ponitur, ib.; virginitas condividitur viduitati et pudicitiae coniugali, ib. 152. 3 ob. 5; vgl. ib. 143. 1 c; 1 Cor. 7. 8.




pulchritudo



Schönheit: ad pulchritudinem tria requiruntur. Primo quidem integritas sive perfectio; quae enim diminuta sunt, hoc ipso turpia sunt. Et debita proportio sive consonantia. Et iterum claritas; unde, quae habent colorem nitidum, pulchra esse dicuntur, th. I. 39. 8 c; vgl. ib. 5. 4 ad 1; I. II. 27. 1 ad 3; II. II. 145. 2 c; 189. 2 ad 3; nom. 4. 5; 1 sent. 30. 2. 1 c; pulchritudo est quaedam dispositio ad matrimonium, verit. 29. 2 c.




punctum sive punctus



Punkt: punctum non est principium nisi quantitatis continuae, th. I. 3. 5 c; unum, quod est terminus continui, ut punctus in permanentibus, ib. 8. 2 ad 2; punctus est, cuius pars non est, ib. 10. 1 ad 1; punctum non ponitur in definitione lineae communiter sumptae; manifestum est enim, quod in linea infinita et etiam in circulari non est punctum, nisi in potentia. Sed Euclides definit lineam finitam rectam; et ideo posuit punctum in definitione lineae, sicut terminum in definitione terminati, ib. 85. 8 ad 2; punctum autem est substantia habens positionem, 1 anal. 41 a; punctum est quoddam unum indivisibile in continuo, abstrahens secundum rationem a materia sensibili, ib.; punctus autem est quoddam indivisibile, quod terminat et dividit lineam, 2 anal. 10 e; vgl. 3 cael. 3 b; punctum enim nihil est aliud, quam quaedam divisio partium lineae, 1 gener. 4 c; vgl. ib. 5 c; duo puncta duarum linearum se tangentium continebuntur sub uno puncto loci continentis, 5 phys. 5 b; linea non potest componi ex punctis, 6 phys. 1 b; vgl. ib. 2 h; 8 phys. 17 f; 3 cael. 3 b; 1 gener. 4 e; punctus dicitur esse unitas posita, 1 cael. 3 d; punctum id est aliquod minimum sensu perceptibile, ib. 25 e; stet in uno puncto id est in angulo, 2 cael. 13 a.




purgatio



Reinigung: ponit autem quinque ad purgationem (sc. voluntatis) pertinere, nom. 1. 2; purgatio mundi et innovatio ad purgationem, 4 sent. 47. 1. 3. 3 c.




purgativus, a, um



reinigend, synonym mit purgatorius (←) .




purgatorius, a, um



reinigend, synonym mit purgativus (←) .




puritas



a) Reinheit im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Freisein von einer Makel, synonym mit munditia (←), der Gegensatz zu immunditia (←) und impuritas (← sub a): puritas intenditur (wird gemeint) per recessum a contrario, 1 sent. 44. 1. 3 ad 3; (beata Virgo) pervenit ad summum puritatis, ib. 17. 2. 4 ad 1 s. c.

b) Reinheit im uneigentlichen Sinne, d. i. Freisein von dieser oder jener Beimischung, synonym mit munditia (←), der Gegensatz zu immunditia (←) und impuritas (← sub b): individuatur ex ipsa sui puritate per hoc, scilicet quod ipsa non est recepta in aliquo, caus. 9 c; unde per ipsam suam puritatem est esse distinctum ab omni esse, ente 6 c; operationes sensuum secundum puritatem differunt, purior est enim operatio visus, quam tactus, 10 eth. 8 c; vgl. th. I. 78. 3 c; 84. 2 c; I. II. 27. 1 ad 3; 77. 5 ad 3; 83. 4 ob. 3; 2 anim. 14 h; 3 anim. 6 c; sensu 2 g; 1 met. 1 a.




purus, a, um



rein, lauter, nichtvermischt.




pusillanimitas



Kleinherzigkeit, Kleinmut, der Gegensatz zu magnanimitas (←): fuga autem bonorum, quae sunt ad finem, quantum ad ardua, quae subsunt consiliis, fit per pusillanimitatem, th. II. II. 35. 4 ad 2; vgl. ib. 133. 2 c; 4 eth. 11 a-g.




puta



a) nämlich: in his, quae sunt unius ordinis, puta in uno genere causae, th. I. 87. 2 ad 3; sine qua perfectione caritas esse potest, puta in incipientibus et proficientibus, ib. II. II. 184. 2 c; puta respectu felicitatis, ib. III. 18. 1 ad 3; puta cum materia est perfecte ad formam disposita, ib. 27. 5 ad 2; puta quae fiunt secundum alterationes, cg. IV. 66.

b) zum Beispiel: puta homo, asinus et lapis, th. I. 1. 3 c; puta si hoc, quod est triangulum, ib. 12. 7 c; puta secundum naturam aut statum aut tempus, ib. II. II. 161. 1 ad 4; puta si albedo esset per se existens, cg. I. 43; puta secundum constrictionem vel dilatationem cordis, ib. 89; ad faciendum aliquid unum, puta hominem vel animal, ib. II. 58; puta quod luna eclipsatur, ib. III. 50; ut puta si dicatur, ib. IV. 24.


O Inhaltsverzeichnis Q




© 2006 Fundación Tomás de Aquino
Alle Rechte vorbehalten