Bündnis, Bund: per pactum cum daemonibus initum, th. I. II. 100. 7 ad 3; signum pacti, quod Deus habuit cum Abraham, ib. 102. 2 ad 1.
- Arten des pactum sind: 1. pactum cum daemone (Eph. 1. 4) = das Bündnis mit dem Teufel. 2. p. expressum & p. tacitum (th. II. II. 78. 2 c; 92. 2 c; 122. 2 ad 3) = das (in Worten) ausgedrückte oder ausdrückliche und das stillschweigend eingegangene oder stillschweigende Bündnis. 3. p. tacitum, → p. expressum.
tastbar.
gleichnisartig.
- Zu modus parabolicus → modus sub b; zu sensus p. → sensus sub h.
falscher Schluss, Fehlschluss, Trugschluss, synonym mit fallacia (← sub b) und sophisma (←): ille autem (syllogismus), qui peccat in forma, non est syllogismus, sed paralogismus, id est apparens syllogismus, 1 anal. 22 a; vgl. ib. 27 c.
- Arten des paralogismus sind: 1. paralogismus disciplinae (ib. 27 c) = der Fehlschluss einer bestimmten Wissenschaft (paralogismus disciplinae procedit ex propriis disciplinae, sed non ex veris, ib.). 2. p. extra dictionem & p. in dictione (ib. 22 d-f), der παραλογισμὸς ἔξω τῆς λέξεως und der παραλογισμὸς παρὰ τὴν λέξιν des Aristoteles (vgl. Soph. elench. 4, 165. b. 24) = der sachliche oder dialektische und der sprachliche oder grammatikalische Fehlschluss. 3. p. in dictione, → p. extra dictionem.
a) Teil, Stück, der Gegensatz zu totus (← sub a): pars est, in quam dividitur totum, nom. 4. 8; pars alicuius totius dicitur proprie illud, quod immediate venit ad constitutionem totius, non autem pars partis, 1 perih. 6 c; partes enim se habent ad totum secundum rationem materiae, 2 anal. 9 c; omnes partes comparantur ad totum, ut imperfectum ad perfectum, 2 phys. 5 d.
- Zu agere secundum partem → agere sub a; zu esse in p. → esse; zu generatio secundum p. → generatio sub a; zu incommunicabilitas p. → incommunicabilitas; zu esse in loco ut p. → locus sub b; zu motus secundum p. → motus sub a; zu movere secundum p. → movere; zu multum p. sive secundum p. → multus sub a; zu passio p. sensitivae → passio sub b; zu quaestio in p. → quaestio.
- Als Arten der pars gehören hierher: 1. pars accidentalis & p. essentialis (th. I. 23. 7 c; cg. I. 86; IV. 84; 4 sent. 44. 1. 1. 3 c; 1 cael. 13 e; 3 cael. 3 e) = der außerwesentliche oder unwesentliche und der wesentliche Teil. 2. p. affectiva sive appetitiva & p. apprehensiva sive cognitiva sive cognoscitiva sc. animae (th. I. 19. 1 ad 2; I. II. 22. 2 ob. 1; 1 sent. 34. 3. 1 c; 2 sent. 39. 2. 1 a; 4 sent. 14. 1. 3. 1 c; mal. 16. 11 ob. 1; virt. 1. 8 ad 13; verit. 10. 9 ad 7 & 1 c; 12. 1 ob. 6; 15. 3 c) = der einem Affekte zugängliche oder begehrende und der erfassende oder erkennende Seelenteil (cum in nobis sit duplex pars cognoscitiva, scilicet intellectiva et sensitiva, 1 sent. 34. 3. 1 c); vgl. p. animae. 3. p. animae (th. I. 77. 4 a; III. 46. 7 c; cg. I. 92; II. 58, 60 & 61; quodl. 10. 3. 5 c; 2 anim. 4 a & e & 5 a; somno 1 f), das μόριον ψυχῆς des Aristoteles (vgl. De anima I. 1, 402. b. 1 & 5, 411. b. 14; II. 2, 413. b. 14; III. 9, 432. a. 21) = der Seelenteil, d. i. eine Kraft der Seele oder eine Gattung von Seelenkräften, welche von andern Kräften der Seele getrennt gedacht werden oder auch getrennt von ihnen existieren können (diversae potentiae sunt diversae partes eius, sc. animae, secundum quod est quoddam totum potentiale, quodl. 10. 3. 5 c). 4. p. appetitiva, → p. affectiva. 5. p. apprehensiva, ≈ . 6. p. cognitiva sive cognoscitiva, ≈ . 7. p. completiva (verit. 5. 1 c; 1 perih. 8 b) = der vollendende oder etwas zum Abschluss bringende Teil. 8. p. consimilis sive similis sive similaris sive totius homogenei & p. dissimilis sive difformis sive totius heterogenei (th. I. 3. 7 c; 2 sent. 30. 2. 2 ob. 6; 4 sent. 8. 2. 1. 4 ob. 3; 44. 1. 1. 3 ad 1; 3 phys. 7 f; 1 cael. 13 e; 3 cael. 8 g; 1 gener. 1 f & 15 b) = der (einem andern) ähnliche oder gleichartige und der (ihm) unähnliche oder ungleichartige Teil. 9. p. continua sive continui & p. non continua sive decisa sive discerpta sive disiuncta (4 sent. 10. 3. 3 ad 1; 44. 1. 2. 4 c; 1 cael. 13 h; 5 met. 15 b) = der (mit andern) zusammenhängende (quae ante divisionem continui non habet esse actu, sed potentia tantum, 4 sent. 10. 3. 3 ad 1) und der (mit ihnen) nicht zusammenhängende oder (von ihnen) getrennte Teil. 10. p. decisa, → p. continua. 11. p. definitionis (1 perih. 8 c & 12 f; 2 phys. 5 b & d; 3 cael. 8 d; 5 met. 21 a) = der Teil einer Definition. 12. p. difformis, → p. consimilis. 13. p. discerpta, → p. continua. 14. p. disiuncta, ≈ . 15. p. dissimilis, → p. consimilis. 16. p. essentiae, p. quantitatis sive secundum quantitatem sive quantitativa & p. virtutis (th. I. 3. 7 c; 8. 2 ad 3; 76. 8 c; I. II. 50. 6 ad 3; II. II. 48. 1 c; III. 90. 2 c; cg. II. 72; 1 phys. 6 f; 5 phys. 1 a; 6 phys. 1 a & 5 n; 3 cael. 3 e; 5 met. 21 b) = der Teil der Wesenheit eines körperlichen Dinges (partes essentiae sunt naturaliter quidem forma et materia, logice autem genus et differentia, th. III. 90. 2 c; quarum est alia ratio et ab invicem et a toto, 3 cael. 3 e), der Teil einer körperlichen Größe (sicut duo aliquo modo sunt partes trium vel sicut duo sunt pars quattuor, quia bis duo sunt quattuor, 5 met. 21 b; quae [sc. partes] sunt eiusdem naturae et rationis et ad invicem et cum toto, 3 cael. 3 e) und der Teil einer Tugend; vgl. p. accidentalis & p. integralis. 17. p. essentialis, → p. accidentalis. 18. p. formalis sive secundum formam & p. materialis sive secundum materiam (th. I. 3. 3 c; II. II. 49. 6 ad 1; 4 sent. 44. 1. 2. 4 c; 1 perih. 8 b; 1 cael. pr.) = der formale und der materiale oder der nach Weise der Form und der nach Weise der Materie sich verhaltende Teil. 19. p. generis, p. speciei & p. habentis speciem sive individui (1 anal. 10 a; 2 phys. 5 b & d; 1 cael. pr.; 5 met. 21 a & b) = der Teil einer Gattung (species dicuntur esse partes generis, 5 met. 21 b), der Teil einer Wesenheit (partes quidem speciei dicuntur, a quibus dependet perfectio speciei et sine quibus esse non potest species, ib. a; pars autem speciei potest accipi dupliciter, aut secundum rationem aut secundum rem; secundum rationem, sicut bipes est pars hominis, quia est pars definitionis eius, quamvis secundum rem non sit pars, quia aliter non praedicaretur de toto, toti enim homini competit habere duos pedes; secundum rem vero, sicut syllaba est ex elemento id est ex littera sicut ex parte speciei, ib.) und der Teil eines Individuums. 20. p. habentis speciem, → p. generis. 21. p. incidentalis sive secundaria & p. praedominans sive principalis (th. II. II. 49. 6 ad 1; cg. III. 112; 1 cael. pr. & 3 a & b; somno 2 a, 3 a & 4 a) = der nebensächliche oder untergeordnete und der vorherrschende oder hauptsächliche Teil. 22. p. individui, → p. generis. 23. p. integralis sive totius integralis, p. subiectiva & p. potentialis sive secundum potentiam sive totius universalis (th. I. II. 17. 4 c; 50. 6 ad 3; 54. 4 ad 2; 57. 6 ad 4; II. II. 48. 1 c; 143. 1 c; III. 90. 3 a; cg. IV. 36; 3 sent. 33. 3. 1. 1 c; 1 perih. 12 f; 1 anal. 41 c; 4 phys. 4 a; 5 met. 21 b) = der integrierende oder die Vollständigkeit eines Dinges bedingende (illae dicuntur partes integrales, ex quibus perfectio totius integratur, th. III. 90. 3 a; ut paries, tectum et fundamentum sunt partes domus, ib. II. II. 48. 1 c), der subjektive oder zu etwas als Art desselben gehörige (sicut bos et leo sunt partes animalis, ib.) und der potentielle oder zum Kraftgebiet eines Dinges rechnende Teil (sicut nutritivum et sensitivum sunt partes animae, ib.). 24. p. intellectiva, p. sensitiva & p. vegetativa sive vegetabilis sive nutritiva sc. animae (ib. I. 12. 3 c; 62. 6 c; 79. 2 ob. 3 & 3 ad 1; I. II. 80. 2 c; cg. I. 31 & 92; II. 60 & 82; 1 sent. 34. 3. 1 c; 39. 2. 1 a; 2 sent. 20. 1. 2 ad 3; 39. 2. 1 a; virt. 1. 11 c; verit. 25. 1 ad 9; 2 cael. 18 f; 3 anim. 15 d & 17 a; somno 1 e) = der übersinnliche (intellectiva autem continet intellectum et voluntatem, th. I. II. 80. 2 c), der sinnliche und der pflanzliche Seelenteil; vgl. p. animae. 25. p. interior sc. animae (ib.) = der innere Seelenteil, d. i. derjenige Teil der Seele, welcher die p. intellectiva und teilweise auch die p. sensitiva (←) umfasst; vgl. oben p. animae. 26. p. irrationabilis sive irrationalis & p. rationabilis sive rationalis sc. animae (ib. 56. 4 ob. 3 & a; 67. 1 ob. 3; cg. IV. 36; virt. 1. 11 c; 3 anim. 14 c & e; 3 eth. 19 a) = der unvernünftige und der vernünftige Seelenteil (rationalis autem pars sive intellectiva comprehendit et cognitivam et appetitivam, virt. 1. 11 c); vgl. oben p. animae. 27. p. logica (th. III. 90. 2 c) = der logische Teil (logicae autem [partes sunt] genus et differentia, ib.). 28. p. materiae (ib.; 1 anal. 10 a; 5 met. 21 a & b) = der Teil der Materie (quia quantitas se tenet ex parte materiae, partes quantitatis sunt partes materiae, th. III. 90. 2 c). 29. p. materialis, → p. formalis. 30. p. non continua, → p. continua. 31. p. nutritiva, → p. intellectiva. 32. p. obaudibilis (mal. 2. 11 c) = der gehörgebende oder gehorchende Teil. 33. p. opinativa & p. ratiocinativa sc. animae (th. I. II. 57. 4 ad 2; 3 anim. 14 k) = der meinende und schließende oder folgernde Seelenteil; vgl. oben p. animae. 34. p. organica (2 sent. 30. 2. 2 ob. 6) = der organische oder werkzeugliche Teil. 35. p. phantastica sc. animae (3 anim. 14 d) = der sinnlich vorstellende Seelenteil (vgl. oben p. animae) oder die Einbildungskraft. 36. p. potentialis, → p. integralis. 37. p. praedominans, → p. incidentalis. 38. p. principalis, ≈ . 39. p. propinqua (1 perih. 8 c) = der nahe oder nähere Teil (partes eius [sc. definitionis] sunt propinquae id est sine aliqua interpositione coniunctionis vel morae, ib.). 40. p. quantitatis, → p. essentiae. 41. p. quantitativa, ≈ . 42. p. ratiocinativa, → p. opinativa. 43. p. rationabilis sive rationalis, → p. irrationabilis. 44. p. rationis sive secundum rationem & p. rei sive secundum rem (th. I. 76. 8 c; III. 90. 1 c; 1 perih. 12 f; 1 phys. 6 f; 5 met. 21 b; 7 met. 9 a) = der Teil eines Begriffes und der einer Sache oder der begriffliche und der sachliche Teil (partes, quae ponuntur in definitione cuiuslibet rei, . . . sunt partes rationis, 5 met. 21 b; partes rei sunt, in quas materialiter totum dividitur, th. III. 90. 1 c). 45. p. rei, → p. rationis. 46. p. secundaria, → p. incidentalis. 47. p. secundum formam, → p. formalis. 48. p. secundum materiam, ≈ . 49. p. secundum potentiam, → p. integralis. 50. p. secundum rationem, → p. rationis. 51. p. secundum rem, ≈ . 52. p. sensitiva, → p. intellectiva. 53. p. signata (4 sent. 44. 1. 2. 4 c) = der bezeichnete oder bestimmte Teil. 54. p. similaris sive similis, → p. consimilis. 55. p. situalis (2 cael. 2 a & 3 a) = der Teil (eines Dinges) der örtlichen Lage nach. 56. p. speciei, → p. generis. 57. p. subiectiva, → p. integralis. 58. p. substantiae (3 sent. 8. 1. 2 ad 1; 5 met. 21 b) = der Teil einer Substanz (est duplex pars. Est enim pars substantiae secundum quantitatem, et hoc vel subsistit in potentia, ut in continuis, vel in actu, ut in his, quae per tactum iunguntur; unde tales partes possunt dici fieri vel nasci, et praecipue, quando adduntur toti praeexistenti, . . . sunt etiam partes substantiae, in quas dividitur totum secundum rationem, sicut materia et forma, et huiusmodi, cum non subsistant neque in actu neque in potentia, non dicuntur per se fieri, nisi forte forma sit subsistens, sicut est anima, 3 sent. 8. 1. 2 ad 1). 59. p. superior sc. animae (th. I. II. 15 pr.) = der obere oder höhere Seelenteil, m. a. W. die menschliche Vernunft, insofern sie sich göttlichen Dingen zuwendet. 60. p. totius heterogenei, → p. consimilis. 61. p. totius homogenei, ≈ . 62. p. totius integralis, → p. integralis. 63. p. totius universalis, ≈ . 64. p. vegetabilis sive vegetativa, → p. intellectiva. 65. p. virtutis (ib. 54. 4 ad 2; 57. 6 ad 4; II. II. 48. 1 c; 143. 1 c) = der Teil einer Tugend; vgl. virtus sub e.
- Bonum est totius finis cuiuslibet partium, → totus sub a. Omne totum est maius sua parte, ≈ . Posito toto necesse est poni partem, ≈ . Resoluto toto in partes incipiunt partes esse in actu, ≈ . Totum dicitur esse in partibus, ≈ . Totum est prius in consideratione quam partes, ≈ .
b) Seite: intellectus id, quod ponit (behauptet) ex parte subiecti, trahit ad partem suppositi, quod vero ponit ex parte praedicati, trahit ad naturam formae in supposito existentis, th. I. 13. 12 c; vgl. ib. ad 3; versus occidentalem partem, 4 sent. 6. 2. 1. 3 c.
- Zu infinitum ex parte formae, materiae & post → infinitus; zu se tenere ex p. → tenere sub a.
Teilweisigkeit: partim est in termino a quo et partim in termino ad quem, ut tamen partialitas non referatur ad substantiam angeli, th. I. 53. 1 ad 1.
a) teilhaft machen, mitteilen: aliquam virtutem ab illo intellectu superiori participatam, th. I. 79. 4 c; vgl. ib. ad 5.
b) teilnehmen, teilhaben: est autem participare quasi partem capere, et ideo, quando aliquid particulariter recipit id, quod ad alterum pertinet, universaliter dicitur participare illud, sicut homo dicitur participare animal, quia non habet rationem animalis secundum totam communitatem, hebd. 1; participare nihil aliud est, quam ab alio partialiter accipere, 2 cael. 18 g; omne participatum comparatur ad participans ut actus (Wirklichkeit) eius, th. I. 75. 5 ad 4; tripliciter enim aliquid potest ab alio participare. Uno modo accipiendo proprietatem naturae eius, alio modo ut recipiat ipsum per modum intentionis cognitivae (→ intentio sub d), alio modo ut deserviat aliqualiter eius virtuti, sicut aliquis medicinalem artem participat a medico, vel quia accipit in se medicinae artem, vel quia accipit cognitionem artis medicinalis vel quia deservit arti medicinae, Col. 1. 4; vgl. quodl. 2. 2. 3 c.
- Arten des participare in diesem Sinne sind: 1. participare indivisibiliter sive secundum rationem indivisibilitatis & p. secundum magis et minus (th. I. II. 52. 1 c) = an etwas ganz oder nach Weise des Ungeteilt-Seins und an etwas nach Weise des Mehr oder Weniger teilnehmen. 2. p. secundum magis et minus, → p. indivisibiliter. 3. p. secundum rationem indivisibilitatis, ≈ . 4. p. substantialiter (ib.) = an etwas seiner Substanz nach teilnehmen.
- Omne participans componitur ex participante et participato (8 phys. 21 c) = jedes Ding, welches an etwas teilnimmt, setzt sich aus dem teilnehmenden und dem teilgenommenen Ding zusammen. Omne participatum comparatur ad participans ut actus eius (th. I. 75. 5 ad 4) = jedes Teilgenommene verhält sich zu dem an ihm Teilnehmenden wie dessen Wirklichkeit. Omne participatum est in participante (4 phys. 3 f) = jedes teilgenommene Ding ist in dem an ihm teilnehmenden Dinge. Participans est in potentia ad participatum (8 phys. 21 c) = das teilnehmende Ding befindet sich im Zustande der Möglichkeit zu dem teilgenommenen.
c) Gemeinschaft haben, verkehren: cum omnibus ei participantibus, 4 sent. 18. 2. 4. 2 c; aut participat in aliis, sicut in verbo, ib.; vgl. ib. 3 c; participare cum excommunicato directe et indirecte, quodl. 11. 8. 9 c; vgl. ib. ad 3.
Teilnahme, Teilhabung: quod habet ignem et non est ignis, est ignitum per participationem, th. I. 3. 4 c; cognoscunt aliquas participationes suae bonitatis, ib. 6. 1 ad 2; eius participatione unumquodque dicitur ens vel unum, ib. 4 c; aliquem nominamus Deum secundum participationem, ib. 13. 10 c; sapientia creata est participatio quaedam Sapientiae increatae, ib. 41. 3 ad 4; omne, quod est per participationem, reducitur ad illud, quod est per essentiam, ib. 49. 3 ob. 4; vgl. regim. 3. 9; per modum assimilationis cuiusdam, quam participationem vocabat, th. I. 65. 4 c; sunt quaedam participationes eius, ib. 75. 5 ad 1; participatio autem ideae fit per aliquam similitudinem ipsius ideae in participante ipsam per modum, quo exemplar participatur ab exemplato, ib. 84. 4 c.
- Zu bonitas per participationem → bonitas sub a; zu bonum per p. → bonus sub b; zu commune secundum p. → communis sub a; zu dicere p. & per p. → dicere sub c; zu ens per p. → ens; zu esse per p. → esse; zu humanus per p. → humanus; zu infinitum p. & per p. → infinitus; zu malum per p. → malus sub b; zu praedicare per p. → praedicare sub b; zu ratio per p. → ratio sub c; zu rationale per p. → rationalis sub b; zu similitudo per p. eiusdem formae sive qualitatis → similitudo sub a; zu tale per p. → talis; zu verum per p. → verus sub a; zu voluntas per p. → voluntas sub b.
- Eine Art der participatio ist die participatio deficiens (th. I. 77. 7 c) = die nachlassende oder unvollkommene Teilnahme.
nach Weise der Teilnahme, im Sinne derselben, synonym mit per participationem (←), der Gegensatz zu essentialiter (←) sive per essentiam (← sub a): alio modo (aliqua natura potest attribui alicui rei) participative, sicut lignum ignitum participat naturam ignis, th. I. II. 62. 1 ad 1; secundum quod participative derivantur ad humanam naturam, ib. III. 16. 5 ad 3; omnia autem media habent utramque potentiam (sc. activam et passivam) participative, 1 sent. 3. 4. 2 ad 4.
a) Teilchen im allgemeinen Sinne des Wortes: quare alterius particulae animae (vgl. pars animae sub a), 6 eth. 10 i.
- Zu passio particulae sensitivae → passio sub b.
b) Teilchen im Sinne der Grammatik, Partikel: sive utamur negativa particula, 2 perih. 1 d; vgl. 1 perih. 1 a.
besonders machen, zu etwas Besonderm machen, besondern: quae sunt contracta (← sub b) et particulata, cg. I. 93; particulatur in ipso natura communis, 1 sent. 23. 1. 2 ad 4.
einen Teil betreffend, einen solchen ausmachend, besonderer, synonym mit singularis (← sub a) und specialis (← sub b), der Gegensatz zu universalis (← sub a): particulare dicitur eo, quod particulatur (←) in ipso natura communis, cuius partem accipit secundum virtutem, qua potest esse in pluribus, quamvis accipiat totam rationem (Wesenheit) eius, 1 sent. 23. 1. 2 ad 4; cum omne particulare habeat respectum ad naturam communem et ad proprietates, potest secundum utrumque respectum nominari, tum per nomen primae impositionis (→ nomen sub a), tum per nomen secundae intentionis, 3 sent. 6. 1. 1. 1 c; particularia vero dicuntur individua, inquantum nec materialiter nec formaliter ulterius dividuntur, 10 met. 10 c.
- Arten des particulare sind: particulare in genere substantiae & p. in quolibet genere (3 sent. 6. 1. 1. 1 c) = das Besondere in der Kategorie der Substanz und das Besondere überhaupt, von welchem auch in jeder andern Kategorie Rede sein kann (quaedam istorum significant communiter particulare in quolibet genere, sicut particulare, individuum, singulare, quaedam vero tantum particulare in genere substantiae, sicut res naturae, suppositum, hypostasis et persona, ib.). Actiones in particularibus sunt, → actio sub a. Actus circa singularia sunt, → actus sub a. In particularibus est actus, ≈ . In universali sunt in potentia particularia, → universalis sub a. Operatio est in particularibus, → operatio sub b. Operationes circa singularia sunt, ≈ . Particularium non est scientia nec definitio (th. I. 44. 3 ob. 3) = für die besondern Dinge als solche gibt es weder eine Wissenschaft, noch eine Definition. Universalia non movent, sed particularia, → universalis sub a.
teilweise, in besonderer Weise.
im Sinne der Teilung.
- Zu dicere partitive → dicere sub c.
teilend, eine Teilung ausdrückend: aliud partitivum est, unde requiritur aliquid, a quo dividatur, 3 sent. 6. 2. 1 ad 1.
- Zu nomen partitivum → nomen sub a; zu terminus p. → terminus sub e.
Knickerigkeit, Knauserigkeit, das Gegenteil von magnificentia, apirocalia, banausia (←), consumptio (← sub b) und prodigalitas (←): vitio parvificentiae, quo aliquis deficit a debita proportione expensarum ad opus, intendens minus expendere, quam dignitas operis requirat, th. II. II. 135. 2 c; vgl. 4 eth. 6 e.
knickerig, knauserig, der Gegensatz zu banausus und magnificus (←): parvificus deficit a proportione, quae debet esse secundum rationem inter sumptus et opus, th. II. II. 135. 1 c; parvificus principaliter quidem intendit parvitatem sumptus, ex consequenti autem intendit parvitatem operis, quam quidem non recusat, dummodo parvum sumptum faciat, ib.; vgl. 4 eth. 7 l.
Geringschätzung: sunt enim tres species parvipensionis, ut dicitur in II. Rhetoric. (c. 2), scilicet despectus, epireasmus (←), id est impedimentum voluntatis implendae, et contumeliatio (←), th. I. II. 47. 2 c.
klein, der Gegensatz zu magnus (←): ponebat magnum et parvum principia, 1 phys. 8 a; vgl. ib. 11 l; 3 phys. 6 e; 4 phys. 14 k; 7 phys. 8 q; 8 phys. 15 f; 1 sent. 19. 3. 1 ad 2.
- Arten des parvus sind: parvus absolute & p. secundum relationem (1 sent. 19. 3. 1 ad 2) = schlechthin und beziehungsweise klein.
- Ex multis parvis non possunt fieri magna continua, → continuus sub b.
leidensfähig, der Gegensatz zu impassibilis (←) .
a) Leidensfähigkeit, der Gegensatz zu impassibilitas (←): ratione passibilitatis corporis, th. I. 113. 4 ad 1; sed etiam ex passibilitate patientis, ib. I. II. 22. 3 ad 2; vgl. ib. 85. 5 ad 2; II. II. 18. 2 ad 1; 3 anim. 7 b.
b) Gemütsbewegung, Affekt, synonym mit passio (← sub c): contra concupiscentiam et alias passibilitates pugnans homo, th. III. 69. 3 c.
c) schmerzliches Leiden, ebenfalls synonym mit passio (← sub d): mors et aliae passibilitates vitae praesentis, cg. IV. 55.
a) Eigentümlichkeit, Eigenschaft, insbesondere diejenige, welche einer alteratio (← sub a) zugänglich ist, synonym mit affectus (← sub a): ponit ergo primo quattuor modos, quibus passio dicitur. Uno modo dicitur qualitas, secundum quam fit alteratio, sicut album et nigrum et huiusmodi, et haec est tertia species qualitatis, 5 met. 20 c; circa passiones aliquas, puta (nämlich) quae fiunt secundum alterationes huiusmodi accidentium, cg. IV. 66; passio id est passibilis qualitas, 3 phys. 6 a; vgl. 5 phys. 1 f & g; 1 cael. 7 b; 1 gener. 2 c, 6 c & g, 10 a & e; sensu 9 a; huiusmodi enim sunt quaedam passiones sub genere qualitatis contentae, et dicuntur passiones, quia passionem ingerunt sensibus vel quia ab aliquibus passionibus causantur, 7 phys. 4 b; vel per passiones intelligit proprietates, 1 cael. 1 a; est enim proprium uniuscuiusque scientiae, partes subiecti tradere et passiones, 1 perih. 1 a; vgl. 1 anal. 18 g; 1 cael. 1 a; nec naturalis circa lineam illas passiones considerat, quas geometra, cg. II. 4; visibilitas est quaedam passio, sicut simum est passio nasi, 2 anim. 14 b.
- Zu transmutatio circa sive secundum passiones → transmutatio sub a.
- Als Arten der passio gehören hierher: 1. passio composita sive divisibilis & p. simplex (3 cael. 3 d) = die zusammengesetzte (vgl. p. composita sub c) oder teilbare und die einfache oder unteilbare Eigenschaft. 2. p. divisibilis, → p. composita. 3. p. generis & p. speciei (ente 7 f) = die Eigentümlichkeit der Gattung und die der Art. 4. p. harmoniae (1 met. 7 d) = die Eigenschaft der Harmonie. 5. p. muliebris (4 sent. 4. 1. 1 c) = die weibliche Eigenschaft. 6. p. numeri (pot. 9. 5 ob. 9; 4 phys. 20 b) = die Eigenschaft der Zahl (ut perfectum et diminutum, multiplicatio et divisio, pot. 9. 5 ob. 9; par et impar sunt numeri passiones, 4 phys. 20 b). 7. p. perpetua & p. transiens (th. II. II. 171. 2 c; verit. 13. 2 c; 8 phys. 3 e) = die immer währende oder bleibende und die vorübergehende Eigenschaft. 8. p. per se sive propria (cg. I. 65; 1 anal. 2 a, 14 a & 18 g; 3 cael. 3 d; 1 gener. 13 c; somniis 1 f; 10 met. 11 b & c) = die einem Dinge durch sich selbst und seine eigene Natur oder die ihm als solchem zukommende und deshalb ihm eigentümliche (vgl. p. propria sub b) Eigenschaft (quando ex principiis speciei accidens causatur, et tale accidens dicitur per se passio vel proprium, 1 anal. 14 a; masculus et femina sunt propriae passiones animalis, quia animal ponitur in definitione utriusque, 10 met. 11 c). 9. p. propria, → p. per se. 10. p. quantitatis (th. I. 7. 3 ob. 2) = die Eigenschaft der Größe (z. B. finitum et infinitum, ib.). 11. p. sensibilis sive sensibilium corporum (4 phys. 13 b; 7 phys. 4 b; 1 gener. 13 b) = die sinnlich wahrnehmbare Eigenschaft (vgl. p. sensibilis sub b) oder die Eigenschaft der sinnlich wahrnehmbaren Körper. 12. p. sensibilium corporum, → p. sensibilis. 13. p. simplex, → p. composita. 14. p. speciei, → p. generis. 15. p. transiens, → p. perpetua.
b) Leiden, Affiziert-Werden, Affiziert-Sein, Affektion, der Gegensatz zu actio (← sub a): secundus modus (quo passio dicitur) est, secundum quod huiusmodi (vgl. sub a) actiones qualitatis et alterationis, quae fiunt secundum eas, dicuntur passiones, et sic passio est unum praedicamentorum, ut calefieri et infrigidari et huiusmodi, 5 met. 20 c; ut per passiones intelligantur alterationes et alii motus consequentes, secundum quos alteratur aliquid in substantia rei, 1 cael. 1 a; in nomine passionis importatur (wird angedeutet), quod patiens trahatur ad id, quod est agentis, th. I. II. 22. 2 c; cum dicit Damascenus, quod passio est motus ab uno in aliud, non quilibet motus est passio, sed solum alteratio proprie loquendo, ut dicit Philosophus in I. de Generatione (c. 4, 319. b. 33), quia in hoc solo motu aliquid a re abicitur et aliquid imprimitur, quod est de ratione passionis, 3 sent. 15. 2. 1. 1 c; passio est ex impressione alicuius agentis, 1 perih. 2 a; eius autem propria et naturalis operatio est intelligere, quae non completur sine passione quadam, inquantum scilicet intellectus patitur ab intelligibili, cg. II. 76; verbum, quod significat actionem vel passionem, significat cum tempore, 1 perih. 4 a; vgl. ib. 5 d; 1 phys. 10 b; de passionibus lunae, videlicet de eclipsi eius et de mutatione figurae eius, 1 met. 3 a.
- Über den Unterschied zwischen passio und actio (← sub a) heißt es: sicut enim motus, prout est in mobili ab aliquo, dicitur passio, ita origo ipsius motus, secundum quod incipit ab alio et terminatur in id, quod movetur, vocatur actio, th. I. 41. 1 ad 2; haec enim est differentia inter actiones et passiones, quod actiones denominantur a principiis, passiones vero a terminis; unumquodque enim denominatur ab actu (Wirklichkeit), qui est principium actionis et terminus passionis, 2 phys. 2 d; actus (Wirklichkeit) quidem activi vocatur actio, actus vero passivi vocatur passio, 3 phys. 5 a; motus autem dicitur actio, secundum quod est actus agentis ut ab hoc (ausgehend), dicitur autem passio, secundum quod est actus patientis ut in hoc (endigend), ib. i; vgl. 5 phys. 3 d.
- Zu affectus passionis sive secundum p. → affectus sub b; zu potentia p. → potentia sub a; zu voluntarium secundum p. → voluntarius sub c; zu voluntas praecedens p. → voluntas sub c.
- Arten der passio in diesem Sinne sind: 1. passio affectiva sive affectus sive secundum affectionem (cg. I. 89) = die von einer (körperlichen) Erregung begleitete Affektion, der Gegensatz zu simplex affectus (→ affectus sub b). 2. p. affectus, → p. affectiva. 3. p. animae sive in anima sive animi sive animalis sive interior, p. carnis sive corporis sive corporalis sive corporea & p. naturae (th. I. 20 pr.; 85. 2 ob. 3; 95. 2 c; I. II. 22. 2 a; 25. 4 ob. 2; 35. 1 c; III. 15. 4 c; cg. II. 79, 80 & 82; III. 65 & 103; IV. 55 & 70; 1 sent. 8. exp. 2; 2 sent. 19. 1. 3 ad 1; 3 sent. 15. 2. 1. 3 ad 2; 4 sent. 44. 3. 1. 3 c; 49. 5. 3. 2 c; pot. 7. 6 c; verit. 26. 2 c, 3 c & ad 10 & 9 c; 1 perih. 2 a & c; 7 phys. 6 g; 1 anim. 2 a-g; mem. 3 c, 8 b, e & g; somno 1 a) = die Seelen- oder seelische oder innere (vgl. p. intrinseca sub d) Affektion, unter welcher gewöhnlich und im eigentlichsten Sinne des Wortes eine Erregung des sinnlichen Begehrungsvermögens (passiones animae communiter dici solent appetitus sensibilis affectiones, sicut ira, gaudium et alia huiusmodi, 1 perih. 2 a; propriissime dicuntur passiones animae affectiones appetitus sensitivi, th. III. 15. 4 c), zuweilen aber auch die Aufnahme des sinnlichen oder übersinnlichen Erkenntnisbildes eines Dinges in das entsprechende Erkenntnisvermögen (oportet passiones animae hic intelligere intellectus conceptiones, quas nomina et verba et orationes significant immediate, 1 perih. 2 a; passione autem animali pati dicitur anima secundum operationem, quae vel est propria animae, vel participalius est animae, quam corporis, th. III. 15. 4 c), ja auch jede andere Tätigkeit der Seele zu verstehen ist (passiones animae vocat omnes animae operationes, 1 perih. 2 a), die fleischliche oder körperliche Affektion, unter welcher gewöhnlich ein Schmerz oder eine Krankheit des Körpers (passione quidem corporali patitur per corporis laesionem, th. III. 15. 4 c; ad quam [sc. ad passionem corporalem] pertinet dolor, verit. 26. 9 c), zuweilen aber auch eine Erregung des sinnlichen Begehrungsvermögens gemeint ist (virtutis autem perfectio consistit in hoc, quod homo corporis passiones non sequatur, sed eas secundum rationem temperet et refrenet, cg. II. 79), und die Affektion der Natur und Wesenheit oder die materielle Affektion (duplex est modus passionis, secundum quod aliquid in aliquo recipi potest. Potest enim aliqua forma recipi in altero aliquo secundum esse naturale materialiter, sicut calor recipitur ab igne in aere, et secundum hunc modum receptionis est unus modus passionis, qui dicitur passio naturae. Alio modo aliquid recipitur in altero spiritualiter per modum intentionis cuiusdam, sicut similitudo albedinis recipitur in aere et in pupilla, et haec receptio similatur illi receptioni, qua anima recipit similitudines rerum, unde secundum hunc modum receptionis est alius modus passionis, qui vocatur passio animae, 4 sent. 44. 3. 1. 3 c). 4. p. animae nutritivae & p. partis sensitivae sive particulae sensitivae sive p. sensibilis (cg. II. 60; III. 147; 7 phys. 6 g; somno 1 f) = die Affektion des vegetativen oder pflanzlichen (vgl. 2 eth. 5 b) und die des animalischen oder sinnlichen Seelenteils. 5. p. animae tantum & p. compositi sive coniuncti (th. I. 3. 2 ob. 2; 1 sent. 8. exp. 2; 1 anim. 2 b & d; somno 1 e) = die Affektion der Seele allein und die des (aus Seele und Leib) Zusammengesetzten. 6. p. animalis, → p. animae. 7. p. animi sive appetitus sensitivi sive p. irrationalis (th. I. 20. 1 ad 2; I. II. 77. 1 c; verit. 26. 8 c; 3 eth. 4 g) = die Affektion des Gemütes oder des sinnlichen Begehrungsvermögens oder die unvernünftige, weil dem vernunftlosen Seelenteil angehörende Affektion. 8. p. appetitus sensitivi, → p. animi. 9. p. carnis, → p. animae. 10. p. communis & p. propria (th. I. 85. 2 c; 1 anim. 2 a & b) = die (einem Dinge mit einem andern) gemeinsame und die (ihm) eigentümliche (vgl. p. propria sub a) Affektion. 11. p. communiter dicta sive sumpta sive large sive improprie accepta sive transumptive sumpta & p. proprie dicta sive sumpta (th. I. 97. 2 c; II. II. 171. 2 ad 1; 1 sent. 17. 2. 1 ad 5; 3 sent. 15. 2. 1. 1 c & 2 c; 4 sent. 44. 2. 1. 1 c; 49. 3. 1. 1 c; verit. 26. 1 c; 1 anim. 11 d; 2 eth. 5 b) = das Leiden im allgemeinen oder weitern oder uneigentlichen und das im eigentlichen Sinne des Wortes (passio dupliciter dicitur. Uno modo proprie, et sic pati dicitur, quod a sua naturali dispositione removetur; passio enim est effectus actionis . . . Alio modo dicitur passio communiter secundum quamcumque mutationem, etiamsi pertineat ad perfectionem naturae, sicut intelligere vel sentire dicitur pati quoddam, th. I. 97. 2 c; passio dupliciter dicitur, uno modo communiter, et sic omnis receptio passio dicitur, sive illud, quod recipitur, sit conveniens recipienti et perfectivum ipsius, sive contrarium et corruptivum, . . . Alio modo passio dicitur proprie, quam sic definit Damascenus, . . . passio est motus praeter naturam, unde immoderatus motus cordis passio eius dicitur, sed moderatus dicitur eius operatio, 4 sent. 44. 2. 1. 1 c; nomen passionis dupliciter sumitur, communiter et proprie. Communiter quidem dicitur passio receptio alicuius quocumque modo et hoc sequendo significationem vocabuli; nam passio dicitur a πάσχειν Graece, quod est recipere. Proprie vero dicitur passio, secundum quod actio et passio in motu consistunt, prout scilicet aliquid recipitur in patiente per viam motus. Et quia omnis motus est inter contraria, oportet illud, quod recipitur in patiente, esse contrarium alicui, quod a patiente abicitur, verit. 26. 1 c). 12. p. compositi, → p. animae tantum. 13. p. coniuncti, ≈ . 14. p. conservativa & p. laesiva (th. I. II. 28. 5 ob. 1 & 3 & a) = die (ein Ding) erhaltende und die (es) verletzende oder schädigende Affektion. 15. p. corporalis sive corporea, → p. animae. 16. p. corporis, ≈ . 17. p. corruptiva & p. perfectiva sive perfectionis (ib. I. 95. 2 ad 2; 97. 2 c; I. II. 28. 5 ob. 3 & a; 31. 1 ad 3; cg. II. 55; 4 sent. 44. 2. 1. 1 c; 2 cael. 1 e) = die (ein Ding) verderbende oder zerstörende und die (es) vervollkommnende Affektion. 18. p. determinata (1 perih. 5 d) = die bestimmte Affektion. 19. p. divinorum (th. I. II. 22. 3 ad 1) = die Affektion für Gott und die göttlichen Dinge. 20. p. improprie accepta, → p. communiter dicta. 21. p. in anima, → p. animae. 22. p. intellectus sive intellectus possibilis & p. sensus (ib. I. 85. 2 c & ad 3; cg. II. 82; somniis 1 f) = die Affektion der (möglichen) Vernunft und die des Sinnes; vgl. p. sensitivi. 23. p. intellectus possibilis, → p. intellectus. 24. p. interior, → p. animae. 25. p. irrationalis, → p. animi. 26. p. laesiva, → p. conservativa. 27. p. large accepta, → p. communiter dicta. 28. p. naturae, → p. animae. 29. p. naturalis (somno 4 b) = die natürliche oder naturgemäße Affektion; vgl. p. naturalis sub d. 30. p. particulae sensitivae, → p. animae nutritivae. 31. p. partis sensitivae, ≈ . 32. p. perfectionis, → p. corruptiva. 33. p. perfectiva, ≈ . 34. p. phantastici & p. sensitivi (spir. 11 a) = die Affektion der Einbildungskraft und die des sinnlichen Wahrnehmungsvermögens; vgl. p. sensus. 35. p. primi sensitivi (th. I. 78. 4 ob. 3 & ad 3; cg. II. 60; qu. anim. 13 ob. 18; mem. 1 a, 2 d, 3 b & 8 b) = die Affektion des ersten sinnlichen Erkenntnisvermögens oder des Gemeinsinnes. 36. p. propria, → p. communis. 37. p. proprie dicta sive sumpta, → p. communiter dicta. 38. p. pura (2 sent. 36. 1. 2 c) = das reine oder lautere Leiden (sunt enim quaedam passiones, quae sunt passiones tantum, sicut praecipue patet in passionibus corporalibus, quae ab exteriori infliguntur, ut sectio et adustio, vel ab aliquo etiam principio interius agente etiam naturali, ut febris vel aliquid huiusmodi, ib.), der Gegensatz zu den passiones, quae non sunt purae passiones, sed sunt simul et passiones et operationes quaedam, sicut patet in passionibus, quae dicuntur operationes animae, ib. 39. p. secundum affectionem, → p. affectiva. 40. p. sensibilis, → p. animae nutritivae. 41. p. sensitivi, → p. phantastici. 42. p. sensus, → p. intellectus. 43. p. transumptive sumpta, → p. communiter dicta.
c) Seelenaffekt, Gemütsbewegung, Gemütserregung, Gemütsaufwallung, d. i. die Tätigkeit des sinnlichen Begehrungsvermögens, synonym mit affectio (←), affectus (← sub b), concitatio animi (th. I. 82. 5 ad 1), infirmitas animae (→ infirmitas sub a), motus animi (→ motus sub b) und passibilitas (← sub b): Augustinus dicit in IX. de Civ. Dei (c. 4), quod motus animi, quos Graeci πάθη, nostri autem quidam, sicut Cicero, perturbationes, quidam affectiones vel affectus, quidam vero, sicut in Graeco habetur, expressius passiones vocant. Ex quo patet, quod passiones animae sunt idem, quod affectiones. Sed affectiones manifeste pertinent ad partem appetitivam et non ad apprehensivam. Ergo et passiones magis sunt in appetitiva, quam in apprehensiva, ib. I. II. 22. 2 c; vgl. ib. 24. 2 c; passio proprie invenitur, ubi est transmutatio corporalis. Quae quidem invenitur in actibus appetitus sensitivi, et non solum spiritualis (→ transmutatio sub a), sicut est in apprehensione sensitiva, sed etiam naturalis (≈). In actu autem appetitus intellectivi non requiritur aliqua transmutatio corporalis, quia huiusmodi appetitus non est virtus alicuius organi. Unde patet, quod ratio (Wesen) passionis magis proprie invenitur in actu appetitus sensitivi, quam intellectivi, ib. 22. 3 c; relinquitur ergo, quod passiones proprie dicantur operationes appetitus sensitivi, quae sunt secundum transmutationem organi corporalis et quibus homo quodammodo ducitur, 2 eth. 5 b; semper actum appetitus sensitivi concomitatur aliqua transmutatio corporis, et maxime circa cor, quod est primum principium motus in animali. Sic igitur actus appetitus sensitivi, inquantum habent transmutationem corporalem annexam, passiones dicuntur, th. I. 20. 1 ad 1; Peripatetici vero omnes motus appetitus sensitivi passiones vocant, ib. I. II. 24. 2 c; vgl. ib. 59. 2 c; si vero passiones dicamus omnes motus appetitus sensitivi, ib. 59. 5 c; omnia enim huiusmodi affectionum nomina, secundum quidem quod sunt actus appetitus sensitivi, passiones quaedam sunt, mal. 11. 1 c; passio enim est quidam vehemens motus appetitus sensitivi, th. I. II. 77. 3 ob. 1; vgl. ib. 1 c; proprie dicuntur passiones illae affectiones sensitivae, quae sunt cum vehementia, 3 sent. 15. 2. 1. 2 c; immoderatus motus cordis passio eius dicitur, sed moderatus dicitur eius operatio, 4 sent. 44. 2. 1. 1 c; in passionibus animae duplex contrarietas invenitur, una quidem secundum contrarietatem obiectorum, scilicet boni et mali, alia vero secundum accessum et recessum ab eodem termino. In passionibus quidem concupiscibilis (← sub b) invenitur prima contrarietas tantum, quae scilicet est secundum obiecta, in passionibus autem irascibilis (←) invenitur utraque. Cuius ratio (Grund) est, quia obiectum concupiscibilis . . . est bonum vel malum sensibile absolute (← sub b). Bonum autem inquantum bonum non potest esse terminus ut (als) a quo, sed solum ut (als) ad quem, quia nihil refugit bonum inquantum bonum, sed omnia appetunt ipsum. Similiter nihil appetit malum inquantum huiusmodi, sed omnia fugiunt ipsum, et propter hoc malum non habet rationem (Beziehung) termini ad quem, sed solum termini a quo. Sic igitur omnis passio concupiscibilis respectu boni est ut in ipsum, sicut amor, desiderium et gaudium, omnis vero passio eius respectu mali est ut ab ipso, sicut odium, fuga seu abominatio et tristitia. Unde in passionibus concupiscibilis non potest esse contrarietas secundum accessum et recessum ab eodem obiecto. Sed obiectum irascibilis est sensibile bonum vel malum non quidem absolute, sed sub ratione (Beziehung) difficultatis vel arduitatis, . . . Bonum autem arduum sive difficile habet rationem (Beziehung), ut in ipsum tendatur, inquantum est bonum, quod pertinet ad passionem spei, et ut ab ipso recedatur, inquantum est arduum et difficile, quod pertinet ad passionem desperationis. Similiter malum arduum habet rationem, ut vitetur, inquantum est malum, et hoc pertinet ad passionem timoris; habet etiam rationem, ut in ipsum tendatur sicut in quoddam arduum, per quod scilicet aliquid evadit subiectionem mali, et sic tendit in ipsum audacia. Invenitur ergo in passionibus irascibilis contrarietas secundum contrarietatem boni et mali, sicut inter spem et timorem, et iterum secundum accessum et recessum ab eodem termino, sicut inter audaciam et timorem, th. I. II. 23. 2 c; vgl. verit. 26. 4 c.
- Arten der passio in der Bedeutung von Seelenaffekt sind: 1. passio bona & p. mala sive defectiva sive vitiosa (th. I. II. 24. 2 c; II. II. 127. 1 c; 158. 2 c; cg. I. 91) = der sittlich gute (inquantum ratione regulatur, th. II. II. 158. 2 c) und der sittlich schlechte oder fehlerhafte Affekt. 2. p. completa sive perfecta & p. inchoata (ib. III. 15. 4 c & 6 ad 1; 46. 7 ob. 3 & ad 3; verit. 26. 8 c) = der vollständige oder vollendete und der angefangene Affekt (ut passio perfecta intelligatur, quando animo id est rationi dominatur, propassio autem, quando est inchoata in appetitu sensitivo, sed ulterius non se extendit, th. III. 15. 4 c). 3. p. completiva in genere sive finalis in genere & p. completiva sive finalis simpliciter (ib. I. II. 25. 4 c) = der vollendende oder abschließende Affekt in einer bestimmten Gattung und der einfachhin oder schlechtweg vollendende oder abschließende Affekt (gaudium et tristitia principales dicuntur, quia sunt completivae et finales simpliciter respectu omnium passionum, unde ad omnes passiones consequuntur . . . Timor autem et spes sunt principales non quidem quasi completivae simpliciter, sed quia sunt completivae in genere motus appetitivi ad aliquid; nam respectu boni incipit motus in amore et procedit in desiderium et terminatur in spe, respectu vero mali incipit in odio et procedit ad fugam et terminatur in timore, ib.). 4. p. completiva simpliciter, → p. completiva in genere. 5. p. composita (2 eth. 5 b) = der zusammengesetzte (vgl. p. composita sub a) Affekt, nämlich der Zorn (ira dicitur componi ex tristitia et desiderio, non sicut ex partibus, sed sicut ex causis, th. I. II. 46. 3 ad 3). 6. p. concupiscibilis & p. irascibilis (ib. 23. 2 c & 4 c; 25. 3 c; 40. 4 c; 45. 1 ad 2; 84. 4 ad 2) = der Affekt (nämlich amor und odium, desiderium oder concupiscentia und fuga vel abominatio, gaudium oder delectatio und dolor oder tristitia, ←), welcher zur vis concupiscibilis (←), und derjenige (nämlich spes und desperatio, timor und audacia, ira, ←), welcher zur vis irascibilis (←) gehört. 7. p. consequens & p. praecedens sive praeveniens (ib. I. 95. 2 c; I. II. 24. 3 ad 3; 77. 6 ad 2; verit. 26. 7 c) = der (einem Urteil der Vernunft oder einem Akt des Willens) nachfolgende und der (ihm) vorausgehende Affekt. 8. p. debilis sive parva & p. dura sive fortis sive intensa (verit. 26. 8 c & ad 2; 1 anim. 2 d) = der schwache oder kleine und der harte oder starke Affekt. 9. p. defectiva, → p. bona. 10. p. dura, → p. debilis. 11. p. finalis in genere, → p. completiva in genere. 12. p. finalis simpliciter, ≈ . 13. p. fortis, → p. debilis. 14. p. generalis & p. specialis (th. I. II. 41. 2 ob. 1-3 & c) = der allgemeine und der besondere Affekt (specialis passio est, quae habet speciale obiectum, ib. c). 15. p. immunditiae (nom. 12. 1) = der Affekt der Unreinheit. 16. p. inchoata, → p. completa. 17. p. inordinata & p. moderata (th. I. II. 24. 2 c; 59. 2 ad 1 & 5 ad 1 & 2; II. II. 127. 1 c; verit. 26. 8 ad 2) = der ungeordnete und der (von der Vernunft) gemäßigte oder geordnete Affekt. 18. p. intensa, → p. debilis. 19. p. irascibilis, → p. concupiscibilis. 20. p. laudabilis & p. vituperabilis (mal. 12. 2 ad 1) = der lobenswerte und der tadelnswerte Affekt. 21. p. mala, → p. bona. 22. p. manifesta (1 anim. 2 d) = der offenkundige Affekt. 23. p. moderata, → p. inordinata. 24. p. parva, → p. debilis. 25. p. perfecta, → p. completa. 26. p. praecedens, → p. consequens. 27. p. praeveniens, ≈ . 28. p. praevisa & p. subita (verit. 26. 8 c) = der vorausgesehene und der plötzliche Affekt. 29. p. principalis, p. principalissima & p. secundaria (th. I. II. 25. 4 c & ad 2; 84. 4 ad 2; 3 sent. 26. 1. 4 c; 33. 2. 1. 4 ad 1; verit. 26. 5 c) = der Haupt- oder Grundaffekt (nämlich gaudium et tristitia, timor et spes), der hauptsächlichste Affekt (nämlich gaudium et tristitia) und der untergeordnete oder abgeleitete Affekt. 30. p. secundaria, → p. principalis. 31. p. specialis, → p. generalis. 32. p. subita, → p. praevisa. 33. p. virilitatis (th. II. II. 30. 2 ad 3) = der männliche oder mannhafte Affekt. 34. p. vitiosa, → p. bona. 35. p. vituperabilis, → p. laudabilis.
d) Leiden im eigentlichsten Sinne, schädliche Affektion, schmerzliches Leiden, synonym mit passibilitas (← sub c): Tertio modo dicuntur passiones non quaelibet alterationes, sed quae sunt nocivae et ad malum terminatae et quae sunt lamentabiles sive tristes. Non enim dicitur aliquid pati secundum hunc modum, quod sanatur, sed quod infirmatur, vel etiam cuicumque aliquod nocumentum accidit; et hoc rationabiliter. Patiens enim per actionem agentis sibi contrarii trahitur a sua dispositione naturali in dispositionem similem agenti. Et ideo magis proprie dicitur pati, cum subtrahitur aliquid de eo, quod sibi congruebat, et dum agitur in ipso contraria dispositio, quam quando fit e contrario; tunc enim magis dicitur perfici, quando fit e contrario. Et quia illa, quae sunt modica, quasi nulla reputantur, ideo quarto modo dicuntur passiones non quaecumque nocivae alterationes, sed quae habent magnitudinem nocumenti, sicut magnae calamitates et magnae tristitiae. Quia etiam excedens laetitia fit nociva, cum quandocumque propter excessum laetitiae aliqui mortui sunt et infirmati, et similiter superabundantia prosperitatis in nocumentum vertitur his, qui ea bene uti nesciunt, ideo alia littera habet magnitudines lamentationum et exsultationum passiones dicuntur, 5 met. 20 c; aegrotare dicitur pati, quia recipitur infirmitas sanitate abiecta, et hic est propriissimus modus passionis, th. I. II. 22. 1 c; quamvis nomen passionis magis proprie conveniat passionibus corruptivis et in malum tendentibus, sicut sunt aegritudines corporales, ib. 31. 1 ad 3; propriissime illi motus passiones dicuntur, qui important aliquod nocumentum, ib. 41. 1 c; alterationes, quae contingunt praeter naturam alterati, magis proprie dicuntur passiones, sicut aegrotationes magis, quam sanationes, 3 sent. 15. 2. 1. 1 c.
- Hierher gehören als Arten: 1. passio ab extrinseco illata sive exterius illata sive exterior & p. ab intrinseco causata sive intrinseca (th. III. 46. 5 c; cg. III. 34 & 37; 4 sent. 49. 5. 3. 2 c; verit. 26. 8 c) = das äußere und das innere (vgl. p. interior sub b) Leiden (magis tamen salvatur ratio passionis, quando est ab extrinseco, quam quando est ab intrinseco, verit. 26. 8 c). 2. p. ab intrinseco causata, → p. ab extrinseco illata. 3. p. Christi (th. III. 46. 1 ad 3; cg. IV. 79; verit. 26. 9 c) = das Leiden Christi. 4. p. exterior, → p. ab extrinseco illata. 5. p. exterius illata, ≈ . 6. p. humana (th. III. 46. 5 c) = das menschliche Leiden. 7. p. indetractibilis (3 sent. 15. 1. 2 c) = das keinen Eintrag tuende Leiden (indetractibiles autem passiones sunt, quae defectum gratiae non important, ib.). 8. p. intrinseca, → p. ab extrinseco illata. 9. p. involuntaria sive violenta & p. naturalis (th. III. 50. 6 c; 2 sent. 30. 1. 1 ob. 6; 3 sent. 15. 1. 2 c) = das unfreiwillige oder gewaltsame und das natürliche oder naturgemäße (vgl. p. naturalis sub b) Leiden (dicuntur autem passiones naturales, quaecumque universaliter humanam naturam consequuntur, sive ex condicione naturae, sicut indigentia cibi et potus, sive quae pro peccato primi parentis in totam naturam devenerunt ex principiis naturae sibi relictae causata, sicut fames, sitis, labor, dolor et huiusmodi, 3 sent. 15. 1. 2 c). 10. p. naturalis, → p. involuntaria. 11. p. violenta, ≈ .
nach Weise des Leidens, im Sinne desselben (vgl. passio sub b), synonym mit receptive (←), der Gegensatz zu active (←): executio providentiae, quae gubernatio dicitur, passive quidem est in gubernatis, th. I. 23. 2 c; per amorem passive quodammodo ab ipso Deo attractus, ib. I. II. 26. 3 ad 4.
leidend, leidensfähig, einem Leiden zugänglich (vgl. passio sub b), synonym mit receptivus (←), der Gegensatz zu activus (←): ut activi ad passivum, th. I. 88. 1 ad 3; multae calefactiones passivae, cg. II. 73; mente rationabilia, animo passiva, ib. 90; vgl. ib. III. 109.
- Passiva recipiunt actionem activorum secundum proprium modum (7 phys. 4 a) = das Leidende nimmt die Tätigkeit des Tätigen nach der ihm eigentümlichen Weise in sich auf; vgl. recipere.
a) gelitten habend: recompensare iniuriam passo, th. II. II. 62. 6 c; passus est omnem passionem humanam, ib. III. 46. 5 c; esuriem passus est, cg. IV. 4; aequalitas constituitur iniustum passo, 4 sent. 15. 1. 1. 2 c.
- Factum et passum consequitur dispositionem facientis et agentis (cg. II. 20) = die Wirkung richtet sich nach der Beschaffenheit der Ursache.
b) leidend: non autem transiens in aliquod passum, cg. I. 73; oportet igitur ad hoc, quod sequatur effectus, quod in passo sit potentia ad recipiendum et in agente sit victoria supra passum, ut possit ipsum transmutare ad contrariam dispositionem, ib. II. 30; passum autem movetur, ib. III. 84.
- Violentum est, cuius principium est extra, nihil conferente vim passo, → violentus.
Vater, der Gegensatz zu filius (← sub a): non solum dicitur aliquis pater ratione carnalis generationis, sed quibusdam aliis rationibus aliqui dicuntur patres et cuilibet eorum debetur aliqua reverentia. Dicuntur enim patres apostoli et alii sancti per doctrinam et exemplum fidei . . . Dicuntur etiam praelati patres, et isti venerandi sunt, sunt enim Dei ministri. Omnes igitur isti venerandi sunt, quia omnes portant quodammodo similitudinem Patris, qui in caelis est, praec. 4; vgl. orat. prol.; requiruntur ad condicionem patris, . . . quod ex sua substantia et similem sibi in specie filium producat, et alia huiusmodi, 3 sent. 4. 2. 1 ad 4; ut illi, qui praesunt monasteriis, abbates id est patres vocarentur, relig. 2.
- Arten des pater sind: 1. pater adoptans (4 sent. 42. 2. 1 ob. 1 & 2 & 3 ob. 1) = der jemanden an Kindes Statt annehmende Vater. 2. p. caelestis & p. terrenus (th. I. 39. 8 c) = der himmlische und der irdische Vater. 3. p. carnalis & p. spiritualis (ib. III. 56. 2 ad 9; 4 sent. 42. 1. 3. 3 ob. 1 & c) = der leibliche und der geistige oder geistliche Vater. 4. p. spiritualis, → p. carnalis. 5. p. terrenus, → p. caelestis.
väterlich: combinatio patris et filii non habebat proprium nomen, sed ipse vocat eam paternam, 1 pol. 2 b.
a) leiden, erleiden (vgl. passus), synonym mit recipere (←), der Gegensatz zu agere (← sub a): pati recipere quoddam est, cg. II. 55; pati nihil est aliud, quam suscipere aliquid ab agente, 3 phys. 5 i.
- Als Arten des pati gehören hierher: 1. pati communiter, p. proprie & p. propriissime (th. I. 79. 2 c; I. II. 22. 1 c; 2 sent. 19. 1. 3 c; quodl. 2. 7. 13 c; 5 met. 14 b) = leiden im allgemeinen oder weitern, leiden im eigentlichen oder engern und leiden im eigentlichsten oder engsten Sinne des Wortes (pati dicitur tripliciter. Uno modo communiter, secundum quod omne recipere est pati, etiamsi nihil abiciatur a re, sicut si dicatur aerem pati, quando illuminatur; hoc autem magis proprie est perfici, quam pati. Alio modo dicitur pati proprie, quando aliquid recipitur cum alterius abiectione. Sed hoc contingit dupliciter. Quandoque enim abicitur id, quod non est conveniens rei, sicut cum corpus animalis sanatur, dicitur pati, quia recipit sanitatem aegritudine abiecta. Alio modo, quando e converso contingit, sicut aegrotare dicitur pati, quia recipitur infirmitas sanitate abiecta. Et hic est propriissimus modus passionis. Nam pati dicitur ex eo, quod aliquid trahitur ad agentem, quod autem recedit ab eo, quod est sibi conveniens, maxime videtur ad aliud trahi, th. I. II. 22. 1 c; uno modo [pati dicitur] propriissime, scilicet quando aliquid removetur ab eo, quod convenit sibi secundum naturam aut secundum propriam inclinationem, sicut cum aqua frigiditatem amittit per calefactionem et cum homo aegrotat aut tristatur, ib. 1. 79. 2 c). 2. p. improprie (5 met. 14 b) = leiden im uneigentlichen oder übertragenen Sinne des Wortes d. i. etwas in sich aufnehmen, ohne was anders zu verlieren (improprie enim dicitur pati, quidquid recipit aliquam perfectionem ab aliquo, sicut intelligere dicitur quoddam pati, 5 met. 14 b). 3. p. per accidens & p. per se (3 sent. 15. 2. 1. 2 c; verit. 26. 2 c) = nebenbei und für sich oder als solches leiden. 4. p. per se, → p. per accidens. 5. p. proprie, → p. communiter. 6. p. propriissime, ≈ . 7. p. secundum quid & p. simpliciter (1 perih. 5 e) = beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder schlechtweg leiden (hoc est proprie verbum, quod significat agere vel pati in actu, quod est agere vel pati simpliciter; sed agere vel pati in praeterito vel futuro est secundum quid, ib.). 8. p. simpliciter, → p. secundum quid.
- Agens et patiens oportet esse simul; → agens. Mitis non patitur (th. I. II. 59. 2 ad 1), die Übersetzung der aristotelischen Stelle πρᾶος ὁ ἀπαθὴς λέγεται (Top. IV. 5, 125. b. 23) = der Sanftmütige hat keine (ungeordneten) Affekte. Omne agens assimilat sibi patiens, → agens. Omne agens est nobilius sive honorabilius sive praestantius patiente, ≈ .
b) zulassen, gestatten: consortium in compari non patiuntur, cg. III. 124; neque plenitudo dati hoc patitur, ib. IV. 8.
Geduld: necesse est habere aliquam virtutem, per quam bonum rationis conservetur contra tristitiam, ne scilicet ratio tristitiae succumbat, hoc autem facit patientia, th. II. II. 136. 1 c; vgl. ib. I. 19. 9 ad 1; 22. 2 ad 2; cg. III. 71. Die Tugend der patientia wird auch patientia sufferens (th. I. 48. 2 ad 3) d. i. ertragende Geduld genannt, um sie von dem Akte der patientia, welcher ein fructus Spiritus sancti (→ fructus sub b) ist, zu unterscheiden: patientia quantum ad habitum ponitur virtus, quantum autem ad delectationem, quam habet in actu, ponitur fructus, ib. II. II. 136. 1 ad 3; actus patientiae in patria (Himmel) non erit in sustinendo aliqua, sed in fruitione bonorum, in quae pervenire volebamus patiendo, ib. ad 1.
a) Vaterland: ipse fugit de patria, th. I. II. 38. 1 ob. 3; pietas est, per quam redditur debitum parentibus vel patriae, ib. 60. 3 c; statum caelestis patriae, 4 sent. 1. 1. 2. 5 ad 1.
- Zu bonum patriae → bonus sub c.
b) himmlisches Vaterland, Himmel, der Gegensatz zu via (← sub b): in patria non erunt volubiles nostrae cogitationes, th. I. 58. 2 c; sancti, qui sunt in patria, ib. 93. 8 ob. 4.
zum Erbvermögen gehörend.
- Zu bonum patrimoniale → bonus sub c.
a) Armut: sicut paupertas et luctus, th. I. II. 69. 1 a; inter omnia autem, quae hominem in hoc mundo despectum faciunt, praecipuum est paupertas, 4 sent. 47. 1. 2. 2 c.
- Als Arten der paupertas gehören hierher: 1. paupertas coacta sive involuntaria & p. voluntaria (th. II. II. 186. 3 c; cg. III. 135/136; relig. 6 ad 1; Hebr. 6. 1) = die gezwungene oder unfreiwillige und die freiwillige Armut. 2. p. evangelica (relig. 6 c) = die evangelische Armut. 3. p. involuntaria, → p. coacta. 4. p. spiritus (th. II. II. 19. 12 c) = die Armut des Geistes oder dem Geiste nach (paupertas spiritus intelligi potest vel exinanitio inflati et superbi spiritus, . . . vel etiam abiectio temporalium rerum, quae fit spiritu id est propria voluntate per instinctum Spiritus sancti, ib.). 5. p. voluntaria, → p. coacta.
b) freiwillige Armut: eadem ratio (Bewandtnis) est de virginitate et paupertate, quae est de magnanimitate, th. I. II. 64. 1 ad 3; divitiae abdicantur per paupertatem, ib. 108. 4 c; utrum paupertas requiratur ad perfectionem religionis, ib. II. II. 186. 3 t; paupertati debetur iudiciaria potestas specialiter, 4 sent. 47. 1. 2. 2 c.
- Zu consilium paupertatis perpetuae → consilium sub b; zu votum p. → votum sub a.
- Arten der paupertas in diesem Sinne sind: paupertas actualis & p. habitualis (relig. 6 c) = die dem (Willens-) Akte nach da seiende und die zuständlich gewordene Armut.
a) Friede: haec autem duo importat (schließt ein) pax, scilicet ut neque ab exterioribus perturbemur et ut desideria nostra conquiescant in uno, th. I. II. 70. 3 c; duplex unio est de ratione (Wesen) pacis, . . . quarum una est secundum ordinationem propriorum appetituum in unum, alia vero est secundum unionem appetitus proprii cum appetitu alterius, ib. II. II. 29. 3 c; vgl. nom. 11. 1-3; 4 sent. 49. 1. 2. 4 c.
- Über den Unterschied zwischen pax und concordia (←) heißt es: Pax includit concordiam et aliquid addit; unde ubicumque est pax, ibi est concordia, non tamen ubicumque est concordia, ibi est pax, si nomen pacis proprie sumatur . . . Concordia importat (bedeutet) unionem appetituum diversorum appetentium, pax autem supra hanc unionem importat etiam appetituum unius appetentis unionem, th. II. II. 29. 1 c. Die pax ist eine von den beatitudines (← sub b) und ebenso auch eine von den fructus Spiritus sancti (→ fructus sub b), beides freilich nach verschiedenen Beziehungen: ponitur inter beatitudines, quae sunt actus virtutis perfectae (sc. caritatis), . . . ponitur etiam inter fructus, inquantum est quoddam finale bonum, spiritualem dulcedinem habens, ib. 4 ad 1; vgl. ib. c & s. c.; I. II. 70. 3 c; II. II. 28 pr.; 3 sent. 27. 1. 3 ad 5.
- Als Arten der pax gehören hierher: 1. pax apparens & p. vera (th. II. II. 29. 2 ad 3) = der scheinbare und der wahre Friede (pax vera non potest esse, nisi in bonis et bonorum, pax autem, quae malorum est, est pax apparens et non vera, ib.). 2. p. imperfecta & p. perfecta (ib. ad 4) = der unvollkommene und der vollkommene (wahre) Friede (una quidem perfecta, quae consistit in perfecta fruitione summi boni, per quam omnes appetitus uniuntur, quietati in uno, et haec est ultimus finis creaturae rationalis, . . . alia vero est pax imperfecta, quae habetur in hoc mundo, quia etsi principalis animae motus quiescat in Deo, sunt tamen aliqua repugnantia et intus et extra, quae perturbant hanc pacem, ib.). 3. p. perfecta, → p. imperfecta. 4. p. vera, → p. apparens.
b) Friedensgruß, Friedenskuss: praeparatur per pacem, quae datur dicendo Agnus Dei, th. III. 83. 4 c; in missis tamen defunctorum, . . . pax intermittitur, ib.
a) fehlen, einen Fehler begehen, im allgemeinen Sinne dieser Wörter: peccare nihil est aliud, quam declinare a rectitudine actus, quam debet habere, sive accipiatur (als) peccatum in naturalibus, sive in artificialibus, sive in moralibus, th. I. 63. 1 c; peccare nihil aliud est, quam deficere a bono, quod convenit alicui secundum suam naturam, ib. I. II. 109. 2 ad 2; vgl. ib. 8 c; contra rectitudinem scientiae dupliciter peccari, ib. II. II. 55. 3 c; hanc distinctionem antiqui non percipientes intantum (insofern) peccaverunt, 1 phys. 14 b.
b) fehlen im moralischen Sinne, sündigen: voluntate averti a Deo, quod est peccare, th. I. 94. 1 c; peccare nihil est aliud, quam transgredi rectitudinem rationis vel legis divinae, mal. 2. 9 ob. 4; peccare est facile, quia multipliciter hoc contingit, sed recte agere est difficile, quia non contingit nisi uno modo, 2 eth. 7 a.
- Arten des peccare in diesem Sinne sind: 1. peccare ex certa malitia sive scientia sive ex industria sive ex electione, p. ex passione sive ex infirmitate & p. ex ignorantia (th. I. II. 71. 1 ad 3; 77. 3 a; 78. 1 a & c, 3 c & 4 ad 3; II. II. 14. 1 c; 2 sent. 43. 1. 1 c & 2 c; mal. 2. 8 ad 4; 3. 12 ob. 1 & c) = aus reiner Bosheit oder mit vollem Wissen oder mit Absicht oder aus freier Wahl, zufolge einer Gemütsaufregung oder aus Schwachheit und aus Unwissenheit sündigen. 2. p. ex certa scientia, → p. ex certa malitia. 3. p. ex electione, ≈ . 4. p. ex ignorantia, ≈ . 5. p. ex industria, ≈ . 6. p. ex infirmitate, ≈ . 7. p. ex passione, ≈ . 8. p. mortaliter & p. venialiter (th. I. II. 88. 1 ad 1 & 2; 109. 8 c) = nach Weise einer Todsünde und nach der einer lässlichen Sünde fehlen; vgl. peccatum mortale unter peccatum sub b. 8. p. venialiter, → p. mortaliter.
a) Fehler im allgemeinen Sinne dieses Wortes: peccatum enim communiter dictum . . . ex eo provenit, quod aliquis in agendo non attingit ad finem, propter quem agit, quod contingit ex defectu activi principii, mal. 3. 1 c; peccatum proprie consistit in actu, qui agitur propter finem aliquem, cum non habet debitum ordinem ad finem illum, th. I. II. 21. 1 c; vgl. ib. 2 ad 2; peccatum invenimus in his, quae fiunt secundum artem, sicut cum grammaticus non recte loquitur, et in his, quae sunt secundum naturam, sicut patet in partubus monstruosis, cg. III. 2; peccata, quae proveniunt in operibus naturae per corruptionem alicuius principii, ib. IV. 51; nihil enim est aliud peccatum, sive in rebus naturalibus sive artificialibus sive voluntariis dicatur, quam defectus vel inordinatio propriae actionis, cum aliquid agitur, non secundum quod debitum est agi, verit. 24. 7 c; vgl. ib. 25. 5 c.
- Als Arten des peccatum gehören hierher: 1. peccatum artis sive in artificialibus, p. naturae sive in naturalibus & p. morale sive in moralibus sive in moribus (th. I. 63. 1 c; I. II. 21. 2 ad 2; cg. III. 10; 2 phys. 14 a 3 anim. 16 d) = der Kunst-, der Natur- und der sittliche Fehler, oder der Fehler, welcher auf dem Gebiete der Kunstwerke, auf dem der Naturdinge und auf dem der sittlichen Handlungen oder der Sitten begangen wird. 2. p. in artificialibus, → p. artis. 3. p. in moralibus, ≈ . 4. p. in moribus, ≈ . 5. p. in naturalibus, ≈ . 6. p. in ratione sive rationis (2 sent. 24. 3. 3 c) = der Fehler der Vernunft oder in der Vernunft (rationis peccatum potest dici dupliciter. Uno modo ex eo, quod est ipsius rationis secundum se; et sic dicimus esse in ratione peccatum, quando iudicando errat, sive sit in speculativis, sive in operativis, et hoc est peccatum in cognitione ex eo, quod male syllogizatur. Alio modo dicitur esse peccatum in ratione ex parte voluntatis, quae per iudicium rationis regulatur, ut tunc in ratione peccatum esse dicatur, quando sequitur perversa electio, ib.); vgl. p. rationis sub b. 7. p. morale, → p. artis. 8. p. naturae, ≈ . 9. p. rationis, → p. in ratione.
b) Fehler im moralischen Sinne, Vergehen, Sünde: peccatum vero, secundum quod proprie in moralibus dicitur, habet rationem culpae et provenit ex eo, quod voluntas deficit a debito fine per hoc, quod in finem indebitum tendit, mal. 3. 1 c; peccatum quandoque nominat actum, quandoque autem nominat maculam, quae est privatio gratiae et virtutis per comparationem ad actum praecedentem, quandoque etiam nominat reatum, qui est obligatio ad poenam propter actus inordinate commissos, 3 sent. 36. 1. 5 ad 2; vgl. th. I. 63. 2 c; peccatum proprie nominat actum inordinatum, sicut actus virtutis est actus ordinatus et debitus, th. I. II. 71. 1 c; peccatum nihil aliud est, quam actus humanus malus, ib. 6 c; peccatum est dictum vel factum vel concupitum contra legem aeternam, ib. ob. 1; vgl. 2 sent. 35. 1. 2 c; mal. 2. 1 c; omne peccatum formaliter consistit in aversione a Deo, th. II. II. 10. 3 c; in peccato duo attenduntur (kommen in Betracht), scilicet conversio ad commutabile bonum, quae materialiter (← sub a) se habet in peccato, et aversio a bono incommutabili, quae est formalis et completiva ratio (Beziehung) peccati, ib. 162. 6 c; vgl. mal. 2. 9 ob. 10 & 3. 1 c; peccatum in actibus humanis accidit ex hoc solo, quod aliquis praeterit regulam rationis, cg. III. 139/140.
- Arten des peccatum in diesem Sinne sind: 1. peccatum actuale & p. originale sive originis (th. I. 23. 5 ob. 3; I. II. 81. 1 c; 82. 1 c & ad 2; cg. III. 141; IV. 50; 2 sent. 30 div.; pot. 3. 9 ad 3; mal. 4. 8 ad 2; Eph. 2. 1) = die in einer Tätigkeit bestehende oder die Tatsünde und die Erbsünde (actuale peccatum est inordinatio quaedam actus; originale vero, cum sit peccatum naturae, est quaedam inordinata dispositio ipsius naturae, quae habet rationem culpae, inquantum derivatur ex primo parente, th. I. II. 82. 1 ad 2); vgl. p. humanae naturae. 2. p. aeternum (cg. III. 144) = die ewige oder ewig fortdauernde Sünde. 3. p. alienum & p. proprium (4 sent. 17. 2. 2. 5 ad 1 & 2; Eph. 4. 8) = die fremde und die eigene Sünde. 4. p. capitale (th. I. II. 84. 3 c) = die Hauptsünde, unter welcher sowohl diejenige zu verstehen ist, welche dem sie begehenden Menschen den Kopf kostet, als auch diejenige, welche andern Sünden den Ursprung verleiht und sie dirigiert (dicitur ergo vitium capitale uno modo a capite proprie dicto, et secundum hoc peccatum capitale dicitur peccatum, quod capitis poena punitur . . . Alio modo dicitur peccatum capitale, prout metaphorice signat principium vel directivum aliorum, et sic dicitur vitium capitale, ex quo alia vitia oriuntur et praecipue secundum originem causae finalis, quae est formalis origo, . . . Et ideo vitium capitale non solum est principium aliorum, sed etiam est directivum et quodammodo ductivum aliorum; semper enim ars vel habitus, ad quem pertinet finis, principatur et imperat circa ea, quae sunt ad finem, ib.). 5. p. carnale sive corporale & p. spirituale (ib. I. 63. 2 ob. 2; I. II. 72. 2 c & ad 4; 73. 5 c; II. II. 118. 6 c; 4 sent. 15. 1. 4. 3 ad 2; Eph. 5. 2, 3 & 4; Hebr. 12. 3) = die fleischliche und die geistige Sünde (illa peccata, quae perficiuntur in delectatione spirituali, vocantur peccata spiritualia; illa vero, quae perficiuntur in delectatione carnali, vocantur peccata carnalia, sicut gula, quae perficitur in delectatione ciborum, et luxuria, quae perficitur in delectatione venereorum, th. I. II. 72. 2 c; peccatum carnale dicitur dupliciter, uno modo, quod in ipsa delectatione carnis completur, ut gula et luxuria, alio modo, quod completur in his, quae ad carnem ordinantur, quamvis non in delectatione carnis, sed in delectatione animae magis perficiantur, ut avaritia, 4 sent. 15. 1. 4. 3 ad 2). 6. p. commissionis sive transgressionis sive commissum & p. omissionis (th. I. II. 71. 5 c; 72. 6 c; 76. 2 ad 3; II. II. 79. 2-4 c; cg. III. 158; 2 sent. 28. 1. 2 ad 5 & 3 ob. 5; mal. 2. 1 ob. 9-11; Hebr. 12. 3) = die Begehungs- oder Übertretungs- und die Unterlassungssünde (sicut peccatum transgressionis opponitur praeceptis negativis, quae pertinent ad declinandum a malo, ita peccatum omissionis opponitur praeceptis affirmativis, quae pertinent ad faciendum bonum, th. II. II. 79. 3 ad 3). 7. p. commissum, → p. commissionis. 8. p. contra Deum, p. contra proximum & p. contra seipsum (ib. I. II. 72. 4 ob. 1) = die Sünde gegen Gott, die gegen den Nächsten und die gegen sich selbst. 9. p. contra naturam (cg. III. 122; 4 sent. 41. 1. 4. 3 c) = die naturwidrige Sünde. 10. p. contra proximum, → p. contra Deum. 11. p. contra seipsum, ≈ . 12. p. cordis, p. oris & p. operis (th. I. II. 72. 7 c; 100. 5 c & 6 c; Eph. 2. 1) = die Sünde in Gedanken, die in Worten und die in Werken. 13. p. corporale, → p. carnale. 14. p. curabile sive veniale & p. incurabile sive mortale (th. I. 23. 6 ad 1; 63. 1 ad 4; 72. 5 c; 77. 8 c & ad 1; 88. 1 c, 2 c & ad 1 & 2; II. II. 13. 2 c; 35. 3 c; 59. 4 c; cg. III. 130, 139/140 & 143; 2 sent. 21. 2. 3 ad 5; 42. 1. 4 c; 3 sent. 38. 1. 4 c & ad 3; mal. 7. 1 c) = die heilbare oder lässliche (quasi facile remissibile, cg. III. 130) und die unheilbare oder Todsünde (quando anima deordinatur per peccatum usque ad aversionem ab ultimo fine, scilicet Deo, cui unitur per caritatem, tunc est peccatum mortale; quando vero fit deordinatio citra aversionem a Deo, tum est peccatum veniale, th. I. II. 72. 5 c). 15. p. ex certa malitia sive malitiae sive industriae, p. ex ignorantia sive nescientiae & p. ex infirmitate sive passione sive imbecillitatis (th. I. II. 77. 3 ob. 2 & a; 78. 2 a & 4 c; II. II. 14. 1 ob. 2, a & c; mal. 3. 15 ad 5) = die Sünde der reinen Bosheit, die der Unwissenheit und die der Schwachheit oder Gemütsaufregung; vgl. peccare ex certa malitia unter peccare sub b. 16. p. ex deliberatione & p. ex subreptione (th. I. II. 74. 10 ob. 3) = die mit Überlegung und die aus Übereilung begangene Sünde. 17. p. ex ignorantia, → p. ex certa malitia. 18. p. ex infirmitate, ≈ . 19. p. ex passione, ≈ . 20. p. ex subreptione, → p. ex deliberatione. 21. p. generale & p. speciale (ib. II. II. 14. 1 ad 3; 54. 1 c; 99. 2 c; 104. 2 ad 1; Hebr. 2. 1) = die allgemeine und die besondere Sünde (sunt enim aliqua peccata specialia, quia sunt circa aliquam materiam specialem, sicut luxuria est circa venerea, quaedam autem sunt vitia specialia propter specialitatem actus se extendentis ad omnem materiam, et huiusmodi sunt omnia vitia, quae sunt circa actum rationis, nam quilibet actus rationis se extendit ad quamlibet materiam moralem, th. I. II. 54. 1 c). 22. p. grave & p. leve sive minutum (ib. I. II. 73. 3 c; II. II. 150. 2 ob. 2; cg. III. 122; mal. 7. 3 ob. 1 & 2) = die schwere und die leichte oder kleine Sünde. 23. p. humanae sive totius naturae sive naturae sive naturale & p. humanum sive personae sive personale (th. I. II. 81. 1 c; 83. 2 a & ad 2; III. 49. 5 c; cg. IV. 52; pot. 3. 9 ad 3) = die der menschlichen Natur anhaftende (unum quidem commune peccatum totius humanae naturae, quod est peccatum primi parentis, th. III. 49. 5 c) und die von dem Einzelnen begangene oder persönliche Sünde (aliud autem est peccatum speciale uniuscuiusque personae, quod per proprium actum committitur uniuscuiusque hominis, ib.); vgl. p. actuale. 24. p. humanum, → p. humanae naturae. 25. p. incurabile, → p. curabile. 26. p. industriae, → p. ex certa malitia. 27. p. in Filium, p. in Patrem & p. in Spiritum sanctum (ib. II. II. 14. 1 c; 2 sent. 43. 1. 1 c) = die Sünde gegen Gott den Sohn (quando peccatur ex ignorantia, th. II. II. 14. 1 c), die gegen Gott den Vater (quando peccatur ex infirmitate. ib.) und die gegen Gott den h. Geist (quando peccatur ex certa malitia id est ex ipsa electione mali, ib.), welch letztere in sechsfacher Gestalt auftreten kann (sex species peccati in Spiritum sanctum, scilicet desperatio, praesumptio, impoenitentia, obstinatio, impugnatio veritatis agnitae et invidentia fraternae gratiae, ib. 2 ob. 1; vgl. ib. c; 2 sent. 43. 1. 3 c). 28. p. in Patrem, → p. in Filium. 29. p. in Spiritum sanctum, ≈ . 30. p. leve, → p. grave. 31. p. malitiae, → p. ex certa malitia. 32. p. minutum, → p. grave. 33. p. mortale, → p. curabile. 34. p. naturae, → p. humanae naturae; cf. p. naturae sub a. 35. p. naturale, → p. humanae naturae. 36. p. nescientiae, → p. ex certa malitia. 37. p. occultum & p. publicum (th. II. II. 100. 6 ad 1) = die geheime und die öffentliche Sünde. 38. p. omissionis, → p. commissionis. 39. p. operis, → p. cordis. 40. p. originale, → p. actuale. 41. p. originis, ≈ . 42. p. oris, → p. cordis. 43. p. personae, → p. humanae naturae. 44. p. personale, ≈ . 45. p. proprium, → p. alienum. 46. p. publicum, → p. occultum. 47. p. rationis, p. sensualitatis & p. voluntatis (cg. III. 108; 2 sent. 24. 3. 2 ad 6; vgl. th. I. II. 74. 1 c 7 c) = die Sünde der Vernunft (vgl. p. in ratione sub a; utroque igitur modo contingit esse peccatum in ratione. Et primo quidem, inquantum errat in cognitione veri, quod quidem tum imputatur ei ad peccatum, quando habet ignorantiam vel errorem circa id, quod potest et debet scire. Secundo, quando inordinatos actus inferiorum virium vel imperat vel etiam post deliberationem non coercet, th. I. II. 74. 5 c), die des sinnlichen Begehrungsvermögens und die des Willens, m. a. W. die Sünde, welche an der Vernunft, oder an dem sinnlichen Begehrungsvermögen, oder an dem Willen ihr Subjekt hat. 48. p. sensualitatis, → p. rationis. 49. p. speciale, → p. generale. 50. p. spirituale, → p. carnale. 51. p. totius naturae, → p. humanae naturae. 52. p. transgressionis, → p. commissionis. 53. p. veniale, → p. curabile. 54. p. veniale ab eventu, p. veniale ex causa & p. veniale in genere (2 sent. 21. 2. 3 ad 5; 42. 1. 4 c; mal. 7. 1 c) = die wegen des Erfolgs, die wegen ihrer Ursache und die im Allgemeinen lässliche Sünde. 55. p. voluntarium (cg. IV. 52) = die freiwillige oder mit Wissen und Willen begangene Sünde. 56. p. voluntatis, → p. rationis.
a) durch, vermittels, um willen, wegen, zufolge, aus, gemäß, mit Bezug auf, in Kraft, namens: haec praepositio per designat in causali (auf dem Gebiete des Ursächlichen) aliquam causam seu principium illius actus. Sed cum actio sit media inter faciens et factum, quandoque illud causale, cui adiungitur haec praepositio per, est causa actionis, secundum quod exit ab agente. Et tunc est causa agenti, quod agat, sive sit causa finalis sive formalis sive effectiva vel motiva; finalis quidem, ut si dicamus, quod artifex operatur per cupiditatem lucri, formalis vero, ut si dicamus, quod operatur per artem suam, motiva vero, si dicamus, quod operatur per imperium alterius. Quandoque vero dictio causalis, cui adiungitur haec praepositio per, est causa actionis, secundum quod terminatur (zielt hin auf) ad factum, ut cum dicimus, artifex operatur per martellum; non enim significatur, quod martellus sit causa artifici, quod agat, sed quod sit causa artificiato, ut ab artifice procedat et quod hoc ipsum habeat ab artifice. Et hoc est, quod quidam dicunt, quod haec praepositio per quandoque notat auctoritatem in recto (← sub b), ut cum dicitur rex operatur per ballivum, quandoque autem in obliquo (← sub b), ut cum dicitur ballivus operatur per regem (= per virtutem regis, 2 sent. 13. 1. 5 c), th. I. 36. 3 c; vgl. ib. 39. 8 c; 1 sent. 32. 2. 2. 1 c; verit. 5. 8 ad 13; 1 anal. 10 a; Hebr. 1. 1.
- Zu per ordinem → ordo sub a. Per se heißt so viel, als: durch sich selbst oder seinetwegen oder zufolge oder gemäß seiner eigenen Natur und Wesenheit oder als Solches: idem enim est per se et secundum quod ipsum, th. III. 16. 10 ob. 3; in rebus moralibus . . . id, quod est intentum, est per se, ib. II. II. 39. 1 c; per se autem dicimus tale, quod per essentiam suam tale est, cg. II. 41; per se enim dicimus secundum quod ipsum, ib. 55; quando subiectum vel aliquid eius est causa eius, quod attribuitur ei, hoc significat per se, 1 anal. 10 a; vgl. 2 anim. 14 b. Der Gegensatz zu per se ist ein zweifacher, per sive propter sive secundum aliud sive ab alio & per sive secundum accidens. Per sive propter sive secundum aliud sive ab alio = durch ein Anderes oder wegen eines Andern oder gemäß einem Andern oder von einem Andern ist der Gegensatz zu ihm, wenn es z. B. heißt: magis enim convenit unicuique, quod convenit ei per se et substantialiter (←), quam quod convenit ei per aliud, th. II. II. 27. 1 c; omne autem, quod est per aliud, reducitur ad id, quod est per se, ib. I. II. 3. 6 c; vgl. cg. II. 41; semper autem, quod est per se, prius est eo, quod est per aliud, th. I. II. 35. 7 c; vgl. cg. I. 13; quod est per se, causa est eius, quod est per aliud, cg. III. 52; vgl. 1 anal. 37 c; 8 phys. 9 m.
- Zu bonitas per se → bonitas sub b; zu causa p. se & p. aliud → causa sub b; zu cognoscere p. se → cognoscere sub b; zu debitum p. se sive secundum se & propter a. → debitus sub a; zu divisio p. se → divisio; zu esse p. se & p. a. sive ab a. → esse; zu impossibilitas p. se → impossibilitas; zu intelligibile p. se → intelligibilis sub b; zu meritorium p. se → meritorius; zu necessarium p. se & p. a. → necessarius sub a; zu notum p. se & p. a. → notus; zu oppositum p. se → opponere; zu perfectus p. se → perfectus sub a; zu spirituale p. se → spiritualis sub c; zu vanum p. se → vanus sub c; zu verbum p. se dictum → verbum sub b; zu verum p. se & p. a. notum → verus sub a. Der gewöhnliche Gegensatz zu per se ist aber per sive secundum accidens = durch etwas Hinzukommendes oder gemäß einem solchen, worunter bald das Nebensächliche oder Unwesentliche eines Dinges, bald einer seiner Teile zu verstehen ist (quod autem est per accidens, non potest esse semper et in omnibus, cg. II. 34; quod per se alicui competit, de necessitate et semper et inseparabiliter ei inest, sicut rotundum per se quidem inest circulo, per accidens autem aeri, circulum autem non esse rotundum est impossibile, ib. 55; vgl. ib. 83; th. I. 51. 1 c; per se enim quandoque sumitur, secundum quod opponitur ei tantum, quod est per accidens; et sic, quod movetur secundum partem, movetur per se, . . . Quandoque vero sumitur, secundum quod opponitur simul ei, quod est per accidens, et ei, quod est secundum partem; et hoc dicitur non solum per se, sed etiam primo, 7 phys. 1 b; vgl. 8 phys. 7 a): omne, quod est per se, prius est eo, quod est per accidens, th. I. 3. 6 c; illud igitur, quod per se est appetibile, est esse, non esse vero per accidens tantum, ib. 5. 2 ad 3; esse autem ubique per se dico id, cui non convenit esse ubique per accidens propter aliquam suppositionem factam, ib. 8. 4 c; omne, quod est per accidens, reducitur (als auf seine Ursache) ad id, quod est per se, ib. 49. 3 ob. 5; prosecutio autem vel fuga est alicuius et per se et per accidens; per se quidem est prosecutio boni, fuga vero mali, per accidens autem potest prosecutio esse mali propter aliquod bonum adiunctum et fuga boni propter aliquod malum adiunctum, ib. I. II. 45. 2 c; per se quidem in humanis actibus et motibus dicitur esse id, quod est secundum intentionem, . . . per accidens autem in humanis actibus consideratur ex hoc, quod aliquid est praeter intentionem, ib. II. II. 37. 1 c; vgl. ib. 39. 1 c; generatio per se loquendo est via in esse, cg. II. 26.
- Zu accidens per se → accidens sub b; zu actus p. se & p. a. bonus → actus sub a; zu agens p. se & p. a. → agens; zu agere p. se & p. a. → agere sub a; zu alius secundum a. → alius; zu alter secundum a. → alter; zu amicitia p. se & p. a. → amicitia sub a; zu bonum p. se & p. a. → bonus sub b; zu causa p. se & p. a. → causa sub a; zu causare p. se & p. a. → causare; zu cognoscere p. se & p. a. → cognoscere sub b; zu corrumpere p. se & p. a. → corrumpere sub a; zu dicere p. se & p. a. → dicere sub c; zu differentia p. se & p. a. → differentia; zu distinguere p. se → distinguere; zu dividere p. se & p. a. → dividere sub a; zu dominus p. a. → dominus; zu effectus p. se & p. a. → effectus; zu ens p. se & p. a. → ens; zu esse p. se & p. a. → esse; zu esse in loco p. se & p. a. → locus sub b; zu facere p. a. → facere sub a; zu fieri p. se & p. sive secundum a. → fieri; zu generare p. se & p. a. → generare; zu generatio p. se sive per se intenta & p. a. → generatio sub a; zu impossibile p. se & p. a. → impossibilis; zu incontinens p. se & p. a. → incontinens; zu indivisus p. se & p. a. → indivisus; zu inesse p. se & p. a. → inesse; zu infinitum p. se & p. a. → infinitus; zu intelligibile p. se → intelligibilis sub a; zu locus p. se & p. a. → locus sub b; zu malum p. se & p. a. → malus sub b; zu mobile p. se & p. a. → mobilis; zu motus p. se & p. a. → motus sub a; zu movens p. se & p. a. → movens; zu movere p. se & p. a. sive secundum a. → movere; zu non ens p. se & secundum a. → non ens; zu notum p. se & p. a. → notus; zu obiectum p. se & p. a. → obiectum; zu ordo p. se & p. a. sive secundum a. → ordo sub a; zu passio p. se → passio sub a; zu pati p. se & p. a. → pati sub a; zu praedicare p. se & p. a. sive secundum a. → praedicare sub b; zu praedicatio p. se → praedicatio sub b; zu praedicatum p. se & p. a. → praedicatum sub a; zu principium p. se & p. a. → principium; zu prius p. se & p. a. → prior sub a; zu probatio p. se → probatio sub b; zu quantitas p. se & p. a. → quantitas sub a; zu quantum p. se & p. a. → quantus sub b; zu sanctus p. se → sanctus; zu scire p. se & p. a. → scire sub b; zu sensibile p. se & p. a. → sensibilis sub c; zu sentire p. se & p. a. → sentire sub a; zu terminus p. se & p. a. → terminus sub b; zu totalitas p. se & p. a. → totalitas; zu transmutatio p. se & p. a. → transmutatio sub a; zu unio p. se & p. a. → unio; zu unitas p. se & p. a. → unitas; zu verum p. se & p. a. → verus sub a; zu volitum p. se & p. a. → volitus; zu voluntarium p. se & p. a. → voluntarius sub c.
- Es gibt vier modi dicendi per se d. i. vier Arten und Weisen, etwas per se zu nennen, wovon drei hierher (vgl. die vierte oder vielmehr nach dem h. Thomas die dritte unten sub b) gehören: Primus ergo modus dicendi per se est, quando id, quod attribuitur alicui, pertinet ad formam eius. Et quia definitio significat formam et essentiam rei, primus modus eius, quod est per se, est, quando praedicatur de aliquo definitio vel aliquid in definitione positum, . . . sive ponatur in recto (← sub b) sive in obliquo (← sub b): Sicut in definitione trianguli ponitur linea; unde linea per se inest triangulo . . . Secundus modus dicendi per se est, quando haec praepositio per designat habitudinem causae materialis, prout scilicet id, cui aliquid attribuitur, est propria materia et proprium subiectum ipsius, . . . quando subiectum ponitur in definitione praedicati, quod est proprium accidens eius, . . . Sicut rectum et circulare insunt lineae per se; nam linea ponitur in definitione eorum . . . Ponit quartum modum, secundum quod haec praepositio per designat habitudinem causae efficientis vel cuiuscumque alterius. Et ideo dicit, quod quidquid inest unicuique propter seipsum, per se dicitur de eo. Quod vero non propter seipsum inest alicui, per accidens dicitur; sicut cum dico hoc ambulante coruscat, non enim propter id, quod ambulat, coruscavit, sed hoc dicitur secundum accidens. Si vero, quod praedicatur, insit subiecto propter seipsum, per se inest, ut si dicamus, quod interfectum interiit; manifestum est enim, quod propter id, quod illud interfectum est, interiit, et non est accidens, quod interfectum interierit, 1 anal. 10 a & c; vgl. th. I. 76. 3 c; cg. II. 58; 5 met. 19 e & 22 h.
- Quod est per se, semper est prius eo, quod est per aliud (cg. I. 13) = was durch sich selbst ist, ist früher, als dasjenige, was durch ein andres ist.
b) für, an und für, in: (haec praepositio per) designat . . . etiam interdum et situm, sicut cum dicitur esse aliquis per se, quando est solitarius, 1 anal. 10 a.
- Per se= für sich oder für sich allein oder an und für sich oder in sich genommen, synonym mit secundum se (→ secundum), der Gegensatz zu cum sive in alio sive per respectum ad aliud sive secundum aliud: ponit alium (sc. tertium; vgl. oben sub a) modum eius, quod est per se, prout per se significat aliquid solitarium, sicut dicitur, quod per se est aliquod particulare, quod est in genere substantiae, quod non praedicatur de aliquo subiecto, . . . quae vero dicuntur de subiecto, scilicet in subiecto existentia, accidentia sunt; nam quae dicuntur de subiecto, sicut universalia de inferioribus (← sub c), non semper accidentia sunt, ib. b; vgl. 5 met. 19 e; secundum enim quod per se existit et non in alio, vocatur subsistentia, th. I. 29. 2 c; ut scilicet sit per se subsistens (existierend) distinctum ab aliis, ib. 30. 4 c; omne, quod est per (durch) participationem, reducitur (als auf seine Ursache) ad aliquid per se existens, ib. 44. 3 ob. 2; est intellectus per se existens, non in corpore aliquo, cg. II. 96; vgl. 1 sent. 46 exp.; in singulis substantiis sensibilibus ad designandas substantias separatas addimus hoc verbum id est hanc dictionem αὐτό id est per se, 7 met. 16 e.
- Zu agere per se → agere sub a; zu bonum p. se → bonus sub b; zu ens p. se → ens; zu existere p. se → existere; zu forma p. se → forma sub b; zu iniustum p. se → iniustus; zu perfectum p. se → perfectus sub a; zu vita p. se → vita sub a.
c) nach Art und Weise, gleichbedeutend mit per modum (← sub b), womit es zuweilen abwechselt: per similitudinem et non per proprietatem, th. I. 18. 1 ad 1; per prius dicitur nomen de illo, ib. 33. 3 c; non potest conformari voluntati divinae per aequiperantiam (←), sed per imitationem, ib. I. II. 19. 9 ad 1; uno modo per praedicationem, . . . Alio modo per causam, ib. 46. 1 c; operatur in sacramentis per auctoritatem (← sub a), ib. III. 64. 3 c; non quidem per modum principalis agentis sive per auctoritatem, ib.; per prius est in Deo secundum suum modum, sed ratio (Bedeutung) nominis per posterius, cg. I. 34; quod per participationem dicitur aliquale, non dicitur tale, nisi inquantum habet quandam similitudinem eius, quod per essentiam dicitur, ib. 40; dato (← sub b) igitur per impossibile, ib. 59.
Wahrnehmung: perceptio enim experimentalem quandam notitiam significat, th. I. 43. 5 ad 2.
- Eine Art der perceptio ist perceptio visibilis (cg. I. 10) = die Gesichtswahrnehmung.
auf vollkommene Weise, in vollkommenem Sinne, synonym mit indeficienter (← sub b), der Gegensatz zu defective und deficienter (←) .
a) Fertigmachung, Vollbringung, Vollendung, Vervollkommnung (vgl. perfectus sub a), synonym mit completio (←), consummatio (← sub c) und terminatio (← sub b), der Gegensatz zu corruptio (← sub b): prima actio non est perfectio agentis, th. I. 18. 3 ad 1; beatitudinis perfectio erit in fine mundi, ib. 73. 1 ad 1; terminatio seu perfectio actus voluntatis, ib. I. II. 13. 5 ad 1; quod intentio ministri non requiratur ad perfectionem sacramenti, ib. III. 64. 8 ob. 1; vgl. ib. ob. 2 & c & 9 c; 78. 1 c; percipere sacramentum est ipsa perfectio sacramenti, ib. 80. 1 ad 1; perfectio Deo convenienter attribui non potest, si nominis significatio quantum ad sui originem attendatur (wird in Betracht gezogen), cg. I. 28; operatio vel actio, ex qua sequitur aliquid actum praeter ipsam, est perfectio operati, non operantis, ib. 100; vgl. ib. II. 1; vel ad intellectus perfectionem, ib. III. 112; perfectioni opponitur corruptio, 2 sent. 35. 1. 5 a.
- Zu passio perfectionis → passio sub b.
b) Vollendung, Vollendetheit, Vollkommenheit (vgl. perfectus sub a), synonym mit bonitas (← sub b) und virtus (← sub d), der Gegensatz zu imperfectio (← sub b): ad perfectionem alicuius rei dupliciter aliquid pertinet. Uno modo ad constituendam essentiam rei, sicut anima requiritur ad perfectionem hominis. Alio modo requiritur ad perfectionem rei, quod pertinet ad bene esse eius, sicut pulchritudo corporis et velocitas ingenii pertinet ad perfectionem hominis, th. I. II. 4. 5 c; perfectio uniuscuiusque est bonitas eius, cg. I. 38; uniuscuiusque autem perfectio praecipue consideratur in ordine ad suum finem, th. I. II. 55. 1 c; perfectio enim rei consistit in hoc, quod pertingat ad finem, nom. 1. 2; signum perfectionis est alicuius, quod (dass) simile sibi possit producere, cg. I. 37; vgl. ib. II. 6.
- Zu finis perfectionis → finis sub a; zu magnitudo p. → magnitudo sub c; zu ordo p. → ordo sub a; zu prius p. sive secundum p. sive ordine p. → prior sub a; zu totalitas p. → totalitas; zu unitas p. → unitas.
- Man unterscheidet hier übrigens die perfectio propria sive proprie sive simpliciter dicta & p. large sive transumptive dicta (2 sent. 44. 1. 1 ad 2; mal. 2. 4 c) = die eigentlich oder schlechtweg so genannte Vollkommenheit und die Vollkommenheit im weitern oder übertragenen Sinne des Wortes, welch letztere auch perfectio in malitia genannt wird (perfectio enim in malitia non est perfectio proprie et simpliciter dicta, sed quasi transumptive, sicut dicimus perfectum latronem et perfectionem caecitatis, 2 sent. 44. 1. 1 ad 2). Von der perfectio large dicta ist die Rede, wenn es z. B. heißt (peccata) non sunt mortalia, nisi quando suam perfectionem consequuntur, th. II. II. 35. 3 c; non pertinet ad speciem mendacii, sed ad quandam perfectionem ipsius, ib. 110. 1 c.
- Zu der perfectio propria gehören folgende Arten: 1. perfectio absoluta (cg. I. 71) = die beziehungslose oder unbedingte Vollkommenheit; vgl. p. absoluta sub c. 2. p. accidentalis & p. essentialis sive substantialis (th. III. 6. 6 ad 2; cg. IV. 18; 1 sent. 8. 4. 2 ad 3; 2 sent. 3. 1. 4 ad 3; 17. 2. 2 ad 6; 3 sent. 29. 1. 8. 2 c; 10 eth. 7 a; vgl. th. I. 6. 3 c; 23. 7 c; 73. 1 c) = die nichtwesentliche und die wesentliche Vollkommenheit. 3. p. actus (th. II. II. 4. 2 c; vgl. ib. I. II. 56. 4 c) = die Vollkommenheit einer Tätigkeit (ad perfectionem autem actus, qui ex duobus activis principiis procedit, requiritur, quod utrumque activorum principiorum sit perfectum. Non enim bene potest secari, nisi et secans habeat artem et serra sit bene disposita ad secandum, ib. II. II. 4. 2 c). 4. p. caritatis (ib. 24. 8 c; 3 sent. 29. 1. 8. 2 c; virt. 2. 11 c) = die Vollkommenheit der Liebe. 5. p. causalis (th. I. 103. 6 ad 2) = die ursächliche Vollkommenheit, welche darin besteht, dass etwas eine Ursache ist. 6. p. complementi (2 sent. 1. 1. 1 c) = die Vollkommenheit der Vollendung oder des Abschlusses. 7. p. consummata sive summa (th. I. II. 5. 4 ad 1; III. 1. 5 ad 3 & 6 ob. 2; cg. II. 46) = die höchste Vollkommenheit. 8. p. debita (th. I. II. 52. 1 c; cg. I. 71; 5 met. 18 b) = die sich gebührende Vollkommenheit. 9. p. dispositionis, p. formae & p. finis sive ratione finis sive ex parte finis (th. III. 27. 5 ad 2; 2 sent. 15. 3. 1 c) = die Vollkommenheit der Vorbereitung (puta, cum materia est perfecte ad formam disposita, th. III. 27. 5 ad 2), die der Form (quae est potior, nam et ipse calor est perfectior, qui provenit ex forma ignis, quam ille, qui ad formam ignis disponebat, ib.) und die mit Rücksicht auf das Ziel oder vonseiten des Zieles (sicut ignis perfectissime habet proprias qualitates, cum ad locum suum pervenerit, ib.). 10. p. divina & p. hominis (cg. I. 100; nom. 13. 1; trin. pr. 2. 1 c; 1 Cor. 2. 1) = die Vollkommenheit Gottes und die des Menschen (secundum eas [id est secundum intellectum et secundum voluntatem] oportet hominis perfectionem considerari, 1 Cor. 2. 1). 11. p. essentialis, → p. accidentalis. 12. p. ex ratione finis, → p. dispositionis. 13. p. extrinseca & p. intrinseca sive interior (virt. 2. 5 ad 5; 5 met. 18 a; 10 eth. 6 g) = die äußere und die innere Vollkommenheit; vgl. p. exterior & interior sub c. 14. p. finis, → p. dispositionis. 15. p. formae, ≈ . 16. p. formalis & p. materialis (4 sent. 39. 1. 2 c; 10 eth. 6 g) = die Vollkommenheit eines Dinges nach seiner Form (est autem duplex formalis perfectio, una quidem intrinseca, quae constituit essentiam rei, alia autem, quae supervenit rei in specie sua constitutae, 10 eth. 6 g) und die nach seiner Materie. 17. p. gloriae, p. gratiae & p. naturae sive naturalis (th. I. 12. 2 c; I. II. 4. 5 ob. 1 & ad 1; 75. 4 ad 2; cg. IV. 88; 3 sent. 1. 1. 4 ad 1; 4 sent. 39. 1. 2 c; Is. 18) = die Vollkommenheit der himmlischen Herrlichkeit, die der göttlichen Gnade und die der Natur (perfectio autem naturae . . . fuit in principio saeculorum, perfectio vero gloriae erit in fine saeculorum, et . . . perfectio gratiae media est inter utramque, 3 sent. 1. 1. 4 ad 1); vgl. p. naturalis sub d. 18. p. gratiae, → p. gloriae. 19. p. hominis, → p. divina. 20. p. imperfecta & p. omnimoda sive plena sive totalitatis (th. I. 6. 3 c; I. II. 4. 5 ad 4; cg. IV. 86; 1 sent. 2. 1. 3 c; 2 sent. 15. 3. 1 c; 4 sent. 39. 1. 2 c; qu. anim. 7 c) = die unvollkommene oder mangelhafte und die allseitige oder vollständige oder gänzliche Vollkommenheit; vgl. p. particularis & universalis. 21. p. intellectus sive secundum intellectum & p. secundum affectum (cg. III. 112; Hebr. 5. 2; vgl. 1 Cor. 2. 1) = die Vollkommenheit der Vernunft und die des Willens (una est perfectio secundum intellectum, quando aliquis habet iudicium intellectus ad recte discernendum et iudicandum de his, quae sibi proponuntur; alia est perfectio secundum affectum, quam facit caritas, quae est, cum aliquis totaliter Deo inhaeret, Hebr. 5. 2). 22. p. interior, → p. extrinseca. 23. p. intrinseca, ≈ . 24. p. materialis, → p. formalis. 25. p. multitudinis & p. unius personae sive personalis (th. III. 65. 2 c; cg. IV. 83) = die Vollkommenheit einer Vielheit oder Menge und die einer einzigen Person oder die persönliche Vollkommenheit. 26. p. naturae, → p. gloriae. 27. p. naturalis, ≈ . 28. p. omnimoda, → p. imperfecta. 29. p. operationis, → operatio sub b. 30. p. particularis & p. universalis (quodl. 1. 4. 6 ad 4) = die teilweise und die allgemeine Vollkommenheit; vgl. p. imperfecta & p. omnimoda. 31. p. personalis, → p. multitudinis. 32. p. plena, → p. omnimoda. 33. p. prima & p. secunda sive ultima (th. I. 6. 3 c; 48. 6 ad 2; 73. 1 c; 103. 1 c; I. II. 31. 1 ad 1; II. II. 184. 1 c; III. 29. 2 c; cg. I. 50; II. 46, 73, 76 & 87; III. 3, 25, 26, 64 & 113; 1 sent. 39. 2. 2 ad 4; 2 sent. 15. 3. 1 c; 34. 1. 4 c; 4 sent. 49. 3. 4. 3 ad 2; mal. 1. 4 c; verit. 1. 10 ad 3 s. c.; 2 cael. 4 c) = die erste und die zweite oder letzte (vgl. p. ultima sub d) Vollkommenheit eines Dinges (prima quidem perfectio est, secundum quod res in sua substantia est perfecta, quae quidem perfectio est forma totius, quae ex integritate partium consurgit. Perfectio autem secunda est finis, finis autem vel est operatio, sicut finis citharistae est citharizare, vel est aliquid, ad quod per operationem pervenitur, sicut finis aedificatoris est domus, quam aedificando facit, th. I. 73. 1 c; perfectionibus secundis, quae sunt virtutes, 1 sent. 39. 2. 2 ad 4); vgl. actus primus et secundus unter actus sub b. 34. p. prima hominis sive humanae naturae & p. ultima hominis (4 sent. 44. 1. 3. 4 c; vgl. th. I. II. 3. 2 ad 4) = die erste (quae consistit in integritate eorum, quae ad naturam spectant, 4 sent. 44. 1. 3. 4 c) und die letzte oder schließliche Vollkommenheit des Menschen (quae consistit in perventione ad ultimum finem, ib.), welch letztere in perfecta quietatione vel immobilitate consistit et quantum ad intellectum et quantum ad voluntatem, comp. 1. 149. 35. p. prima humanae naturae, → p. prima hominis. 36. p. propria (th. I. 6. 1 ad 2; cg. II. 55) = die (einem Dinge) eigentümliche Vollkommenheit. 37. p. scientiae & p. virtutis (th. I. II. 4. 5 ob. 1; 2 sent. 44. 2. 1 ad 4; 3 sent. 34. 1. 4 c; Is. 18) = die Vollkommenheit der Wissenschaft und die der Tugend. 38. p. secunda, → p. prima. 39. p. secundum affectum, → p. intellectus. 40. p. secundum intellectum, ≈ . 41. p. speciei (2 sent. 3. 1. 4 ad 3) = die Vollkommenheit der Art. 42. p. spiritualis (Eph. 4. 4; Hebr. 5. 2) = die geistige oder geistliche Vollkommenheit; vgl. p. spiritualis sub d. 43. p. substantialis, → p. accidentalis. 44. p. summa, → p. consummata. 45. p. totalitatis, → p. omnimoda. 46. p. ultima, → p. prima. 47. p. ultima hominis, → p. prima hominis. 48. p. unius personae, → p. multitudinis. 49. p. universalis, → p. particularis. 50. p. universi (th. I. 73. 1 c; 1 sent. 44. 1. 2 ad 6; 46. 1. 3 c; 2 sent. 3. 1. 4 ad 3; 17. 2. 2 ad 6) = die Vollkommenheit des Weltalls (perfectio universi attenditur essentialiter secundum diversitatem naturarum, quibus implentur diversi gradus bonitatis et non secundum multiplicationem individuorum in una natura, 1 sent. 44. 1. 2 ad 6). 51. p. virtutis, → p. scientiae.
- In via generationis semper incompletum est prius completo, licet in via perfectionis sit totum e contrario, → generatio sub a.
c) sittliche Vollendung, geistliche Vollkommenheit des Menschen.
- Zu opus perfectionis → opus sub d; zu sacramentum superabundantis p. → sacramentum sub b; zu status p. → status sub d.
- Als Arten der perfectio gehören hierher: 1. perfectio absoluta (th. II. II. 184. 2 c) = die schlechthinige Vollkommenheit (quae attenditur non solum secundum totalitatem ex parte diligentis, sed etiam ex parte diligibilis, prout scilicet Deus tantum diligitur, quantum diligibilis est, et talis perfectio non est possibilis alicui creaturae, sed competit soli Deo, ib.), der gegenüber jede andre als eine perfectio secundum quid (vgl. unten p. secundum quid) d. i. als eine beziehungsweise Vollkommenheit bezeichnet werden kann (alia autem est perfectio, quae attenditur secundum totalitatem absolutam ex parte diligentis, prout scilicet affectus secundum totum suum posse semper actualiter tendit in Deum; et talis perfectio non est possibilis in via, sed erit in patria. Alia autem est perfectio, quae neque attenditur secundum totalitatem ex parte diligibilis, neque secundum totalitatem ex parte diligentis, quantum ad hoc, quod semper actu feratur in Deum, sed quantum ad hoc, quod excludantur ea, quae repugnant motui dilectionis in Deum; . . . et talis perfectio potest in hac vita haberi, ib.). 2. p. abundantiae & p. sufficientiae (3 sent. 29. 1. 8. 2 c; Eph. 6. 4) = die überfließende (quae est perfectio patriae, quae est consummata gloria, Eph. 6. 4) und die hinreichende Vollkommenheit (quam habet homo, secundum quod sibi est necessarium ad salutem, ib.). 3. p. communis & p. superabundans (4 sent. 8. 1. 2. 1 c; perf. 14) = die gewöhnliche und die überfließende oder ungewöhnliche Vollkommenheit. 4. p. comprehensoris sive patriae sive vitae aeternae & p. viae sive huius vitae (th. II. II. 44. 4 ad 2; 184 pr., 2 c & 3 c; cg. IV. 41; virt. 2. 10 ad 1 s. c.; perf. 14; Phil. 3. 2) = die Vollkommenheit des Besitzers der himmlischen Glückseligkeit oder die des himmlischen Vaterlandes oder die des ewigen Lebens und die auf dem Wege zum Himmel oder diejenige dieses Lebens. 5. p. consilii & p. iustitiae (perf. 14; Eph. 6. 4) = die Vollkommenheit des Rates und die der Gerechtigkeit, m. a. W. die angeratene und die sich geziemende oder gebotene Vollkommenheit. 6. p. exterior & p. interior (Hebr. 6. 1) = die äußere (quae consistit in actibus exterioribus, qui sunt signa interioris, sicut virginitas et voluntaria paupertas, ib.) und die innere Vollkommenheit (quae consistit in dilectione Dei et proximi, ib.). 7. p. huius vitae, → p. comprehensoris. 8. p. interior, → p. exterior. 9. p. iustitiae, → p. consilii. 10. p. patriae, → p. comprehensoris. 11. p. secundum quid & p. simpliciter (th. II. II. 184. 1 ad 2) = die beziehungsweise und die schlechthinige Vollkommenheit oder die Vollkommenheit in gewisser Hinsicht und diejenige einfachhin (secundum caritatem attenditur simpliciter perfectio christianae vitae, sed secundum alias virtutes secundum quid, ib.). 12. p. simpliciter, → p. secundum quid. 13. p. sufficientiae, → p. abundantiae. 14. p. viae, → p. comprehensoris. 15. p. vitae aeternae, ≈ .
d) Vollkommenheitsmoment, Einzelvollkommenheit, der Gegensatz zu defectus (← sub b), privatio (← sub b) und vitium (← sub a): causa esse et bonitatis et cuiuslibet perfectionis, th. I. 2. 3 c; omnes perfectiones desideratae effluunt ab eo, ib. 6. 2 c; ipsi igitur nulla deest perfectionum, cg. I. 28; nihil enim prohibet, hoc, quod est uni perfectioni suppositum, etiam alii supponi, ib. 39; significant quasdam perfectiones perfecti, 5 met. 18 a; plures esse perfectiones unius rei eodem ordine, est impossibile, verit. 14. 5 ad 6; vgl. ib. 15. 2 ad 11.
- Arten der perfectio in diesem Sinne sind: 1. perfectio adquisita & p. infusa (1 sent. 39. 2. 2 ad 4) = die erworbene und die eingegossene Vollkommenheit. 2. p. habitualis (cg. III. 154) = die zuständlich gewordene Vollkommenheit. 3. p. infusa, → p. adquisita. 4. p. intellectualis (ib. I. 71) = die der Vernunft zukommende Vollkommenheit. 5. p. naturalis & p. supernaturalis sive superaddita (th. I. 12. 2 c; 19. 1 c; cg. III. 150; 2 sent. 3. 1. 4 ad 2) = die natürliche (vgl. p. naturalis sub b) und die übernatürliche oder (der Natur eines Dinges) hinzugefügte Vollkommenheit. 6. p. spiritualis (cg. IV. 21) = die geistige oder geistliche Vollkommenheit; vgl. p. spiritualis sub b. 7. p. superaddita, → p. naturalis. 8. p. supernaturalis, ≈ . 9. p. ultima (cg. I. 50) = die letzte Vollkommenheit (quibus perficitur proprium esse eius, ib.); vgl. p. ultima sub b. 10. p. ut ad speciem habendam & p. ut habentis iam speciem (ib. III. 26) = die Vollkommenheit eines Dinges zur Erlangung oder Bewahrung seiner Art und die eines solchen, welches seine Art und Wesenheit schon besitzt (sicut perfectio domus, secundum quod iam habet speciem, est id, ad quod species domus ordinatur, scilicet habitatio; non enim domus fieret, nisi propter hoc, unde et in definitione domus oportet hoc poni, si debeat definitio esse perfecta. Perfectio vero ad speciem domus est tam id, quod ordinatur ad speciem constituendam, sicut principia substantialia ipsius, quam id, quod ordinatur ad speciei conservationem, sicut appodiacula, quae fiunt ad sustentationem domus, quam etiam illa, quae faciunt ad hoc, quod usus domus sit convenientior, sicut pulchritudo domus, ib.). 11. p. ut habentis iam speciem, → p. ut ad speciem habendam.
vollendend, vervollkommnend, synonym mit completivus (←), der Gegensatz zu corruptivus (←): habitus potentiae alicuius perfectivus est, cg. I. 92; proprium perfectivum hominis secundum animam, ib. II. 79.
- Zu alteratio perfectiva → alteratio; zu amor p. → amor sub a; zu bonum p. → bonus sub c; zu causa p. → causa sub b; zu ordo p. → ordo sub c; zu passio p. → passio sub b; zu vis p. → vis sub a.
a) fertig gemacht, vollendet, vollkommen (vgl. perfectio sub a & b), synonym mit bonus (← sub b), completus (←), omnis und totus (← sub a), der Gegensatz zu imperfectus und incompletus (←): perfectum enim dicitur quasi totaliter factum, th. I. 4. 1 ob. 1; luna, quando est perfecta, oritur vespere et occidit mane, ib. 70. 2 ad 5; quod enim factum non est, perfectum proprie dici non potest, sed quia in his, quae fiunt, tunc dicitur esse aliquid perfectum, cum de potentia educitur in actum, transumitur hoc nomen perfectum ad significandum omne illud, cui non deest esse in actu, sive hoc habeat per modum factionis sive non, ib. 4. 1 ad 1; vgl. ib. c; 5. 5 c; cg. I. 28 & 39; 3 sent. 27. 3. 4 c; perfectum enim est, cui nihil deest, nom. 12. 1; tunc enim res perfecta est, cum ad primum principium pertingit vel per similitudinem vel quocumque modo, cg. II. 87; vgl. 8 phys. 19 b; perfectum uno modo dicitur, extra quod non est accipere aliquam eius particulam, 5 met. 18 a (Aristoteles: Metaph. V. 16, 1021. b. 12 sq.); vgl. 3 phys. 11 c; 1 cael. 4 c; 2 cael. 5 c; perfectum dicitur quasi complete factum, sicut perambulasse nos dicimus, quando ambulationem complevimus; unde, quod non est factum, non potest secundum hanc rationem dici perfectum. Sed quia res, quae fiunt, tunc ad finem suae perfectionis perveniunt, quando consequuntur naturam et virtutem propriae speciei, inde est, quod hoc nomen perfectum assumptum est ad significandum omnem rem, quae attingit propriam virtutem et naturam. nom. 2. 1; vgl. 7 phys. 6 a & 19 b; unumquodque tunc perfectum est, quando potest sibi simile facere, th. I. 5. 4 c; perfectum unumquodque est, quando potest alterum tale facere, quale ipsum est, pot. 2. 1 a; vgl. ib. 3. 9 ob. 26; 9. 9 ob. 15; th. I. 78. 2 c; 90. 3 ob. 3; cg. III. 21; 1 sent. 2. 1. 1 ob. 2; Hebr. 5. 2; 4 meteor. 4 a (Aristoteles: Meteor. IV. 3, 380. a. 13 sq.); 2 anim. 7 b & 9 k.
- Das perfectum zerfällt zunächst in zwei Arten, in das perfectum vere & p. metaphorice sive translative sive secundum quandam similitudinem (th. I. II. 55. 3 ad 1; II. II. 45. 1 ad 1; 5 met. 18 a) d. i. in das wahrhaft oder eigentlich Vollkommene und in das Vollkommene im übertragenen Sinne oder nach Weise der Ähnlichkeit (dicitur perfectus medicus et perfectus fistulator, quando non deficit ei aliquid, quod pertineat ad speciem propriae virtutis, secundum quam dicitur, quod hic est bonus medicus et ille bonus fistulator; virtus enim cuiuslibet est, quae bonum facit habentem et opus eius bonum reddit. Secundum autem hunc modum utimur translative nomine perfecti etiam in malis; dicimus enim perfectum sycophantem id est calumniatorem et perfectum latronem, quando in nullo deficit ab eo, quod competit eis, inquantum sunt tales, 5 met. 18 a).
- Arten des vere perfectum sind: 1. perfectum a seipso (nom. 13. 1) = von sich selbst her vollkommen (non tamen est perfectum a seipso, quia non habet esse a se, sed ab alio, ib.). 2. p. intellectu sive secundum intellectum & p. secundum voluntatem (1 Cor. 2. 1) = der Vernunft nach und dem Willen nach vollkommen (dicuntur autem perfecti intellectu illi, quorum mens elevata est super omnia carnalia et sensibilia, qui spiritualia et intelligibilia capere possunt . . . Perfecti autem secundum voluntatem sunt, quorum voluntas super omnia temporalia elevata soli Deo inhaeret et eius praeceptis, ib.). 3. p. partialiter sive secundum aliquid sui sive secundum condicionem alicuius sive secundum quid & p. universaliter sive secundum se totum sive simpliciter (th. I. 4. 2 c; I. II. 98. 2 ad 1; II. II. 45. 1 ad 1; 161. 1 ad 4; 184. 1 ad 2; nom. 13. 1; 1 sent. 2. 1. 2 a; virt. 1. 10 ad 1; 2. 10 c; perf. 1; 1 cael. 4 c; 1 meteor. 1 a) = teilweise oder mit Bezug auf dies und jenes oder beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und allgemein oder gänzlich oder einfachhin oder schlechtweg vollkommen (ad hoc, quod aliquid sit perfectum partialiter, oportet, quod habeat principium, medium et finem in seipso, sed ad rationem perfecti simpliciter requiritur, quod non sit aliquid extra ipsum, 1 cael. 4 c; dicitur universaliter perfectus, quia non deest ei aliqua nobilitas, quae inveniatur in aliquo genere, th. I. 4. 2 c; dupliciter potest dici aliquis perfectus. Uno modo simpliciter; quae quidem perfectio attenditur secundum id, quod pertinet ad ipsam rei naturam, puta si dicatur animal perfectum, quando nihil ei deficit ex dispositione membrorum et aliis huiusmodi, quae requiruntur ad vitam animalis. Alio modo dicitur aliquid perfectum secundum quid; quae quidem perfectio attenditur secundum aliquid exterius adiacens, puta in albedine vel nigredine vel aliquo huiusmodi, ib. II. II. 184. 1 ad 2). 4. p. per aliquid exterius adveniens sive secundum aliquid exterius adiacens & p. per se sive secundum seipsum (ib.; nom. 13. 1) = durch etwas äußerlich ihm Zukommendes oder gemäß einem solchen und durch sich selbst (vgl. p. per respectum ad aliud) oder gemäß seiner selbst vollkommen (sicut aer per lumen receptum a sole et homo per gratiam, quam habet a Deo; sed Deus dicitur perfectus sicut per se perfectus, nom. 13. 1). 5. p. per respectum ad aliud sive secundum aliud & p. per se sive secundum se (5 met. 18 a-d) = vollkommen in Bezug auf ein andres (alia dicuntur perfecta secundum ipsa id est per comparationem ad perfecta, quae sunt secundum se perfecta, vel ex eo, quod faciunt aliquid perfectum aliquo priorum modorum, sicut medicina est perfecta, quae facit sanitatem perfectam, aut ex eo, quod habent aliquid perfectum, sicut homo dicitur perfectus, qui habet perfectam scientiam, aut repraesentando tale perfectum, sicut illa, quae habent similitudinem ad perfecta, ut imago dicitur perfecta, quae repraesentat hominem perfecte, aut qualitercumque aliter referantur ad ea, quae dicuntur per se perfecta primis modis, ib. d) und vollkommen an und für sich (vgl. p. per aliquid exterius adiacens; ponit tres modos, quibus aliquid secundum se dicitur perfectum . . . Dicit ergo primo, quod perfectum uno modo dicitur, extra quod non est accipere aliquam eius particulam, sicut homo dicitur perfectus, quando nulla deest ei pars, . . . Alio modo dicitur aliquid perfectum secundum virtutem [Tugend], et sic dicitur aliquid perfectum, quod non habet hyperbolem id est superexcellentiam vel superabundantiam ad hoc, quod aliquid bene fiat secundum genus illud, et similiter nec defectum; hoc enim dicimus bene se habere, . . . quod nihil habet nec plus nec minus, quam debet habere. Et sic dicitur perfectus medicus et perfectus fistulator, quando non deficit ei aliquid, quod pertineat ad speciem propriae virtutis, secundum quam dicitur, quod hic est bonus medicus et ille bonus fistulator . . . Illa dicuntur tertio modo perfecta, quibus inest finis, id est quae iam consecuta sunt suum finem, si tamen ille finis fuerit studiosus id est bonus, sicut homo, quando iam consequitur beatitudinem, ib. a & b; vgl. 10 met. 5 c; th. II. II. 184. 1 c; cg. I. 37; 7 phys. 6 a; 2 cael. 5 c). 6. p. per se, → p. per aliquid exterius adveniens & per respectum ad aliud. 7. p. secundum aliquid exterius adiacens, → p. per aliquid exterius adveniens. 8. p. secundum aliquid sui, → p. partialiter. 9. p. secundum aliud, → p. per respectum ad aliud. 10. p. secundum condicionem alicuius, → p. partialiter. 11. p. secundum intellectum, → p. intellectu. 12. p. secundum naturam sive secundum speciem, p. secundum statum & p. secundum tempus sive temporis condicionem (th. I. II. 98. 2 ad 1; II. II. 161. 1 ad 4; virt. 2. 10 c; 1 cael. 4 c) = vollkommen gemäß seiner Natur oder Wesenheit (perfectum autem secundum naturam dicitur, cui non deest aliquid eorum, quae nata [←] sunt haberi a natura illa, sicut intellectum hominis dicimus perfectum, non quod nihil ei intelligibilium ei desit, sed quia nihil ei deest eorum, per quae homo natus est intelligere, virt. 2. 10 c), vollkommen gemäß seinem Zustande (scilicet viae aut patriae, ← sub b) und vollkommen gemäß der Zeit seines Lebens (perfectum secundum tempus dicimus, quando nihil alicui eorum, quae natum est habere secundum tempus illud, sicut dicimus puerum perfectum, quia habet ea, quae requiruntur ad hominem secundum aetatem illam, ib.). 13. p. secundum quid, → p. partialiter. 14. p. secundum se, → p. per respectum ad aliud. 15. p. secundum seipsum, → p. per aliquid exterius adveniens. 16. p. secundum se totum, → p. partialiter. 17. p. secundum speciem, → p. secundum naturam. 18. p. secundum statum, ≈ . 19. p. secundum temporis condicionem sive secundum tempus, ≈ . 20. p. secundum voluntatem, → p. intellectu. 21. p. simpliciter, → p. partialiter. 22. p. universaliter, ≈ .
- Imperfectum est prius, quam perfectum in fieri, → imperfectus. In omnibus generibus contingit aliquid esse dupliciter, vel sicut perfectum, vel sicut imperfectum (3 phys. 1 e) = in allen Kategorien des Seins kann etwas auf zweifache Weise vorkommen, entweder als Vollkommenes, oder als Unvollkommenes. Naturali ordine perfectum praecedit imperfectum (th. I. 94. 3 c), oder: perfecta naturaliter sunt priora imperfectis (cg. I. 44), oder: perfectum est prius imperfecto in rerum naturalium ordine (ib. II. 83), oder: perfectum natura prius est imperfecto (ib. 91), oder: perfectum naturaliter est prius imperfecto (1 cael. 4 c; vgl. 2 cael. 5 a & c), oder: perfectum secundum substantiam prius est imperfecto (8 phys. 14 d) = das Vollkommene ist der Natur oder der natürlichen Ordnung oder seiner Wesenheit nach früher, als das Unvollkommene. Omne, quod est imperfectum, sub eodem genere cadit cum perfecto, non quidem sicut species, sed per reductionem, → imperfectus. Perfecta naturaliter sunt priora imperfectis, ↑: Naturali ordine etc. Perfectum est prius imperfecto et natura et tempore (8 phys. 19 e) = das Vollkommene ist der Natur und der Zeit nach früher, als das Unvollkommene. Perfectum est prius imperfecto in rerum naturalium ordine, ↑: Naturali ordine etc. Perfectum naturaliter est prius imperfecto, ≈ . Perfectum natura prius est imperfecto, ≈ . Perfectum secundum substantiam prius est imperfecto, ≈ . Tanto est unumquodque perfectius, quanto est ultimo fini propinquius (th. I. II. 106. 4 c) = ein Ding ist um so vollkommener, je näher es seinem letzten Ziele ist; vgl. cg. II. 87; 8 phys. 19 b. Unumquodque tanto perfectius est, quanto magis attingit ad propriam virtutem (1 anal. 37 c; vgl. 7 phys. 6 a) = jedwedes Ding ist um so vollkommener, je mehr es seine ihm eigentümliche Kraftleistung erreicht (dicitur enim virtus uniuscuiusque id, quod ultimum potest, sicut hominis, qui potest ferre centum libras, virtus non est, quod ferat decem, sed quod ferat centum, quod est ultimum suae potentiae, 1 anal. 37 c). Unusquisque maxime est illud, quod est in eo perfectissimum (4 sent. 49. 3. 5. 1 c; vgl. 10 eth. 11 c) = jeder ist dasjenige am meisten, was in ihm das Vollkommenste ist (quia omnia alia sunt quasi instrumenta illius, 10 eth. 11 d). Veniente perfecto evacuatur imperfectum, quod ei opponitur (th. I. 58. 7 ad 3) = wenn das Vollkommene eintritt, verschwindet das ihm entgegengesetzte Unvollkommene.
b) sittlich oder geistlich vollkommen: nihil prohibet, aliquos esse perfectos, qui non sunt in statu perfectionis, et aliquos esse in statu perfectionis, qui tamen non sunt perfecti, th. II. II. 184. 4 c; perfectus dicitur aliquis . . . alio modo, qui habet statum perfectionis. Perfectio autem hominis in caritate consistit, quae hominem Deo coniungit, . . . Statum autem perfectionis habere dicuntur, qui solemniter obligantur ad aliquid perfectioni annexum, quodl. 1. 7. 14 ad 2.
bleibend, fortdauernd, synonym mit manens (←), der Gegensatz zu pertransiens, transiens und transitivus (←): in non permanentibus magis dicitur ex hoc fit hoc, quam hoc fit hoc . . . Sed in permanentibus non sic dicitur, 1 phys. 12 g.
- Zu actus permanens → actus sub a & b; zu esse p. → esse; zu forma p. → forma sub b; zu materiale p. → materialis sub a; zu res p. → res.
erlaubnisweise, im Sinne einer Erlaubnis, der Gegensatz zu imperative (←): tenetur non solum permissive, ut primo, sed imperative, Eph. 4. 8.
zweifelhaft, verwirrt, verstört, verlegen: talis homo erit perplexus, th. I. II. 19. 6 ob. 3; vgl. ib. ad 3; II. II. 62. 2 ob. 2; III. 64. 6 ob. 3; 82. 10 ob. 2; 83. 6 ob. 3 & 4; 2 sent. 39. 3. 3 ad 5; 4 sent. 24. 1. 3. 5 ad 1.
- Zu dogma perplexum → dogma.
- Arten des perplexus sind: perplexus simpliciter & p. supposito quodam (th. III. 64. 6 ad 3) = einfachhin oder schlechtweg und in einer gewissen Unterstellung oder beziehungsweise verlegen.
Ausdauer, Beharrlichkeit, der Gegensatz zu mollities (← sub b) und pertinacia (vgl. th. II. II. 138 pr.): perseverantia dupliciter dicitur. Quandoque enim est specialis virtus, et sic est quidam habitus, cuius actus est habere propositum firmiter operandi . . . Alio modo accipitur perseverantia, prout est circumstantia quaedam virtutis designans permanentiam virtutis usque in finem vitae, verit. 24. 13 ad 3; vgl. 2 sent. 29. 1. 3 ad 2; nomen perseverantiae quandoque sumitur pro habitu, quo quis eligit perseverare, quandoque autem pro actu, quo quis perseverat, th. II. II. 137. 1 ad 2; per se (ihrem Wesen nach) autem ad perseverantiam pertinet, ut aliquis perseveret usque ad terminum virtuosi operis, sicut quod miles perseveret usque ad finem certaminis et magnificus usque ad consummationem operis. Sunt autem quaedam virtutes, quarum actus per totam vitam debent durare, sicut fidei, spei et caritatis, quia respiciunt ultimum finem totius vitae humanae. Et ideo respectu harum virtutum, quae sunt principales, non consummatur actus perseverantiae usque ad finem vitae, ib.; vgl. ib. I. II. 109. 10 c.
- Über den Unterschied zwischen der perseverantia und constantia (←) heißt es: perseverantia et constantia conveniunt quidem in fine, quia ad utrumque pertinet firmiter persistere in aliquo bono, differunt autem secundum ea, quae difficultatem afferunt ad persistendum in bono; nam virtus perseverantiae proprie facit firmiter persistere hominem in bono contra difficultatem, quae provenit ex ipsa diuturnitate actus, constantia autem facit firmiter persistere in bono contra difficultatem, quae provenit ex quibuscumque aliis exterioribus impedimentis, ib. II. II. 137. 3 c; vgl. ib. 128. 1 ad 6.
a) Larve, Maske: sumptum est nomen personae a personando eo, quod in tragoediis et comoediis recitatores sibi ponebant quandam larvam ad repraesentandum illum, cuius gesta narrabant decantando, 1 sent. 23. 1. 1 c; vgl. th. I. 29. 3 ob. 2 & ad 2; pot. 9. 3 ob. 1 & ad 1.
b) Rolle, Person, die jemand spielt: ex persona Dei, th. I. 2. 3 a; ex persona diaboli, ib. 63. 3 a; ex persona insipientium, ib. 75. 6 ad 1; ex quorum persona dicitur, ib. I. II. 29. 5 c; quasi ex persona Domini angelus loquebatur, ib. 98. 3 ad 1; vgl. cg. II. 65 & 79; III. 27, 90 & 96.
c) Person, d. i. die vernünftige Einzelsubstanz: persona est rationalis naturae individua substantia, th. I. 29. 1 ob. 1; vgl. pot. 9. 2 ob. 1; in praedicta definitione personae ponitur substantia individua, inquantum significat singulare in genere substantiae, additur autem rationalis naturae, inquantum significat singulare in rationalibus substantiis, th. I. 29. 1 c; vgl. pot. 9. 2 c & ad 7; 1 sent. 29. 1. 1 c; 2 sent. 3. 1. 2 c; quia enim in comoediis et tragoediis repraesentabantur aliqui homines famosi, impositum est hoc nomen persona ad significandum aliquos dignitatem habentes; unde consueverunt dici personae in ecclesiis, quae habent aliquam dignitatem. Propter quod quidam definiunt personam dicentes, quod persona est hypostasis proprietate distincta ad dignitatem pertinente. Et quia magnae dignitatis est, in rationali natura subsistere, ideo omne individuum rationalis naturae dicitur persona, th. I. 29. 3 ad 2; vgl. pot. 8. 4 ad 5; 1 sent. 23. 1. 1 c, 2 ad 1 & 4 c; hypostasis (← sub c) et persona addunt supra rationem essentiae principia individualia, th. I. 29. 2 ad 3; de ratione personae est, quod sit incommunicabilis, ib. 30. 4 ob. 2; hoc autem nomen persona non est impositum ad significandum individuum ex parte naturae, sed ad significandum rem subsistentem in tali natura, ib. c; non quaelibet substantia particularis est hypostasis vel persona, sed quae habet completam naturam speciei, ib. 75. 4 ad 2; vgl. ib. III. 2. 2 ad 3; 3. 1 ad 2; cg. IV. 10, 35, 38 & 41.
- Arten der persona in diesem Sinne sind: 1. persona composita & p. simplex (th. III. 2. 4 c) = die zusammengesetzte (inquantum unum duobus sc. in duabus naturis subsistit, ib.) und die einfache Person Christi (secundum illud, quod est in se, . . . est omnino simplex, ib.). 2. p. coniuncta & p. propria (ib. I. II. 100. 5 c; II. II. 61. 3 c; 64 pr.; cg. III. 128 & 130; IV. 52) = die (mit jemanden) verbundene und die eigene Person (desselben). 3. p. domestica (th. I. II. 105. 4 ob. 1 & c) = die zu einem Hause oder zu einer Familie gehörige Person. 4. p. extranea & p. propinqua (cg. III. 125) = die fremde und die verwandte Person. 5. p. illegitima (4 sent. 37. 2. 2 c; 39 div.) = die ungesetzmäßige oder unrechtmäßige Person. 6. p. infamis (relig. 7 ad 11) = die verrufene Person. 7. p. maior (th. II. II. 149. 4 ob. 1) = die ältere Person. 8. p. particularis sive singularis (ib. I. II. 99. 6 ad 3; II. II. 33. 8 ad 4; 58. 5 c; cg. IV. 52; 2 sent. 11. 1. 2 ad 4) = die einzelne Person, welche zu einer Gemeinschaft von Menschen den Gegensatz bildet. 9. p. perfecta (cg. IV. 26) = die vollkommene Person, so genannt, weil ihr nichts von demjenigen fehlt, was zum Wesen einer Person gehört. 10. p. privata & p. publica (th. I. II. 90. 3 c & ad 2; II. II. 40. 1 c; 64 pr. & 3 c; 4 sent. 12. 3. 1. 4 ad 1; quodl. 8. 4. 7 c; 10. 6. 14 c) = die Privat- oder Einzel- und die öffentliche oder amtliche Person. 11. p. propinqua, → p. extranea. 12. p. propria, → p. coniuncta. 13. p. publica, → p. privata. 14. p. simplex, → p. composita. 15. p. singularis, → p. particularis. 16. p. subsistens (th. I. 37. 1 ob. 2; 40. 1 ad 1) = die für sich existierende Person.
a) persönlich d. i. zu einer Person gehörend, eine Person betreffend, von einer Person ausgehend: ad personalem eorum utilitatem vel gloriam, th. II. II. 102. 3 c.
b) personenhaft, d. i. eine Person ausmachend: personalis id est constituens personam, th. I. 30. 2 ad 1.
- Zu amor personalis → amor sub a.
Persönlichkeit, d. i. diejenige Form oder Seinsbeziehung eines Wesens, durch welche es eine Person (→ persona sub c) ist: forma significata per hoc nomen persona non est essentia vel natura, sed personalitas, th. I. 39. 3 ad 4; vgl. ib. III. 2. 2 ad 3; cg. IV. 35 & 49.
der Person nach, nach Weise einer Person, im Sinne einer solchen: non sit alius personaliter a Patre, cg. IV. 10; non potest personaliter distinguere Filium a Patre, ib.; personaliter unus ab alio divisus est, ib. 52.
- Zu dicere personaliter → dicere sub c; zu sumere p. → sumere sub c; zu unire p. → unire.
mit dem Blicke durchdringend, durchschauend, schauend, beschauend, betrachtend.
- Perspectiva sc. ars sive scientia ist die Optik, ein Teil der Naturwissenschaft: ex principiis geometriae contingit aliquid concludere in alia scientia, puta (z. B.) in perspectiva, th. I. 79. 9 c; dicuntur astrologia et perspectiva species mathematicae (der Mathematik), inquantum principia mathematica applicantur ad materiam naturalem, ib. I. II. 35. 8 c; vgl. 1 anal. 17 f, 21 b & 25 b; 2 phys. 3 h. Perspectivus sc. philosophus ist der Optiker: secundum perspectivos omne, quod videtur, sub angulo videtur, 4 sent. 44. 2. 1. 4 ob. 6; vgl. 1 anal. 15 d; 2 cael. 10 e; 3 meteor. 3 l.
vorübergehend, synonym mit transiens und transitivus (←), der Gegensatz zu manens und permanens (←) .
- Zu accidens pertransiens → accidens sub b.
a) Verkehrung, Umkehrung: propriae naturae confusibilem perversitatem patiatur th. II. II. 94. 3 ad 3; talis perversitas tollit veritatem (Wirklichkeit) sacramenti, ib. III. 64. 10 c.
b) Verkehrtheit, Schlechtigkeit: propter hoc a falsitate praecipue specificatur perversitas iuramenti, quae periurium dicitur, th. II. II. 98. 1 c.
Durchdringlichkeit, Durchsichtigkeit: densitas autem corporis gloriosi pervietatem non tollet, 4 sent. 44. 2. 4. 1 ad 2; color corporis non impedit pervietatem ipsius, ib. 3 ad 2.
a) zugänglich: non potest esse pervius intellectui nostro, 4 sent. 49. 2. 1 ad 3; quae humanae rationi sunt pervia, cg. I. 3.
b) durchdringlich, durchsichtig: partes corporis gloriosi non erunt perviae, 4 sent. 44. 2. 4. 1 ob. 1; comparantur vitro, non quia sint pervia, sed propter hanc similitudinem, ib. ad 2; vgl. ib. 48. 2. 4 c.
a) Bitte, Verlangen: petitio est spei interpretativa, th. II. II. 17. 2 ob. 2; vgl. ib. 3 ob. 2 & 4 ob. 3; cognoscant petitiones ad eos factas, ib. 83. 4 ad 2; vgl. ib. 5 a; 98. 4 c; III. 83. 4 c; 3 sent. 34. 1. 6 c; cuius actus est petitio, eius actus est oratio (Gebet), 4 sent. 15. 4. 1. 1 c.
- Als Arten der petitio gehören hierher: 1. petitio debiti (4 sent. 32. 1. 2. 1 c) = die Bitte oder das Verlangen, die eheliche Pflicht zu erfüllen. 2. p. interpretata sive interpretativa (ib.; quodl. 10. 5. 11 c) = das als Bitte oder Verlangen Ausgelegte.
b) Forderung, Postulat, das αἴτημα des Aristoteles (Anal. post. I. 10, 76. b. 23), d. i. die vorläufige Annahme eines beweisbaren, aber noch nicht bewiesenen Satzes, über welchen derjenige, dem aus diesem Satze etwas bewiesen werden soll, weder pro noch contra eine Meinung besitzt: petitio et suppositio exteriori ratione confirmari possunt, 1 anal. 19 a; si vero ille (sc. addiscens) nec sit eiusdem opinionis neque contrariae, oportet, quod demonstrator hoc ab eo petat, et tunc (die Annahme) dicitur petitio, ib. b; petitio autem est propositio non per se nota, quae non est opinata a discente, sive habeat contrarias opiniones, sive non, ib. 39 a.
- Eine Art der petitio in diesem Sinne ist die petitio principii (2 anal. 3 k; vgl. 4 met. 6 f; Aristoteles: Anal. post. II. 4, 91. a. 36 sq.) = dasjenige Postulat, welches mittels eines Beweises in seiner Wahrheit erst dargetan werden soll und in dem Prinzip oder Ausgangspunkt dieses Beweises schon als wahr angenommen wird.
a) Erscheinung, synonym mit phantasma (← sub a) und visio (← sub b): φῶς in Graeco idem est, quod lux, et inde venit φάνος, quod est apparitio vel illuminatio et phantasia, 3 anim. 6 c; vgl. ib. 4 h & 16 a; dicendum est de phantasia lactis id est de apparitione lactei circuli, 1 meteor. 3 a.
b) Einbildung, Phantasiebild, d. i. Vorstellung eines Dinges in dessen Abwesenheit, gleichbedeutend mit imaginatio (← sub a), phantasma (← sub b) und theorema (← sub a): phantasiae immanent id est perseverant etiam abeuntibus sensibilibus et sunt eis similes secundum actum, unde sicut sensus secundum actum movet appetitum ad praesentiam sensibilis, ita et phantasia in absentia sensibilis, 3 anim. 6 d; in nostra phantasia est phantasia seu forma repraesentans hunc hominem, secundum quod fuit in aliquo sensu exteriori, log. I. 1; non esse phantasiam id est visionem, 1 meteor. 9 c; si tamen phantasia est idem cum imaginatione, ut videtur, 2 anim. 6 b; phantasia est quidam motus (← sub b) sensitivae partis (sc. animae, → pars sub a), factus a sensu secundum actum (sive in actu), d. i. von dem Sinne, insofern er tätig ist, 8 phys. 6 e; vgl. th. I. 12. 3 ob. 3; 111. 3 ob. 1; 2 anim. 4 b; 3 anim. 6 a; phantasia autem ad vim imaginativam pertinet, th. I. 54. 5 ob. 3; passio phantasiae est in nobis, cum volumus, 3 anim. 4 i; falsitas non est propria sensui, sed phantasiae, th. I. 17. 2 ob. 2; vgl. 3 anim. 5 f; removet futuri mali phantasiam, th. I. II. 42. 2 c; vgl. ib. 4 c.
- Als Arten der phantasia gehören hierher: phantasia determinata & ph. indeterminata (2 anim. 4 b & 6 b; 3 anim. 5 e & 16 b; sensu 1 c) = das bestimmte und das unbestimmte Phantasiebild.
c) Einbildungskraft, Phantasievermögen, d. i. das Vermögen, sich ein Ding in seiner Abwesenheit vorzustellen, ebenfalls synonym mit imaginatio (← sub b): sicut sub intellectu phantasiam comprehendit (vgl. intellectus sub b), ita et phantasiam usque ad intellectum extendit, sequens nominis rationem (Bedeutung); nam phantasia apparitio quaedam est, apparet autem aliquid et secundum sensum et secundum rationem, 3 anim. 16 a; memoria et phantasia non debent poni aliae potentiae praeter sensum, th. I. 78. 4 ob. 3; vgl. cg. II. 44 & 73; 2 anim. 4 b; phantasia etiam habet suam operationem in absentia sensibilium, ut ratio et intellectus, 3 anim. 16 a; sensibile imprimit suam similitudinem in sensu et huius similitudo remanet in phantasia etiam sensibili abeunte, mem. 3 b; motus, qui fit a sensibili in sensum, imprimit in phantasia quasi quandam figuram sensibilem, quae manet sensibili abeunte ad modum, quo illi, qui sigillant cum anulis, imprimunt figuram quandam in cera, quae remanet etiam sigillo vel anulo remoto, ib.; ad harum autem formarum retentionem aut conservationem ordinatur phantasia sive imaginatio, quae idem sunt; est enim phantasia sive imaginatio quasi thesaurus quidam formarum per sensum acceptarum, th. I. 78. 4 c; vgl. mem. 2 d.
- Über den Unterschied zwischen phantasia & memoria → memoria sub b.
- Arten der phantasia in diesem Sinne sind: 1. phantasia proterva (th. I. 54. 5 ob. 3; 2 sent. 7. 2. 1 ad 1; qu. anim. 19 ad 8; vgl. nom. 4. 19) = die schamlose Einbildungskraft. 2. ph. rationalis & ph. sensibilis (3 anim. 16 a), die Übersetzung der aristotelischen Ausdrücke φαντασία λογιστικὴ καὶ αἰσθητική (De anima III. 10, 433. b. 29) = die vernünftige oder übersinnliche und die sinnliche Einbildungskraft. 3. ph. sensibilis, → ph. rationalis.
a) Erscheinung, Scheingestalt, Gespenst, synonym mit phantasia (← sub a) und visio (← sub b): fuerunt opera satanae, phantasmata non fuerunt, th. I. 114. 4 c; sacra Scriptura expresse phantasmatis suspicionem excludit, cg. IV. 29; vgl. ib. 55; phantasmatibus id est apparitionibus ignitis, 1 meteor. 1 c; vgl. ib. 8 a; dicitur nobis fieri aliquod phantasma id est aliquid apparibile, 3 anim. 5 b.
b) Einbildung, Phantasiebild, d. i. Vorstellung eines Dinges in dessen Abwesenheit, synonym mit imaginatio (← sub a), phantasia (← sub b) und theorema (← sub a): sicut enim sentiens movetur sensibilibus, ita in phantasiando movetur a quibusdam apparentibus, quae dicuntur phantasmata, 3 anim. 6 a; ipsum phantasma est similitudo rei particularis, th. I. 84. 7 ad 2; vgl. ib. 85. 1 ad 3; cg. I. 55; II. 77; mem. 2 b; (phantasmata) comparantur ad intellectum possibilem (→ intellectus sub c) ut colores ad visum, ad intellectum autem agentem (≈) ut colores ad lumen, th. I. 54. 4 a; vgl. cg. II. 80; III. 41 & 43; 3 anim. 10 a; (phantasma), quod per actum imaginationis repraesentatur intellectui, 1 sent. 3. 4. 3 c; indiget etiam anima ad intelligendum virtutibus praeparantibus phantasmata ad hoc, quod fiant intelligibilia actu (in Wirklichkeit), scilicet virtute cogitativa et memorativa, cg. II. 80; vgl. ib. 73.
- Als Arten des phantasma gehören hierher: phantasma distortum sive inordinatum & ph. ordinatum (th. I. 84. 8 ad 2) = das verzerrte oder ungeordnete und das geordnete oder geregelte Phantasiebild.
- Anima intellectiva non potest intelligere sine phantasmatibus, → intelligere sub a. Anima non potest intelligere sine phantasmate, ≈ . Intelligere nostrum non est sine phantasmate, ≈ . Nequaquam sine phantasmate intelligit anima, ≈ . Nihil sine phantasmate intelligit anima, ≈ . Non contingit intelligere sine phantasmate, ≈ . Quamdiu est anima in corpore, non potest intelligere sine phantasmate, ≈ . Ratione naturali sine phantasmate nihil intelligit anima, ≈ .
einbildend, sinnlich vorstellend, eingebildet, scheinbar: vel etiam aliqua phantastica illusio, quae est principium errandi, th. II. II. 11. 1 ad 3.
- Phantasticum sc. principium (th. I. 78. 4 ob. 3 & ad 3; vgl. cg. II. 60; mem. 2 d) = das Prinzip der sinnlichen Vorstellung oder die Einbildungskraft, synonym mit phantasia (← sub c) und potentia sive vis phantastica (vgl. mal. 16. 11 ob. 7 & ad 7).
philosophischer Lehrsatz, philosophisches Problem, philosophische Betrachtung: dogmata autem philosophorum dicuntur philosophemata, 1 cael. 21 h; philosophema id est philosophiae consideratio vel philosophandi occasio, 2 cael. 22 a.
- Philosophema encyclium (1 cael. 21 h) = der zum Kreis des gewöhnlichen Wissens gehörende philosophische Lehrsatz.
Philosophie, d. i. Liebe zur Weisheit (vgl. philosophus sub a): nomen sapientiae (immutatum est) in nomen philosophiae, 1 rhet. 3 a; studium philosophiae non est ad hoc, quod sciatur, quid homines senserint, sed qualiter se habeat veritas rerum, 1 cael. 22 f; cum fere totius philosophiae consideratio ad Dei cognitionem ordinetur, cg. I. 4; secundum diversa rerum genera diversae partes philosophiae inveniuntur, ib. II. 4; vgl. 4 met. 2 e.
- Arten oder Teile der philosophia sind: 1. philosophia divina (nom. 3. 1) = die Philosophie über Gott oder die natürliche Theologie. 2. ph. mathematica (2 phys. 11 c; vgl. ib. 3 b) = die Mathematik. 3. ph. moralis (cg. II. 60; 4 sent. 33. 2. 2. 3 ad 2; 1 anal. 44 i; 1 eth. 1 a) = die Sittenlehre. 4. ph. naturalis sive physica (verit. 14. 8 ad 16; 1 anal. 12 e & 44 i; 1 phys. 1 a; 2 phys. 3 c & 11 c; 3 phys. 6 b; 2 cael. 15 a; 3 cael. 2 b; 4 met. 5 c; 1 eth. 1 a) = die Naturphilosophie oder Physik. 5. ph. physica, → ph. naturalis. 6. ph. practica & ph. theorica (trin. 2. 1. 1 ad 3 & 4) = die praktische und theoretische oder spekulative Philosophie. 7. ph. prima & ph. secunda (cg. I. 1 & 70; II. 4; III. 25; 1 anal. 44 i; 1 phys. 15 g; 2 phys. 11 c; 3 cael. 2 b; 1 met. pr.; 2 met. 1 a; 4 met. 5 e; 6 met. 1 g & k; 7 met. 11 k) = die erste (inquantum primas rerum causas considerat, 1 met. pr.; vgl. ib. 1 n) und die zweite Philosophie oder die Metaphysik und die Physik. 8. ph. rationalis (pot. 1. 3 ad 3; 1 anal. 1 a; 1 eth. 1 a) = die Vernunftphilosophie oder die Logik (quae non solum rationalis est ex hoc, quod est secundum rationem, quod est omnibus artibus commune, sed etiam ex hoc, quod est circa ipsum actum rationis sicut circa propriam materiam, 1 anal. 1 a). 9. ph. secunda, → ph. prima. 10. ph. theorica, → ph. practica.
philosophisch; vgl. philosophus sub a.
a) Philosoph, Weisheitsbeflissener: cum enim antiqui studio sapientiae insistentes sophistae id est sapientes vocarentur, Pythagoras interrogatus, quid se esse profiteretur, noluit se sapientem nominare, sicut sui antecessores, quia hoc praesumptuosum videbatur esse, sed vocavit se philosophum id est amatorem sapientiae, et exinde nomen sapientis immutatum est in nomen philosophi, . . . Quod etiam nomen ad propositum aliquid facit, nam ille videtur sapientiae amator, qui sapientiam non propter aliud, sed propter seipsam quaerit; qui enim aliquid propter alterum quaerit, magis hoc amat, propter quod quaerit, quam quod quaerit, 1 met. 3 a; philosophis, qui profitentur se inquisitores esse veritatis, 1 cael. 22 d; vgl. cg. I. 3; II. 4 & 16; usur. 1.
- Arten des philosophus in diesem Sinne sind: 1. philosophus mathematicus (2 phys. 3 a & b) = der Mathematiker. 2. ph. moralis (th. I. II. 71. 6 ad 5) = der Sittenlehrer. 3. ph. naturalis (cg. I. 20; II. 37; III. 84; 2 phys. 2 a, 3 a & 5 a; 3 phys. 6 b, 7 b, 8 a & 9 a; 1 gener. 6 c; 2 meteor. 1 b; 1 anim. 1 d & 2 a) = der Naturphilosoph oder Physiker. 4. ph. primus (cg. II. 37) = der erste Philosoph (vgl. philosophia prima) oder der Metaphysiker. 5. ph. probabilior (th. I. 46. 2 ob. 1) = der etwas wahrscheinlicher machende Philosoph, d. i. ein Anhänger der unter dem Namen der neuern Akademie bekannten Philosophenschule.
b) der Philosoph schlechtweg, nämlich Aristoteles: quod Philosophus attribuit primis demonstrationis principiis. th. I. 2. 1 ob. 2.
phlegmatisch, schleimig.
- Zu homo phlegmaticus → homo.
a) ehrliebend, auf seine Ehre etwas haltend: Quandoque enim laudamus hominem ex eo, quod est philotimus. Consuevimus enim dicere, aliquem laudantes, quod est homo curans de honore suo, et sic virtuosum ipsum vocamus philotimum, 2 eth. 9 b.
b) ehrsüchtig, ehrgeizig: ille autem, qui superabundat in desiderio honoris, vocatur philotimus, id est amator honoris, 2 eth. 9 b.
auf naturwissenschaftliche Weise, im Sinne der Physik, synonym mit naturaliter (← sub b), der Gegensatz zu logice (←): physice id est naturaliter, attendentes rebus sensibilibus, 1 gener. 3 h.
a) physisch, d. i. zu einem Naturwesen oder zum All der Naturwesen gehörend, sich auf das eine oder andre beziehend, synonym mit naturalis (← sub a).
b) physikalisch, naturwissenschaftlich, synonym mit naturalis (← sub b).
- Physica sc. philosophia sive scientia (th. II. II. 48. 1 c; 1 anal. 41 b; 2 phys. 3 c; 6 met. 1 l) = die Naturphilosophie oder die Naturwissenschaft (quae est de corpore mobili, 1 anal. 41 b; vgl. 1 phys. 1 a). Physicus sc. philosophus (cg. II. 56; 1 anal. 25 e; 1 phys. 2 b & 8 a; 8 phys. 2 a; 1 anim. 2 a & e; usur. 1) = der Naturphilosoph oder auch schlechtweg der Philosoph.
c) zu der Schrift des Aristoteles φυσικὴ ἀκρόασις gehörig: hic autem est liber Physicorum, qui etiam dicitur de physico sive de naturali auditu, quia per modum doctrinae ad audientes traditus fuit, 1 phys. 1 a; vgl. th. I. 7. 1 ob. 1; cg. I. 4; 1 gener. pr.; 1 meteor. 1 a & 17 g; 1 met. 1 a.
a) Zärtlichkeit, d. i. diejenige Tugend, der zufolge man den Eltern und dem Vaterlande die schuldige Verehrung und Liebe zollt: pietas est, per quam redditur debitum parentibus vel patriae, th. I. II. 60. 3 c; nomen pietatis importat (bedeutet) reverentiam, quam habemus ad patrem et ad patriam, ib. 68. 4 ad 2; hoc autem principium respicit pietas, inquantum parentibus et patriae et his, qui ad haec ordinantur, officium et cultum impendit, ib. II. II. 101. 3 c; pietas est quaedam protestatio caritatis, quam quis habet ad parentes et ad patriam, ib. ad 1; vgl. ib. 80. 1 c; 101. 1 c; 121. 1 c & ad 1; cg. III. 119.
- Über den Unterschied zwischen pietas und observantia (← sub b) heißt es: Personis in dignitate constitutis potest aliquid exhiberi dupliciter. Uno modo in ordine ad bonum commune, puta (z. B.) cum aliquis eis servit in administratione reipublicae, et hoc iam non pertinet ad observantiam, sed ad pietatem, quae cultum exhibet non solum patri, sed etiam patriae; alio modo exhibetur aliquid personis in dignitate constitutis pertinens specialiter ad personalem eorum utilitatem vel gloriam, et hoc proprie pertinet ad observantiam, secundum quod a pietate distinguitur. Et ideo comparatio observantiae ad pietatem necesse est quod attendatur secundum diversas habitudines diversarum personarum ad nos, quas respicit utraque virtus . . . Et secundum hoc pietas observantiae praeeminet, inquantum cultum reddit personis, magis coniunctis, quibus magis obligamur, th. II. II. 102. 3 c.
b) Frömmigkeit, Gottseligkeit, d. i. die Tugend der kindlichen Verehrung und Liebe Gottes, synonym mit religio (← sub a): nomen pietatis etiam ad divinum cultum refertur, th. II. II. 101. 1 ad 1; vgl. ib. c & 3 ad 2; pietas, secundum quam cultum et officium exhibemus Deo ut patri, ib. 121. 1 c; unde convenienter, quod Deo parenti omnium honor exhibeatur, pietas esse videtur, cg. III. 119; vgl. ib. I. 1; 3 sent. 34. 3. 2. 1 c.
- Zu donum pietatis → donum sub b.
- Der Akt der pietas, insofern er die Seele vervollkommnet, ist eine beatitudo (← sub b); vgl. fructus sub b.
c) barmherzige Liebe: more vulgi nomen pietatis etiam in operibus misericordiae frequentatur, th. II. II. 101. 1 ad 2; vgl. ib. I. II. 64. 4 c; cg. I. 2; 3 sent. 34. 3. 2. 1 ad 2; 4 sent. 15. 2. 1. 3 ad 1.
Pflanze: vita in plantis est occulta, quia carent motu locali et sensu, quibus animatum ab inanimato maxime distinguitur, th. I. 69. 2 ad 1; vgl. ib. 72. 1 ad 1; 92. 1 c; 3 sent. 3. 2. 1 c; 4 sent. 48. 2. 5 c; plantae producunt folia gratia fructuum, et radices sunt in plantis non sursum, sed deorsum, ut accipiant nutrimentum a terra, 2 phys. 13 d; vgl. 2 cael. 2 e; in plantis et animalibus . . . nullo certiori iudicio diversitas specierum diiudicari potest, quam diversitate figurarum, 7 phys. 5 d; animalia et plantae et alia huiusmodi sunt secundariae partes eius (sc. universi), quae magis pertinent ad bene esse ipsius, quam ad primam eius integritatem, 1 cael. 3 a; vgl. 2 cael. 1 a; conservationem autem vitae consequitur planta per actum nutritivae partis, 2 cael. 18 f; animalia et plantae patiuntur statum et senectutem non successive secundum diversas partes, sed simul secundum totum, 1 meteor. 17 b.
- Zu anima plantae → anima sub a; zu vita p. → vita sub a.
Mehrheit, der Gegensatz zu unitas (←): pluralitas vel circuit omnia genera, trin. 1. 2. 1 ob. 3; utrumque pluralitatem includit, regim. 4. 1; opponitur autem unitati pluralitas, 1 perih. 8 d.
- Arten der pluralitas sind: 1. pluralitas enuntiationis (ib.) = die Mehrheit der Aussage oder des Satzes. 2. p. materialis (th. I. 47. 3 ad 2) = die Mehrheit der Materie nach. 3. p. personarum (ib. 30 pr.; 1 sent. 2. 1. 5 c) = die Mehrheit der Personen. 4. p. rationis & p. realis (th. I. 15. 2 ob. 4; 1 sent. 2. 1. 5 c) = die Mehrheit im Denken der Vernunft und die Mehrheit außerhalb desselben. 5. p. realis, → p. rationis.
mehr, der Gegensatz zu unus (←): plura dicitur aliquid ex hoc, quod est divisibile vel divisum, trin. 1. 2. 1 c.
- Plures numero (cg. II. 75) = der Zahl oder dem Individuum nach mehrere. In plus esse (th. I. II. 21. 1 c & 2 c; 31. 3 c; cg. II. 54; pot. 7. 3 ob. 6; 2 perih. 2 c; 2 anal. 13 b), das aristotelische ἐπὶ πλέον ὑπάρχειν (Anal. post. II. 13, 96. a. 25) = über mehr sich erstrecken, weiter reichen, eine größere Geltung haben (in plus esse dicuntur, quaecumque universaliter insunt alicui, non tamen ei soli, sed etiam alii, 2 anal. 13 b). Ut in pluribus (th. I. 81. 2 c; I. II. 71. 2 ob. 3), gleichbedeutend mit ut plurimum (cg. III. 85) = als in den meisten Fällen oder meistenteils; vgl. ut sub c.
- Ad id, quod potest fieri per unum, superfluum esset plura ponere, → fieri. Nominibus utendum est ut plures sive secundum quod plures utuntur, → nomen sub a. Non est faciendum per plura, quod bene potest fieri per unum, → fieri. Quod fieri potest per pauciora, superfluum est, si fiat per plura, ≈ . Quod potest compleri per pauciora principia, non fit per plura, ≈ .
Strafe, synonym mit poenalitas (← sub b): poena vero (consistit) in privatione alicuius eorum, quibus utitur voluntas, th. I. 48. 6 c; est autem de ratione poenae (zum Wesen der Strafe gehört es aber), quod sit contraria voluntati, et quod sit afflictiva, et quod pro aliqua culpa inferatur, ib. I. II. 46. 6 ad 2; vgl. cg. III. 141; mal. 1. 4 c.
- Über den Unterschied zwischen poena und culpa (←) heißt es: de ratione poenae est, quod noceat agenti in seipso, sed de ratione culpae est, quod noceat agenti in sua actione, th. I. 48. 5 ad 4; de ratione culpae est, quod sit secundum voluntatem, de ratione autem poenae est, quod sit contra voluntatem, mal. 1. 4 c; poena opponitur bono agentis, culpa autem bono actionis, ib. 5 ob. 2.
- Arten der poena sind: 1. poena aeterna sive perpetua & p. temporalis (th. I. II. 72. 5 ob. 1; 87. 5 ob. 2 & c; II. II. 10. 9 ad 2; cg. III. 144; IV. 72 & 92; 2 sent. 42. 1. 5 c; 3 sent. 19. 1. 2. 1 ad 1 & 2 c; 4 sent. 20. 1. 2. 1 ob. 1; 46. 1. 3 c; mal. 4. 8 ad 7) = die ewige oder immer währende und die zeitliche d. i. eine Zeit lang dauernde oder ein zeitliches Gut raubende Strafe (vgl. 3 sent. 19. 1. 2. 2 c). 2. p. afflictiva sive sensus & p. damni (th. I. II. 87. 4 c; II. II. 79. 4 ad 4; cg. III. 145; IV. 90; mal. 5. 2 c; 2 Thess. 1. 2) = die (den Körper) schmerzende Strafe oder die Strafe für die Sinne und die Strafe des Verlustes (est enim amissio infiniti boni, scilicet Dei, th. I. II. 87. 4 c; sive carentia visionis divinae, mal. 5. 2 c). 3. p. aliena & p. propria (4 sent. 14. 2. 1. 2 ob. 3; 20. 1. 2. 3 c) = die fremde und die eigene Strafe. 4. p. capitalis sive capitis sive mortis (th. I. II. 84. 3 c; II. II. 66. 6 ad 2; 99. 4 c; 5 eth. 16 g) = die den Kopf kostende oder die Todesstrafe. 5. p. capitis, → p. capitalis. 6. p. concomitans peccatum & p. consequens ex peccato sive taxata pro peccato (2 sent. 27. 1. 5 c; 33. 1. 2 c; 4 sent. 2. 1. 1. 3 c; 17. 2. 4. 1 ad 5; mal. 1. 4 ad 5; 5. 4 c & ad 3 & 4) = die die Sünde begleitende (ut conscientiae remorsus et huiusmodi, 2 sent. 27. 1. 5 c) und die aus ihr folgende oder für sie auferlegte Strafe (quae infligitur exterius a iudice Deo vel homine, ib.). 7. p. condemnans sive ex toto exterminans & p. purgatoria (cg. III. 158; IV. 91; 4 sent. 17. 3. 5. 2 c; qu. anim. 21 ad 20) = die verdammende oder gänzlich verbannende und die reinigende Strafe, m. a. W. die Strafe, welche bloß ad ultimam sive finalem damnationem (qu. anim. 21 ad 20), und diejenige, welche ad purgationem vel emendationem vitiorum (ib.; cg. III. 144) verhängt wird. 8. p. consequens ex peccato, → p. concomitans peccatum. 9. p. corporalis & p. spiritualis (th. I. II. 42. 1 c; 87. 8 c & ad 1; II. II. 10. 9 ad 2; cg. IV. 52; mal. 1. 4 c; 4. 8 ad 6; 4 sent. 46. 1. 2. 3 c) = die körperliche und die geistige Strafe. 10. p. damni, → p. afflictiva. 11. p. essentialis & p. secundaria (mal. 2. 2 ad 8) = die wesentliche oder hauptsächliche und die untergeordnete Strafe. 12. p. ex necessitate inflicta & p. voluntarie assumpta (Ps. 24 m; vgl. th. I. II. 87. 8 c; 4 sent. 21. 1. 1. 4 c) = die aus Notwendigkeit verhängte und die freiwilligerweise sich auferlegte Strafe. 13. p. ex toto exterminans, → p. condemnans. 14. p. finita & p. infinita (th. I. II. 87. 4 c) = die begrenzte oder endliche und die unbegrenzte oder unendliche Strafe. 15. p. infernalis sive inferni, p. limbi & p. purgatorii (3 sent. 19. 1. 2. 1 ad 3; 4 sent. 15. 1. 3. 5 ob. 1 & 2 & c; 45. 2. 2. 1 ad 2) = die Strafe der Hölle, die der Vorhölle und die des Fegfeuers. 16. p. inferni, → p. infernalis. 17. p. infinita, → p. finita. 18. p. limbi, → p. infernalis. 19. p. medicinalis & p. retributiva sive satisfactoria (th. I. II. 87. 3 ad 2, 6 c, 7 c & 8 c; II. II. 39. 4 ad 3; 66. 6 ad 2; 4 sent. 20. 1. 2. 3 c) = die heilsame oder heilende (poenae . . . inferuntur ad emendationem vitiorum, unde sicut medicinae quaedam sunt, cg. III. 144) und die vergeltende oder (der vergeltenden Gerechtigkeit) genugtuende Strafe. 20. p. mortis, → p. capitalis. 21. p. ordinata (2 sent. 32. 2. 1 c) = die geordnete Strafe. 22. p. pecuniaria (th. I. II. 105. 4 ad 3) = die Geldstrafe. 23. p. perpetua, → p. aeterna. 24. p. purgatoria, → p. condemnans. 25. p. purgatorii, → p. infernalis. 26. p. retributiva, → p. medicinalis. 27. p. satisfactoria, ≈ . 28. p. secundaria, → p. essentialis. 29. p. sensibilis (ib. I. 48. 6 c; 64. 4 ad 3; cg. III. 146; 2 sent. 33. 2. 1 c & ad 3; 4 sent. 16. 1. 2. 3 c) = die sinnliche oder in dem Verluste sinnlicher Güter bestehende Strafe. 30. p. sensus, → p. damni. 31. p. spiritualis, → p. corporalis. 32. p. talionis (4 sent. 41. 1. 5. 2 ad 1) = die Strafe der gleichen Wiedervergeltung. 33. p. taxata pro peccato, → p. concomitans peccatum. 34. p. temporalis, → p. aeterna. 35. p. voluntarie assumpta, → p. ex necessitate inflicta.
zur Strafe gehörig, als Strafe auferlegt, etwas von Strafe seiend: ex hoc aliquid poenale est, quod voluntati adversatur, 2 sent. 41. 2. 2 ad 5; vgl. 4 sent. 46. 1. 2. 3 c; th. I. 48. 5 ob. 4; 95. 4 ad 2; I. II. 87. 7 c; cg. III. 141.
- Zu defectus poenalis → defectus sub b; zu locus p. → locus sub a; zu malum p. → malus sub c; zu opus p. → opus sub d.
a) Strafbarkeit, Strafcharakter: ordinatur contra poenalitatem malitiae, th. III. 65. 1 c; sicut in satisfactione consideratur poenalitas, 4 sent. 15. 1. 4. 1 ad 2.
b) Strafe, synonym mit poena (←): multiplicibus poenalitatibus ex parte corporis, th. I. II. 5. 3 c; ad hoc consequuntur omnes poenalitates, ib. 87. 7 c; vgl. ib. III. 69. 3 ob. 1-3 & c; cg. IV. 55.
a) Buße, Reue: poenitentia est quaedam virtus respiciens peccatum prius commissum, th. I. 95. 3 ob. 3; poenitentia . . . est dolor de peccato commisso, ib. c; poenitentia, de qua nunc loquimur, vel est virtus vel actus virtutis, ib. III. 85. 1 c; vgl. ib. 2 c; poenitentia non habet, quod sit virtus specialis, ex hoc solo, quod dolet de malo perpetrato (ad hoc enim sufficeret caritas), sed ex eo, quod poenitens dolet de peccato commisso, in quantum est offensa Dei, cum emendationis proposito, ib. 3 c; vgl. ib. 4 c; 90. 4 c; 4 sent. 14. 1. 3. 4 c; 16. 1. 2. 2 c.
- Arten der poenitentia in diesem Sinne sind: 1. poenitentia ante baptismum, p. mortalium & p. venialium (th. III. 90. 4 ob. 1) = die Buße vor Empfang der Taufe (quae est immutatio poenitentis per regenerationem in novam vitam, ib. c), die Buße für Todsünden post baptismum (quae est immutatio poenitentis per reformationem vitae praeteritae iam corruptae, ib.) und die für lässliche Sünden (quae est immutatio poenitentis in perfectiorem operationem vitae, ib.). 2. p. exterior & p. interior (ib. 84. 8 c) = die äußere (qua quis exteriora signa doloris ostendit et verbotenus peccata sua confitetur sacerdoti absolventi et iuxta eius arbitrium satisfacit, ib.) und die innere Buße (qua quis dolet de peccato commisso, ib.). 3. p. interior, → p. exterior. 4. p. mortalium, → p. ante baptismum. 5. p. publica (ib. 89. 3 ad 3; 4 sent. 14. 1. 5. 1 c) = die öffentliche Buße. 6. p. solemnis (th. III. 84. 10 ad 2; 4 sent. 14. 1. 5. 1 c 3 c) = die feierliche Buße, unter welcher zuweilen (vgl. 4 sent. 14. 1. 5. 3 c) die öffentliche zu verstehen ist.
b) Bußsakrament, synonym mit sacramentum poenitentiae (→ sacramentum sub b): poenitentia potest considerari, inquantum est sacramentum, 4 sent. 14. 2. 1. 1 c; cum poenitentia sit secunda tabula post naufragium, th. I. 20. 4 ob. 4; vgl. ib. III. 84. 6 c; 4 sent. 14. 1. 2. 4 c; loco huius in spirituali vita est poenitentia, th. III. 65. 1 c; vgl. ib. 3 c; cg. IV. 71, 72 & 91. Integrierende Teile der poenitentia in diesem Sinne sind: contritio, confessio und satisfactio (←) ; vgl. th. III. 90. 2 c & 3 c; cg. IV. 72.
a) Staatsform, Staatswesen, Staat, synonym mit regimen (←) und respublica (← sub a): restat considerare, utrum sit una politia tantum, vel plures, et si sunt plures, quot et quae omnes sint, et quomodo adinvicem differant, 3 pol. 5 a; politia nihil est aliud, quam ordo dominantium in civitate, ib. 6 b.
- Als Arten der politia gehören hierher: 1. politia aristocratica, p. oligarchica & p. democratica (5 eth. 2 a & b) = der aristokratische (in qua aliqui propter virtutem principantur, ib. b), der oligarchische (in qua aliqui pauci principantur propter divitias vel potentiam, ib.) und der demokratische Staat (in qua populus totus vult dominari, ib. a). 2. p. corrupta sive perversa sive vitiata sive iniusta sive iniqua & p. iusta sive recta (ib. b; 8 eth. 11 b, k & n; 3 pol. 5 c & g, 6 a & b) = der ausgeartete oder verdorbene oder ungerechte (quando principantur ad propriam utilitatem eorum, qui dominantur, sive sit unus, sive pauci, sive plures, 3 pol. 6 b) und der gerechte oder recht beschaffene Staat (quando principantur ad utilitatem communem, ib.; vgl. 5 eth. 2 b). 3. p. democratica, → p. aristocratica. 4. p. iniqua, → p. corrupta. 5. p. iniusta, ≈ . 6. p. iusta, ≈ . 7. p. oligarchica, → p. aristocratica. 8. p. perversa, → p. corrupta. 9. p. recta, ≈ . 10. p. vitiata, ≈ .
b) Vielherrschaft, Regierung mehrerer: si autem (regimen gubernatur) per multos, veluti per consules, dictatorem et tribunos, sicut in processu temporis in eadem contigit urbe, postea vero senatores, ut historiae narrant, tale regimen politiam appellant a πόλις, quod est pluralitas sive civitas, quia hoc regimen proprie ad civitates pertinet, regim. 4. 1; vgl. ib. 1. 1.
in staatlicher Hinsicht, mit Beziehung auf den Staat: secundo (subditur humana natura) ordini exterioris hominis (←) gubernantis . . . politice, th. I. II. 87. 1 c.
a) bürgerlich, einen Bürger betreffend, einem solchen entsprechend, synonym mit civilis (← sub a).
b) politisch, staatlich, gesellschaftlich, synonym mit civilis (← sub b) und socialis (←): politicum tribus modis dicitur. Uno modo, secundum quod respicit civilem vitam; et sic omnes virtutes morales quandoque dicuntur politicae. Alio modo, secundum quod in vita civili ex civili ordinatione dirigitur quis, et hoc modo dicitur etiam iustitia particularis politica, inquantum dirigit in commutationibus secundum civilia statuta, . . . Tertio modo dicitur politicum a vita civili et civilibus statutis, et ulterius ex intentione communis boni, et sic politicum pertinet ad iustitiam legalem, 3 sent. 33. 3. 4. 5 ad 3; huiusmodi exemplum in politicis considerari potest, cg. III. 98; vgl. ib. 130.
- Politica bezeichnet, wenn ars sive doctrina sive scientia zu ergänzen ist (z. B. cg. III. 81; 1 eth. 1 a, 2 e & 5 a & b), die Staatslehre oder Staatswissenschaft d. i. denjenigen Teil der philosophia moralis, quae considerat operationes multitudinis civilis (1 eth. 1 a), wenn man aber virtus zu ergänzen hat (z. B. 6 eth. 7 b & c), so bezeichnet es die staatliche oder bürgerliche Tugend, welche in der recta ratio (← sub e) rerum agibilium circa bona vel mala totius multitudinis civilis (ib. b) besteht. Politicus sc. homo (cg. III. 76; 1 eth. 19 c) = der Politiker oder Staatsmann.
- Homo est naturaliter sive secundum suam naturam animal politicum, → homo.
c) Politica, die Staatslehre des Aristoteles: circa doctrinam politicam, quam Aristoteles in hoc libro tradit, 1 pol. 1 a, ut Philosophus dicit in I. Polit., th. I. II. 87. 3 ob. 2; unde etiam in Politicis dicit Philosophus, virt. 1. 4 ad 11; ut dicitur in I. Politicae, 1 perih. 2 a.
a) setzen, stellen, legen: nomen individuum ponitur in definitione personae, th. I. 29. 1 ad 3.
- Als Arten des ponere gehören hierher: 1. ponere in numerum (2 anal. 1 b, c & g), das aristotelische εἰς ἀριθμὸν τιθέναι (Anal. post. II. 1, 89. b. 25) = in die Zahl oder Mehrheit setzen, zusammensetzen (quaestio quasi composita vel in numerum ponens, quia videlicet quaeritur de compositione duorum, 2 anal. 1 b). 2. p. in obliquo & p. in recto (th. I. 29. 4 c; 1 perih. 4 a; 1 anal. 10 a) = etwas in einen Beugungsfall und in den Nominativ setzen. 3. p. in recto, → p. in obliquo.
b) hinsetzen, hinstellen: procedamus ad ponendum rationes, cg. I. 13; primo autem ponemus rationes, ib.; essentia creaturae posita, verit. 21. 1 ad 1; quae ponitur in definitione propositionis, 1 anal. 5 d; ponitur enim ab arithmetico definitio unitatis tamquam quoddam principium, ib. f.
- Arten des ponere in diesem Sinne sind: 1. ponere adversative & p. exceptive (1 sent. 21 exp.) = etwas im Sinne der Entgegensetzung und in dem der Ausnehmung hinsetzen. 2. p. causaliter & p. consecutive (th. I. II. 79. 1 ad 2) = etwas im Sinne einer Ursache und in dem einer Folge hinsetzen. 3. p. consecutive, → p. causaliter. 4. p. distincte (1 phys. 1 d) = etwas mit Bestimmtheit hinsetzen. 5. p. exceptive, → p. adversative. 6. p. explicite & p. implicite (th. I. 36. 2 ad 2; pot. 8. 4 ad 3) = etwas auseinandergefalteter- oder entwickelterweise und eingefalteter- oder eingewickelterweise hinsetzen. 7. p. implicite, → p. explicite. 8. p. in actu & p. in potentia (pot. 8. 4 ad 3) = etwas im Zustande der Wirklichkeit und im Zustande der Möglichkeit hinsetzen. 9. p. in potentia, → p. in actu.
- Posita actione sequitur effectus, → actio sub a. Posita causa ponitur effectus, → causa sub b. Posita causa sufficienti ponitur effectus, ≈ . Posita causa sufficienti necesse est effectum poni, ≈ . Posita causa sufficienti nihil aliud requiritur ad effectum inducendum sive nihil aliud videtur esse necessarium ad effectum, ≈ . Posito toto necesse est poni partem, → totus sub a.
c) ansetzen, aufstellen, behaupten, das Gegenteil von removere (←): ponentibus, Deum non esse, th. I. 2. 1 ad 2; ponitur circa suppositum importatum (ausgedrückt) per nomen substantivum, ib. 39. 5 ad 5; temperantia ponitur virtus principalis, ib. II. II. 141. 7 c; vgl. cg. I. 1 & 11; II. 29 & 33; 1 sent. 40. 1. 1 c; mal. 16. 1 c; 8 phys. 16 c.
- Ponere sub disiunctione (th. III. 75. 3 c) = nach Weise einer Trennung behaupten.
d) festsetzen, aufstellen, bestimmen: non autem erat nomen positum tempore Aristotelis, 1 perih. 4 e; nec ante Aristotelem erat nomen positum huic generi dictionum, ib. 5 d.
e) als wahr annehmen, unterstellen, synonym mit sumere (← sub e) und supponere (← sub c): posito, quod Deus se solum cognoscat, cg. I. 71.
zum Volke gehörig, das Volk betreffend: multi id est populares, 1 eth. 4 b.
- Zu status popularis → status sub e.
a) Setzung, Stellung, Lage, synonym mit dispositio (← sub d) und situs (←): status proprie loquendo significat quandam positionis differentiam, th. II. II. 183. 1 c; positio, quae est ordo partium in toto, cg. IV. 65; vgl. ib. 87; de ratione autem positionis est prius et posterius, 4 phys. 17 c; positio vero non addit supra ubi, nisi ordinem partium determinatum, quia nihil aliud est, quam determinata relatio partium ad invicem, 11 met. 12 a; vgl. 3 phys. 9 h; 4 phys. 1 f; 2 cael. 2 g & 3 a.
b) Hinsetzung, Hinstellung, synonym mit affirmatio (← sub a), der Gegensatz zu negatio (← sub a) und remotio (←): tota ratio boni in positione consistit, verit. 21. 1 ob. 2; sicut definitio, quae positio dicitur, 1 anal. 5 f.
- Als Art der positio gehört hierher positio absoluta (verit. 21. 1 c) = die unbedingte oder schlechthinige Hinsetzung (omnis enim positio absoluta aliquid in rerum natura existens significat, ib.).
c) Aufstellung, Behauptung, der Gegensatz zu negatio (← sub a) und remotio (←): haec positio implicat contradictoria, th. I. 10. 5 c; haec positio est falsa, ib. 104. 3 c; quorum positiones scire poterant, cg. I. 2; vgl. ib. 12 & 13; quidquid dicitur per positionem, non constituitur negative vel privative tantum, 1 sent. 28. 1. 2 a; vgl. 8 phys. 5 b.
- Zu ratio disputantis contra positionem → ratio sub m.
- Arten der positio in diesem Sinne sind: 1. positio absurda (2 sent. 13. 1. 3 c) = die ungereimte oder abgeschmackte Behauptung. 2. p. consequentis (4 phys. 1 b) = die Behauptung des Nachsatzes eines Bedingungssatzes. 3. p. extranea (2 sent. 13. 1. 3 c; mal. 6. 1 c) = die fremdartige Behauptung (huiusmodi autem opiniones, quae destruunt principia alicuius partis philosophiae, dicuntur positiones extraneae, mal. 6. 1 c).
d) Festsetzung, Aufstellung, Bestimmung: secundum legis positionem, cg. III. 129; ad bonam consuetudinem requiritur legis positio, 10 eth. 14 e.
- Zu bonum secundum legis positionem → bonus sub b; zu iustum secundum legis p. → iustus; zu malum secundum legis p. → malus sub b.
e) Unterstellung, Annahme, synonym mit suppositio (← sub b): positio, quam non contingit demonstrare, et ex hoc immediatum (sc. principium) dicitur; neque tamen aliquem docendum id est qui doceri debet in demonstrativa scientia, necesse est habere id est mente concipere sive ei assentire, 1 anal. 5 e; cum quadam positione recipiuntur huiusmodi principia, ib.; quaedam positio est, quae accipit aliquam partem enuntiationis, scilicet affirmationem vel negationem, . . . Et haec positio suppositio dicitur, quia tamquam veritatem habens supponitur. Alia autem positio est, quae non significat esse vel non esse, sicut definitio, quae positio dicitur; ponitur enim ab arithmetico definitio unitatis tamquam quoddam principium, scilicet quod unitas est indivisibile secundum quantitatem, ib. f; quia enim demonstrationes definitiones praesupponunt, ex quibus concludunt, merito dicuntur positiones, 1 perih. 1 a; qualibet positione facta sequitur illud esse ubique, th. I. 8. 4 c; incompossibile est huic positioni, ib. I. II. 10. 4 ad 3; et haec positio suppositio dicitur, 1 anal. 5 f; erit positio impossibilis et ex hac positione sequitur impossibile, 7 phys. 1 b; vgl. 1 anim. 6 a.
nach Weise einer Hinsetzung, im Sinne einer Hinstellung (in das Reich der Wirklichkeit), der Gegensatz zu negative, privative und remotive (←): inquantum obiectum est aliquid positive, th. I. II. 18. 5 ad 2; aut macula illa est aliquid positive, ib. 86. 1 ob. 3; secundum quod ista nomina positive Deo conveniunt, 1 sent. 2. 1. 3 c; uno modo positive, sicut igni attribuitur ferri sursum, verit. 1. 5 ad 15; subiectum, quod est aliquid positive, 1 phys. 13 b.
a) setzend, hinsetzend (in das Reich der Wirklichkeit), der Gegensatz zu negativus, privativus und remotivus (←): positivum posuit pro comparativo, 1 Cor. 7. 8; comparativum supponit positivum, 3 cael. 3 f.
b) gesetzt, hingesetzt (ins Reich der Wirklichkeit): iuris aliud est naturale, aliud est positivum, 5 eth. 12 a; nominatur legale, id est lege positum, quod et illi dicunt positivum, ib.
können, vermögen, imstande sein: in sempiternis non differt esse et posse, 1 cael. 20 h; sunt autem in rebus quaedam, quae possunt esse et non esse, ib. 26 a; vgl. contingens sub b.
- Ex posse sive pro posse sive secundum posse (th. II. II. 27. 5 c; cg. I. 28 & 42; III. 55; 1 meteor. 1 g) = nach Möglichkeit, nach Kräften.
- Arten des posse sind: 1. posse ad aliquid (th. II. II. 2. 5 ad 1) = zu etwas imstande sein oder etwas vermögen. 2. p. in aliquid (ib. I. II. 65. 4 c; cg. I. 69 & 70; II. 6 & 22; III. 56; IV. 77; 4 sent. 19. 1. 2. 2 c; 1 cael. 6 a & 25 c; 9 met. 1 b) = mit seinem Können oder mit seiner Macht bis an etwas reichen. 3. p. super aliquid (th. I. 86. 2 ob. 4) = mit seiner Macht sich über etwas erstrecken. 4. p. supra aliquid (ib. I. II. 109. 3 ad 2) = mit seinem Können über etwas hinausgehen.
a) möglich im Sinne der Ontologie und der Logik, d. i. dasjenige, was sein kann, der Gegensatz zu actualis (← sub b) einerseits und anderseits zu impossibilis und necessarius (←): possibile dupliciter dicitur. Uno modo, secundum quod dividitur contra (wird unterschieden im Gegensatze zu dem) necesse esse, sicut dicimus illa possibilia, quae contingunt esse et non esse . . . Alio vero modo possibile dicitur, secundum quod est commune ad ea, quae sunt necessaria, et ad ea, quae contingunt esse et non esse, prout possibile contra impossibile dividitur, 9 met. 3 k; vgl. ib. g. Von dem zuletzt aufgeführten possibile heißt es mit Recht, dass es sub necessario (desgleichen auch unter dem contingens) continetur (th. I. 41. 4 ad 2) sive ad necessarium (et contingens) sequitur (cg. III. 86), insofern nämlich all dasjenige, was ist und existiert, sei es mit Notwendigkeit oder nicht, überhaupt nicht wäre und existierte, wenn es nicht möglich wäre: nam quod necesse est esse, possibile est esse, ib. Da, wie man sieht, dieses possibile kein ens in potentia, sondern ein ens actu, d. i. kein Seiendes im Zustande der Möglichkeit, sondern ein solches in dem der Wirklichkeit darstellt, so verdient es seinen Namen nicht im vollen und eigentlichen Sinne des Wortes. Possibile in des Wortes eigentlicher Bedeutung ist nur dasjenige, was zuvor an erster Stelle aufgeführt worden, also dasjenige, was dividitur contra necesse esse, was m. a. W. dem necessarium (←) entgegengesetzt ist (quod opponitur necessario, th. I. 41. 4 ad 2; cg. III. 86). Unter ihm versteht man dasjenige, was noch nicht ist, aber doch sein kann, mag von dem logischen oder dem ontologischen Gebiete die Rede sein: dicitur possibile, quod potest esse et non esse, . . . hoc in sua ratione (Begriffe) habet, quod non sit necesse illud fieri, quando non est, quod quidem est (daher kommt), quia non de necessitate sequitur ex causa sua, cg. III. 86. Das possibile im letztern Sinne ist gemeint, wenn es z. B. heißt: possibile est, quo posito non sequitur impossibile, th. I. II. 10. 4 ob. 3; vgl. ib. I. 23. 6 ob. 2; 8 phys. 9 f & 19 a; 1 gener. 4 a & b & 22 h; 9 met. 3 g & k; Aristoteles: Metaph. VIII. 3, 1047. a. 24 sqq.; conclusio impossibilis non sequitur ex principio possibili, th. I. II. 13. 5 c; possibile, prout est quaedam differentia veri, ib. 40. 3 ad 2; omne, quod est possibile esse et non esse, habet aliquam causam, quia in se consideratum ad utrumlibet se habet, cg. II. 15; possibile autem (dicitur), quod ad neutrum (sc. neque ad esse neque ad non esse) est omnino determinatum, sive se habeat magis ad unum, quam ad alterum, sive se habeat aequaliter ad utrumque, quod dicitur contingens ad utrumlibet (→ contingens sub b), 1 perih. 14 f; sive possibile determinetur per verum, ut scilicet dicatur possibile, quod potest esse, sive determinetur per facile, ut scilicet dicatur possibile fieri, quod de facili potest, 1 cael. 24 d; vgl. 5 met. 14 c & h.
- Arten des possibile im eigentlichen Sinne des Wortes sind: 1. possibile absolute sive absolutum & p. ex suppositione (th. I. 25. 3 c & ad 4; 46. 1 ad 1; III. 46. 2 c; pot. 3. 14 c; 1 cael. 25 c & 26 b) = das unbedingt und das bedingt Mögliche (possibile absolutum non dicitur neque secundum causas superiores, neque secundum causas inferiores, sed secundum seipsum, th. I. 25. 3 ad 4; dicitur autem et quandoque aliquid possibile . . . absolute, quando scilicet termini enuntiationis nullam ad invicem repugnantiam habent, pot. 3. 14 c). 2. p. absolutum, → p. absolute. 3. p. active sive secundum potentiam activam sive per potentiam agentis & p. secundum potentiam passivam sive per potentiam quae est in rebus (th. I. 46. 1 ad 1; cg. II. 37; pot. 1. 3 c; 3. 14 c & 5. 3 c; 1 cael. 25 c; 5 met. 14 o; 9 met. 5 a) = das aktiv und das passiv Mögliche oder das Mögliche mit Bezug auf ein Vermögen, etwas zu wirken, und dasjenige mit Bezug auf ein Vermögen, die Wirkung aufzunehmen, welch Letzteres in den Dingen ist (secundum activam quidem, ut si dicamus, possibile esse aedificatori, quod aedificet, secundum passivam vero, ut si dicamus, possibile esse ligno, quod comburatur, pot. 3. 14 c); vgl. p. per respectum ad aliquam potentiam. 4. p. alicui & p. simpliciter (th. III. 46. 2 c; 1 cael. 25 c & 26 b) = das irgendeinem und das einfachhin oder schlechtweg Mögliche. 5. p. ex suppositione, → p. absolute. 6. p. per potentiam agentis, → p. active. 7. p. per potentiam quae est in rebus, ≈ . 8. p. per respectum ad aliquam potentiam sive secundum aliquam potentiam sive secundum potentiam & p. secundum nullam potentiam sive secundum se sive secundum seipsum (th. I. 25. 3 c & ad 4; 46. 1 ad 1; I. II. 40. 3 ad 2; cg. II. 37; pot. 1. 3 c & 4 c; 3. 14 c; 1 cael. 26 b; 5 met. 14 o) = das durch oder mit Bezug auf die Macht einer wirkenden Ursache Mögliche und das ohne eine solche Macht oder das an sich Mögliche, m. a. W. das äußerlich (sicut, quod subditur humanae potentiae, dicitur esse possibile homini, th. I. 25. 3 c) und das innerlich Mögliche (possibile autem fuit ens creatum esse antequam esset, per potentiam agentis, per quam et esse incepit, vel propter habitudinem terminorum, in quibus nulla repugnantia invenitur, quod quidem possibile secundum nullam potentiam dicitur, cg. II. 37); vgl. p. active. 9. p. secundum aliquam potentiam, → p. per respectum ad aliquam potentiam. 10. p. secundum causam inferiorem & p. secundum causam superiorem (th. I. 25. 3 ad 4) = das Mögliche mit Bezug auf eine niedere oder untergeordnete und dasjenige mit Bezug auf eine höhere oder übergeordnete Ursache. 11. p. secundum causam superiorem, → p. secundum causam inferiorem. 12. p. secundum nullam potentiam, → p. per respectum ad aliquam potentiam. 13. p. secundum potentiam, ≈ . 14. p. secundum potentiam activam, → p. active. 15. p. secundum potentiam passivam, ≈ . 16. p. secundum se, → p. per respectum ad aliquam potentiam. 17. p. secundum seipsum, ≈ . 18. p. simpliciter, → p. alicui.
b) möglich in übertragenem Sinne, gemäß der mathematischen Potenz (vgl. potentia sub a): tertio modo dicitur secundum potentiam mathematicam, quae est in geometricis, prout dicitur linea potentia commensurabilis, quia quadratum eius est commensurabilis, pot. 1. 3 c; dicitur autem et quandoque aliquid possibile non secundum aliquam potentiam, sed vel metaphorice, sicut in geometricis dicitur aliqua linea potentia rationalis, ib. 3. 14 c; vgl. 1 anal. 18 g; 5 met. 14 n.
Möglichkeit, synonym mit potentia (← sub a), potentialitas (←) und potestas (← sub d), der Gegensatz zu impossibilitas und impotentia (←): principium mutationis et causa est rei possibilitas, 2 sent. 7. 1. 1 c; intellectu scilicet divino, cui nulla possibilitas admiscetur, ib. 9. 1. 2 ad 2; est autem considerare duplicem possibilitatem, unam secundum id, quod habet res, alteram secundum id, quod nata (←) est habere, 1 sent. 8. 3. 2 c.
- Arten der possibilitas sind: 1. possibilitas ad esse sive essendi & p. ad non esse sive non essendi (pot. 5. 3 c) = die Möglichkeit zu sein und die Möglichkeit nicht zu sein. 2. p. ad non esse, → p. ad esse. 3. p. essendi, ≈ . 4. p. non essendi, ≈ . 5. p. secundum potentiam activam & p. secundum potentiam passivam (ib. 3. 15 ad 11) = die Möglichkeit mit Bezug auf ein Vermögen, etwas zu wirken, und die mit Bezug auf ein Vermögen, die Wirkung zu erleiden. 6. p. secundum potentiam passivam, → p. secundum potentiam activam.
a) letzterer, hinterer, der Gegensatz zu anterior: pars anterior et posterior animalis . . . differunt non solum in virtute, sed etiam in figura, 2 cael. 2 i; quid sit anterius et posterius caeli, ib. 3 h; pars anterior dignior est posteriori, ib. 7 e.
b) letzterer, späterer, der Gegensatz zu prior (← sub a): prius enim et posterius dicitur per comparationem ad aliquod principium, th. I. 76. 4 ob. 3; vgl. ib. II. II. 26. 1 c; prius et posterius dicitur aliquid per distantiam ad ipsum nunc, quod est terminus praeteriti et futuri, 4 phys. 22 e; vgl. 5 met. 13 a; Aristoteles: Metaph. IV. 11, 1018. b. 9 sq.; prius et posterius dicuntur in quolibet ordine per comparationem ad principium illius ordinis, quodl. 5. 10. 19 c; nihil prohibet aliquid esse prius et posterius altero secundum diversas rationes, 2 phys. 5 c; prius et posterius esse non possunt, nisi tempus sit, 8 phys. 2 e.
- Als Arten des posterius gehören hierher: 1. posterius in magnitudine sive secundum quantitatem & p. motus sive in motu (4 phys. 17 c & d & 18 c; 5 met. 13 b) = das Spätere der Größe oder Quantität nach und das der Bewegung nach. 2. p. in motu, → p. in magnitudine. 3. p. in tempore sive tempore sive temporis sive via generationis (th. I. II. 20. 1 ad 3; cg. II. 23; 1 anal. 4 o; 4 phys. 17 c & d) = das Spätere der Zeit oder der Entstehung nach. 4. p. motus, → p. in magnitudine. 5. p. natura sive secundum naturam (th. III. 1. 5 ad 3; 1 anal. 4 o) = das der Natur nach Spätere. 6. p. secundum actum (5 met. 13 i) = das der Wirklichkeit nach Spätere, der Gegensatz zu p. secundum potentiam d. i. zu dem der Möglichkeit nach Spätern. 7. p. secundum naturam, → p. natura. 8. p. secundum quantitatem, → p. in magnitudine. 9. p. tempore sive temporis, → p. in tempore. 10. p. via generationis, ≈ .
- Naturaliter prius est, quod est perfectius, licet in unoquoque sit tempore posterius, → prior sub a. Posito posteriori ponitur prius (2 cael. 2 c & 4 g) = wird das Spätere an- oder hingesetzt, so auch das Frühere. Posteriora non sunt de intellectu priorum, sed e converso (2 phys. 3 e) = das Spätere gehört nicht zum Begriffe des Frühern, wohl gilt aber das Umgekehrte. Remoto posteriori non removetur prius (th. II. II. 20. 2 a) = mit der Beseitigung des Spätern wird das Frühere, von dem es abhängig ist, nicht beseitigt. Remoto priori removetur posterius, → prior sub a. Semper prius salvatur in posteriori, ≈ . Transmutato posteriori non transmutatur prius (ib. I. II. 85. 1 ob. 2) = die Veränderung des Spätern zieht die des Frühern, von dem es abhängt, nicht nach sich. Virtus prioris est in posteriori, → prior sub a.
c) Posteriora sc. analytica, die letztere oder zweite Analytik des Aristoteles, der Gegensatz zu Priora (← sub b): liber Posteriorum analyticorum, qui est de syllogismo demonstrativo, 1 anal. 1 a; in Posterioribus analyticis docetur resolutio usque ad principia prima, 2 anal. 4 a; ut dicitur in I. Poster., 1 phys. 1 a; per Philosophum in II. Poster., 3 phys. 1 c.
Nachkategorie, sekundäre oberste Gattung des Seins: Philosophus inter postpraedicamenta habere ponit, quae scilicet diversa genera consequuntur, sicut sunt opposita et prius et posterius et alia huiusmodi, th. I. II. 49. 1 c. Der Nachkategorien gibt es fünf, nämlich: oppositio, prioritas et posterioritas, simultas, motus und habitus (← sub b).
a) Möglichkeit, Vermögen zu irgendetwas, synonym mit potestas (← sub a): potentia primo imposita est ad significandum principium actionis, sed secundo translatum est ad hoc, ut illud etiam, quod recipit actionem agentis, potentiam habere dicatur, 1 sent. 42. 1. 1 ad 1; vgl. ib. c; pot. 1. 1 c.
- Als Arten der potentia gehören hierher: 1. potentia actionis sive activa sive operativa sive agentis sive ad agere & p. passionis sive passiva sive receptiva sive pure materialis sive ad esse sive ad essendum (th. I. 9. 2 c; 25. 1 c; 41. 4 ad 2; 46. 1 ad 1; 54. 3 c; 58. 1 c; 75. 5 ad 1 & 6 ad 2; 77. 5 c; 104. 4 ad 2; I. II. 55. 2 c; III. 13. 1 c; cg. I. 20; II. 7, 25, 35, 37 & 60; 1 sent. 17. 1. 3 c; 24. 1. 1 ad 2; 42. 1. 1 ad 1; pot. 1. 1 ob. 16 & c, 3 c & 4 c; 3. 14 c; 5. 3 c & 4 ad 1; verit. 11. 1 c; 14. 3 c; 1 cael. 25 c; 2 anim. 5 a; 5 met. 14 a-h) = die aktive (vgl. p. operativa sub b) und die passive Möglichkeit (vgl. p. activa & passiva sub b), m. a. W. das Vermögen zu einer Tätigkeit und das zu einem Sein oder zur Aufnahme eines Seins oder die bloß zur Materie eines Dinges gehörende (vgl. p. materialis sub b) Möglichkeit (cum duplex sit potentia, scilicet potentia ad esse et potentia ad agere, utriusque potentiae perfectio virtus vocatur. Sed potentia ad esse se tenet ex parte materiae, quae est ens in potentia, potentia autem ad agere se tenet ex parte formae, quae est principium agendi eo, quod unumquodque agit, inquantum est actu, th. I. II. 55. 2 c; potentia activa est principium agendi in aliud, potentia vero passiva est principium patiendi ab alio, ib. I. 25. 1 c; cum omnis potentia dicitur ad actum proprium, potentia operativa dicitur ad actum, qui est operatio, 2 anim. 5 a; activa autem potentia duplex est. Quaedam quidem, cuius actio terminatur ad aliquid actum extra, sicut in aedificatione actio terminatur ad aedificatum; quaedam vero est, cuius actio non terminatur ad extra, sed consistit in ipso agente, ut visio in vidente, verit. 14. 3 c; dico autem potentiam passivam, secundum quam aliquid assequi potest suam perfectionem vel in essendo, vel in consequendo finem, th. I. 9. 2 c). 2. p. activa, → p. actionis. 3. p. ad agere, ≈ . 4. p. ad esse sive ad essendum, ≈ . 5. p. agentis, ≈ . 6. p. mathematica sive secundum metaphoram (pot. 1. 3 c; 5 met. 14 n) = die mathematische oder figürliche Möglichkeit (in geometria dicitur potentia secundum metaphoram; potentia enim lineae in geometria dicitur quadratum lineae per hanc similitudinem, quia, sicut ex eo, quod est in potentia, fit illud, quod est in actu (Wirklichkeit), ita ex ductu alicuius lineae in seipsam resultat quadratum ipsius, 5 met. 14 n; vgl. 9 met. 1 b). 7. p. operativa, → p. actionis. 8. p. passionis, ≈ . 9. p. passiva, ≈ . 10. p. pure materialis, ≈ . 11. p. receptiva, ≈ . 12. p. secundum metaphoram, → p. mathematica.
- Zu possibile secundum potentiam activam & passivam & secundum p. mathematicam → possibilis sub a & b; zu possibilitas secundum p. activam & passivam → possibilitas.
- Proprius actus respondet propriae potentiae, → actus sub b.
b) Vermögen, Kraft zu einer Tätigkeit (= potentia ad agere, → sub a), synonym mit potestas (← sub b), virtus und vis (← sub a), der Gegensatz zu actus (← sub a) und impotentia (←): cum enim potentia sit, secundum quam potentes dicimur agere vel pati, 4 sent. 44. 3. 3. 1 c; secundum quod dicitur potentia respectu actionis aut passionis communiter, 9 met. 5 a; potentia dicitur principium motus et mutationis in alio, inquantum est aliud, 5 met. 14 a; vgl. th. I. 8. 3 ad 3; 27. 5 ad 1; 1 sent. 7. 1. 1 ob. 3; pot. 1. 1 ob. 3 & 3. 1 ad 8; potentia est principium operationis, th. I. 25. 1 ob. 3; cum potentia nihil aliud significet, quam principium alicuius actus (Tätigkeit), ib. 41. 4 c; vgl. ib. 5 c; in hoc consistit ratio (Wesenheit) potentiae, ut sit proximum principium operis (Tätigkeit) et non primum, 1 sent. 45. 1. 3 ad 2; cum enim potentia dicatur ad actum, oportet, quod secundum diversitatem actuum sit diversitas potentiarum, th. I. 54. 3 c; vgl. 1 sent. 7. 1. 2 ob. 2; pot. 2. 6 ob. 2; verit. 15. 2 ad 12; ratio (Wesenheit) enim potentiae sumitur ex actu, 11 met. 9 d; potentia secundum illud, quod est potentia, ordinatur ad actum. Unde oportet rationem potentiae accipi ex actu, ad quem ordinatur; et per consequens oportet, quod ratio potentiae diversificetur, ut diversificatur ratio actus. Ratio autem actus diversificatur secundum diversam rationem (Beziehung) obiecti, th. I. 77. 3 c; vgl. 2 sent. 44. 2. 1 c; qu. anim. 13 c; potentiarum diversitas penes actus et obiecta distinguitur, verit. 15. 2 c; vgl. qu. anim. 13 a; 2 sent. 24. 2. 2 ad 5; potentiae non diversificantur secundum materialem distinctionem obiectorum, sed secundum formalem distinctionem, quae attenditur secundum rationem obiecti, th. I. 59. 2 ad 2; vgl. ib. 80. 1 ad 2; I. II. 54. 2 ad 1; 57. 2 ob. 2; si alicui potentiae respondeat aliquod obiectum secundum rationem communem, non erit distinctio potentiarum secundum diversitatem propriorum, quae sub illo communi continentur. Sicut si proprium obiectum potentiae visivae est color secundum rationem coloris, non distinguuntur plures potentiae visivae secundum differentiam albi et nigri; sed si proprium obiectum alicuius potentiae esset album inquantum album, distingueretur potentia visiva albi a potentia visiva nigri, ib. I. 59. 4 c; non quaecumque diversitas obiectorum diversificat potentias animae, sed differentia eius, ad quod per se potentia respicit. Sicut sensus per se respicit passibilem qualitatem (← sub a), quae per se dividitur in colorem, sonum et huiusmodi; et ideo alia potentia sensitiva est coloris, scilicet visus, et alia sonus, scilicet auditus. Sed passibili qualitati, ut colorato, accidit esse musicum vel grammaticum, vel magnum et parvum, aut hominem vel lapidem, et ideo penes huiusmodi differentias potentiae animae non distinguuntur, ib. 77. 3 c; vgl. ib. 79. 11 c; potentiae enim cognoscuntur per actus, actus vero per obiecta, et inde est, quod in definitione potentiae ponitur eius actus et in definitione actus ponitur obiectum, 1 anim. 8 a.
- Zu impossibile per respectum ad potentiam, secundum p. & secundum nullam p. → impossibilis; zu possibile secundum p. sive secundum aliquam p. & secundum nullam p. → possibilis sub a; zu quantitas p. → quantitas sub b; zu subiectum p. → subiectum sub a; zu substantia p. → substantia sub h; zu terminus p. → terminus sub a; zu ultimum p. → ultimus.
- Arten der potentia in diesem Sinne sind: 1. potentia absoluta & p. habitualis (2 sent. 24. 1. 1 c; verit. 24. 4 c) = das (von einem Habitus) abgelöste und das mit einem Habitus versehene (prout est per habitum quendam perfecta, ib.) Vermögen; vgl. p. adaptata & nuda & p. habitualis sub c. 2. p. acta, p. tantum acta sive mota, p. agens & p. tantum agens (virt. 1. 1 c) = das getriebene, das nur getriebene, das treibende und das bloß treibende Vermögen, oder das Vermögen, welches bewegt wird bzw. nur bewegt wird, und dasjenige, welches bewegt bzw. nur bewegt (Potentia igitur, quae est tantum agens, non indiget ad hoc, quod sit principium actus, aliquo inducto, . . . Talis autem potentia est divina, intellectus agens et potentiae naturales . . . Illae vero potentiae sunt tantum actae, quae non agunt nisi ab aliis motae, nec est in eis agere vel non agere, sed secundum impetum virtutis moventis agunt, et tales sunt vires sensitivae secundum se consideratae . . . Potentiae vero illae sunt agentes et actae, quae ita moventur a suis activis, quod tamen per eas non determinantur ad unum, sed in eis est agere, sicut vires aliquo modo rationales, ib.). 3. p. activa & p. passiva (th. I. 77. 3 c; 79. 3 ad 1 & 7 c; verit. 16. 1 ad 13; 2 cael. 13 a; 2 anim. 6 d; 9 met. 2 a) = das aktive und das passive Vermögen (vgl. p. activa & passiva sub a), m. a. W. das Vermögen, eine Einwirkung in was anderm hervorzubringen, und das Vermögen, die Einwirkung eines andern zu erleiden in Form einer Tätigkeit (Obiectum autem comparatur ad actum potentiae passivae sicut principium et causa movens; color enim, inquantum movet visum, est principium visionis. Ad actum autem potentiae activae comparatur obiectum ut terminus et finis, sicut augmentativae virtutis obiectum est quantum perfectum, quod est finis augmenti, th. I. 77. 3 c; potentia activa comparatur ad suum obiectum ut ens in actu ad ens in potentia; potentia autem passiva comparatur ad suum obiectum e converso ut ens in potentia ad ens in actu, ib. 79. 7 c; non enim distinguitur potentia activa a passiva ex hoc, quod habet operationem, quia, cum cuiuslibet potentiae animae tam activae, quam passivae sit operatio aliqua, quaelibet potentiae animae esset activa. Cognoscitur autem eorum distinctio per comparationem potentiae ad obiectum. Si enim obiectum se habeat ad potentiam ut patiens et transmutatum, sic erit potentia activa; si autem e converso se habeat ut agens et movens, sic erit potentia passiva. Et inde est, quod omnes potentiae vegetabilis animae sunt activae, quia alimentum transmutatur per potentiam animae tam in nutriendo, quam in generando; sed potentiae sensitivae omnes sunt passivae, quia per sensibilia obiecta moventur et fiunt in actu. Circa intellectum vero aliqua potentia est activa, aliqua passiva eo, quod per intellectum intelligibile in potentia fit intelligibile actu, quod est intellectus agentis, et sic intellectus agens est potentia activa; ipsum etiam intelligibile in actu facit intellectum in potentia esse intellectum in actu, et sic intellectus possibilis erit potentia passiva, verit. 16. 1 ad 13). 4. p. adaptata sive assimilata (ad actum) und p. nuda sive pura (th. I. 87. 2 c; II. II. 171. 2 ad 1; cg. II. 74; 2 sent. 27. 1. 1 c; 4 sent. 50. 1. 2 ad 5; 2 eth. 5 a; 9 eth. 11 c) = das (einem Akte) angepasste oder ähnlich gemachte und das nackte oder reine m. a. W. das mit einem dem Akte entsprechenden Habitus versehene und das einen solchen entbehrende Vermögen; vgl. p. absoluta & habitualis. 5. p. aestimativa sive cogitativa, p. imaginativa sive phantastica & p. memorativa (th. I. 54. 5 ob. 2; 78. 4 c; II. II. 2. 1 ob. 2; 3 sent. 23. 2. 2. 1 ad 3; mal. 16. 11 ad 8 & 9; qu. anim. 13 c; verit. 14. 1 ad 9; 3 anim. 6 b) = die sinnliche Urteilskraft (des Tieres oder des Menschen), die Einbildungskraft und das Gedächtnis. 6. p. affectiva & p. cognitiva sive cognoscitiva (th. I. 12. 9 ad 2; 54 pr.; 83. 3 ob. 1; II. II. 174. 1 ad 3; cg. I. 31; III. 46; verit. 14. 2 ob. 11; 20. 2 c) = das Begehrungs- und das Erkenntnisvermögen; vgl. p. appetitiva & apprehensiva. 7. p. affixa organo corporali sive materiali sive utens corporali organo sive coniuncti & p. non utens organo corporali sive incorporea sive solius animae (th. I. 77. 5 c, 6 c & 8 ad 2; 111. 4 ad 2; cg. II. 74; 1 sent. 3. 1. 3 ob. 7; 3 eth. 12 b; log. I. 1) = das organische und das überorganische Seelenvermögen oder das Vermögen, welches an dem aus Seele und Leib bestehenden Ganzen, und dasjenige, welches an der Seele allein sein Subjekt hat. 8. p. agens, → p. acta. 9. p. animae & p. corporis sive corporalis (th. I. 77. 5 ob. 1; 78. 4 c; 2 sent. 26 exp.; 4 sent. 44. 3. 3. 1 c & ad 4; verit. 16. 1 ad 13; 2 anim. 5 a) = das Vermögen der Seele und das des Körpers. 10. p. appetitiva & p. apprehensiva (th. I. 80. 1 c; 83. 3 ad 1 & 4 c; I. II. 45. 2 c; cg. II. 60 & 74) = das anstrebende und das erfassende oder das Begehrungs- und das Erkenntnisvermögen; vgl. p. affectiva & cognitiva. 11. p. apprehensiva, → p. appetitiva. 12. p. assimilata, → p. adaptata. 13. p. augmentativa, p. nutritiva & p. generativa (th. I. 25. 2 ad 2; 78. 2 c; 111. 4 ad 2; III. 32. 4 ad 2; 33. 1 ob. 4; cg. IV. 13; qu. anim. 12 c; 6 eth. 10 i) = das Vermögen des Wachstums, das der Ernährung und das der Erzeugung. 14. p. cogitativa, → p. aestimativa. 15. p. cognitiva sive cognoscitiva, → p. affectiva. 16. p. coniuncti, → p. affixa organo corporali. 17. p. corporalis, → p. animae. 18. p. corporis, ≈ . 19. p. cum ratione sive rationalis & p. irrationalis (th. I. 79. 12 a; I. II. 8. 1 ad 2; 10. 2 a; 50. 5 c; pot. 3. 14 c; verit. 26. 3 ad 7; 9 met. 2 a-d), die Übersetzung der aristotelischen Ausdrücke δύναμις μετὰ λόγου καὶ δ. ἄλογος (Metaph. IX. 2, 1046. b. 2) = das vernünftige und das unvernünftige Vermögen, m. a. W. das Vermögen, welches dem vernünftigen Seelenteil angehört oder unter dem Einflusse der Vernunft sich betätigt, und dasjenige, bei welchem keines von beiden der Fall ist. 20. p. defectiva sive diminuta (8 phys. 2 a) = das mangelhafte oder verminderte Vermögen. 21. p. diminuta, → p. defectiva. 22. p. dirigens & p. exequens sive executiva (th. I. 19. 4 ad 4; 25. 5 ad 1; I. II. 16. 1 ob. 2 & ad 3; cg. II. 32) = das leitende und das ausführende Vermögen; vgl. p. imperans & imperata. 23. p. discurrens & p. veritatem accipiens (verit. 15. 1 c) = das hin und her laufende oder eine Wahrheit erschließende und das die Wahrheit (unmittelbar) erfassende Vermögen (potentia discurrens et veritatem accipiens non erunt diversae, sed una, quae, inquantum est perfecta, veritatem absolute cognoscit, inquantum vero est imperfecta, discursu indiget, ib.). 24. p. executiva sive exequens, → p. dirigens. 25. p. finita sive limitata & p. infinita (th. I. 7. 2 ad 1; 25. 2 ad 3; cg. I. 20; II. 49; 1 sent. 43. 1. 2 ad 2; 44. 1. 1 ad 3; pot. 1. 3 ob. 2 c; 8 phys. 21 c) = das endliche oder begrenzte und das unendliche oder unbegrenzte Vermögen. 26. p. generandi (1 sent. 7. 2. 1 c) = das Erzeugungsvermögen (potentia generandi dicitur tripliciter, secundum quod generandi potest esse gerundium verbi impersonalis, vel verbi personalis activi, vel verbi personalis passivi. Si sit gerundium verbi impersonalis, tunc potentia generandi est potentia, qua ab aliquo generatur, . . . Si sit gerundium verbi personalis activi, tunc potentia generandi dicitur potentia, ut generet, . . . Si sit gerundium verbi personalis passivi, tum potentia generandi dicitur potentia, ut generetur, ib.). 27. p. generativa, → p. augmentativa. 28. p. habitualis, → p. absoluta. 29. p. imaginativa, → p. aestimativa. 30. p. immaterialis & p. materialis (cg. II. 62; 8 phys. 21 c) = das unstoffliche oder geistige und das stoffliche oder körperliche (vgl. p. pure materialis sub a) Vermögen. 31. p. imperans & p. imperata (th. I. 25. 5 ad 1; I. II. 20. 3 ob. 2; 2 sent. 21. 1. 1 c) = das befehlende und das einen Befehl erhalten habende Vermögen; vgl. p. dirigens & exequens. 32. p. incorporea, → p. affixa organo corporali. 33. p. infinita, → p. finita. 34. p. insensibilis (verit. 1. 9 c) = das unsinnliche oder nicht in einem Sinne bestehende Vermögen. 35. p. intellectiva sive intelligibilis, p. sensitiva & p. vegetativa (th. I. 14. 2 ad 3; 18. 3 c; 54. 3 c & 5 ob. 1; 58. 1 c; 77. 5 c; 78. 1 c; 79. 2 ob. 2; 84 pr.; 111. 4 ad 2; cg. II. 62, 66 & 73; mal. 16. 11 ad 8 & 9; verit. 1. 9 c; 7 phys. 6 f; 2 anim. 7 b) = das übersinnliche, das sinnliche und das pflanzliche Vermögen. 36. p. interpretativa (1 perih. 6 d) = das (mentis conceptum per orationem) verdolmetschende oder Sprachvermögen. 37. p. irascibilis (th. I. 59. 1 ad 2) = das Vermögen des zornmütigen Strebens. 38. p. irrationalis, → p. cum ratione. 39. p. libera & p. ligata (ib. I. II. 1. 5 ob. 3; 4 sent. 44. 2. 1 ad 2) = das freie und das gebundene Vermögen, von denen das letztere auf eine bestimmte Tätigkeit von Natur aus hingeordnet ist, das erstere aber nicht. 40. p. ligata, → p. libera. 41. p. limitata, → p. finita. 42. p. materialis, → p. immaterialis. 43. p. memorativa, → p. aestimativa. 44. p. motiva (th. I. 76. 8 ad 1; cg. II. 32 & 76) = das örtlich bewegende Vermögen. 45. p. naturalis (th. I. II. 55. 1 c; verit. 1. 9 c) = das natürliche Vermögen oder die Naturkraft. 46. p. naturalis & p. superaddita (th. I. 18. 2 ad 2; cg. II. 8; III. 141) = das naturgemäße oder zur Natur eines Wesens gehörige (vgl. p. naturalis sub d) und das ihr hinzugefügte Vermögen. 47. p. non utens organo corporali, → p. affixa organo corporali. 48. p. nuda, → p. adaptata. 49. p. nutritiva, → p. augmentativa. 50. p. operativa sive practica & p. perspectiva sive speculativa (th. I. 54. 3 c; cg. II. 61 & 69; III. 25; 2 anim. 4 c) = das auf ein Handeln und Wirken (vgl. p. operativa sub a) und das auf ein Erkennen abzielende Vermögen. 51. p. originalis (4 sent. 44. 3. 3. 1 c) = das ursprüngliche oder den Ursprung verleihende Vermögen. 52. p. particularis & p. universalis (8 phys. 2 a) = die besondere oder beschränkte und die allgemeine oder unumschränkte Kraft. 53. p. passiva, → p. activa. 54. p. perspectiva, → p. operativa. 55. p. phantastica, → p. aestimativa. 56. p. practica, → p. operativa. 57. p. pura, → p. adaptata. 58. p. rationalis, → p. cum ratione. 59. p. sensitiva, → p. intellectiva. 60. p. solius animae, → p. affixa organo corporali. 61. p. speculativa, → p. operativa. 62. p. spirativa (1 sent. 11. 1. 3 c; 12. 1. 3 c; 29. 1. 4 c) = das hauchende Vermögen oder das Vermögen des Hauchens. 63. p. superactiva (ib. 7. 1. 1 ad 3) = das übertätige oder übermäßig tätige Vermögen (actio enim eius non est per modum motus, sed per modum operationis, quae differt a motu, . . . sicut perfectum ab imperfecto, ib.). 64. p. superaddita, → p. naturalis. 65. p. tactiva (7 phys. 6 f) = das Tast- oder Gefühlsvermögen. 66. p. tantum acta, p. tantum agens & p. tantum mota, → p. acta. 67. p. universalis, → p. particularis. 68. p. utens corporali organo, → p. affixa organo corporali. 69. p. vegetativa, → p. intellectiva. 70. p. veritatem accipiens, → p. discurrens. 71. p. visiva (th. I. 12. 2 c; 59. 4 c; cg. II. 73; qu. anim. 19 ad 13) = das Sehvermögen.
- Actus cuiuslibet potentiae accipitur secundum ordinem potentiae ad suum obiectum, → actus sub a. Actus sunt praevii potentiis, ≈ . Cuius est actus, eius est potentia, ≈ . Cuius est potentia, eius est actio (th. I. 51. 3 c), oder: Cuius est potentia, eius est actus et e contrario (2 sent. 25. 1. 1 ob. 1), oder: eiusdem est potentia, cuius est actus procedens a potentia (somno 1 e), oder: eiusdem est potentia et actio (th. I. 76. 1 ob. 4), oder: oportet, quod eius sit potentia sicut subiecti, cuius est operatio (ib. 77. 5 c), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: οὗ γὰρ ἡ δύναμις, τούτου καὶ ἡ ἐνέργεια (de Somn. et vig. 1, 454. a. 8) = was Subjekt eines Vermögens ist, ist selbstverständlich auch Subjekt der aus letzterm entspringenden Tätigkeit und umgekehrt. Diversitas actus quandoque indicat diversitatem potentiarum, quandoque non, → actus sub a. Eiusdem est potentia, cuius est actus procedens a potentia, ↑: Cuius est potentia etc. Eiusdem est potentia et actio, ≈ .Non possunt esse unius potentiae simul plures actus (ib. I. II. 54. 1 ad 3; vgl. ib. I. 58. 7 ad 2) = ein und das Nämliche Vermögen kann nicht mehrere Tätigkeiten zu gleicher Zeit verrichten (nisi forte secundum quod unus comprehenditur sub alio, ib. I. II. 54. 1 ad 3). Omnis potentia reducitur ad operationem sicut ad perfectionem propriam (9 eth. 11 c) = jedes Vermögen zielt auf eine Tätigkeit als die ihm eigentümliche Vollkommenheit hin. Oportet, quod eius sit potentia sicut subiecti, cuius est operatio, ↑: Cuius est potentia etc. Quanto aliqua potentia est superior, tanto ad plura se extendit (pot. 2. 6 ad 2) = je höher eine Kraft dem Range nach steht, über desto mehr Dinge erstreckt sie sich mit ihrer Wirksamkeit.
c) Kraft, Stärke, Macht, Gewalt, Einfluss, synonym mit dominium (←), potestas (← sub c), principatus (← sub a), regimen (←), virtus (← sub f) und vis (← sub b): nomen potentiae primo impositum fuit ad significandum potestatem hominis, prout dicimus, aliquos homines esse potentes, . . . et deinde etiam translatum fuit ad res naturales. Videtur autem in hominibus esse potens, qui potest facere, quod vult, de aliis sine impedimento; et secundum quod impediri potest, sic minuitur potentia eius, 1 sent. 42. 1. 1 c; si contingat, aliquam rem posse in aliquid magnum, puta (z. B.) quod aliquis homo ambulet per centum stadia, aut possit levare aliquod magnum pondus, semper determinamus sive denominamus eius potentiam per respectum ad plurimum, in quod potest; sicut dicimus, potentiam huius hominis esse, quod potest levare pondus centum talentorum, aut quod potest ire per spatium centum stadiorum, quamvis possit omnes partes infra istam quantitatem contentas, siquidem potest in id, quod superabundat. Nec tamen denominatur ab illis partibus, puta quod determinetur eius potentia, quia potest ferre quinquaginta talenta aut ire quinquaginta stadia, sed per id, quod est maximum, ita scilicet, ut potentia uniuscuiusque denominetur per respectum ad finem, id est per ultimum et per maximum, ad quod potest, et per virtutem suae excellentiae; sicut etiam et magnitudo cuiuslibet rei determinatur per id, quod est maximum, sicut quantitatem tricubiti notificantes non dicimus, quod sit bicubitum, 1 cael. 25 c; est in omnibus per potentiam, inquantum omnia eius potestati subduntur, th. I. 8. 3 c; in Deo est idem potentia et essentia et voluntas et intellectus et sapientia et iustitia, ib. 25. 5 ad 1; se in armorum potentia missum, cg. I. 6; ius naturale semper et ubique, quantum est de se, habet eandem potentiam, 4 sent. 33. 1. 2 ad 1.
- Zu pars secundum potentiam → pars sub a.
- Hierher rechnen als Arten: 1. potentia absoluta & p. in ordine ad aliquid sive ordinata sive regulata sc. Dei (th. I. 25. 5 ad 1; 3 sent. 1. 2. 3 c; 2. 1. 1. 1 c; 4 sent. 46. 1. 2. 2 c; pot. 1. 5 ob. 2, 4 & 6 & ad 5; verit. 23. 8 ad 2; quodl. 4. 3. 4 c; Graec. 16) = die schlechthinige (vgl. p. absoluta sub b & d) oder an und für sich betrachtete (secundum se considerata, th. I. 25. 5 ad 1) und die zu seinem Vorherwissen und seiner Vorherbestimmung in Beziehung stehende und dadurch geordnete oder geregelte Macht Gottes (secundum hoc ergo dicendum est, quod Deus potest alia facere de potentia absoluta, quam quae praescivit et praeordinavit se facturum, non tamen potest esse, quod aliqua facit, quae non praesciverit et praeordinaverit se facturum, quia ipsum facere subiacet praescientiae et praeordinationi, non autem ipsum posse, quod est naturale, ib.). 2. p. creata sive creaturae & p. creatoris sive divina (ib. 9. 2 c; 10. 5 ad 3; 25. 5 ad 1; 104. 4 ad 2; cg. I. 102) = die geschaffene oder geschöpfliche und die schöpferische oder göttliche Macht. 3. p. creatoris, → p. creata. 4. p. creaturae, ≈ . 5. p. divina, ≈ . 6. p. habitualis (2 sent. 44 exp.) = die zuständliche Macht oder die Macht in Form eines Zustandes; vgl. p. habitualis sub b. 7. p. in ordine ad aliquid, → p. absoluta. 8. p. militaris (ib. 25. 1. 3 ad 2) = die Kriegsmacht. 9. p. mundana sive saecularis (th. II. II. 63. 2 c; cg. III. 31; IV. 55) = die weltliche oder zeitliche Macht. 10. p. ordinata, → p. absoluta. 11. p. regulata, ≈ . 12. p. saecularis, → p. mundana.
d) Möglichkeit zu einem Sein (potentia ad esse sive ad essendum, → sub a), synonym mit possibilitas, potentialitas (←) und potestas (← sub e), der Gegensatz zu impossibilitas, impotentia und impotentialitas (←) einerseits, und anderseits zu actus (← sub b): potentia dicitur ad possibile, th. I. 41. 4 ob. 2; omne autem, cui convenit aliquis actus (Wirklichkeit), aliquid diversum ab eo existens, se habet ad ipsum ut potentia ad actum; actus enim et potentia ad se invicem dicuntur, cg. I. 22; sicut potentia ad qualitatem non est aliquid extra genus qualitatis, ita potentia ad esse substantiale non est aliquid extra genus substantiae, 1 phys. 15 a.
- Zu causa in potentia → causa sub b; zu cognoscere in p. → cognoscere sub b; zu effectus in p. → effectus; zu ens p., ens in p., ens in p. secundum quid & simpliciter → ens; zu esse in p. → esse; zu infinitum p. sive in p. → infinitus; zu contrarietas secundum p. → contrarietas sub a; zu convenientia p. ad actum → convenientia sub b; zu intellectus p. → intellectus sub c; zu possibile secundum p. mathematicam → possibilis; zu prius secundum p. → prior sub a; zu scientia in p. → scientia sub a; zu scire in p. → scire sub a; zu sensus in p. → sensus sub c; zu verum secundum p. → verus sub a; zu vita secundum p. → vita sub b.
- In potentia= im Zustand der Möglichkeit zu etwas: illud dicitur simpliciter esse in potentia ad aliquid, quod potest statim reduci in actum (in den Zustand der Wirklichkeit) uno motore, sicut non dicimus, quod ex terra possit fieri statua, sed ex cupro, quamvis ex terra fiat cuprum, 2 sent. 19. 1. 2 c; id dicitur esse in potentia, quod, si ponatur esse in actu (Wirklichkeit), nihil impossibile sequitur, 9 met. 3 g; dupliciter enim invenitur aliquid in potentia. Uno modo sic, quod totum potest reduci (← sub b) in actum, sicut possibile est, hoc aes esse statuam, quod aliquando erit statua, . . . Alio modo aliquid dicitur in potentia esse, quod postea fit actu ens, non quidem totum simul, sed successive, 3 phys. 10 c; aliter est in potentia ad scientiam ille, qui addiscit et nondum habet habitum scientiae, et ille, qui iam habet habitum scientiae, sed non considerat utens habitu. Ex prima autem potentia in secundam reducitur aliquid, cum activum suo passivo coniungitur; et tunc passivum per praesentiam activi fit in tali actu, qui adhuc est in potentia, sicut addiscens per actionem docentis reducitur de potentia in actum, cui actui coniungitur altera potentia (sc. habitus scientiae), . . . Sed quando sic se habet, quod habet habitum scientiae, non oportet, quod reducatur in secundum actum per aliquod agens, sed statim per seipsum operatur considerando, nisi sit aliquid prohibens, puta (z. B.) occupatio vel infirmitas aut voluntas, 8 phys. 8 d; vgl. 2 anim. 2 c, 11 b & 12 c; th. I. 58. 1 c; verit. 11. 1 c.
- In der Bedeutung von Möglichkeit hat die potentia unter Anderm folgende Arten: 1. potentia absoluta (1 cael. 24 e) = die unbedingte oder schlechthinige Möglichkeit; vgl. p. absoluta sub b & c. 2. p. accidentalis & p. essentialis (cg. II. 74; verit. 8. 6 ad 7) = die nichtwesentliche und die wesentliche oder in dem Wesen eines Dinges begründete Möglichkeit. 3. p. completa sive perfecta & p. non completa sive imperfecta (th. I. 55. 2 c; 58. 1 c; verit. 8. 4 ad 13 & 11. 1 c; 1 cael. 24 e) = die vollständige oder vollkommene und die nicht vollständige oder unvollkommene Möglichkeit; vgl. th. I. 26. 2 c; cg. II. 98. 4. p. essentialis, → p. accidentalis. 5. p. imperfecta, → p. completa. 6. p. indisposita (2 sent. 7. 1. 2 ad 1) = die unvorbereitete oder ungeordnete Möglichkeit. 7. p. intellectiva sive intellectualis substantiae & p. materiae (th. I. 55. 2 c; 90. 2 ob. 2; I. II. 23. 1 c; 49. 2 c; 50. 6 c; cg. I. 20; II. 17, 45 & 86; 1 phys. 15 a) = die geistige oder einer geistigen Substanz zukommende Möglichkeit (animae humanae habent potentiam intellectivam non completam naturaliter, sed completur in eis successive per hoc, quod accipiunt species intelligibiles a rebus, th. I. 55. 2 c; licet in angelis non sit potentia materiae, est tamen in eis aliqua potentia, esse enim actum purum est proprium Dei, ib. I. II. 50. 6 c) und die Möglichkeit der Materie der körperlichen Dinge (non igitur potentia materiae est aliqua proprietas addita super essentiam eius, sed materia secundum suam substantiam est potentia ad esse substantiale, 1 phys. 15 a). 8. p. materiae, → p. intellectiva. 9. p. naturalis & p. oboedientialis sive oboedientiae (th. III. 1. 3 ad 3; 11. 1 c; 2 sent. 19. 1. 5 c; 3 sent. 2. 1. 1. 1 c; pot. 6. 1 ad 18; virt. 1. 10 ad 13; verit. 8. 4 ad 13 & 12 ad 4; 12. 3 ad 18; 29. 3 ad 3; 8 phys. 8 h) = die natürliche (vgl. p. naturalis sub b) und die gehorsame Möglichkeit oder die Möglichkeit der Natur (quae potest per agens naturale in actum reduci, verit. 8. 12 ad 4) und die nach Weise des Gehorsams gegen den Schöpfer (secundum quam in creatura fieri potest, quidquid in ea fieri voluerit creator, ib.). 10. p. non completa, → p. completa. 11. p. oboedientiae, → p. naturalis. 12. p. oboedientialis, ≈ . 13. p. perfecta, → p. completa. 14. p. permixta & p. pura sive tantum (th. I. 7. 3 ad 4; cg. I. 17 & 43; pot. 3. 1 c; 3 phys. 2 a) = die (mit Wirklichkeit) gemischte und die reine oder bloße Möglichkeit. 15. p. prima sive remota & p. propinqua (cg. II. 55; III. 102; 2 sent. 7. 1. 2 ad 1; 3 cael. 6 f; 2 anim. 12 c) = die erste oder (anders gezählt) die entfernte und die nächste Möglichkeit zu etwas, von diesem aus gerechnet (uno modo dicimus puerum posse militare secundum potentiam remotam, alio modo posse dicimus militare, quoniam iam est in aetate perfecta et secundum potentiam propinquam, 2 anim. 12 c). 16. p. propinqua, → p. prima. 17. p. pura, → p. permixta. 18. p. remota, → p. prima. 19. p. subiecti (th. I. II. 49. 2 c) = die Möglichkeit eines Subjekts oder die einer Substanz anhaftende Möglichkeit. 20. p. tantum, → p. permixta.
- Actus est prior potentia ratione, substantia sive secundum substantiam, id est perfectione, et tempore, → actus sub b. Actus est prior, quam potentia, secundum substantiam et formam, ≈ . Actus et potentia dividunt quodlibet genus entium, ≈ . Actus generatione et tempore est posterior potentia, ≈ . Actus secundum naturam est prior potentia, ≈ . Ens dividitur per potentiam et actum, → ens. In bonis actus est melior potentia, . . . in malis est actus peior potentia, → actus sub b. Nihil secundum idem est potentia et actu (8 phys. 8 b; vgl. ib. 10 c) = nichts existiert im Zustand der Möglichkeit und in dem der Wirklichkeit nach einer und der nämlichen Beziehung. Non reducitur, quod est in potentia, in actum, nisi per id, quod est in actu (8 phys. 10 c), oder: Omne, quod est in potentia, reducitur ad actum per id, quod est actu ens (2 phys. 10 k), oder: quod est in potentia, naturaliter movetur ab alio, quod est actu (8 phys. 8 b) = alles, was im Zustande der Möglichkeit existiert, wird in den Zustand der Wirklichkeit naturgemäß nur von solchem hinübergeführt, was bereits im Zustande der Wirklichkeit existiert. Potentia et actus sunt de primis differentiis entis (3 phys. 2 a; vgl. ib. 1 c) = Möglichkeit und Wirklichkeit gehören zu den ersten Unterschieden des Seienden. Proprius actus in propria materia fit, → actus sub b. Quod est in potentia, naturaliter movetur ab alio, quod est actu, ↑: Non reducitur etc. Unumquodque genus dividitur per potentiam et actum (3 phys. 2 a) = jede oberste Gattung des Seienden wird in das Mögliche und das Wirkliche der betreffenden Gattung eingeteilt.
a) zu einer Macht gehörig, eine Kraft betreffend, synonym mit virtualis (← sub a).
b) möglich, synonym mit possibilis (← sub a) und virtualis (← sub b), der Gegensatz zu actualis (← sub b) und habitualis (←), einerseits und anderseits zu impossibilis (←): cum igitur in Deo nihil sit potentiale, th. I. 3. 4 c.
Möglichkeit, synonym mit possibilitas (←), potentia (← sub d) und potestas (← sub e), der Gegensatz zu actus (← sub b) einerseits und anderseits zu impossibilitas, impotentia und impotentialitas (←): Deus est purus actus, non habens aliquid de potentialitate, th. I. 3. 2 c; forma perficit totam potentialitatem materiae, ib. 9. 2 c; vgl. ib. 14. 2 c; cum igitur materia prima sit infinita in sua potentialitate, cg. II. 85; tota potentialitas intellectus eius completa est, ib. 98; non erit in corporibus sanctorum resurgentium potentialitas ad passionem, 4 sent. 44. 2. 1. 1 c.
in Möglichkeit, der Möglichkeit nach, synonym mit virtualiter (←), der Gegensatz zu actualiter (← sub b) und habitualiter (←): potest esse aliquis in hac vita potentialiter, th. II. II. 180. 5 c; non sunt multa membra Christi actualiter, sed potentialiter, ib. III. 8. 3 ad 2; vgl. ib. 53. 3 c.
a) Möglichkeit, Vermögen zu irgendetwas, synonym mit potentia (← sub a).
- Als Arten der potestas gehören hierher: potestas activa & p. passiva sive essendi (cg. I. 28; 4 sent. 7. 2. 1. 1 ob. 3) = die aktive und die passive Möglichkeit, m. a. W. das Vermögen zu einer Tätigkeit und das zu einem Leiden oder zur Aufnahme eines Seins (potestas passiva, scilicet percipiendi sacramenta alia, sufficienter traditur in baptismo, potestas autem activa, scilicet dispensandi sacramenta, ad ordinem pertinet, 4 sent. 7. 2. 1. 1 ob. 3).
b) Vermögen, Kraft zu einer Tätigkeit, synonym mit potentia (← sub b), virtus und vis (← sub a), der Gegensatz zu impotentia (←) .
- Arten der potestas in diesem Sinne sind: 1. potestas adquisita, p. infusa & p. naturalis (4 sent. 25. 2. 1. 2 c; pot. 6. 4 c) = das (durch Übung) erworbene, das (von Gott) eingegossene oder verliehene und das in der Natur eines Dinges liegende und mit ihr gegebene Vermögen. 2. p. gloriae & p. naturae (verit. 8. 11 ob. 12) = das Vermögen in der Herrlichkeit des Himmels und das im Zustande der Natur. 3. p. infusa, → p. adquisita. 4. p. naturae, → p. gloriae. 5. p. naturalis, → p. adquisita. 6. p. rationalis (th. I. 62. 8 ob. 2; 82. 1 ob. 2; cg. III. 31; 2 sent. 7. 1. 1 ad 1; 4 sent. 18. 1. 3. 3 a) = das vernünftige d. i. von der Vernunft geleitete oder dem vernünftigen Seelenteil angehörige Vermögen; vgl. potentia rationalis unter potentia sub b.
c) Macht, Gewalt, Herrschaft, synonym mit dominium (←), potentia (← sub c), principatus (← sub a) und regimen (←): potestas est a Deo, 2 sent. 44 exp.; potestas autem proprie nominat potentiam activam cum aliqua praeeminentia, 4 sent. 24. 1. 1. 2 ad 3; dicuntur autem potestates habere homines, qui in particularibus officiis in civitatibus praeponuntur, sicut iudices, 5 met. 1 a; potentia autem hic videtur pro violentia sumi, 7 met. 6 g; in cuius potestate est, th. I. 1. 10 c; in potestate nostra, ib. 12. 7 ad 1; servitutem, cui contraponitur potestas, ib. I. II. 2. 4 ob. 3; potestas maior ponitur esse causa doloris, ib. 36. 4 c; sunt in potestate suorum praelatorum, ib. II. II. 32. 8 ob. 1; meruit potestatem et dominium super gentes, ib. III. 42. 1 c; vgl. cg. I. 68 & 102; II. 57; III. 1.
- Zu nomen potestatis → nomen sub a; zu prius secundum p. → prior sub a.
- Hierher gehören als Arten: 1. potestas auctoritatis, p. ministerii & p. ministerii principalis sive excellentiae (th. I. 43. 7 ad 6; III. 64. 3 c & 4 c; 4 sent. 5. 1. 1 c) = die Gewalt des Urhebers (der Sakramente), die des Dieners (in dispensatione sacramentorum, th. I. 43. 7 ad 6) und die des Hauptdieners (sc. Christi) oder des Hervorragenden im Dienste. 2. p. clavium (4 sent. 19. 1. 3. 3 c & ad 3; cg. IV. 76; decret. 1) = die (kirchliche) Schlüsselgewalt. 3. p. coactiva (th. II. II. 67. 1 c; relig. 7 ad 4) = die zwingende Gewalt oder die Gewalt des äußern Zwangs. 4. p. coarctata (4 sent. 4. 1. 3. 5 ad 2) = die eingeengte Gewalt. 5. p. commissa sive delegata sive per commissionem & p. ordinaria (th. II. II. 67. 1 c; 69. 3 ad 2; quodl. 2. 8. 16 c; relig. 4) = die übertragene oder außergewöhnliche und die ordnungsgemäße oder gewöhnliche Gewalt. 6. p. corporalis & p. spiritualis (th. II. II. 39. 3 c; 60. 6 ob. 3; 2 sent. 44 exp.; 4 sent. 4. 1. 3. 5 ad 2; 5. 1. 2 ob. 1; 7. 2. 1. 1 ob. 3) = die körperliche und die geistliche Gewalt. 7. p. delegata, → p. commissa. 8. p. derivata (4 sent. 4. 1. 3. 5 ad 2) = die abgeleitete Gewalt. 9. p. divina & p. humana (th. III. 49. 6 c; cg. III. 31; 2 sent. 44 exp.) = die göttliche und die menschliche Gewalt. 10. p. dominativa & p. paterna (th. II. II. 50. 3 ad 3; 104. 5 ad 1; III. 58. 4 ad 2) = die herrische und die väterliche Gewalt oder die Gewalt des Herrn über seine Sklaven und die des Vaters über seine Kinder. 11. p. episcopalis sive pontificalis & p. sacerdotalis (ib. I. II. 102. 4 ad 6; III. 22. 1 ad 1; cg. IV. 75 & 76; 4 sent. 20. 1. 4. 3 c) = die bischöfliche und die priesterliche Gewalt. 12. p. excellentiae, → p. auctoritatis. 13. p. expedita sive libera (th. I. 83. 2 ad 2; 2 sent. 24. 1. 1 ad 1 & 2) = die ungehinderte oder freie Gewalt. 14. p. hierarchica (th. III. 22. 1 ad 1) = die hierarchische oder dem Gliede einer Hierarchie zukommende Gewalt. 15. p. humana, → p. divina. 16. p. inferior & p. superior (ib. II. II. 39. 3 c; 2 sent. 44 exp.) = die niedere oder untergeordnete und die höhere oder übergeordnete Gewalt. 17. p. infusa, → p. adquisita. 18. p. iudiciaria (th. III. 36. 2 ad 3; 49. 6 c; cg. III. 80; IV. 72; 4 sent. 47. 1. 2. 2 c & 3. 1 c; Hebr. 4. 2) = die richterliche Gewalt. 19. p. iurisdictionis & p. ordinis sive sacramentalis (th. II. II. 39. 3 c; cg. IV. 74, 75 & 77; 4 sent. 19. 1. 3. 1 ad 1; 24. 2. 1. 2 c) = die Gewalt der Jurisdiktion (quae ex simplici iniunctione hominis confertur, th. II. II. 39. 3 c) und die Gewalt der sakramentalen Weihe (quae per aliquam consecrationem confertur, ib.). 20. p. libera, → p. expedita. 21. p. ministerii, → p. auctoritatis. 22. p. ministerii principalis, ≈ . 23. p. optimorum & p. populi (ib. I. II. 105. 1 c) = die Herrschaft der Besten (in qua aliqui pauci principantur secundum virtutem, ib.) und die Herrschaft des Volkes (inquantum ex popularibus possunt eligi principes et ad populum pertinet electio principum, ib.). 24. p. ordinis, → p. iurisdictionis. 25. p. particularis & p. universalis (ib. I. 110. 1 c; II. II. 103. 3 c) = die besondere und die allgemeine Gewalt. 26. p. paterna, → p. dominativa. 27. p. per commissionem, → p. commissa. 28. p. perfecta sive plenitudinis (th. II. II. 50. 3 ad 3; 4 sent. 2. 1. 4. 4 c) = die vollkommene oder volle Gewalt. 29. p. plenitudinis, → p. perfecta. 30. p. pontificalis, → p. episcopalis. 31. p. populi, → p. optimorum. 32. p. propriae electionis (th. II. II. 69. 3 ob. 2; vgl. ib. ad 2) = die Gewalt der besondern Wahl oder die eigens gewählte Gewalt. 33. p. publica (ib. 41. 1 ad 3; 60. 6 c; 64. 5 ob. 2; 67. 1 c) = die öffentliche Gewalt. 34. p. regia sive regnativa & p. tyrannica (ib. I. 103. 6 ad 3; II. II. 42. 2 ob. 3; 50. 3 ad 3; cg. I. 31) = die königliche und die tyrannische Gewalt. 35. p. regiminis (cg. IV. 76) = die Regierungsgewalt. 36. p. regnativa, → p. regia. 37. p. sacerdotalis, → p. episcopalis. 38. p. sacramentalis, → p. iurisdictionis. 39. p. saecularis sive temporalis (th. II. II. 19. 3 ob. 2; 60. 6 ob. 3; 2 sent. 44 exp.) = die weltliche oder zeitliche Gewalt. 40. p. spiritualis, → p. corporalis. 41. p. superior, → p. inferior. 42. p. temporalis, → p. saecularis. 43. p. tyrannica, → p. regia. 44. p. universalis, → p. particularis. 45. p. usurpata (2 sent. 44. 1. 2 ad 3) = die angemaßte Gewalt.
- Nulla res habet potestatem supra suum esse (pot. 6. 7 ad 4) = kein Ding hat eine Gewalt, welche über sein Sein hinausginge (omnis enim rei virtus ab essentia eius finit vel essentiam praesupponit, ib.).
d) Machthaber, Gewalthaber: potestates enim habent actum circa ea, quae pertinent ad tranquillitatem totius universi, 2 sent. 10. 1. 3 ad 3; cum potestatum sit, ordinationem subiectis imponere, th. I. 108. 6 c; vgl. ib. 5 c; 63. 9 ad 3; quod quidem pertinet ad ordinem potestatum, cg. III. 80; ad ordinem potestatum pertinere videtur, daemones arcere, pot. 6. 10 c; tertius ordo huius hierarchiae est potestatum, quarum officium est, omne, quod possit obviare executioni divini imperii, coercere, unde et daemones arcere dicuntur, comp. 1. 126; vgl. Eph. 1. 7 & 3. 3.
- Zu unterscheiden ist hier: 1. potestas aerea (2 sent. 9. 1. 3 c) = der luftige Machthaber oder der Machthaber dieser Luft. 2. p. mundana sive saecularis (ib.; th. II. II. 184. 6 ad 2) = der weltliche Machthaber. 3. p. saecularis, → p. mundana.
e) Möglichkeit zu einem Sein (= potestas essendi, → sub a), synonym mit possibilitas, potentialitas (←) und potentia (← sub d), der Gegensatz zu impossibilitas und impotentialitas (←) einerseits und actus (← sub b) anderseits: genus continet multas differentias potestate, th. I. II. 46. 1 c; differentiam genus habet potestate, species vero actu, cg. IV. 81; hominibus data est potestas filios Dei fieri, pot. 6. 4 c.
mit Macht, mit Gewalt, synonym mit ex potestate (vgl. pot. 6. 4 c & 9 ob. 6) sive per potestatem (vgl. ib. 9 c): de adiuratione, quae non fit potestative per modum coactionis, th. II. II. 90. 2 ad 1; Christus venerat dissolvere opera diaboli non potestative, ib. III. 41. 1 ad 2; non solum orando et impetrando, sed etiam potestative, pot. 6. 4 c; vgl. mal. 8. 3 c.
Macht ausübend, Gewalt entfaltend: per imaginem significatur intellectuale et arbitrio liberum et per se potestativum, th. I. II. prol.
- Zu totum potestativum → totus sub a.
tätig, handelnd, wirkend, auf das Tun, Handeln und Wirken sich beziehend, der Gegensatz zu contemplativus, speculativus und theoricus (←), zuweilen auch zu operativus (←): ut practicum dicatur id, quod ordinatur ad operationem, trin. 2. 1. 1 ad 4.
Vorziehen: in electione duo sunt, scilicet intentio finis, . . . et praeacceptio eius, quod est ad finem, th. I. II. 56. 4 ad 4; vgl. ib. 58. 4 c.
vorangehend, vorläufig, vorbereitend: Deum esse et alia huiusmodi, quae per rationem naturalem nota possunt esse de Deo, . . . non sunt articuli fidei, sed praeambula ad articulos, th. I. 2. 2 ad 1; vgl. ib. II. II. 2. 10 ad 2; corporis sensus pertinent ad sensualitatem quasi praeambuli, ib. I. 81. 1 ad 1; bonum alicui rei particulari potest comparari ut praeambulum ad ipsam, ib. 93. 9 c; uno modo sicut praeambulum vel praeparatorium ad ipsum, ib. I. II. 4. 1 c; vgl. ib. 74. 7 c; praeambula quidem sunt ad legem illa, quibus non existentibus lex locum habere non potest, ib. II. II. 22. 1 c; sed est conceptionis praeambulus, ib. III. 33. 1 ad 2; impossibile est, quod ea, quae sunt philosophiae, sint contraria iis, quae sunt fidei, sed deficiunt ab eis; continent tamen quasdam similitudines eorum et quaedam ad ea praeambula, sicut natura praeambula est ad gratiam, trin. pr. 2. 3 c; fides et spes sunt praeambula ad caritatem, mal. 2. 10 ad 2; declarat quoddam praeambulum ad minorem, somno 1 a.
vorausschreiten, vorangehen.
Vorschrift, Gesetzesvorschrift, der Gegensatz zu consilium (← sub b): praeceptum importat (schließt ein) applicationem legis ad ea, quae ex lege regulantur, th. I. II. 90. 2 ad 1; de ratione praecepti est, quod importet ordinem ad finem, inquantum scilicet illud praecipitur, quod est necessarium vel expediens ad finem, ib. 99. 1 c; illud proprie cadit sub praecepto legis, pro quo poena legis infligitur, ib. 100. 9 c; vgl. ib. II. II. 16. 1 ob. 1; 44. 1 c; hoc modo se habent praecepta in lege, sicut propositiones in scientiis speculativis, in quibus conclusiones virtute (der Kraft oder Möglichkeit nach) continentur in primis principiis, ib. II. II. 44. 2 c; large accipiendo praeceptum universaliter lex praeceptum dicitur, ib. I. II. 92. 2 ad 1.
- Arten des praeceptum sind: 1. praeceptum affirmativum & p. negativum sive prohibitivum (th. I. II. 72. 6 ad 2; 100. 6 ob. 2; II. II. 16. 1 ad 3; 56. 2 c & ad 2 & 3; mal. 2. 1 ad 11; virt. 3. 1 c) = das Gebot und das Verbot (per praecepta affirmativa imperantur actus virtutum, per praecepta vero negativa prohibentur actus vitiorum, th. I. II. 100. 6 ob. 2). 2. p. caeremoniale, p. iudiciale & p. morale (ib. I. 60. 5 a; I. II. qu. 99-105; quodl. 2. 4. 8 c) = die religiöse oder gottesdienstliche (illa praecepta, quae in lege pertinent ad cultum Dei, specialiter caeremonialia dicuntur, th. I. II. 99. 3 c), die richterliche oder bürgerliche (praecepta iudicialia non solum sunt illa, quae pertinent ad lites iudiciorum, sed etiam quaecumque pertinent ad ordinationem hominum ad invicem, quae subest ordinationi principis tamquam supremi iudicis, ib. 104. 1 ad 1) und die sittliche oder Tugendvorschrift (oportuit praecepta legis veteris etiam de actibus virtutum dari, et haec sunt moralia legis praecepta, ib. 99. 2 c; vgl. ib. 104. 1 c) des Alten Bundes. 3. p. caritatis sive dilectionis & p. iustitiae (ib. II. II. 2. 5 ob. 2; 44. 3 ad 2; cg. III. 130) = die Vorschrift (über die Akte) der Liebe und die (über die Akte) der Gerechtigkeit; vgl. th. I. II. 100. 2 c & 3 ad 3; II. II. 122. 1 c. 4. p. commune sive generale & p. speciale (ib. I. II. 96. 1 ad 2; 98. 6 ad 2; III. 37. 3 c) = die allgemeine und die besondere Vorschrift. 5. p. Dei & p. ecclesiae (ib. II. II. 147. 4 ad 1) = die Vorschrift Gottes und die der Kirche. 6. p. democraticum, p. regium & p. tyrannicum (ib. 140. 1 c) = die demokratische, die königliche und die tyrannische, m. a. W. die von einer demokratischen Regierung (vgl. politia democratica), die von einem König und die von einem Tyrannen (vgl. ius tyrannicum) erlassene Vorschrift. 7. p. dilectionis, → p. caritatis. 8. p. domesticum sive familiare (ib. I. II. 98. 6 ad 2) = die häusliche oder Familienvorschrift. 9. p. ecclesiae, → p. Dei. 10. p. expressum & p. interpretativum (ib. II. II. 104. 2 ad 2) = die ausdrückliche Vorschrift und das als Vorschrift Ausgelegte. 11. p. familiare, → p. domesticum. 12. p. figurale (ib. I. II. 101. 2 ob. 1; 103. 12. 3 c) = die sinnbildliche oder vorbildliche Vorschrift. 13. p. generale, → p. commune. 14. p. interpretativum, → p. expressum. 15. p. iudiciale, → p. caeremoniale. 16. p. iuris naturalis sive legis naturalis sive naturae & p. iuris positivi (ib. I. II. 94. 2 a; II. II. 147. 4 ad 1; 4 sent. 15. 3. 1. 4 c & 5 ad 2) = die Vorschrift des Naturrechts oder Naturgesetzes und die des positiven oder gegebenen Rechtes. 17. p. iuris positivi, → p. iuris naturalis. 18. p. iustitiae, → p. caritatis. 19. p. legis = die Vorschritt eines Gesetzes überhaupt (th. I. II. 100. 9 c) oder die des alttestamentlichen Gesetzes oder des Dekalogs (ib. 2 c; II. II. 56. 1 ad 1). 20. p. legis naturae sive naturalis, → p. iuris naturalis. 21. p. morale, → p. caeremoniale. 22. p. negativum, → p. affirmativum. 23. p. primae necessitatis, secundae, tertiae & quartae necessitatis (dil. 1) = die Vorschrift (über die Liebe zu Gott) von der ersten (praecepta primae necessitatis sunt, sine quibus Dei similitudo salvatur, quae a principio naturaliter obligant et in generali et in speciali; tale est diligere Deum, ib.), die von der zweiten (secundae necessitatis sunt, quae a principio et naturaliter obligant in generali et non in speciali, ut est satisfacere pro peccatis, ib.), die von der dritten (tertiae necessitatis sunt, quae ex actu humano obligant, sicut votum, vel quae obligant quosdam, sed non omnes, aut etiam omnes in casu, sicut consilia, ib.) und die von der vierten Notwendigkeit (quartae necessitatis sunt, quae praelati ecclesiarum instituunt, scilicet quae instituit papa, aut archiepiscopus in provincia sua, aut episcopus in dioecesi sua, aut abbas in abbatia sua, ib.). 24. p. primae tabulae & p. secundae tabulae (quodl. 5. 10. 20 c) = die Vorschrift der ersten und die der zweiten Tafel Mosis. 25. p. prohibitivum, → p. affirmativum. 26. p. pure caeremoniale & p. pure morale (quodl. 2. 4. 8 c) = die rein religiöse oder gottesdienstliche und die rein sittliche oder Tugendvorschrift. 27. p. pure morale, → p. pure caeremoniale. 28. p. quartae necessitatis, → p. primae necessitatis. 29. p. regium, → p. democraticum. 30. p. secundae necessitatis, → p. primae necessitatis. 31. p. secundae tabulae, → p. primae tabulae. 32. p. speciale, → p. commune. 33. p. tertiae necessitatis, → p. primae necessitatis. 34. p. tyrannicum, → p. democraticum.
- Praeceptum affirmatum obligat semper, sed non ad semper (th. I. II. 71. 5 ad 3) = das Gebot verpflichtet immer oder behält immer seine verpflichtende Kraft, aber es verpflichtet nicht für immer, so dass man es zu jeder Zeit und an jedem Orte und unter allen Umständen erfüllen müsste, gestattet vielmehr pro loco et tempore eine Ausnahme; non enim obligatur homo ad hoc, quod semper insistat parentibus honorandis, sed tamen obligatur homo, ut parentes honoret tempore debito, mal. 2. 1 ad 11; vgl. th. I. 88. 1 ad 2; II. II. 3. 2 c; 32. 5 ob. 3; 79. 3 ad 3; 140. 2 ad 2; 3 sent. 25. 2. 1. 2 ad 3; 4 sent. 15. 2. 1. 4 c. Praecepta negativa obligant semper et ad semper (th. II. II. 33. 2 c) = die Verbote verpflichten immer und unter allen Umständen; vgl. 3 sent. 25. 2. 1. 2 ad 3.
Überstürzung: quantum ad defectum consilii, circa quod est eubulia (←), est praecipitatio sive temeritas, imprudentiae species, th. II. II. 53. 2 c; vgl. ib. 3 c & 5 c; 8. 6 ad 2; 127. 1 ad 2.
vorheriger Begriff, vorangehendes Denken: dicitur enim verus lapis, qui assequitur propriam lapidis naturam (wie sie ist) secundum praeconceptionem intellectus divini, th. I. 16. 1 c.
vorher überlegt: electio est quasi quaedam scientia de praeconsiliatis, verit. 24. 1 ad 17.
Vorherbestimmung, synonym mit praedestinatio und praedeterminatio (←): huiusmodi rationes sancta Scriptura vocat praedefinitiones sive praedestinationes, nom. 5. 3; quae quidem praedefinitiones et voluntates sunt distinctivae entium, ib.
a) vorherbestimmen, vorbestimmen im Allgemeinen: dicitur enim praedestinatus, quasi ante destinatus, Rom. 1. 3; secundum hoc igitur praedestinare nihil aliud est, quam ante in corde disponere, quid sit de re aliqua faciendum, ib.
b) vorherbestimmen zu etwas Übernatürlichem, insbesondere zur ewigen Seligkeit (vgl. praedestinatio sub b): Deo conveniens est homines praedestinare, th. I. 23. 1 c; creaturae irrationales . . . non proprie dicuntur praedestinari, ib. ad 2; praedestinari est dirigi in salutem, ib. III. 24. 1 ad 2; praedestinatus potest accipi dupliciter, vel participialiter, secundum quod consignificat tempus praeteritum, et sic existentes in patria (Himmel) sunt praedestinati, quia, quod semel est praeteritum, semper erit praeteritum; vel alio modo potest sumi neutraliter, et sic non proprie possunt dici praedestinati, nisi secundum quod diriguntur in continuitatem beatitudinis, 1 sent. 40. 2. 1 ad 4.
- Praedestinari simpliciter (Rom. 1. 3) = einfachhin oder schlechtweg vorbestimmt werden.
a) Vorherbestimmung, Vorbestimmung im Allgemeinen, synonym mit praedefinitio und praedeterminatio (←): praedestinatio accipitur . . . communiter pro praescientia et praeordinatione cuiuscumque, 3 sent. 10. 3. 1. 1 c; nomen praedestinationis a destinatione sumitur, dicitur enim praedestinatus quasi ante destinatus, Rom. 1. 3; destinatio, unde nomen praedestinationis assumitur, importat directionem alicuius in finem, . . . sed haec praepositio prae, quae adiungitur, adiungit ordinem ad futurum, verit. 6. 1 c; vgl. ib. 2 ob. 14; etsi aliquando abusive praedestinatio nominetur respectu cuiuscumque alterius finis, th. I. 23. 1 ad 2.
b) Vorherbestimmung eines vernünftigen Wesens zu etwas Übernatürlichem, insbesondere zur ewigen Seligkeit, der Gegensatz zu reprobatio (← sub b): relinquitur ergo, quod praedestinatio dicatur proprie eorum solum, quae sunt supra naturam, in qua rationalis creatura ordinatur, Rom. 1. 3; ratio (Idee, Plan) praedictae transmissionis creaturae rationalis in finem vitae aeternae praedestinatio nominatur, th. I. 23. 1 c; praedestinatio est quaedam ratio ordinis (Plan der Hinordnung) aliquorum in salutem aeternam in mente divina existens, ib. 2 c; praedestinatio proprie accepta est quaedam divina praeordinatio aeterna de his, quae per gratiam sunt fienda in tempore, ib. III. 24. 1 c; praedestinatio principaliter dicitur propositum divinum de salute humana, verit. 6. 2 ob. 3; praedestinatio, quae nihil aliud est, quam directio in finem, quem vult Deus rei dilectae, quodl. 11. 3. 3 c; vgl. th. III. 24. 2 c 4 c; cg. III. 59 & 169; 1 sent. 40. 1-3; 3 sent. 7. 3. 1 c; 10. 3. 1. 1 c; declar. 10; Eph. 1. 1 & 2.
Vorherbestimmung, synonym mit praedefinitio und praedestinatio (←): Damascenus nominat praedeterminationem impositionem necessitatis, sicut est in rebus naturalibus, quae sunt praedeterminatae ad unum, th. I. 23. 1 ad 1.
a) aussagbar: quantum ad istud esse (universalis), quod est rationis (sive in anima), habet rationem (Beziehung) praedicabilis, univ. 1.
- Zu genus praedicabile → genus sub b.
- Eine Art des praedicabile in diesem Sinne ist das praedicabile per se (pot. 8. 2 ad 6) = das von einem Dinge an und für sich Aussagbare (quod praedicatur de eo secundum propriam rationem, ib.).
b) aussagbar per eminentiam, das κατηγορούμενον des Aristoteles (Top. I. 8, 103. b. 8), synonym mit universalis (← sub b).
- Der praedicabilia in diesem zweiten Sinne gibt es fünf; vgl. universalis sub b.
- Über den Unterschied zwischen praedicabile & universale, ≈ .
zu einer von den zehn Kategorien gehörig, eine derselben betreffend; vgl. praedicamentum sub b.
a) Aussage im Sinne der Logik, synonym mit praedicatum (←): calidum est quoddam praedicamentum id est quoddam affirmatum sine privatione, 1 gener. 8 c.
b) oberste Gattung der Aussage und des Seins, synonym mit praedicatio (← sub c), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks κατηγορία: ens dividitur in decem praedicamenta non univoce (←), sicut genus in species, sed secundum diversum modum essendi. Modi autem essendi proportionales sunt modis praedicandi. Praedicando enim aliquid de aliquo altero dicimus hoc esse illud; unde et decem genera entis dicuntur decem praedicamenta, 3 phys. 5 i; oportet, quod ens contrahatur ad diversa genera secundum diversum modum praedicandi, qui consequitur diversum modum essendi, quia, quotiens ens dicitur id est quot modis aliquid praedicatur, totiens esse significatur id est tot modis significatur aliquid esse, et propter hoc ea, in quae dividitur ens primo, dicuntur esse praedicamenta, quia distinguuntur secundum diversum modum praedicandi, 5 met. 9 c; vgl. th. I. 5. 6 ob. 1; 28. 2 ad 1; 29. 2 ad 4; I. II. 49. 1 ad 3; cg. II. 9, 57 & 58; III. 9; 1 anal. 33 c & 34 g; 1 gener. 6 c & 9 b.
- Zu figura praedicamenti → figura sub b.
- Unum praedicamentum non continetur sub alio (th. I. II. 49. 1 ob. 2) = die obersten Gattungen des Seins schließen sich gegenseitig aus; vgl. 1 anal. 26 f & 27 d.
c) Schrift des Aristoteles über die Kategorien: ut patet in Praedicamentis, th. II. II. 118. 2 c; liber Praedicamentorum ordinatur ad librum Perihermeneias, 1 perih. 1 a; vgl. ib. 10 a; 1 anal. 1 a & 33 c; quae ponitur in Praedicamentis, 3 phys. 1 b.
a) öffentlich bekannt machen, verkünden, predigen: imputatur ei, qui non praedicavit, th. II. II. 10. 12 ob. 5; noluit gentibus praedicari suam doctrinam, ib. III. 42. 1 c; vgl. cg. III. 135/136; IV. 8; 4 sent. 20. 1. 3. 2 c.
b) aussagen (vgl. praedicatum) im Sinne der Logik, synonym mit dicere (← sub c): personae non possint praedicari de nominibus essentialibus concretis (→ nomen sub a), th. I. 39. 6 ob. 1; in quibus idem de seipso praedicatur, cg. I. 10; genus potest cum additione unitatis vel identitatis praedicari de pluribus individuis existentibus in una specie, et similiter genus remotum de pluribus speciebus existentibus sub uno genere propinquo; neque tamen species de individuis neque genus propinquum de speciebus diversis potest praedicari cum additione unitatis vel identitatis, 4 phys. 23 o; tripliciter autem fit omnis praedicatio. Unus quidem modus est, quando de aliquo subiecto praedicatur id, quod pertinet ad essentiam eius, ut cum dico Socrates est homo vel homo est animal, . . . Alius autem modus est, quo praedicatur de aliquo id, quod non est de essentia eius, tamen inhaeret ei, . . . Tertius autem modus praedicandi est, quando aliquid extrinsecum de aliquo praedicatur per modum alicuius denominationis (vgl. unten p. denominative), 3 phys. 5 i.
- Zu modus praedicandi → modus sub b.
- Man unterscheidet: 1. praedicare ab aeterno & p. ex tempore (th. I. 13. 7 ob. 2 & c) = etwas als von Ewigkeit her und etwas als in der Zeit einem Dinge zukommend aussagen. 2. p. accidentaliter sive praedicatione accidentali & p. substantialiter sive per modum substantialis praedicati sive secundum modum substantiae (ib. 13 pr. & 2 c; 28. 2 ad 1; 39. 6 ob. 2; cg. II. 58; IV. 10; pot. 7. 3 ad 1; 1 anal. 33 b & c & 34 d; 4 met. 7 i & k) = etwas im Sinne eines Akzidenz und etwas im Sinne einer Substanz (vgl. p. essentialiter) aussagen. 3. p. ad aliud sive relative (cg. II. 13; IV. 10) = etwas in Beziehung auf was andres aussagen. 4. p. ad invicem sive aequaliter ad invicem sive aeque ad invicem sive de se invicem sive convertibiliter (th. I. 76. 3 c; 1 anal. 23 a, 31 k, 34 c & e) = etwas gegenseitig voneinander oder umkehrbarerweise aussagen (ita, quod unum sit genus alterius et e converso, 1 anal. 34 e). 5. p. aequaliter (th. I. 5. 6 ad 3) = gleichmäßig aussagen. 6. p. aequaliter ad invicem sive de se invicem, → p. ad invicem. 7. p. aeque ad invicem, ≈ . 8. p. aequivoce sive omnino aequivoce sive pure aequivoce, p. analogice & p. univoce (ib. 13. 5 a & c; 16. 6 c; cg. I. 32-34 & 42; IV. 49; 1 sent. 22. 1. 3 ad 2; 25. 1. 2 ob. 2; pot. 7. 3 ad 6 & 7 c; verit. 2. 11 ad 8; 7 met. 2 b) = etwas im Sinne der bloßen Gleichnamigkeit (quidquid praedicatur de aliquibus secundum idem nomen et non secundum eandem rationem, praedicatur de eis aequivoce, th. I. 13. 5 a), etwas im Sinne der Verhältnismäßigkeit (haec est secundum ordinem vel respectum ad aliquod unum, cg. I. 34) und etwas im Sinne der Gleichartigkeit aussagen (quidquid praedicatur de aliquibus secundum unum nomen et unam rationem, univoce eis convenit (1 sent. 25. 1. 2 ob. 2). 9. p. analogice, → p. aequivoce. 10. p. causaliter sive per causam & p. eminenter sive per eminentiam (ib. 8. 4. 3 c; pot. 7. 5 ob. 5; 9. 7 ob. 2) = etwas von einem Dinge im Sinne der Ursache eines andern und etwas in hervorragendem Sinne oder im Sinne der unendlichen Vergrößerung aussagen. 11. p. concretive sive in concreto & p. in abstracto (th. III. 16. 1 ad 2; 1 sent. 33. 1. 3 ad 2 & exp.; 3 sent. 10. 1. 2. 2 ad 3; 41. 1. 4 c; 7 met. 6 n; 9 met. 6 c) = etwas im Sinne des Verwachsen-Seins mit besondern Seinsbestimmungen und etwas im Sinne des Abgezogen- oder Abgetrennt-Seins von solchen oder etwas als in dem Zustande der Besonderung oder in dem der Verallgemeinerung gedacht aussagen. 12. p. convertibiliter, → p. ad invicem. 13. p. cum praecisione sive praecise (1 sent. 21. 1. 1. 2 a) = etwas mit Absehung von allem andern aussagen. 14. p. de accidente & p. de subiecto (1 anal. 33 b; 7 met. 2 a & 13 c) = etwas von einem Akzidenz (vgl. p. per accidens) und etwas von einem (realen) Subjekte d. i. von einer Substanz aussagen. 15. p. denominative sive per modum denominationis sive per informationem (th. III. 16. 3 c; cg. II. 13; 3 sent. 5. exp.; 3 phys. 5 i; 7 phys. 5 c; 7 met. 2 e & 6 n; 9 met. 6 c) = etwas benennungsweise oder im Sinne einer Benennung oder einer Beformung aussagen (duplex est modus, quo aliquid denominative praedicatur. Denominatur enim aliquid ab eo, quod extra ipsum est, sicut a loco dicitur aliquis esse alicubi et a tempore aliquando; aliquid vero denominatur ab eo, quod inest, sicut ab albedine albus, cg. II. 13). 16. p. de omni, p. per se, p. primo & p. universaliter (th. I. II. 34. 2 ob. 2; 1 perih. 10 b & c; 1 anal. 9 b & c) = etwas von jedem Umfangsgliede einer Art als zu ihm gehörig (tum enim dicitur aliquid de omni, . . . quando nihil est sumere sub subiecto, de quo praedicatum non dicatur, 1 anal. 9 b), etwas von einem Dinge als ihm durch sich selbst (vgl. unten p. per accidens) zukommend (per se autem dicitur aliquid praedicari per comparationem ad ipsum subiectum, quia ponitur in eius definitione vel e converso, ib.), etwas von einem Dinge als ihm an erster Stelle zukommend (primo vero dicitur aliquid praedicari de altero per comparationem ad ea, quae sunt priora subiecto et continentia ipsum, ib.) und etwas von einem Dinge allgemein d. i. als jedem seiner Umfangsglieder und zwar jedem an erster Stelle zukommend aussagen (tunc est universale praedicatum, cum non solum in quolibet est, de quo praedicatur, sed et primo demonstratur inesse ei, de quo praedicatur, ib. 11 d). 17. p. de singulari & p. de universali (1 perih. 10 b) = etwas vom Einzelnen oder Besondern und etwas vom Allgemeinen aussagen. 18. p. de subiecto, → p. de accidente. 19. p. de superiori (th. I. 39. 6 ob. 2) = etwas von dem ihm Übergeordneten aussagen. 20. p. de universali, → p. de singulari. 21. p. eminenter, → p. causaliter. 22. p. essentialiter sive per essentiam sive substantialiter & p. participative sive per participationem (ib. 76. 1 c; III. 16. 3 ad 3; cg. I. 32; hebd. 2; quodl. 2. 2. 3 c; 1 anal. 33 b) = etwas von einem Dinge als ihm wesenhaft oder wesentlich (vgl. p. accidentaliter) und etwas als ihm nach Weise der Teilnahme zukommend aussagen. 23. p. ex tempore, → p. ab aeterno. 24. p. falso (pot. 7. 4 ob. 3) = etwas falscherweise von einem Dinge aussagen. 25. p. improprie sive metaphorice & p. proprie (ib. 4 ob. 3 & 5 ob. 8; 1 sent. 3. 4. 2 ad 1) = etwas im uneigentlichen oder übertragenen und etwas im eigentlichen Sinne aussagen. 26. p. in abstracto, → p. concretive. 27. p. in communi (th. I. 37. 1 ob. 1) = etwas im allgemeinen Sinne aussagen. 28. p. in concreto, → p. concretive. 29. p. in eo quod quale sive in quale quid & p. in eo quod quid est sive in quod quid est sive in quid (ib. 3. 5 c; cg. I. 25; IV. 10; pot. 7. 3 ob. 6; comp. 1. 116; 1 anal. 33 a-c; 2 anal. 3 b, c, e & f, 6 c & 13 f; 5 phys. 4 b; 4 met. 7 k; 5 met. 16 a & 22 a) = etwas als in einer Qualität bestehend oder im Sinne von etwas Qualitativem (differentia praedicatur in quale quid, ut si quaeratur, quale animal est homo, respondemus, quod bipes, et quale animal equus, respondemus, quod quadrupes, et qualis figura est circulus, respondemus, quod ἀγώνιος id est sine angulo, acsi ipsa differentia substantiae qualitas sit, 5 met. 16 a) und etwas als die Wesenheit eines Dinges ausmachend (vgl. quod quid unter quid sub b) oder als zu ihr gehörend aussagen (= ἐν τῷ τί ἐστι κατηγορεῖν, Aristoteles: Anal. post. I. 22, 82. b. 37). 30. p. in eo quod quid est, → p. in eo quod quale. 37. p. in obliquo & p. in recto sive in principali (3 sent. 8. 1. 3 ob. 2; 10. 1. 2. 2 ad 3; 7 phys. 5 c) = etwas in gebeugtem oder abhängigem und etwas in aufrechtem oder Hauptkasus d. i. im Nominativ aussagen. 32. p. in plurali sive pluraliter & p. in singulari sive singulariter (th. I. 37. 1 ob. 1; 39. pr. & 3 ob. 1; 1 sent. 2. exp., 24 div. & 25. 1. 4 c; pot. 9. 6 ob. 1 & 2) = etwas in der Mehrzahl und etwas in der Einzahl aussagen. 33. p. in principali, → p. in obliquo. 34. p. in quale quid, → p. in eo quod quale. 35. p. in quid, ≈ . 36. p. in quod quid est, ≈ . 37. p. in recto, → p. in obliquo. 38. p. in singulari, → p. in plurali. 39. p. metaphorice, → p. improprie. 40. p. negative sive privative sive remotive & p. positive (pot. 9. 7 ob. 1, 2, 3, 5 & 9) = etwas im Sinne der Verneinung und etwas in dem der Bejahung aussagen. 41. p. omnino aequivoce, → p. aequivoce. 42. p. participative, → p. essentialiter. 43. p. per accidens sive secundum accidens & p. per se (th. I. 76. 3 c; I. II. 34. 2 ob. 2; III. 16. 1 ad 1; cg. II. 58; pot. 7. 8 ob. 6; 1 anal. 9 b, 10 a, 31 d, 33 b, 34 h & 35 c; 4 met. 7 i & k; 7 met. 2 a) = etwas von einem Dinge als ihm nur nebenbei zukommend (a praedicatis per accidens, in quibus est triplex modus verae praedicationis. Unus quidem modus est, quando accidens praedicatur de accidente, puta cum dicimus album ambulat. Secundus modus est, quando subiectum praedicatur de accidente, puta cum dicimus hoc magnum est lignum. Tertius modus est, quando accidens praedicatur de subiecto, puta cum dicimus lignum est album, vel cum dicimus homo ambulat 1 anal. 33 b) und etwas von demselben als ihm durch sich selbst (vgl. p. de omni) und als solchem zukommend aussagen (per se autem praedicatur aliquid de aliquo, quod praedicatur de eo secundum propriam rationem, pot. 8. 2 ad 6; ponit duos modos praedicandi per se. Nam primo quidem praedicantur per se, quaecumque insunt subiectis in eo quod quid est [d. i. als zu ihrer Wesenheit gehörig], scilicet cum praedicata ponuntur in definitione subiecti. Secundo, quando ipsa subiecta insunt praedicatis in eo quod quid est, id est quando subiecta ponuntur in definitione praedicatorum. Et exemplificat de utroque modo. Nam impar praedicatur de numero per se secundo modo, quia numerus ponitur in definitione ipsius imparis; est enim impar numerus medio carens. Multitudo autem vel divisibile praedicatur de numero et ponitur in definitione eius, unde huiusmodi praedicantur per se de numero primo modo, 1 anal. 35 c). 44. p. per causam, → p. causaliter. 45. p. per eminentiam, ≈ . 46. p. per essentiam, → p. essentialiter. 47. p. per informationem, → p. denominative. 48. p. per modum ad aliud se habentis & p. per modum inhaerentis (th. I. 28. 1 ad 1; vgl. ib. 2 c) = etwas im Sinne des zu einem andern sich Verhaltenden und etwas im Sinne des Anhaftenden oder Innewohnenden aussagen. 49. p. per modum denominationis, → p. denominative. 50. p. per modum inhaerentis, → p. per modum ad aliud se habentis. 51. p. per modum substantialis praedicati, → p. accidentaliter. 52. p. per participationem, → p. essentialiter. 53. p. per posterius sive secundum posterius sive secundario & p. per sive secundum prius (th. I. 5. 6 ad 3; cg. I. 32) = etwas im Sinne des Spätern und etwas im Sinne des Frühern aussagen. 54. p. per prius, → p. per posterius. 55. p. per se, → p. de omni & per accidens. 56. p. pluraliter, → p. in plurali. 57. p. positive, → p. negative. 58. p. praecise, → p. cum praecisione. 59. p. praedicatione accidentali, → p. accidentaliter. 60. p. primo, → p. de omni. 61. p. privative, → p. negative. 62. p. proprie, → p. improprie. 63. p. pure aequivoce, → p. aequivoce. 64. p. relative, → p. ad aliud. 65. p. remotive, → p. negative. 66. p. secundario, → p. per posterius. 67. p. secundum accidens, → p. per accidens. 68. p. secundum modum substantiae, → p. accidentaliter. 69. p. secundum posterius, → p. per prius. 70. p. secundum prius, ≈ . 71. p. secundum quid & p. simpliciter (cg. IV. 48; 1 anal. 33 b & c) = etwas beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und etwas einfachhin oder schlechtweg aussagen. 72. p. simpliciter, → p. secundum quid. 73. p. singulariter, → p. in plurali. 74. p. substantialiter, → p. accidentaliter & essentialiter. 75. p. universaliter, → p. de omni. 76. p. univoce, → p. aequivoce.
a) öffentliche Bekannt-Machung, Verkündigung, Predigt: usque ad praedicationem evangelii, th. II. II. 1. 3 ob. 3; baptismus efficacior est ad salutem, quam praedicatio, ib. 10. 12 ob. 5; hoc erat congruum praedicationis officio, ib. III. 40. 3 c; vgl. 4 sent. 20. 1. 3. 2 c.
b) Aussage im Sinne der Logik: praedicatio enim est quoddam, quod completur per actionem intellectus componentis et dividentis, habens tamen fundamentum in re, ipsam unitatem eorum, quorum unum de altero dicitur, ente 4 k; in omni praedicatione oportet esse verbum eo, quod verbum importat compositionem, qua praedicatum componitur subiecto, 1 perih. 5 c; vgl. ib. d.
- Zu commune per praedicationem → communis sub a; zu veritas p. → veritas sub a.
- Arten der praedicatio in diesem Sinne sind: 1. praedicatio absoluta (2 sent. 8. 1. 1 ob. 3) = die unbedingte oder schlechthinige Aussage. 2. p. abusiva (quodl. 10. 3. 5 c) = die missbräuchliche Aussage. 3. p. accidentalis sive per accidens & p. essentialis sive per essentiam sive per se (th. I. 39. 6 ob. 2; 54. 1 ad 1; 76. 3 c; I. II. 30. 2 ad 2; 31. 1 ad 1; cg. II. 58; 1 sent. 3. 4. 2 ad 1; 3 sent. 10. 1. 1. 2 c; 1 anal. 35 a & d) = die nichtwesentliche und die wesentliche Aussage oder die Aussage dessen, was einem Dinge nur nebenbei, und die Aussage dessen, was einem Dinge als solchem d. i. durch sich selbst und seine eigene Wesenheit, also mit Notwendigkeit zukommt (inferiora non praedicantur de suis superioribus nisi accidentali praedicatione, ut cum dico animal est homo; accidit enim animali esse hominem, th. I. 39. 6 ob. 2; ad hoc, quod aliqua praedicatio sit per se, non oportet, quod praedicatum per se conveniat subiecto secundum omne, quod in nomine subiecti implicatur, sed sufficit, si secundum aliquid eorum per se sibi conveniat. Sicut ratiocinari per se convenit homini, non inquantum habet corpus, sed inquantum animam habet; unde haec est per se homo ratiocinatur, 3 sent. 10. 1. 1. 2 c); vgl. praedicare per accidens et per se unter praedicare sub b. 4. p. aequivoca, p. analogica & p. univoca (cg. I. 32-34; pot. 7. 7 c & ad 3; 7 met. 2 e) = die Aussage des (bloßen) Gleichnamigen, die des Verhältnismäßigen und die des Gleichartigen (secundum quod genera praedicantur de speciebus, in quarum definitionibus ponuntur, 7 met. 2 e). 5. p. analogica, → p. aequivoca. 6. p. concretiva sive denominativa (ib. 2 e) = die einigende oder benennende Aussage (per quem modum accidentia de substantia praedicantur, ib.). 7. p. denominativa, → p. concretiva. 8. p. de superiori (th. I. 39. 6 ad 2) = die Aussage von dem Übergeordneten. 9. p. divina (ib. 14. 1 ad 2; 19. 11 c; 30. 3 ad 2; 1 sent. 34. 3. 2 a; pot. 7. 5 a & 9. 4 ob. 8) = die göttliche Aussage oder die Aussage von Gott. 10. p. essentialis, → p. accidentalis. 11. p. falsa & p. vera (1 sent. 22. 1. 2 ad 4; 1 anal. 33 b) = die falsche und die wahre Aussage. 12. p. immediata (1 anal. 36 c) = die unmittelbare oder durch sich selbst einleuchtende Aussage; vgl. ib. 35 h. 13. p. imperfecta (1 sent. 22. 1. 2 ad 4) = die unvollkommene Aussage. 14. p. impropria (ib.) = die uneigentliche Aussage. 15. p. per accidens, → p. accidentalis. 16. p. per causam & p. per eminentiam (th. I. II. 30. 2 ad 2; 31. 1 ad 1; 1 sent. 30. 1. 2 c; pot. 7. 5 ob. 5 & 9. 7 ad 2) = die Aussage von einem Dinge als der Ursache eines andern und die Aussage eines Dinges im Sinne des Hervorragens oder der unendlichen Vergrößerung. 17. p. per concomitantiam (th. I. 54. 1 ad 1) = die Aussage eines Dinges als des Begleiters eines andern. 18. p. per denominationem sive informationem & p. per identitatem (ib. 39. 6 ad 2; 3 sent. 5. exp.; 7. 1. 1 c) = die Aussage eines Dinges im Sinne der Benennung oder Beformung eines andern und die Aussage eines Dinges im Sinne der Dieselbigkeit. 19. p. per eminentiam, → p. per causam. 20. p. per essentiam, → p. accidentalis. 21. p. per identitatem, → p. per denominationem. 22. p. per informationem, ≈ . 23. p. per inhaerentiam (3 sent. 7. 1. 1 c) = die Aussage eines Dinges im Sinne des Anhaftens oder Innewohnens. 24. p. per posterius & p. per prius (th. I. 33. 3 ob. 2) = die Aussage eines Dinges im Sinne des Spätern und die im Sinne des Frühern. 25. p. per prius, → p. per posterius. 26. p. per se, → p. accidentalis. 27. p. pluralis (cg. IV. 5) = die Aussage in der Mehrzahl. 28. p. simplex (1 anal. 14 g) = die einfache Aussage (unum de uno praedicatur in simplici praedicatione, ib.; vgl. ib. 33 c). 29. p. univoca, → p. aequivoca. 30. p. vera, → p. falsa.
c) oberste Gattung der Aussage und des Seins, synonym mit praedicamentum (← sub b): potest intelligi secundum quamcumque praedicationem, id est secundum quodcumque praedicamentum, 1 cael. 26 a.
a) aussagend, unbedingt aussagend, synonym mit categoricus (←), der Gegensatz zu condicionalis (← sub a).
b) bejahend aussagend, bejahend, synonym mit categoricus (← sub b), der Gegensatz zu negativus (←) .
a) das Ausgesagte im Sinne der Logik, Prädikat (vgl. praedicare sub b), synonym mit praedicamentum (← sub a), der Gegensatz zu subiectum (← sub b): praedicatum autem est principalior pars enuntiationis eo, quod est pars formalis et completiva ipsius, 1 perih. 8 b; praedicatum comparatur ad subiectum, ut forma ad materiam et similiter differentia ad genus, ib. c; praedicatum est quasi pars formalis enuntiationis, subiectum autem est pars materialis ipsius, ib. 10 f; vgl. ib. b; praedicata tenentur (werden genommen) formaliter (im Sinne der Form) et subiecta materialiter (im Sinne der Materie), th. I. 13. 12 c.
- Zu affirmatio & affirmativa de praedicato finito & infinito → affirmatio und affirmativus; zu enuntiatio de p. finito, infinito & privativo → enuntiatio sub b; zu negativa de p. finito & infinito → negativus; zu propositio de p. accidentali, substantiali, finito, infinito & privativo → propositio sub b.
- Als Arten des praedicatum gehören hierher: 1. praedicatum accidentale & p. essentiale sive substantiale (th. I. 13. 12 c; 18. 2 c; 31. 3 ob. 3; cg. IV. 10; 1 anal. 31 k, 33 d & 34 d, g & h; 4 met. 7 k) = das nichtwesentliche und das wesentliche Prädikat oder das Prädikat, welches etwas dem Subjekte nicht wesentlich, und dasjenige, welches etwas ihm wesentlich Zukommendes ausdrückt. 2. p. affirmativum & p. privativum (2 perih. 2 c; 1 anal. 33 b) = das bejahende und das beraubende oder das etwas Positives (z. B. iustus) und das einen Mangel ausdrückende Prädikat (z. B. iniustus). 3. p. copulatum (unio. 3 ad 9) = das (mit einem andern) verbundene Prädikat. 4. p. essentiale, → p. accidentale. 5. p. finitum & p. infinitum (2 perih. 2 c) = das endliche oder begrenzte (z. B. iustus) und das unendliche oder unbegrenzte Prädikat (z. B. non iustus). 6. p. infinitum, → p. finitum. 7. p. notionale & p. personale (th. I. 31. 3 ob. 3; 39. 4 ob. 2) = das eine notio (← sub b) und das eine Person (in Gott) bezeichnende Prädikat. 8. p. per accidens & p. per se (1 anal. 33 b & c, 35 e & f) = das von einem Dinge nebenbei und das von ihm als solchem d. i. gemäß seiner selbst und seiner Wesenheit Ausgesagte. 9. p. per se, → p. per accidens. 10. p. personale, → p. notionale. 11. p. principale (2 perih. 2 a) = das Hauptprädikat. 12. p. privativum, → p. affirmativum. 13. p. substantiale, → p. accidentale. 14. p. universale (1 anal. 11 b & d) = das allgemeine Prädikat (tunc est universale praedicatum, cum non solum in quolibet est, de quo praedicatur, sed et primo demonstratur inesse ei, de quo praedicatur, ib. d). 14. p. univocum (cg. II. 15) = das gleichartige oder etwas Gleichartiges ausdrückende Prädikat.
b) Akzidenz, synonym mit accidens (← sub b): in hac ratione utitur praedicato pro accidente, quia praedicatum designat formam subiecti, antiqui autem credebant, omnes formas esse accidentia, 1 phys. 11 h.
Vorexistenz, vorheriges Dasein: ratio (Plan) autem alicuius fiendi in mente actoris existens est quaedam praeexistentia rei fiendae in eo, th. I. 23. 1 c.
Vorgesetztheit, Vorstehertum, Vorstandschaft, synonym mit dominium (←): rationem praelationis facit, ut scilicet actio subditi subdatur actioni praelati, th. I. 109. 2 c; totus ordo praelationis primo et originaliter est in Deo, ib. 4 c; videtur quod infideles possint habere praelationem vel dominium supra fideles, ib. II. 10. 10 ob. 1; vgl. ib. c; hoc est, quod rationem (Wesen) praelationis facit, ut scilicet actio subditi subdatur actioni praelati, ib.; vgl. 2 sent. 44. 1. 2 c; quicumque praelationem appetit, aut est iniustus, aut superbus, quodl. 2. 6. 11 c.
- Zu ius praelationis → ius; zu status p. → status sub d.
- Arten der praelatio sind: praelatio ecclesiastica sive spiritualis & p. saecularis (th. II. II. 63. 1 c; 4 sent. 24. 1. 1. 3 ob. 3) = die kirchliche oder geistliche und die weltliche oder irdische Vorstandschaft.
der Vorgesetzte, der Vorsteher, synonym mit praepositus (th. II. II. 33. 8 ob. 4): praelati vice Dei funguntur in terris, ib. I. II. 100. 8 ob. 2; religiosi enim sunt in potestate suorum praelatorum, ib. II. II. 32. 8 ob. 1; sive sit subditus, sive praelatus, ib. 33. 2 c; vgl. cg. III. 49; IV. 72 & 77.
- Zu status praelatorum → status sub d.
- Praelatus ecclesiae sive ecclesiasticus (th. II. II. 63. 2 ad 1; 4 sent. 20. 1. 4. 1 c) = der eigentliche Vorgesetzte der Kirche d. i. der Bischof (et ideo ipse solus quasi sponsus anulum ecclesiae recipit, 4 sent. 20. 1. 4. 1 c).
der vorausgeschickte Satz, d. i. jeder von den beiden der conclusio eines Schlusses vorausgeschickten Sätzen, aus denen sie abgeleitet wird: propter necessitatem (notwendige Wahrheit) praemissarum, th. I. II. 13. 6 ob. 2; dictum suum confirmat ex duabus praemissis, ib. III. 66. 6 ad 3; vgl. cg. I. 57; 1 anal. 14 d; 1 cael. 29 a.
Lohn, Belohnung: praemium autem est, quod alicui in bonum eius redditur, 3 sent. 29. 1. 4 c; reddatur ei aliquid ut poena vel praemium, th. I. 22. 2 ad 5; contra rationem (Wesen) beatitudinis, quae habet rationem (Beziehung) finis et est praemium virtutis, ib. 62. 4 c.
- Praemium beatitudinis (ib. 9 ob. 1) = der Lohn, welcher in der ewigen Seligkeit besteht. Dieses praemium ist ein zweifaches, ein praemium accidentale und ein p. essentiale (ib. 9 ad 3; 95. 4 c; mal. 2. 2 ad 8; 5. 1 ob. 5; verit. 12. 13 c; 2 Cant. 1) = ein nichtwesentlicher (quod est gaudium de bono creato, th. I. 95. 4 c) und ein wesentlicher Lohn (quod consistit in Dei fruitione, ib.).
Vorherzeigung, Vorbild, die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks τερέτισμα (Anal. post. I. 22, 83. a. 33): sunt enim quaedam praemonstrationes respectu naturalium id est quaedam exemplaria horum, 1 anal. 33 f.
vorausverkündend, ankündigend.
- Zu signum praenuntiativum → signum sub a.
vorherige Ordnung, vorhergehende Anordnung: nihil est casuale, quod evenit secundum praeordinationem alicuius gubernantis, th. I. 103. 7 ob. 2.
vorbereiten.
- Zu causa praeparans → causa sub b.
a) Vorbereitung, Zubereitung, synonym mit dispositio (← sub c): praeparatio importat proprie dispositionem potentiae ad actum, verit. 6. 1 ad 8; praeparatio, secundum quod importat (bedeutet) ordinationem vel directionem in finem, est actus proprius rationis et non voluntatis, ib. 1 ad 13; neque tamen intellectus, quo homo intelligit, est praeparatio in humana natura, cg. II. 68; vgl. ib. 76; III. 66; IV. 8.
- Als Arten der praeparatio gehören hierher: 1. praeparatio agentis & p. patientis sive materiae (th. I. 23. 2 ad 3; 1 sent. 40. 2. 1 ad 2; verit. 6. 1 ad 8) = die Vorbereitung des Tätigen und die des Leidenden oder der Materie (est autem duplex praeparatio, una patientis, secundum quem modum dicitur materia praeparari ad formam, alia agentis, secundum quam dicitur, quod aliquis se praeparat ad agendum aliquid, verit. 6. 1 ad 8). 2. p. debita (th. I. II. 101. 1 ad 1) = die gehörige oder da sein sollende Vorbereitung. 3. p. materiae, → p. agentis. 4. p. patientis, ≈ .
b) Bereitschaft, Bereitwilligkeit: includit illas dispositiones, quae sunt in praeparatione et idoneitate nondum perfecte, th. I. II. 49. 1 ad 3; ad servandum praecepta caritatis homo non tenetur, sed sufficit sola praeparatio animi, ib. II. II. 2. 5 ob. 2; vgl. ib. c; 25. 8 c & 9 c; 40. 1 ad 2; cg. I. 62; III. 42; 3 anim. 7 f; secundum animi praeparationem, ut scilicet homo sit paratus hoc facere, quodl. 6. 7. 12 ad 2; intellectum possibilem non esse aliud, quam praeparationem, quae est in natura humana ad intellectum agentem et ad intelligibilia, unit.
vorbereitend, synonym mit praeparatorius (←) .
- Zu actus praeparativus → actus sub a.
vorbereitend, synonym mit praeparativus (←): quaecumque sunt praeparatoria ad finem, th. I. II. 101. 1 ad 1.
- Zu lex praeparatoria → lex sub a; zu purgatio p. → purgatio.
der Name eines berühmten Theologen aus Cremona, welcher i. J. 1210 als Kanzler der Pariser Universität starb: Praepositivus tamen dixit, th. I. 39. 4 ad 5; vgl. 1 sent. 4. 1. 3 ad 4; 32. 1. 3 ad 1 & 2 c; 3 sent. 21. 2. 4. 1 ad 2; 4 sent. 6. 2. 3. 2 ad 3; 45. 2. 2. 1 c & 4. 1 c.
Vorherwissen: praescientia proprie dicitur praecognitio futurorum eventuum, prout in seipsis sunt, th. II. II. 174. 1 ad 1.
Gegenwart, Gegenwärtigkeit: per praesentiam vero suam dicitur aliquid esse in omnibus, quae in prospectu ipsius sunt, sicut omnia, quae sunt in aliqua domo, dicuntur esse praesentia alicui, qui tamen non est secundum substantiam suam in qualibet parte domus, th. I. 8. 3 c; vgl. ib. ad 2.
- Arten der praesentia sind: 1. praesentia corporalis (ib. II. II. 188. 2 ad 3; 3 sent. 22. 3. 1 ad 5; Hebr. 13. 1) = die körperliche Gegenwart. 2. p. temporalis (1 Cant. 8) = die zeitliche Gegenwart.
Wahrsagerei aus Blendwerken des Teufels: quandoque praestigiosis quibusdam apparitionibus (daemones) se adspectui et auditui hominum ingerentes ad praenuntiandum futura, et haec species (divinationis) vocatur praestigium ex eo, quod oculi hominum praestringuntur, th. II. II. 95. 3 c.
Dreistigkeit, Anmaßung, Vermessenheit: spes est media inter praesumptionem et desperationem ex parte nostra, th. I. II. 64. 4 ad 3; praesumptio videtur importare (bedeuten) immoderantiam spei, ib. II. II. 21. 1 c; vitium praesumptionis consistit in hoc, quod aliquis tendit in aliquod bonum, quod non est possibile, quasi in possibile, ib. 4 ob. 3; vitiosum est, peccatum quasi contra ordinem naturalem existens, quod aliquis assumat ad agendum ea, quae praeferuntur suae virtuti, quod pertinet ad rationem praesumptionis, sicut et ipsum nomen manifestat, ib. 130. 1 c; sicut spes abusive dicitur de malo, proprie autem de bono, ita etiam praesumptio, et secundum hunc modum inordinatio timoris praesumptio dicitur, ib. 21. 3 ad 1. Die praesumptio, qua quis divinam iustitiam contemnit ex inordinata confidentia divinae misericordiae (ib. 130. 2 ad 1), ist eine von den Sünden gegen den h. Geist (→ peccatum in Spiritum sanctum sub b); vgl. ib. 21. 1 c.
- Praesumptio novitatum (ib. 4 c; 132. 5 c) = die Anmaßung oder Sucht, etwas Neues zu leisten oder zustande zu bringen, was Bewunderung erregt, aber über die Kräfte der Betreffenden hinausgeht.
unnatürlich, widernatürlich, synonym mit innaturalis (← sub b), der Gegensatz zu naturalis (←) .
- Zu causa praeternaturalis → causa sub b.
Voranfliegen, Vorauseilen, synonym mit incontinentia irrefrenata (→ incontinentia): quidam vero ducuntur a passione propter hoc, quod non consiliantur, sed statim concupiscentia superveniente eam sequuntur, et haec incontinentia dicitur praevolatio propter sui velocitatem, qua anticipat consilium, 7 eth. 7 i; vgl. ib. k; th. II. II. 156. 1 c.
uranfänglich, synonym mit primitivus und primordialis (←) .
a) Erstheit, Zuerst-Sein: per quod derogetur eius primitiae vel simplicitati, pot. 1. 1 ob. 5; vgl. ib. ad 5.
b) Erstling: primitiae ad quoddam genus oblationum pertinent, th. II. II. 86. 4 c; vgl. ib. ad 1-3.
erstlich, uranfänglich, synonym mit primaevus und primordialis (←) .
a) zuerst, an erster Stelle, der Zeit, der Reihe, dem Range nach, der Gegensatz zu secundo, secundario, posterius (←) sive per posterius (1 gener. 13 b): primo quidem, quia materia est, th. I. 3. 2 c; quattuor esse primo (= in principio temporis) creata, ib. 66. 4 c; quod intelligitur primo, est res, ib. 85. 2 c; totus ordo praelationis primo et originaliter est in Deo, ib. 109. 4 c; vgl. cg. I. 2; II. 28; III. 67; 4 sent. 24. 1. 1. 2 ad 4; 7 phys. 5 b.
b) zuerst, an erster Stelle, d. i. ratione sui ipsius sive secundum se totum, zumal, wenn es mit dem Ausdrucke per se verbunden ist, der Gegensatz zu ratione partis sive secundum partem: dico autem esse ubique primo, quod secundum se totum est ubique. Si quid enim esset ubique secundum diversas partes in diversis locis existens, non esset primo ubique; quia, quod convenit alicui ratione partis suae, non convenit ei primo, sicut, si homo est albus dente, albedo non convenit primo homini, sed denti, th. I. 8. 4 c; vgl. ib. 3. 2 c & 8 c; 17. 2 c; 18. 1 c; quod sit primo motum, scilicet quod moveatur ratione sui ipsius et non ratione suae partis, sicut moveatur animal per modum pedis, cg. I. 13; si aliquid seipsum moveat primo et per se, non ratione partium, oportet, quod suum moveri non dependeat ab aliquo, ib.; vgl. ib. 48; ut per hoc, quod dicit (movetur) primo, excludatur motus secundum partem, 5 phys. 1 a; quod opponitur simul ei, quod est per accidens, et ei, quod est secundum partem; et hoc dicitur non solum per se, sed etiam primo, 7 phys. 1 b; vgl. 4 phys. 4 b-g; 8 phys. 7 a.
erstentspringend, uranfänglich, synonym mit primaevus und primitivus (←) .
dem ersten Ursprung nach, uranfänglicherweise, synonym mit principaliter (← sub b): licet hoc primordialiter ex merito nostri peccati contingat, th. II. II. 19. 1 ad 3; et primordialiter caelestium, ib. 95. 7 c; quibus homo primordialiter ordinatur in Deum, ib. 101. 3 ad 1; quod principaliter dicitur, scilicet primordialiter, mal. 2. 3 c.
erster: primum quandam relationem importat (bedeutet), cg. II. 11; idem enim videtur primum et principium; nam primum in unoquoque genere et maximum est causa omnium eorum, quae sunt post, 1 anal. 4 o; vgl. 7 phys. 1 b; 2 cael. 10 f; 1 gener. pr.
- Zu actus primus → actus sub b; zu agens p. → agens; zu alterans p. → alterare & corpus; zu animatum p. → animatus sub a; zu bonitas p. & bonitas p. actus moralis & rei naturalis → bonitas sub a; zu bonum p. → bonus sub b; zu caelum p. → caelum; zu causa p. & universaliter p. → causa sub b; zu cognitio p. → cognitio sub b; zu complementum p. → complementum; zu conceptio p. → conceptio sub d; zu consideratio p. → consideratio; zu contrarietas p. → contrarietas sub b; zu contrarium p. → contrarius sub a; zu corporeum p. → corporeus; zu corpus p. & p. alterans → corpus; zu creans p. → creare sub a; zu creatio p. → creatio sub b; zu differentia p. & p. contraria → differentia; zu donum p. → donum sub b; zu elementum p. → elementum sub b; zu ens p. → ens; zu esse p. → esse; zu forma p. & forma p. exemplaris → forma sub b; zu generatio p. → generatio sub a; zu genus p. → genus sub b; zu hierarchia p. → hierarchia; zu infinitum p. → infinitus; zu intellectum p. → intelligere sub a; zu intellectus p. → intellectus sub a; zu intelligentia p. → intelligentia sub a; zu intelligibile p. → intelligibilis sub b; zu intentio p. & p. naturae → intentio sub b & c; zu latio p. → latio sub a; zu locus p. → locus sub b; zu malum p. → malus sub b; zu materia p. → materia sub c; zu mensura p. → mensura; zu mobile p. → mobilis sub a; zu motivum p. → motivus; zu motus p. → motus sub a; zu movens p. → movens; zu natura p. → natura; zu necessarium p. → necessarius sub a; zu numerus p. → numerus; zu oppositio p., p. in genere & p. simpliciter → oppositio sub b; zu orbis p. → orbis; zu perfectio p., p. hominis & p. humanae naturae → perfectio sub b; zu philosophia p. → philosophia; zu philosophus p. → philosophus; zu potentia p. → potentia sub d; zu principium p., p. activum, p. cognoscendi, p. effectivum, p. essendi, p. exemplare, p. finale, p. formale, p. indemonstrabile, p. in genere, p. materiale, p. movens, p. passivum, p. productivum, p. rerum, p. simpliciter & p. universale principalis, → principium; zu propositio p., p. in aliquo genere & p. simpliciter → propositio sub b; zu qualitas p. & p. tangibilis → qualitas; zu quantitas p. → quantitas sub a; zu regula p. → regula sub a; zu sanctificatio p. → sanctificatio sub a; zu sensitivum p. → sensitivus sub b; zu species p. → species sub h; zu sphaera p. → sphaera sub b; zu subiectum p. → subiectum sub b & c; zu substantia p. → substantia sub a; zu tempus p. → tempus; zu umidum p. → umidus; zu veritas p. → veritas sub a & c; zu volitum p. → volitus; zu voluntas p. → voluntas sub b.
- Prima bedeutet, wenn praemissa sive propositio zu ergänzen ist (z. B. cg. I. 20), den Obersatz eines Schlusses, wenn man aber hora zu ergänzen hat (z. B. th. II. II. 1. 9 ad 6; III. 84. 3 ob. 1; 4 sent. 21. 2. 1 c), die Prim des Breviers.
- Arten des primum sind: 1. primum cognitione sive secundum cognitionem, p. ratione sive secundum definitionem & p. tempore sive secundum tempus (cg. II. 91; 7 met. 1 d) = das Erste der Erkenntnis, das dem Begriffe oder der Definition und das der Zeit nach. 2. p. exemplatum (1 cael. 19 g) = das erste Abgebildete oder die Welt. 3. p. formale & p. materiale (2 sent. 1. 1. 1 c) = das Erste nach Weise der Form (quod est esse, ib.) und das nach Weise der Materie (quod est materia prima, ib.). 4. p. in genere aliquo sive in ordine aliquo & p. simpliciter (1 anal. 2 a; 2 sent. 1. 1. 1 c) = das Erste in irgendeiner Gattung oder Ordnung und das einfachhin oder schlechtweg Erste. 5. p. in ordine aliquo, → p. in genere aliquo. 6. p. materiale, → p. formale. 7. p. per ordinem ad aliquid extrinsecum & p. simpliciter secundum naturam (5 met. 13 a) = das Erste gemäß seiner Hinordnung zu etwas Äußerlichem oder Äußerm und das einfachhin oder schlechtweg seiner Natur nach Erste. 8. p. ratione, → p. cognitione. 9. p. secundum cognitionem, ≈ . 10. p. secundum definitionem, ≈ . 11. p. secundum tempus, ≈ . 12. p. simpliciter, → p. in genere. 13. p. simpliciter secundum naturam, → p. per ordinem ad aliquid extrinsecum. 14. p. tempore, → p. cognitione.
- Demonstratio est ex primis, → demonstratio sub c. Quod est primum in constructione, est ultimum in resolutione (th. II. II. 34. 5 c) = was bei der Zusammensetzung das Erste ist, ist bei der Auflösung das Letzte. Primum in generatione est postremum in corruptione, → generatio sub a. Quod est primum in intentione, est ultimum in executione, → intentio sub b. Ultimum in generatione est primum in resolutione et intentione, → generatio sub a. Uni primo non immediate adiungitur absoluta multitudo (1 cael. 18 e) = an ein einziges Erste lässt sich eine schlechthinige Vielheit nicht unmittelbar anfügen.
hauptsächlich, vorzüglich, der Gegensatz zu accessorius, instrumentalis und secundarius (←): unumquodque enim maxime est id, quod est principalius in ipso, th. I. II. 29. 4 c; secundum hoc dicuntur principales, quasi generales ad omnes virtutes, ib. 61. 3 c; illud est principale in qualibet actione, a quo imponitur terminus et ratio ei, quod fit, sicut patet in artificialibus, quia terminus vel ratio (Zweck oder Wesen) arcae vel domui non imponitur ab instrumentis, sed ab ipsa arte, 2 anim. 8 e.
a) Hauptsächlichkeit, Hauptsache: ac sic principalitas actionis non attribuitur phantasmatibus, sed intellectui agenti, cg. II. 77.
b) Vorzüglichkeit, Vorzug, Vorrang: intellectus inter cetera, quae ad hominem pertinent, principalitatem habet, th. I. 76. 2 c; vgl. ib. I. II. 61. 3 c; 107. 1 ad 2 & 3; II. II. 61. 2 c; 3 sent. 33. 2. 1. 3 ad 4.
a) hauptsächlichermaßen, vorzüglicherweise, in erster Linie, der Gegensatz zu secundario (←): quam important vel principaliter, th. I. 13. 7 ad 1; vel passionibus principaliter inveniuntur, ib. I. II. 61. 3 c; vgl. cg. I. 13; III. 67; 4 sent. 14. 1. 1. 3 ad 1; 7 phys. 5 b.
b) dem Ursprunge nach, synonym mit originaliter und primordialiter (←): principaliter dicitur dupliciter, scilicet primordialiter et completive, mal. 2. 3 c; sunt principaliter et originaliter in ipso Verbo Dei, th. I. 115. 2 c.
den Vorrang haben, herrschen: principari est inter alios priorem existere, cg. III. 80; principari enim et praeesse quandam dissimilitudinem importat (schließt ein), th. I. II. 32. 7 ob. 1; vgl. ib. 106. 4 ob. 3; I. 81. 3 ad 2; II. II. 50. 2 c.
- Principari dominative (7 pol. 2 n) = herrschen wie ein Herr über seine Sklaven.
den Vorrang habend, herrschend, synonym mit architectonicus und dominativus (←) .
- Zu notitia principativa → notitia sub b; zu ratio p. → ratio sub f.
a) Vorrang, Herrschaft, synonym mit dominium (←), potestas (← sub b) und regimen (←): appetiit aliquem principatum super alia habere, th. I. 63. 3 c; in nomine autem principatus duo intelliguntur, scilicet ipse princeps et multitudo ordinata sub principe, ib. 108. 1 c; in quolibet principatu ille, qui praesidet, unitatem desiderat, unde inter principatus est potissima monarchia sive regnum, cg. I. 42.
- Als Arten des principatus gehören hierher: 1. principatus despoticus & p. politicus (th. I. 81. 3 ad 2; I. II. 9. 2 ad 3; 56. 4 ad 3; regim. 2. 8. & 3. 11; 1 pol. 3 e; 3 pol. 5 f & 16 a) = die herrische oder gebieterische (vgl. p. dominativus) und die bürgerliche oder freien Bürgern geziemende Herrschaft (dicitur enim despoticus principatus, quo aliquis principatur servis, qui non habent facultatem in aliquo resistendi imperio praecipientis, quia nihil sui habent. Principatus autem politicus et regalis dicitur, quo aliquis principatur liberis, qui, etsi subdantur regimini praesidentis, tamen habent aliquid proprium, ex quo possunt reniti praecipientis imperio, th. I. 81. 3 ad 2). 2. p. dominativus & p. oeconomicus (3 pol. 5 e & 16 a; 7 pol. 11 k) = die herrische oder gebieterische (vgl. p. despoticus) und häusliche oder familiäre Herrschaft (est autem in domesticis duplex principatus. Unus quidem est domini ad servos, qui vocatur dominatio . . . Alius autem est principatus ad liberos, sicut ad filios et uxorem et totam familiam, qui vocatur principatus oeconomicus, 3 pol. 5 e). 3. p. exterior (1 pol. 3 e) = die äußere oder nach außen hin existierende Herrschaft. 4. p. oeconomicus, → p. dominativus. 5. p. optimatum sive optimorum, p. paucorum divitum & potentum & p. regalis sive regius (th. I. 81. 3 ad 2; I. II. 9. 2 ad 3; 95. 4 c; II. II. 50. 3 ad 3) = die Herrschaft der Besten, die einiger Reichen und Mächtigen und die königliche Herrschaft, m. a. W. die Aristokratie, die Oligarchie und die Monarchie. 6. p. paternus (ib. I. II. 105. 4 ad 5) = die väterliche Herrschaft oder die Herrschaft der Eltern über ihre Kinder. 7. p. paucorum divitum & potentum, → p. optimatum. 8. p. politicus, → p. despoticus. 9. p. regalis sive regius, → p. optimatum. 10. p. sacer & p. saecularis sive terrenus (2 sent. 9. 1. 1 c & 3 c) = die heilige oder geistliche und die weltliche oder irdische Herrschaft. 11. p. saecularis, → p. sacer. 12. p. terrenus, ≈ .
b) Oberherrschaft, Oberherrscher: dicuntur principatus in civitatibus illi, qui obtinent potestates et imperia vel etiam tyrannides in ipsis, 5 met. 1 a; Principatus autem dicuntur ex eo, quod principantur omnibus caelestibus virtutibus divinas iussiones explentibus, th. I. 108. 5 ad 4; haec ordinatio statim in nomine Principatum designatur, qui sunt primi in executione divinorum ministeriorum, utpote praesidentes gubernationi gentium et regnorum, quod est primum et praecipuum in divinis ministeriis, nam bonum gentis est divinius, quam bonum unius hominis, ib. 6 c; vgl. cg. III. 80; 2 sent. 9. 1. 3 c; comp. 1. 126; Eph. 1. 7 & 3. 3.
Anfang sein für etwas, den Ursprung verleihen, verursachen, hervorbringen, synonym mit originare (←): dici, quod principientur, th. I. 33. 1 ad 2; nomine principiati non utimur nisi in his, quae sunt constituta in esse per principium, unde linea non dicitur esse principiatum puncti, sicut nec motus termini a quo, sed tamen dicitur esse a principio, 3 sent. 11. 1. 1 c; natura principiatorum ex principiis constituitur, th. I. 84. 2 c; vgl. cg. II. 11; unitas enim principiati attestatur unitati principii, 1 sent. 2. 1. 1 a; vgl. 2 sent. 1. 1. 1 a.
Anfang, Ursprung, Ursache, Grund, die ἀρχή des Aristoteles, synonym mit inchoatio (← sub b) und primum (←), d. i. dasjenige, wovon etwas sein Erstes hernimmt (primum capit): hoc nomen principium nihil aliud significat, quam id, a quo aliquid procedit; omne enim, a quo aliquid procedit quocumque modo, dicimus esse principium, et e converso, th. I. 33. 1 c; licet hoc nomen principium, quantum ad id, a quo imponitur ad significandum, videatur a prioritate sumptum, non tamen significat prioritatem, sed originem, ib. ad 3; vgl. 1 sent. 29. 1. 1 ad 1; tria videntur de ratione principiorum esse, primum, quod non sint ex aliis, secundum, quod non sint ex alterutris, tertium, quod omnia alia sint ex eis, 1 phys. 10 b; dicitur principium illud, quod est primum aut in esse rei, sicut prima pars rei dicitur principium, aut in fieri rei, sicut primum movens dicitur principium, aut in rei cognitione, 5 met. 1 b; vgl. Aristoteles: Metaph. IV. 1, 1013. a. 17 sqq.; vgl. 1 sent. 29. 1. 1 c.
- Über den Unterschied zwischen principium, causa (← sub a) und elementum (← sub b) heißt es: principium communius est, quam causa, sicut causa communius, quam elementum; primus enim terminus (Grenze) vel etiam prima pars rei dicitur principium, sed non causa . . . hoc nomen causae videtur importare (einschließen) diversitatem substantiae et dependentiam alicuius ab altero, quam non importat nomen principii. In omnibus enim causae generibus semper invenitur distantia inter causam et id, cuius est causa, secundum aliquam perfectionem aut virtutem; sed nomine principii utimur etiam in his, quae nullam huiusmodi differentiam habent, sed solum secundum quendam ordinem, sicut cum dicimus, punctum esse principium lineae, vel etiam cum dicimus, primam partem lineae esse principium lineae, th. I. 33. 1 ad 1; vgl. 1 sent. 12. 1. 2 ad 1; 29. 1. 1 ad 2; pot. 10. 1 ad 9; 1 phys. 1 a; 5 met. 1 a.
- Zu certitudo principiorum → certitudo sub b; zu cognoscere in cognitionis p. & secundum habitudinem p. → cognoscere sub b; zu habitus p. → habitus sub d; zu intellectus p. → intellectus sub f; zu necessitas p. & p. essentialium → necessitas sub a; zu petitio p. → petitio sub b; zu relatio p. & procedentis a p. → relatio; zu unitas p. → unitas; zu veritas primorum p. → veritas sub a; zu virtus p. → virtus sub f.
- Arten des principium sind: 1. principium actionis, p. factionis & p. facti (th. I. 15. 3 c; 77. 1 ad 4; cg. II. 10) = das Prinzip einer Tätigkeit überhaupt (vgl. p. operationis), das einer etwas hervorbringenden Tätigkeit und dasjenige eines hervorgebrachten Werkes. 2. p. activum sive agendi & p. passivum sive patiendi (th. I. 4. 1 c; 14. 11 c; 41. 3 ad 2; 44. 2 ob. 2; 70. 3 ad 4; 77. 7 c; cg. II. 22, 76 & 89; III. 23 & 52; 8 phys. 8 h) = das tätige oder gebende und das leidende oder empfangende Prinzip, oder das Prinzip, etwas zu wirken, und das Prinzip, etwas zu erleiden. 3. p. agendi, → p. activum. 4. p. agens sive effectivum, p. finale, p. exemplare, p. formale & p. materiale sive susceptivum (th. I. 3. 8 c; 4. 1 c; 9. 1 ad 2; 14. 16 c; 25. 1 ad 4; 41. 3 ad 1 & 2; 46. 3 c; 77. 7 c; 82. 1 c; I. II. 83. 1 ad 3; cg. I. 46; II. 25, 68, 81 & 95; III. 85; IV. 52; 1 sent. 29. 1. 1 ob. 3; 2 sent. 1. 1. 1 c & 6 c; 15. 3. 1 ad 8; pot. 5. 1 c; 1 cael. 9 a; 1 gener. 1 c & 2 a; 7 met. 6 h) = die wirkende oder hervorbringende, die zweckliche, die vorbildliche, die formgebende und die nach Weise der Materie (vgl. p. immateriale) sich verhaltende oder aufnehmende Ursache. 5. p. agens propter finem (cg. I. 72) = das um eines Zweckes willen tätige Prinzip. 7. p. a quo (1 sent. 22. 1. 3 ob. 3) = das Prinzip Wovon oder das hervorbringende Prinzip. 7. p. circa quod & p. ex quo (1 anal. 43 m), die Übersetzung der aristotelischen Ausdrücke ἀρχὴ περὶ ὅ τε καὶ ἐξ οὗ (Anal. post. I. 32, 88. b. 27) = das Prinzip über welches und das Prinzip aus welchem (quaedam [sunt principia], ex quibus primo demonstratur, sicut primae dignitates, ut quod non contingit idem esse et non esse. Et iterum sunt quaedam principia, circa quae sunt scientiae, scilicet subiecta scientiarum, quia definitionibus subiecti utimur ut principiis in demonstrationibus, ib.). 8. p. cognitionis sive cognoscendi sive cognoscitivum, p. essendi & p. fiendi (th. I. 15. 3 c; 85. 3 ad 4; cg. I. 1 & 61; II. 68 & 87; III. 54 & 57; 1 sent. 9. 2. 2 ob. 2; 1 anal. 18 b; 1 phys. 13 a) = das Prinzip der Erkenntnis (vgl. cognitio sub b), das des Seins und das des Werdens. 9. p. cognoscendi, → p. cognitionis. 10. p. cognoscitivum, ≈ . 11. p. commune & p. proprium (th. I. 14. 12 c; 84. 3 ad 3; I. II. 14. 6 c; II. II. 26. 3 c; cg. II. 75; III. 41; 1 anal. 4 o, 15 g, 17 d, 18 a & b, 20 a, c & d, 38 e & 43 m) = das gemeinsame und das eigene oder eigentümliche Prinzip; vgl. p. extraneum. 12. p. consubstantiale (th. I. 41. 3 ad 1 & 2) = das Prinzip von gleicher Natur und Wesenheit. 13. p. contingens & p. necessarium principium (th. I. 14. 13 ob. 2; 1 anal. 43 g) = das nicht notwendig wahre und das notwendig wahre Prinzip. 14. p. contractum & p. universale (th. I. 75. 5 ad 1; cg. I. 43 & 65; II. 83; verit. 9. 1 ad 3; 1 anal. 4 o; 1 phys. 1 a) = das beschränkte und das allgemeine Prinzip. 15. p. corporeum & p. incorporeum (th. I. 75. 3 c) = das körperliche und das unkörperliche Prinzip. 16. p. definiens (th. I. 3. 3 c) = das definierende d. i. das das Wesen eines Dinges angebende oder ausmachende Prinzip. 17. p. demonstrationis sive demonstrativum (ib. 12. 8 c; 42. 3 c; 46. 2 c; I. II. 94. 2 c; cg. I. 3 & 25; III. 70; verit. 14. 2 c; 1 anal. 5 a, 7 b, 16 c, 20 d & 36 e; 2 anal. 2 a-l) = das Prinzip eines etwas als notwendig wahr dartuenden Beweises oder das apodiktisch beweisende Prinzip. 18. p. demonstrativum, → p. demonstrationis. 19. p. de non principio, p. de principio & p. de utroque principio (1 sent. 29. 1. 2. 1 ob. 2) = das von keinem, das von einem und das von zweien abstammende Prinzip. 20. p. de principio, → p. de non principio. 21. p. de utroque principio, ≈ . 22. p. dirigens, p. imperans & p. exequens (th. I. 25. 1 ad 4; 4 sent. 23. 2. 3. 2 c) = das leitende, das befehlende oder gebietende und das ausführende Prinzip (principia autem agendi in nobis sunt tria. Primum est dirigens, scilicet vis cognoscitiva, secundum est imperans, scilicet vis appetitiva, tertium est exequens, scilicet motiva, 4 sent. 23. 2. 3. 2 c). 23. p. disponens sive dispositivum (th. I. II. 83. 1 ad 3; 2 sent. 15. 3. 1 ad 8) = das vorbereitende Prinzip. 24. p. dispositivum, → p. disponens. 25. p. effectivum, → p. agens. 26. p. elementare (3 phys. 8 b) = das aus einem der Grundstoffe bestehende Prinzip. 27. p. essendi, → p. cognitionis. 28. p. essentiae sive essentiale sive substantiale (th. I. 3. 4 c; cg. II. 30, 56 & 81; III. 26 & 97; 3 met. 12 i) = das wesentliche oder zur Wesenheit eines Dinges gehörende Prinzip. 29. p. essentiale, → p. essentiae. 30. p. exemplare, → p. agens. 31. p. ex quo, → p. circa quod. 32. p. exequens, → p. dirigens. 33. p. exterius sive extrinsecum & p. interius sive intrinsecum (th. I. 70. 3 ob. 4; 78. 1 c; 82. 1 c; 111. 4 ad 1; I. II. 2. 4 c; 6. 1 ad 1 & 5 c; 9. 4 ad 1; 16. 1 c; cg. II. 76 & 89; III. 88; IV. 35; pot. 6. 1 ad 5; 3 cael. 8 c; 5 met. 1 b) = das äußere und das innere Prinzip. 34. p. extraneum (1 anal. 15 a & 16 a) = das fremdartige Prinzip. 35. p. extrinsecum, → p. exterius. 36. p. facti, → p. actionis. 37. p. factionis, ≈ . 38. p. falsum & p. verum (1 anal. 18 b & 43 a) = das falsche und das wahre Prinzip. 39. p. fiendi, → p. cognitionis. 40. p. finale, → p. agens. 41. p. finitum & p. infinitum (1 phys. 9 n; 8 phys. 12 f; 1 cael. 9 b; 1 gener. 7 c) = das (an Menge oder Größe) endliche oder begrenzte und das unendliche oder unbegrenzte Prinzip. 42. p. fontale (th. II. II. 26. 3 c; cg. I. 68) = das quellenhafte oder Grundprinzip. 43. p. formale, → p. agens. 44. p. generationis, p. temporis, p. rei & p. magnitudinis sive quantitatis (1 phys. 5 c; 3 phys. 6 g) = der Anfang des Entstehens, der der Zeit, der einer Sache und der einer Größe. 45. p. immateriale & p. materiale (th. I. 115. 1 c; cg. II. 62) = das von einer Materie frei seiende (vgl. p. separatum) und das mit einer solchen behaftete Prinzip (vgl. p. agens). 46. p. immediatum sc. actionis sive actus sive motus (th. I. 77. 1 c; 1 sent. 42. 1. 2 c; 7 phys. 3 a) = das unmittelbare Prinzip einer Tätigkeit oder Bewegung. 47. p. immediatum & p. mediatum sc. cognitionis (th. I. 36. 3 ad 4; cg. III. 70; 1 anal. 5 a & e, 7 d, 19 b & 38 e) = das unmittelbare und das mittelbare oder das unmittelbar oder durch sich selbst und das mittelbar oder durch was andres als wahr einleuchtende Prinzip der Erkenntnis. 48. p. imperans, → p. dirigens. 49. p. incorporeum, → p. corporeum. 50. p. indeficiens (th. II. II. 81. 1 c) = das unablässige oder (von seiner Vollkommenheit) nicht ablassende Prinzip. 51. p. indemonstrabile (ib. I. 79. 9 c; I. II. 72. 5 c; 90. 2 ad 3; cg. III. 41 & 46; 1 anal. 41 e; 6 eth. 5 a) = das unbeweisbare oder eines apodiktischen Beweises nicht fähige Prinzip. 52. p. individuale sive individuans sive individuationis & p. specificum sive speciei (th. I. 14. 11 ad 1; 29. 2 ad 3, 3 ob. 4 & 4 c; 44. 3 ob. 2; 115. 1 c; I. II. 51. 1 c; cg. I. 42; II. 49, 75, 93 & 100; trin. 2. 1. 2 ad 1; 2 anim. 12 b) = das individuelle und das spezifische Prinzip, oder das Prinzip, welches ein Ding zu einem Individuum macht, und dasjenige, welches ihm seine Natur und Wesenheit verleiht und dadurch es in eine bestimmte Art von Dingen eingliedert. 53. p. individuans, → p. individuale. 54. p. individuationis, ≈ . 55. p. infinitum, → p. finitum. 56. p. innatum (verit. 11. 1 c) = das ein- oder angeborene Prinzip. 57. p. in operativis sive operabilium & p. in speculativis sive speculabilium (th. I. 79. 12 c; I. II. 72. 5 c; II. II. 47. 6 c; cg. III. 97; verit. 16. 1 c & ad 9 & 3 c; 3 anim. 15 c; 5 eth. 12 b & c) = das praktische und das spekulative oder theoretische Prinzip, oder das Prinzip auf dem Gebiete des Tuns oder Handelns und dasjenige auf dem Gebiete des Erkennens oder Forschens. 58. p. in speculativis, → p. in operativis. 59. p. insufficiens & p. sufficiens (th. I. 14. 11 c; 15. 1 ob. 3; cg. II. 76 & 98; 2 sent. 1. 1. 1 a) = das nicht ausreichende und das ausreichende Prinzip. 60. p. integrans (1 sent. 31. 3. 1 c) = das etwas in seiner Unversehrtheit herstellende Prinzip. 61. p. intellectivum sive intellectuale, p. sensitivum & p. vegetativum (th. I. 75. 2 c & 6 c; 78. 2 ad 4; 111. 3 c; 118. 2 c) = das übersinnliche, das sinnliche und das pflanzliche Prinzip. 62. p. intellectus practici & p. intellectus speculativi (cg. III. 47) = das Prinzip der praktischen und das der spekulativen oder theoretischen Vernunft; vgl. p. in operativis. 63. p. interius, → p. exterius. 64. p. intrinsecum, ≈ . 65. p. iuris naturalis (verit. 16. 1 c) = das Prinzip des Naturrechts. 66. p. magnitudinis, → p. generationis. 67. p. materiale, → p. agens & p. immateriale. 68. p. mathematicum (1 anal. 25 c & 41 a; 1 cael. 3 d) = das Prinzip der Mathematik. 69. p. mediatum, → p. immediatum. 70. p. motivum sive movens (8 phys. 8 h; 3 anim. 16 c) = das bewegende Prinzip. 71. p. movens, → p. motivum. 72. p. naturae (1 phys. 13 a-f) = das Naturprinzip oder das Prinzip eines Naturdinges. 73. p. naturale & p. superadditum sive supernaturale (th. I. 18. 2 ad 2; 62. 2 c; 82. 1 ad 2; 116. 1 c; I. II. 62. 3 c; II. II. 6. 1 c; cg. II. 55; III. 129; verit. 16. 1 c; 8 phys. 3 d) = das natürliche oder von Natur aus da seiende und das (der Natur eines Dinges) hinzugefügte oder übernatürliche Prinzip. 74. p. naturaliter notum sive per se notum (th. I. 17. 3 ad 2; 62. 8 ad 2; 84. 3 ad 3; II. II. 47. 6 c; cg. I. 7 & 11; 1 anal. 44 f) = das von Natur aus oder durch sich selbst bekannte d. i. als wahr einleuchtende Prinzip (principia per se nota sunt illa, quae statim intellectis terminis cognoscuntur ex eo, quod praedicatum ponitur in definitione subiecti, th. I. 17. 3 ad 2). 75. p. necessarium, → p. contingens. 76. p. numeri (th. I. 11. 3 ad 2; 3 phys. 1 c; 3 cael. 4 a; 3 met. 12 i; vgl. 1 anal. 10 a) = das Prinzip der Zahl, nämlich die Einheit oder das Eins. 77. p. operabilium, → p. in operativis. 78. p. operationis sive operativum sive operatorium sive potentiale (th. I. 51. 3 c; 76. 1 c; 77. 1 c; cg. III. 58; 1 sent. 29. 1. 1 ob. 3; 2 sent. 1. exp.) = das Prinzip einer Tätigkeit (vgl. p. actionis) oder das ein Vermögen darstellende Prinzip. 79. p. operativum sive operatorium, → p. operationis. 80. p. originale sive originans sive originis sive secundum originem (th. I. 42. 3 c & 5 ad 1; cg. II. 88; IV. 52; 3 phys. 6 g) = das Prinzip des Ursprungs oder das den Ursprung verleihende Prinzip. 81. p. originans, → p. originale. 82. p. originis, ≈ . 83. p. passivum, → p. activum. 84. p. patiendi, ≈ . 85. p. per accidens & p. per se (cg. III. 14; 1 phys. 13 a & b) = das nebenbei oder gemäß einem Nebenbei und das als solches oder gemäß seiner selbst Prinzip Seiende (forma et subiectum sunt principia per se eius, quod fit secundum naturam, sed privatio vel contrarium est principium per accidens, inquantum accidit subiecto; sicut dicimus, quod aedificator est causa activa domus per se, sed musicum est causa activa domus per accidens, inquantum accidit aedificatori esse musicum, 1 phys. 13 b). 86. p. per aliquam scientiam cognitum & p. per sensum acceptum (th. I. II. 14. 6 c) = das übersinnliche und das sinnliche Prinzip der Erkenntnis. 87. p. per se, → p. per accidens. 88. p. per se notum, → p. naturaliter notum. 89. p. per sensum acceptum, → p. per aliquam scientiam cognitum. 90. p. potentiale, → p. operationis. 91. p. primordiale (ib. I. 58. 6 c; nom. 7. 3; pot. 4. 2 ad 8; 2 cael. 10 b) = das uranfängliche Prinzip. 92. p. primum (th. I. 4. 1 c; 7. 1 c; 18. 3 c; 36. 3 ad 4; 85. 6 c; 94. 3 c; I. II. 6. 1 ad 1; 9. 4 ad 1; 94. 2 c; cg. I. 1, 20 & 61; II. 83; 1 sent. 42. 2. 2 ob. 2; 2 sent. 1. 1. 1 ob. 1; 1 anal. 7 b, 20 a, 35 h, 38 e & 41 e; 2 cael. 18 g) = das erste Prinzip, sei es auf dem Gebiete des Denkens, sei es auf dem des Seins. 93. p. primum sive remotum & p. propinquum sive proximum (th. I. 77. 1 ad 4; I. II. 9. 4 ad 1; cg. II. 30, 58 & 76; 7 phys. 3 a; sensu 1 c; vgl. th. I. 76. 1 c) = das erste oder entfernte (das eine Mal von dem Tätigen, das andre Mal von der Tätigkeit oder der Wirkung aus gerechnet) und das (der Tätigkeit oder Wirkung) nahe oder nächste Prinzip. 94. p. primum activum & p. primum passivum (th. I. 4. 1 c; 44. 2 ob. 2) = das erste tätige und das erste leidende Prinzip, d. i. Gott und die erste Materie. 95. p. primum cognoscendi & p. primum essendi sive rerum (cg. I. 1, 20 & 61) = das erste Prinzip des Erkennens und das erste der Dinge oder das erste Denk- und das erste Seinsprinzip. 96. p. primum effectivum, p. primum exemplare, p. primum formale & p. primum finale (th. I. 6. 4 c; 9. 1 ad 2) = das erste wirkende, das erste vorbildliche, das erste formende und das erste Zweckprinzip. 97. p. primum essendi, → p. primum cognoscendi. 98. p. primum exemplare, → p. primum effectivum. 99. p. primum finale, ≈ . 100. p. primum formale, ≈ . 101. p. primum indemonstrabile (th. I. 79. 9 c; I. II. 94. 2 c; II. II. 1. 7 c; cg. III. 41) = das erste unbeweisbare Prinzip (nämlich dies: non est simul affirmare et negare). 102. p. primum in genere & p. primum simpliciter (th. I. II. 6. 1 ad 1) = das erste Prinzip in einer bestimmten Gattung und das einfachhin oder schlechtweg erste Prinzip. 103. p. primum materiale (ib. I. 4. 1 c) = das erste materiale oder nach Weise der Materie sich verhaltende Prinzip. 104. p. primum movens (ib. 23. 5 c; cg. I. 20) = das erste bewegende Prinzip oder der erste Beweger der Welt. 105. p. primum passivum, → p. primum activum. 106. p. primum productivum (cg. I. 65) = das erste hervorbringende Prinzip. 107. p. primum rerum, → p. primum cognoscendi. 108. p. primum simpliciter, → p. primum in genere. 109. p. primum universale (th. I. 108. 1 c) = das erste allgemeine Prinzip (quod est Deus, ib.). 110. p. propinquum, → p. primum. 111. p. proprium, → p. commune. 112. p. proximum, → p. primum. 113. p. quantitatis, → p. generationis. 114. p. rei, ≈ . 115. p. remotum, → p. primum. 116. p. scientiae, → scientia sub a. 117. p. secundum causas singulas, p. secundum intellectum & p. secundum situm (ib. 42. 3 c) = das Prinzip im Sinne der einzelnen Ursachen, das mit Bezug auf das Denken der Vernunft (ut principium demonstrationis, ib.) und das Prinzip mit Bezug auf die Lage eines Dinges (ut punctus, ib.). 118. p. secundum intellectum, → p. secundum causas singulas. 119. p. secundum originem, → p. originale. 120. p. secundum situm, → p. secundum causas singulas. 121. p. seminale (1 sent. 17. 1. 3 c; 4 sent. 48. 2. 1 ad 3) = das samenartige Prinzip oder der Keimanfang. 122. p. sensitivum, → p. intellectivum. 123. p. separatum sive subsistens (th. I. 75. 2 c; 84. 4 c) = das (von der Materie) getrennte oder für sich existierende Prinzip; vgl. p. immateriale. 124. p. simpliciter (1 anal. 36 e) = das Prinzip einfachhin oder schlechtweg, d. i. dasjenige Prinzip, welches bloß Prinzip für andres ist, selbst aber kein Prinzip hat; vgl. p. indemonstrabile. 125. p. speciei, → p. individuale. 126. p. specificum, ≈ . 127. p. speculabilium, → p. in operativis. 128. p. subsistendi & p. substandi (th. I. 29. 2 ad 5; pot. 9. 5 ad 13) = das Prinzip, für sich und nicht in einem andern zu existieren, und das Prinzip, einem andern (nämlich den Akzidenzien) unterzustehen oder als Träger zu dienen. 129. p. subsistens, → p. separatum. 130. p. substandi, → p. subsistendi. 131. p. substantiale, → p. essentiae. 132. p. sufficiens, → p. insufficiens. 133. p. superadditum, → p. naturale. 134. p. supernaturale, ≈ . 135. p. susceptivum, → p. agens. 136. p. syllogismi (1 anal. 36 h, 43 a & g; vgl. ib. 3 a) = das Prinzip des Schlusses (syllogismi autem principia sunt propositiones, ib. 36 h). 137. p. temporis, → p. generationis. 138. p. universale, → p. contractum. 139. p. vegetativum, → p. intellectivum. 140. p. verum, → p. falsum. 141. p. virtuale (th. I. 77. 8 ad 3) = das Prinzip der Kraft nach. 142. p. vitae sive vitale (ib. I. II. 72. 5 c) = das Lebensprinzip. 143. p. vitale, → p. vitae.
- Nihil est sui ipsius principium (cg. III. 10) = nichts ist Prinzip seiner selbst. Nullus sapiens disputat contra negantem principia suae artis, → sapiens sub a. Principium est potius eo, quod ex principio derivatur (th. I. 60. 4 ob. 2) = das Prinzip ist vorzüglicher, als sein Prinzipiat. Principium est virtute totum (ib. I. II. 17. 9 ad 3) = das Prinzip ist der Kraft oder Möglichkeit nach das Ganze, was aus ihm werden kann; vgl. ib. 3. 6 c. Principium naturaliter prius est eo, cuius est principium (cg. I. 26; vgl. 1 anal. 2 a) = das Prinzip ist der Natur nach früher, als sein Prinzipiat, aber secundum relationem principii betrachtet, ist das Prinzip simul naturaliter cum principiato, 1 sent. 9. 2. 1 ad 3; vgl. ib. 12. 1. 1 ad 1. Quod est modicum in principio, in fine multiplicatur (1 cael. 9 c), die Übersetzung des aristotelischen Ausspruchs: τὸ ἐν ἀρχῇ μικρὸν ἐν τῇ τελευτῇ γίνεται παμμεγεθές (De caelo I. 5, 271. b. 13) = was im Anfange klein ist, wird am Ende sehr groß; vgl. error. Unumquodque maxime videtur esse illud, quod invenitur in eo esse principium (declar. 6) = jedwedes Ding scheint dasjenige am meisten zu sein, was in ihm als das Prinzip erfunden wird.
a) früher, eher, der Gegensatz zu posterior (← sub b): prius enim et posterius dicitur per comparationem ad aliquod principium, th. I. 76. 4 ob. 3; vgl. ib. II. II. 26. 1 c; 5 met. 13 b; Aristoteles: Metaph. IV. 11, 1018. b. 9 sq.; prius dicitur aliquid vel secundum rationem alicuius principii, vel quia principio propinquius est, virt. 4. 3 c; prius et posterius dicuntur in quolibet ordine per comparationem ad principium illius ordinis, quodl. 5. 10. 19 c; prius et posterius dicitur aliquid per distantiam ad ipsum nunc, quod est terminus praeteriti et futuri, 4 phys. 22 e; prius et posterius sunt prius in loco sive in magnitudine. Et hoc ideo, quia magnitudo est quantitas positionem habens; de ratione autem positionis est prius et posterius, unde ex ipsa positione locus habet prius et posterius, ib. 17 c; prius et posterius esse non possunt, nisi tempus sit, 8 phys. 2 e.
- Als Arten des prius gehören hierher: 1. prius, a quo non convertitur essendi sive subsistendi consequentia (th. I. 85. 3 ob. 1; II. II. 189. 1 ob. 5; nom. 13. 2; virt. 4. 3 a; verit. 6. 2 ad 13; 1 anal. 13 k; 5 phys. 5 g; 8 phys. 14 c & d; 2 cael. 2 k; 5 met. 13 i), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks πρότερον δὲ δοκεῖ τὸ τοιοῦτον εἶναι, ἀφ᾽ου μὴ ἀντιστρέφει ἡ τοῦ εἶναι ἀκολούθησις (Categ. c. 12, 14. a. 34 sq.) = das Frühere, mit Bezug worauf die Abfolgerung des Seins nicht umgekehrt werden kann, m. a. W. dasjenige, aus dessen Existenz das Sein eines Andern nicht ebenso mit Notwendigkeit gefolgert werden kann, wie umgekehrt seine Existenz aus dem Sein des Letztern, welches daher früher ist, als dieses Letztere (dicitur enim uno modo prius, quo non existente non erunt alia, sed illud potest esse sine aliis, sicut unum est prius duobus, quia duo non possunt esse, nisi sit unum, unum autem potest esse, si non sint duo, 8 phys. 14 d; vgl. 5 met. 13 k). 2. p. cognitione sive in cognitione sive ordine cognitionis sive secundum cognitionem sive secundum rationem nostrae apprehensionis (th. I. 11. 2 ad 4; I. II. 14. 5 c; cg. I. 34; 5 met. 13 b & f; 7 met. 1 d) = der Erkenntnis nach früher (illud enim est primum secundum cognitionem, quod est magis notum et magis manifestat rem, 7 met. 1 d). 3. p. cognitione intellectiva sive ratione sive secundum rationem & p. secundum sensum (th. I. 5. 2 c; 5 met. 13 f-h) = der übersinnlichen oder vernünftigen (vgl. p. definitione) und der sinnlichen Erkenntnis nach früher. 4. p. definitione sive secundum definitionem & p. ratione sive secundum rationem sive secundum intellectum (th. I. 3. 5 a; 16. 4 ad 2; 2 phys. 5 c; 7 met. 1 d & 13 e; 9 met. 7 b) = der Definition und dem Begriffe nach (vgl. p. cognitione intellectiva) früher (sicut animal est prius definitione, quam homo, quia definitio animalis ponitur in definitione hominis, 7 met. 1 d; secundum hoc est aliquid prius ratione, quod prius cadit in intellectu, th. I. 16. 4 ad 2). 5. p. generatione sive in generatione sive ordine generationis sive secundum ordinem generationis sive in via generationis sive secundum viam generationis & p. tempore sive secundum tempus sive in via temporis sive secundum viam temporis (ib. 77. 4 c; 85. 3 ad 1; III. 1. 5 ad 3; cg. II. 58; III. 82; 3 sent. 27. 1. 4 ad 2; virt. 4. 3 c; verit. 9. 3 ad 6; 2 phys. 5 c; 8 phys. 14 d; 5 met. 13 c; 7 met. 1 d & 13 e; 9 met. 7 b) = dem Entstehen und der Zeit nach früher (dicitur aliquid prius tempore, quod est remotius a praesenti nunc in praeterito vel propinquius in futuro, 8 phys. 14 d; esse autem prius generatione continetur sub eo, quod est prius tempore, omne enim, quod est prius generatione, est etiam prius tempore, licet non e converso; ea enim, quae non habent ordinem ad generationem alicuius, licet sint priora tempore, non tamen sunt priora generatione, sicuti equus non est prior generatione leone, qui nunc est, licet sit prior tempore, partes autem, ex quibus aliquid constituitur, sunt priores generatione et per consequens tempore, 7 met. 13 e). 6. p. in causando (2 phys. 6 a) = dem Wirken nach früher. 7. p. in esse sive in essendo sive secundum ordinem in essendo sive secundum naturalem ordinem in essendo & p. secundum rem sive ordine rei (th. I. 3. 5 a; I. II. 14. 5 c; cg. I. 34; 5 met. 13 b & i) = dem Sein oder Dasein und der Sache nach früher (priora scilicet secundum ordinem in essendo dicuntur, quae possunt esse sine aliis, et illa non possunt esse sine eis, 5 met. 13 i; vgl. ib. k). 8. p. in generatione, → p. generatione. 9. p. in motu sive secundum motum sive secundum ordinem in motu & p. secundum quantitatem sive per ordinem quantitatis (5 met. 13 b, d & e) = der Bewegung und der Größe nach früher. 10. p. in ordine naturae sive ordine naturae sive secundum ordinem naturae sive secundum suam naturam sive secundum naturam sive natura sive naturaliter & p. quoad nos (th. I. 77. 4 c; 85. 3 ad 1; I. II. 20. 1 ad 3; II. II. 1. 7 ad 3; 182. 4 c; III. 1. 5 ad 3; cg. I. 26 & 34; II. 23; III. 82; quodl. 5. 10. 19 c; Hebr. 8. 1; 1 anal. 2 b, 4 o & 39 d; 8 phys. 14 d; 1 cael. 4 d; 2 cael. 5 c; 5 met. 13 b) = seiner Natur nach oder an sich (vgl. p. secundum speciem) und mit Bezug auf uns oder unsre Erkenntnis früher. 11. p. in via generationis, → p. generatione. 12. p. in via temporis, ≈ . 13. p. natura, → p. in ordine naturae. 14. p. natura ex parte agentis & p. natura ex parte materiae (th. III. 6. 5 c; vgl. ib. I. 85. 3 ad 1; II. II. 1. 7 ad 3; verit. 9. 3 ad 6; quodl. 5. 10. 19 c) = vonseiten der wirkenden und vonseiten der materialen Ursache der Natur nach früher. 15. p. naturaliter, → p. in ordine naturae. 16. p. ordine cognitionis, → p. cognitione. 17. p. ordine dignitatis sive secundum potestatem (th. I. II. 68. 8 ad 2; 5 met. 13 d) = der Würde oder Macht nach früher (ille enim, qui excedit potestate et qui est potentior, dicitur prior; et hic est ordo dignitatis, 5 met. 13 d). 18. p. ordine dispositionis (th. I. II. 68. 8 ad 2) = der Veranlagung oder Vorbereitung nach früher. 19. p. ordine naturae, → p. in ordine naturae. 20. p. ordine perfectionis sive secundum perfectionem sive perfectione sive secundum rationem complementi (ib.; cg. III. 82; virt. 4. 3 c; verit. 9. 3 ad 6; 2 phys. 5 c) = der Vollkommenheit nach früher. 21. p. ordine rei, → p. in esse. 22. p. per accidens & p. per se (th. II. II. 4. 7 c) = nebenbei oder gemäß einem nebenbei Seienden und gemäß seiner selbst oder als Solches früher. 23. p. perfectione, → p. ordine perfectionis. 24. p. per ordinem quantitatis, → p. in motu. 25. p. per se, → p. per accidens. 26. p. quoad nos, → p. in ordine naturae. 27. p. ratione, → p. cognitione intellectiva & p. definitione. 28. p. secundum actum & p. secundum potentiam (5 met. 13 i) = der Wirklichkeit und der Möglichkeit nach früher. 29. p. secundum cognitionem, → p. cognitione. 30. p. secundum definitionem, → p. definitione. 31. p. secundum intellectum, ≈ . 32. p. secundum locum (ib. b; vgl. quodl. 5. 10. 19 c) = dem Orte nach früher (aliquid dicitur esse prius secundum locum in hoc, quod est propinquius alicui loco determinato, sive ille locus determinatus accipiatur ut medium in aliqua magnitudine, sive ut extremum, 5 met. 13 b). 33. p. secundum motum, → p. in motu. 34. p. secundum naturalem ordinem in essendo, → p. in esse. 35. p. secundum naturam, → p. in ordine naturae. 36. p. secundum nominis rationem & p. secundum rei naturam (cg. I. 34) = der Namensbedeutung und der Sachnatur nach früher. 37. p. secundum ordinem (5 met. 13 e) = der Ordnung nach früher. 38. p. secundum ordinem generationis, → p. generatione. 39. p. secundum ordinem in essendo, → p. in esse. 40. p. secundum ordinem in motu, → p. in motu. 41. p. secundum ordinem naturae, → p. in ordine naturae. 42. p. secundum perfectionem, → p. ordine perfectionis. 43. p. secundum potentiam, → p. secundum actum. 44. p. secundum potestatem, → p. ordine dignitatis. 45. p. secundum quantitatem, → p. in motu. 46. p. secundum quid & p. simpliciter (th. I. 11. 2 ad 4; 82. 3 ad 2; II. II. 182. 4 c; III. 6. 5 c; Hebr. 8. 1; 1 anal. 4 o; 5 met. 13 f) = beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und einfachhin oder schlechtweg früher. 47. p. secundum rationem, → p. cognitione intellectiva & p. definitione. 48. p. secundum rationem complementi, → p. ordine perfectionis. 49. p. secundum rationem nostrae apprehensionis, → p. cognitione. 50. p. secundum rei naturam, → p. secundum nominis rationem. 51. p. secundum rem, → p. in esse. 52. p. secundum sensum, → p. cognitione intellectiva. 53. p. secundum speciem sive secundum substantiam sive substantia (quodl. 5. 10. 19 c; 8 phys. 14 d; 2 cael. 5 a; 9 met. 7 b & 8 a) = der Wesenheit oder Substanz nach früher (id est secundum substantiae complementum, sicut actus est prior potentia et perfectum imperfecto, 8 phys. 14 d); vgl. p. in ordine naturae. 54. p. secundum suam naturam, → p. in ordine naturae. 55. p. secundum substantiam, → p. secundum speciem. 56. p. secundum tempus, → p. generatione. 57. p. secundum viam generationis, ≈ . 58. p. secundum viam temporis, ≈ . 59. p. simpliciter, → p. secundum quid. 60. p. substantia, → p. secundum speciem. 61. p. tempore, → p. generatione.
- In quolibet genere quanto aliquid est prius, tanto est simplicius et in paucioribus consistens (th. I. II. 19. 2 c) = je früher etwas seiner Natur nach ist in irgendeiner Gattung von Dingen, desto einfacher ist es und in desto weniger Exemplaren existiert es. Naturaliter prius est, quod est perfectius, licet in unoquoque sit tempore posterius (cg. II. 23; vgl. th. II. II. 1. 7 ad 3; III. 1. 5 ad 3) = das Vollkommene ist der Natur nach früher, der Zeit nach aber bei einem und demselben Einzelwesen später, als das Unvollkommene. Posteriora non sunt de intellectu priorum, sed e converso, → posterior sub b. Posito posteriori ponitur prius, → posterior sub b. Quod est per se, semper est prius eo, quod est per aliud, → per sub a. Remoto posteriori non removetur prius, → posterior sub b. Remoto priori removetur posterius (th. I. II. 15. 2 ob. 2; 4 phys. 11 d), oder: Remoto priori removentur ea, quae consequenter sunt (5 phys. 2 g) = mit der Beseitigung des Frühern wird auch das Spätere beseitigt, m. a. W. dasjenige, was unmittelbar auf jenes folgt und sich aus ihm ergibt; vgl. 5 met. 13 k. Semper prius salvatur in posteriori (th. I. 60. 1 c) = das Frühere wird immer gewahrt oder beibehalten in dem Spätern; vgl. nom. 7. 1. Transmutato posteriori non transmutatur prius, → posterior sub b. Virtus prioris est in posteriori, sed non convertitur (2 sent. 35. 1. 4 ad 3) = die Kraft des Frühern ist auch in dem Spätern, aber nicht umgekehrt.
b) Priora sc. analytica, die frühere oder erste Analytik des Aristoteles, der Gegensatz zu Posteriora (← sub c): in libro Priorum et in consequentibus, 1 perih. 1 a; quae in fine I. Priorum dicuntur, 2 perih. 2 c; ad hoc ordinatur liber Priorum analyticorum, qui est de syllogismo simpliciter, 1 anal. 1 a; vgl. 2 anal. 4 a.
Früher-Sein: nomen principium, quantum ad id, a quo imponitur ad significandum, videatur a prioritate sumptum, non tamen significat prioritatem, sed originem, th. I. 33. 1 ad 3; secundum originem absque prioritate, ib. 42. 3 c; vgl. 1 sent. 9. 2. 1 c; 29. 1. 1 ad 1; pot. 10. 1 ad 10; virt. 4. 3 c; substantia, quae est ens per se, prioritatem habet respectu accidentis, quod est ens per aliud et in alio, 1 perih. 8 a.
a) Beraubung, Wegnahme, Beseitigung, synonym mit negatio (← sub a) und remotio (←): non cognoscitur a nobis, nisi per modum privationis et remotionis, th. I. 11. 3 ad 2; per privationem actus a potentia, cg. I. 37; ponunt quattuor modos permissionis, unum per privationem praeceptionis, 4 sent. 33. 2. 2. 2 c; sicut privationes id est sicut illae (sc. enuntiationes), quae sunt de praedicato privativo, 2 perih. 2 c; ablatio cuiuslibet rei per violentiam dicitur privatio, 5 met. 20 d.
- Als Arten der privatio gehören hierher: privatio activa & p. passiva (2 sent. 35. 1. 1 ad 5) = die tätige und die leidende Beraubung oder das Berauben und das Beraubt-Werden.
b) Beraubung, Beraubtheit, Mangel, synonym mit defectus (← sub a) und negatio (← sub b), der Gegensatz zu habitus (← sub b) und perfectio (← sub d): privatio est non ens absque omni forma, 1 gener. 6 g; privatio autem non ponit aliquid, sed determinat sibi subiectum. Est enim negatio in subiecto, ut dicitur IV. Metaphys. (c. 2, 1004. a. 15 sq.); caecum enim non dicitur nisi de eo, quod est natum (←) videre, th. I. 17. 4 c; vgl. ib. 48. 3 ad 2; privatio autem in rerum natura nihil est aliud, quam carentia oppositi habitus, ib. I. II. 36. 1 c; privatio nihil aliud est, quam absentia formae, quae est nata inesse, 1 cael. 6 a; ad rationem privationis exigitur, quod aliquid sit aptum natum habere, quod non habet, 1 sent. 13. 1. 4 c; privatio autem negatio quaedam est in subiecto determinato, cg. I. 71; privatio autem non est aliqua essentia, sed est negatio in substantia, ib. III. 7; vgl. ib. 9; omnis enim negatio, quae est in aliquo subiecto determinato, potest dici privatio. Unde in IV. Metaph. (c. 2, 1004. a. 15 sq.) dicitur, quod privatio est negatio in subiecto vel in substantia, 1 sent. 28. 1. 1 ad 2; vgl. 1 perih. 5 d; 1 anal. 5 d & 10 d; 4 met. 3 a; privatio, quae ponitur principium naturae per accidens, non est aliqua aptitudo ad formam vel inchoatio formae vel aliquod principium activum imperfectum, ut quidam dicunt, sed ipsa carentia formae vel contrarium formae, quod subiecto accidit, 1 phys. 13 b; vgl. ib. 15 d; 2 phys. 1 a; privatio includit in sua ratione negationem et aptitudinem subiecti, 5 met. 20 d; privatio aut est indeterminata potentia, scilicet cum aptitudine ad habitum (Haben), aut saltem concepta (vorgestellt) cum susceptivo id est cum subiecto, licet non habente aptitudinem ad habitum, sicut si dicamus vocem invisibilem aut lapidem rem mortuam, 10 met. 6 d; duplex est privatio, una quidem, quae est (besteht) in privatum esse, ut mors et caecitas, alia vero, quae est in privari, ut aegritudo, quae est via in mortem, et ophthalmia, quae est via in caecitatem, mal. 1. 1 ad 2.
- Zu motus ad privationem → motus sub b; zu negatio per modum p. sive secundum p. → negatio sub b; zu oppositum secundum p. sive ut p. → opponere.
- Arten der privatio in diesem Sinne sind: 1. privatio absoluta & p. consequens aliquam potentiam (th. I. II. 18. 5 ad 2) = der schlechthinige Mangel, welcher das Fehlen jedweder Vollkommenheit bedeutet, und der einem Vermögen anhaftende Mangel. 2. p. communissime dicta, p. communiter dicta & p. proprie dicta sive stricte accepta (cg. III. 6; pot. 9. 7 ad 11; vgl. th. I. 33. 4 ad 2; 4 met. 15 g; 5 met. 14 i & 20 d; 10 met. 6 d) = der Mangel im allgemeinsten, der im Allgemeinen und der im eigentlichen oder strengen Sinne des Wortes (privatio tribus modis dicitur. Uno modo proprie, quando removetur ab aliquo, quod natum est habere et in quo tempore natum est habere, sicut carere visu est privatio visus in homine. Alio modo communiter, quando removetur ab aliquo, quod ipsum quidem non est natum habere, sed genus eius, sicut si non habere visum dicatur esse privatio visus in talpa. Tertio modo communissime, quando removetur ab aliquo id, quod a quocumque alio natum est haberi, non tamen ab ipso, nec ab alio sui generis, sicut si non habere visum dicatur esse privatio visus in planta, pot. 9. 7 ad 11). 3. p. communiter dicta, → p. communissime dicta. 4. p. consequens aliquam potentiam, → p. absoluta. 5. p. non simplex & p. simplex sive pura sive perfecta sive totaliter aliquid privans (th. I. II. 73. 2 c; 82. 4 c; 86. 1 ob. 3; 4 sent. 44. 2. 3. 3 c; 1 gener. 8 c; 10 met. 6 a) = der nicht einfache, sondern mit etwas von der entgegenstehenden Vollkommenheit noch verbundene und der einfache oder reine oder vollständige oder gänzliche Mangel derselben (est enim quaedam simplex et pura privatio, quae consistit quasi in corruptum esse, sicut mors est privatio vitae et tenebra est privatio luminis; . . . Est autem alia privatio non simplex, sed aliquid retinens de habitu opposito, quae quidem privatio magis consistit in corrumpi, quam in corruptum esse, sicut aegritudo, quae privat debitam commensurationem humorum, ita tamen, quod aliquid eius remanet, alioquin non remaneret animal vivum, th. I. II. 73. 2 c; vgl. ib. 18. 8 ad 1; mal. 1. 1 ad 2). 6. p. perfecta, → p. non simplex. 7. p. praecedens & p. sequens (mal. 1. 5 ad 12) = der vorangehende und der nachfolgende Mangel. 8. p. pura, → p. non simplex. 9. p. sequens, → p. praecedens. 10. p. simplex, → p. non simplex. 11. p. stricte accepta, → p. communissime dicta. 12. p. totaliter aliquid privans, → p. non simplex. 13. p. vera (pot. 9. 7 ad 11) = der wahre oder wirkliche Mangel.
- Contrarietatis principium est oppositio privationis et habitus, → habitus sub b. Habitus naturaliter est prior privatione, ≈ . Omnis privatio praesupponit habitum (3 cael. 5 b) = jeder Mangel eines Dinges unterstellt den Besitz desselben. Prima contrarietas est habitus et privatio, → habitus sub b. Principium contrarietatis est oppositio privationis et habitus, ≈ . Privatio et habitus est prima contrarietas, ≈ . Privationes non suscipiunt magis et minus (pot. 1. 3 ob. 4 c & ad 4 s. c.; vgl. th. I. 11. 4 ad 1; I. II. 73. 2 c) = die Mängel lassen ein Mehr und ein Weniger nicht zu (aber bloß secundum se, potest tamen recipere secundum causam, sicut aliquis dicitur magis caecus, qui habet oculum erutum, quam cuius visus impeditur propter aliquem humorem impedientem, pot. 1. 3 ad 4 s. c.). Privationis subiectum est potentia sive potentia materiae (cg. I. 39; II. 25) = das Subjekt des Mangels ist die Möglichkeit der Materie oder das im Zustande der Möglichkeit Befindliche. Privatio non habet causam per se agentem (cg. II. 41) = der Mangel hat keine gemäß ihrer selbst und als solche wirkende Ursache, quia omne agens agit, inquantum habet formam (ib.), und die privatio weder eine Form besitzt (1 gener. 6 g), noch eine solche ist. Privatio non ponit aliquid, sed determinat sibi subiectum (th. I. 17. 4 c; vgl. 4 met. 3 a; 10 met. 6 d) = der Mangel ist nichts Positives d. i. nichts in die Wirklichkeit der Dinge Hingesetztes, sondern verlangt für sich ein Subjekt, an dem er haftet (et quandoque etiam requirit aptitudinem in subiecto; quod enim omnino non est, non dicitur privatum, 10 met. 6 d).
nach Weise eines Mangels, im Sinne eines solchen (vgl. privatio sub b), synonym mit negative und remotive (←), der Gegensatz zu affirmative und positive (←) .
beraubend, beseitigend, einen Mangel habend, einen solchen ausdrückend (vgl. privatio sub b), synonym mit negativus und remotivus (←), der Gegensatz zu affirmativus und positivus (←): etiam ipsa privativa dicuntur secundum magis et minus, th. I. 11. 4 ad 1; vgl. privatio sub b.
a) geraubt, beraubt: quae consistit in privatum esse, th. I. II. 18. 8 ad 1; actus debito ordine privatus, ib. 72. 1 ad 2; ex parte rei privatae, 5 met. 20 d; quod enim est omnino non ens, non dicitur privatum, 10 met. 6 d.
b) abgesondert, nicht öffentlich, eine einzelne Person betreffend, der Gegensatz zu communis und publicus (←): fieri per privatos contractus, th. I. 110. 4 ad 2.
- Zu actus privatus → actus sub a; zu bonum p. → bonus sub c; zu homo p. → homo; zu ius p. → ius sub a; zu lex p. → lex sub a; zu libido p. → libido sub a; zu oratio p. → oratio sub c; zu persona p. → persona sub c; zu societas p. → societas; zu vita p. → vita sub c; zu votum p. → votum sub a.
Vorrecht: quaedam vero (iura legalia) sunt, quae sunt communia quantum ad aliquid et singularia quantum ad aliquid. Et huiusmodi dicuntur privilegia, quasi leges privatae, quia respiciunt singulares personas, et tamen potestas eorum extenditur ad multa negotia, th. I. II. 96. 1 ad 1; ex hoc ipso privilegio clericali gaudet, 4 sent. 37. 1. 1 ad 4.
a) wahrscheinlich, synonym mit opinabilis (←): probabilia autem dicuntur, quae sunt magis nota vel sapientibus vel pluribus, 1 anal. 8 a; vgl. 1 cael. 22 g; fall. 1; log. IV. 1.
b) wahrscheinlich machend.
Wahrscheinlichkeit, der Gegensatz zu improbabilitas (←): licet probabilitatem habeant, cg. II. 38; vgl. 1 anal. 1 a.
- Zu cognoscere per modum probabilitatis → cognoscere sub b; zu procedere secundum p. → procedere sub b.
- Probabilitas coniecturalis (th. I. II. 105. 2 ad 8) = die mutmaßliche Wahrscheinlichkeit.
mit Wahrscheinlichkeit, im Sinne derselben: arguere probabiliter est notificare rem per accidentalia et per proprietates communes, univ. 2.
nachweisen, beweisen: probare quaerit rationem facti, Ps. 16 a.
- Arten des probare sind: 1. probare demonstrative (th. I. 13. 5 c; 46. 1 c; cg. I. 3; trin. pr. 1. 4 c; 1 cael. 2 e) = im Sinne eines notwendig wahren Beweises beweisen. 2. p. per signum (2 cael. 7 e) = mittels eines Zeichens beweisen.
a) Erprobung, Bewährung: illicitum videtur esse, quod pueri voto obligentur ad religionem ante probationis annum, th. II. II. 88. 9 ob. 3; vgl. ib. 189. 2 ad 1, 4 a & 10 ad 1; 4 sent. 38. 1. 3. 1 ad 5; quodl. 3. 5. 11 ad 1.
b) Erweis, Beweis, synonym mit ratio (← sub m): manifestum est, probationes, quae contra fidem inducuntur, non esse demonstrationes, sed solubilia argumenta, th. I. 1. 8 c; probatio mediae (sc. propositionis), ib. 3. 8 ob. 3; vgl. ib. 77. 1 ad 5; 1 cael. 2 e & 22 b.
- Arten der probatio in diesem Sinne sind: 1. probatio argumentativa sive demonstrativa sive infallibilis & p. probabilis (th. I. II. 105. 2 ad 8; III. 55. 5 c; 2 anal. 7 b; 5 phys. 3 b) = der apodiktisch beweisende oder unfehlbare und der wahrscheinlich machende Beweis. 2. p. circularis (8 phys. 13 f; 1 cael. 4 c; 2 cael. 16 a) = der Kreis- oder im Kreis sich drehende Beweis; vgl. demonstratio circularis unter demonstratio sub c. 3. p. demonstrativa, → p. argumentativa. 4. p. infallibilis, ≈ . 5. p. logica (2 anal. 7 b) = der logische oder auf logische Weise geführte Beweis; vgl. logice. 6. p. per se, p. per signum & p. propter quid (1 anal. 14 d) = der Beweis aus etwas, was einem Dinge durch sich selbst und seine eigene Natur zukommt, der Beweis aus einem äußern Zeichen oder Merkmal und der aus der Ursache (propter quid scire est per causam scire, ib.). 7. p. per signum, → p. per se. 8. p. probabilis, → p. argumentativa. 9. p. propter quid, → p. per se. 10. p. semiplena (th. II. II. 69. 2 c) = der halbvollständige Beweis.
Vorgelegtes, Aufgabe, Streitfrage, Rätsel, synonym mit quaestio (←): proposuit Philistaeis problema ad eos tentandum, th. II. II. 97. 1 c; in illis problematibus, de quibus rationes non habemus, verit. 14. 1 c; per hoc separatur propositio a problemate, 1 anal. 5 b; quaestiones sive problemata, 2 anal. 1 a; vgl. ib. 17 d; 1 cael. 22 a.
- Arten des problema sind: 1. problema de accidente & p. de genere (2 anal. 15 g) = das ein Akzidenz und das die Gattung oder das Wesen eines Dinges betreffende Problem. 2. p. de genere, → p. de accidente. 3. p. dialecticum (th. I. 46. 1 c) = das dialektische Problem oder diejenige Streitfrage, welche sich nicht mit Gewissheit entscheiden lässt.
a) vorwärts gehen, fortschreiten: non est procedere in infinitum, th. I. 2. 3 c; procedit ex principiis communibus per se notis ad propria, ib. 84. 3 ad 3; procedere enim a causis in effectus, ib. I. II. 14. 5 c; vgl. cg. I. 13; III. 112; 1 anal. 33 a.
b) vorgehen, verfahren: ad primum sic proceditur, th. I. 1. 1 ob. 1; difficile est procedere, cg. I. 2.
- Als Arten des procedere gehören hierher: 1. procedere demonstrative sive disciplinabiliter sive per certitudinem (trin. 2. 2. 1 a & ad 2 qu.; 1 cael. 2 e) = nach Weise des apodiktischen oder mathematischen Beweises oder mit Gewissheit vorgehen. 2. p. disciplinabiliter, → p. demonstrative. 3. p. intellectualiter sive intelligibiliter (trin. 2. 2. 1 a) = nach Weise der Einsicht in die Prinzipien vorgehen. 4. p. per certitudinem, → p. demonstrative. 5. p. rationabiliter sive secundum probabilitatem (ib. ob. 1 & 2, c & ad 3; 1 cael. 2 e) = mit Wahrscheinlichkeit oder nach Weise derselben vorgehen. 6. p. secundum probabilitatem, → p. rationabiliter.
c) ausgehen, anheben: illa ratio procedit de voluntate, th. I. 82. 3 ad 3; procedit ergo praedicta demonstratio de potentia finita, cg. I. 20; emanatio ex interiori principio procedit, ib. IV. 11; vgl. 1 anal. 31 h.
d) ausgehen, hervorgehen: effectus procedit a causa, th. I. 27. 1 c; procedit aliquid intra ipsum, ib.; homo procedit ab homine, ib. 2 c; nusquam enim hoc invenimus, quod ab uno procedant plura absque ordine, ib. 36. 2 c; vgl. ib. 84. 4 c; cg. IV. 24 & 25; simplex non potest procedere a pluribus, quae sunt diversa, 1 sent. 11. 1. 1 ad 7; omne, quod procedit a Deo in diversitate essentiae, deficit a simplicitate eius, ib. 8. 5. 1 c.
- Arten des procedere in diesem Sinne sind: 1. procedere aequaliter sive communiter & p. principaliter sive proprie (th. I. 36. 3 ad 1 & 2; 1 sent. 12. 1. 2 ad 3) = in gleichmäßiger oder gemeinsamer und in vorzüglicher oder eigentlicher Weise hervorgehen. 2. p. communiter, → p. aequaliter. 3. p. immediate & p. mediate (th. I. 36. 3 ad 1) = unmittelbar und mittelbarerweise hervorgehen. 4. p. mediate, → p. immediate. 5. p. naturaliter sive per naturam sive per modum naturae (1 sent. 10. 1. 5 ad 1; 3 sent. 11. 1. 1 c; pot. 3. 13 c, 15 c & 16 ad 9; 10. 2 ad 4 & 5 e) = auf natürliche Weise oder nach Weise eines Naturwesens hervorgehen. 6. p. per modum amoris sive voluntatis sive per voluntatem & p. per modum intelligibilis actionis sive intellectus (th. I. 27. 2 c & 4 c; 36. 2 c; pot. 3. 15 c & 16 ad 9; 10. 4 ad 17) = nach Weise der Liebe oder des Wollens und nach der des Denkens hervorgehen. 7. per p. modum intellectus, → p. per modum amoris. 8. p. per modum intelligibilis actionis, ≈ . 9. p. per modum naturae, → p. naturaliter. 10. p. per modum voluntatis, → p. per modum amoris. 11. p. per naturam, → p. naturaliter. 12. p. per voluntatem, → p. per modum amoris. 13. p. principaliter, → p. aequaliter. 14. p. proprie, ≈ . 15. p. secundum rationem similitudinis (th. I. 27. 2 c) = nach Weise der Ähnlichkeit hervorgehen.
e) von statten gehen, verlaufen: hoc modo procedit sua probatio, th. I. 77. 1 ad 5; non autem ista distinctio procedit secundum hoc, ib. I. II. 52. 1 c; ratio illa recte procederet, ib. III. 65. 2 ad 4.
f) angehen, gelten: ratio illa procederet, th. I. 10. 4 ad 1; vgl. ib. 30. 2 ad 4; 39. 5 ad 4; hoc dictum non procedit secundum Augustini opinionem, ib. 66. 4 c.
Ausgang, synonym mit processus (← sub c): processus dicitur dupliciter. Uno modo dicit (besagt) motum localem, qui proprie est motus animalis motu progressivo, . . . Alio modo dicitur processio eductio principiati a suo principio, 1 sent. 13. 1. 1 c; nomen processionis primo est inventum ad significandum motum localem, secundum quem aliquid ab uno loco per media ordinatim in extremum transit, et ex hoc transumitur ad significandum omne illud, in quo est aliquis ordo unius ex alio vel post aliud. Et inde est, quod in omni motu utimur nomine processionis, sicut dicimus, quod corpus procedit ab albedine in nigredinem et de parva quantitate ad magnam et de non esse in esse et e converso, et similiter utimur nomine processionis, ubi est aliqua emanatio alicuius ab aliquo, sicut dicimus, quod radius procedit a sole et omnis operatio ab operante et etiam operatum, sicut artificiatum ab artifice vel genitum a generante et universaliter omnem huiusmodi ordinem nomine processionis significamus, pot. 10. 1 c; vgl. th. I. 27. 1 c; 36. 2 c; Graec. 32.
- Arten der processio sind: 1. processio ad extra & p. ad intra sive interior (th. I. 27. 1 c; 42. 5 ad 2) = der nach außen und der nach innen gerichtete oder der äußerlich und der im Innern sich vollziehende Ausgang. 2. p. ad intra, → p. ad extra. 3. p. aeterna & p. temporalis (ib. 43. 2 ad 3; 1 sent. 14. 1. 1 c; 16. 1. 1 c; pot. 10. 2 ob. 19 & ad 19) = der ewige und der zeitliche Ausgang. 4. p. amoris & p. verbi (th. I. 27. 3 ob. 3 & c) = der Ausgang der Liebe und der Ausgang des (göttlichen) Wortes. 5. p. immaterialis & p. materialis (ib. 36. 3 ad 1; pot. 10. 2 ad 2 s. c.) = der geistige und der körperliche Ausgang. 6. p. intellectus sive per modum intellectus sive secundum intellectum sive intelligibilis & p. voluntatis sive per modum voluntatis (1 sent. 10. 1. 5 ad 1; 13. 1. 2 c; pot. 9. 9 ob. 20 & ad 20; 10. 2 c & ad 11 & 5 c) = der Ausgang nach Weise des Denkens und der nach Weise des Wollens. 7. p. intelligibilis, → p. intellectus. 8. p. interior, → p. ad extra. 9. p. localis (1 sent. 11. 1. 1 ad 6) = der örtliche Ausgang. 10. p. materialis, → p. immaterialis. 11. p. mediata (pot. 10. 5 c; vgl. th. I. 36. 3 ad 1) = der mittelbare Ausgang. 12. p. naturae sive secundum naturam sive per modum naturae (1 sent. 10. 1. 5 ad 1; 13. 1. 2 c; pot. 9. 9 ob. 20 & ad 20; 10. 2 c & ad 11 & 5 c) = der Ausgang nach Weise der Natur oder eines Naturwesens. 13. p. originis (th. I. 43. 1 c & ad 1) = der Ausgang im Sinne des Ursprungs. 14. p. passiva (1 sent. 14. 1. 2 ob. 4) = der leidende Ausgang oder der Ausgang im Sinne eines Leidens, d. i. das Ausgehen-gemacht-Werden. 15. p. per modum intellectus, → p. intellectus. 16. p. per modum naturae, → p. naturae. 17. p. per modum voluntatis, → p. intellectus. 18. p. secundum intellectum, ≈ . 19. p. secundum naturam, → p. naturae. 20. p. substantialis (pot. 10. 2 ob. 2 & ad 1) = der Ausgang nach Weise oder im Sinne der Wesenheit (processio in divinis dicitur esse substantialis, quia non secundum aliquod accidens attenditur, sed per eam substantiam recipit persona procedens, ib. ad 1). 21. p. temporalis, → p. aeterna. 22. p. verbi, → p. amoris. 23. p. voluntatis, → p. intellectus.
a) Vorwärts-Gehen, Fortschreiten, Fortschritt: quidam processus et motus divinae sapientiae, th. I. 9. 1 ad 2; per talem autem processum scientia causatur, ib. 84. 3 ad 3; secundum processum intellectivae cognitionis sit etiam nominationis processus, ib. I. II. 7. 1 c; in processu viae spiritualis, ib. II. II. 43. 1 c; meditatio pertinere videtur ad processum rationis ex principiis aliquibus, ib. 180. 3 ad 1; vgl. cg. I. 9; II. 89; 1 anal. 41 c; 1 cael. pr.
- Als Arten des processus gehören hierher: 1. processus attinentiae (4 sent. 41. 1. 1. 5 c) = das Fortschreiten der Anverwandtschaft. 2. p. circularis (2 anal. 12 b) = das kreisförmige Fortschreiten. 3. p. de priori ad posterius (1 cael. pr.) = das Fortschreiten vom Frühern zum Spätern.
b) Verfahren, Methode, synonym mit modus (← sub b) und ratio (← sub o): et consueto processu naturae in talibus, th. I. 105. 8 c; praedictos autem processus duo videntur infirmare, cg. I. 13; vgl. ib. 20 & 33.
- Arten des processus in diesem Sinne sind: 1. processus ad impossibile (1 sent. 4. div.) = die zum Unmöglichen hinführende Methode oder die Methode des indirekten Beweises. 2. p. compositionis sive compositivus & p. resolutionis sive resolutorius (th. I. II. 14. 5 c; nom. 1. 2) = die Methode der Zusammensetzung und die der Auflösung oder die synthetische und die analytische Methode (in omni inquisitione oportet incipere ab aliquo principio. Quod quidem si, sicut est prius in cognitione, ita etiam sit prius in esse, non est processus resolutorius, sed magis compositivus; procedere enim a causis in effectus est processus compositivus, nam causae sunt simpliciores effectibus. Si autem id, quod est prius in cognitione, sit posterius in esse, est processus resolutorius; utpote cum de effectibus manifestis iudicamus resolvendo in causas simplices, th. I. II. 14. 5 c). 3. p. compositivus, → p. compositionis. 4. p. demonstrativus (trin. 2. 2. 1 c) = das Verfahren des apodiktischen Beweises. 5. p. mathematicus (ib. ad 2 qu.) = die mathematische Methode. 6. p. rationalis (ib. 1 c) = das Vernunftverfahren (processus aliquis, quo proceditur in scientiis, dicitur tripliciter rationalis, ib.). 7. p. resolutionis, → p. compositionis. 8. p. resolutorius, ≈ .
c) Ausgang, synonym mit processio (←): quae pertinent ad processum creaturarum ab ipso, th. I. 2 pr.; secundum processus ipsius Dei distinguuntur, ib. 13. 2 ob. 2; vgl. ib. I. II. 70. 3 c; processum vitae a Deo in hominem, cg. II. 25; vgl. ib. 88; IV. 1.
- Hier ist zu unterscheiden: processus rationis sive intelligibilis & p. rei sive realis (th. I. 27. 1 ad 2; verit. 4. 2 c) = der Ausgang nach Weise des Denkens oder auf dem Gebiete der Vernunft und der Ausgang einer Sache oder der außerhalb des Denkens stattfindende Ausgang.
Verschwendung, synonym mit apirocalia, banausia (←) und consumptio (← sub b), der Gegensatz zu avaritia (← sub b) und illiberalitas (←): prodigalitas habet immoderatam emissionem, quae repugnat naturae, th. I. II. 32. 6 ad 2; vgl. ib. 72. 8 a; II. II. 117 pr. & 118 pr.; 119. 1 ad 1; ad prodigalitatem pertinet superabundare in datione et deficere in sollicitudine divitiarum, ib. II. II. 119. 2 ob. 3; vgl. cg. III. 9; 4 eth. 1 c-e & 4 a-h.
a) Bekenntnis.
- Arten der professio in diesem Sinne sind: 1. professio fidei (th. II. II. 1. 9 ob. 2) = das Bekenntnis des Glaubens. 2. p. monastica (ib. 188. 2 ad 2) = das klösterliche oder beim Eintritt in ein Kloster abgelegte Bekenntnis. 3. p. regulae (ib. 88. 7 ob. 3; 4 sent. 38. 1. 2. 3 c) = das Bekenntnis einer klösterlichen Regel. 4. p. religionis (perf. 20) = das Bekenntnis eines kirchlichen Ordens, welches beim Eintritt in denselben gemacht wird.
b) Bekenntnis oder Gelübdeablegung beim Eintritt in einen kirchlichen Orden: solemne (votum), quod hominem facit monachum vel alterius religionis fratrem, quod vocatur professio, th. II. II. 189. 2 ad 1; vgl. ib. 86. 9 ad 1; 88. 9 ad 3; 4 sent. 27. 1. 3. 3 ad 3; 36. 1. 5 ob. 2; 38. 1. 2. 3 ad 2; quodl. 1. 7. 14 ad 2 & 9. 20 c; 4. 12. 23 ad 19; perf. 23.
- Zu votum professionis → votum sub a.
a) Bekenner: catholicae fidei professores, cg. II. 81; vgl. ib. 83 & 85; praedictorum professores religiosi dicuntur, ib. III. 130.
b) Lehrer: philosophos, qui sunt professores sapientiae, 1 eth. 6 c.
vorbedeutend.
- Zu signum prognosticum → signum sub a.
vorwärts schreitend.
- Zu animal progressivum → animal sub b.
verhindernd.
Verheißung: promissio, quae ab homine fit homini, non potest fieri nisi per verba vel quaecumque exteriora signa, Deo autem potest fieri promissio per solam interiorem cogitationem, th. II. II. 88. 1 c; quod enim promissio sit rationis actus, patet tum ex hoc, quod est enuntiatio quaedam, tum ex hoc, quod promittens rem promissam ad alterum ordinat, omnis autem ordinatio rationis est, 4 sent. 38. 1. 1. 1 c.
- Arten der promissio sind: 1. promissio nuda (ib.) = die nackte oder bloße Verheißung (quando non habet aliquid additum, quod obligationem confirmet, ib.). 2. p. temporalis (Eph. 6. 1) = die zeitliche Verheißung oder die Verheißung eines zeitlichen Gutes.
Voraffekt, Anmutung: ut passio perfecta intelligatur, quando animo id est rationi dominatur, propassio autem, quando est inchoata in appetitu sensitivo, sed ulterius non se extendit. th. III. 15. 4 c; vgl. ib. 6 ad 1 & 2 & 7 ad 1; 46. 7 ob. 3; 3 sent. 15 exp.
Fürwort: sub nominibus enim comprehenduntur pronomina, quae, etsi non nominant naturam, personam tamen determinant et ideo loco nominum ponuntur, 1 perih. 1 a; vgl. ib. 4 e; quodl. 3. 11. 25 c; 5. 5. 8 c; verbum et participium significant cum tempore, non autem nomen et pronomen, 1 perih. 4 a; pronomina (significant) cum demonstratione vel relatione, th. I. 13. 1 ob. 3; vgl. 1 sent. 22. 1. 2 ad 3.
- Arten des pronomen sind: 1. pronomen demonstrativum (th. I. 13. 1 ob. 3 & ad 3; cg. IV. 34) = das hinweisende Fürwort. 2. p. relativum (th. I. 13. 1 ad 3; 1 sent. 22. 1. 1 ad 3) = das bezügliche Fürwort.
prophetisch, synonym mit propheticus (←) .
Prophezeiung, Vorhersagung, Weissagung: non tamen quaelibet visio prophetia dici potest, sed visio eorum, quae sunt procul a cognitione, ut sic dicatur esse propheta non solum procul fans id est annuntians, sed etiam procul videns a φανός, quod est apparitio, verit. 12. 1 c; vgl. ib. 2 c & 9 c; prophetia primo et principaliter consistit in cognitione, quia videlicet prophetae cognoscunt ea, quae sunt procul et remota ab hominum cognitione, unde possunt dici prophetae a πρό, quod est procul, et φανός, quod est apparitio, quia scilicet eis aliqua, quae sunt procul, apparent; . . . secundario consistit in locutione, prout prophetae ea, quae divinitus edocti cognoscunt, ad aedificationem aliorum annuntiant, th. II. II. 171. 1 c; vgl. ib. 5 c; III. 7. 8 c; cg. III. 154; Is. 1 a.
- Arten der prophetia sind: 1. prophetia comminationis sive comminatoria & p. promissionis (th. II. II. 174. 1 c & ad 2; 4 sent. 46. 2. 3. 2 ad 3; verit. 12. 10 c & ad 9; Hebr. 6. 4) = die Prophezeiung der Drohung und die der Verheißung oder die eine Strafe androhende und die etwas Gutes verheißende Prophezeiung. 2. p. comminatoria, → p. comminationis. 3. p. daemonis & p. Dei sive divina (th. II. II. 172. 5 ad 3) = die von dem Teufel und die von Gott eingegebene Prophezeiung. 4. p. Dei, → p. daemonis. 5. p. divina, ≈ . 6. p. naturalis & p. supernaturalis (ib. 1 c; verit. 12. 3 c & 8 ad 3) = die natürliche und die übernatürliche Prophezeiung (unde prophetia, quae habet ortum ab angelo secundum naturalem angeli cognitionem, est prophetia naturalis, sed illa, quae habet ortum ab angelo, secundum quod angelus revelationem a Deo accipit, est supernaturalis, verit. 12. 8 ad 3). 7. p. praedestinationis & p. praescientiae (th. II. II. 174. 1 c & ad 1; III. 30. 1 ad 1; verit. 12. 10 c; Hebr. 6. 4) = die Prophezeiung der Vorherbestimmung (quae est bonorum tantum, th. II. II. 174. 1 c) und die des Vorherwissens (quae potest esse bonorum et malorum, ib.). 8. p. praescientiae, → p. praedestinationis. 9. p. proprie dicta sive simpliciter dicta sive vere dicta sive vera & p. secundum quid dicta (ib. 172. 3 c & 5 c & ad 1) = die eigentlich und einfachhin oder schlechtweg oder wahrhaft und die in gewisser Hinsicht oder beziehungsweise so genannte Prophezeiung (prophetia vere et simpliciter dicta est ex inspiratione divina, quae autem est ex causa naturali, non dicitur prophetia nisi secundum quid, ib. 3 c; vgl. ib. 174. 2 c 5 c; 176. 2 c & ad 1; III. 30. 3 ad 1). 10. p. secundum quid dicta, → p. proprie dicta. 11. p. simpliciter dicta, ≈ . 12. p. supernaturalis, → p. naturalis. 13. p. vera, → p. proprie dicta. 14. p. vere dicta, ≈ .
prophetisch, synonym mit prophetalis (←) .
a) Nähe: ex propinquitate ad primum activum, th. I. 115. 1 ob. 4; vgl. ib. I. II. 45. 3 a; II. II. 24. 4 c; 2 sent. 14. 1. 4 c; mal. 5. 5 ad 7; comp. 2. 6.
b) Verwandtschaft: nimia propinquitas reddit personam ad hoc ineptam, th. I. 92. 2 ob. 3; vgl. ib. ad 3; I. II. 73. 9 ob. 2; 4 sent. 42. 2. 1 ad 7.
- Zu gradus propinquitatis → gradus sub a.
- Arten der propinquitas in diesem Sinne sind: 1. propinquitas attinentiae (4 sent. 41. 1. 2. 2 ad 1) = die Verwandtschaft der Angehörigkeit. 2. p. carnalis & p. spiritualis (cg. IV. 8; 4 sent. 42 div.) = die leibliche oder fleischliche und die geistige oder geistliche Verwandtschaft. 3. p. consanguinitatis (4 sent. 40. 1. 2 ob. 7) = die Blutsverwandtschaft. 4. p. generis & p. similitudinis (7 phys. 8 g) = die Verwandtschaft der Gattung oder Wesenheit und die der Ähnlichkeit. 5. p. naturalis (th. III. 59. 6 c) = die natürliche Verwandtschaft. 6. p. similitudinis, → p. generis. 7. p. spiritualis, → p. carnalis.
a) nahe (vgl. proximus): quamvis propter specialem curam omnibus hominibus Deus dicatur propinquus esse, specialissime tamen dicitur esse propinquus bonis, comp. 2. 6; sint connutriti et propinqui secundum aetatem, 8 eth. 12 m.
b) verwandt: propinquus iure propinquitatis debet succedere, 4 sent. 42. 2. 1 ad 7; aut etiam sunt propinquae secundum aliquam similitudinem, 7 phys. 8 g.
- Zu persona propinqua → persona sub c.
a) Verhältnis, d. i. das Sich-Verhalten eines Dinges zu einem andern: proportio nihil aliud est, quam habitudo duorum ad invicem convenientium in aliquo, secundum quod conveniunt aut differunt, trin. pr. 1. 2 ad 3; proportio dicitur dupliciter. Uno modo certa habitudo unius quantitatis ad alteram, secundum quod duplum, triplum et aequale sunt species proportionis. Alio modo quaelibet habitudo unius ad alterum proportio dicitur, th. I. 12. 1 ad 4; vgl. cg. III. 54; 2 sent. 9. 1. 3 ad 5; 24. 3. 6 ad 3; 42. 1. 5 ad 1; 3 sent. 1. 1. 1 ad 3; 4 sent. 49. 2. 1 ad 6; verit. 2. 3 ad 4; 8. 1 ad 6; quodl. 10. 8. 17 ad 1; 1 anal. 12 e; sensu 7 c; 5 eth. 5 a.
- Arten der proportio in diesem Sinne sind: 1. proportio aequalitatis & p. inaequalitatis sive inaequalis (th. I. 31. 1 ad 3; 5 met. 17 b) = das Verhältnis der Gleichheit und das der Ungleichheit. 2. p. arithmetica & p. geometrica (th. I. II. 64. 2 ob. 3; 2 eth. 6 f) = das arithmetische und das geometrische Verhältnis; vgl. proportionalitas arithmetica & geometrica. 3. p. commutata sive permutata (quodl. 1. 10. 22 ad 1; 1 anal. 12 e; 4 phys. 18 c; vgl. 5 eth. 5 c) = das umgewandelte oder veränderte Verhältnis (permutata ergo proportio est, quando antecedentia invicem conferuntur et consequentia similiter, ut si dicam sicut se habent quattuor ad duo, ita se habent sex ad tria, ergo sicut se habent quattuor ad sex, ita se habent duo ad tria, 1 anal. 12 e). 4. p. conveniens & p. non conveniens (nom. 4. 8) = das passende und das nicht passende Verhältnis. 5. p. debita (th. I. 39. 8 c) = das gehörige Verhältnis. 6. p. decupla & p. subdecupla (cg. I. 20; 3 phys. 10 g) = das zehnfache und das ihm subordinierte Verhältnis, m. a. W. das Verhältnis von 10:1 und das eines aliquoten Teiles von 10:1. 7. p. determinata (cg. I. 20) = das bestimmte Verhältnis. 8. p. dupla sive duplex & p. tripla (2 sent. 9. 1. 3 ad 5; 1 anal. 12 e; 2 phys. 5 b & 6 a; 5 met. 17 b; 5 eth. 5 c) = das zweifache und das dreifache Verhältnis oder das Verhältnis von 2:1 und das von 3:1. 9. p. finita (cg. I. 20) = das endliche oder begrenzte Verhältnis. 10. p. geometrica, → p. arithmetica. 11. p. inaequalis, → p. aequalitatis. 12. p. inaequalitatis, ≈ . 13. p. non conveniens, → p. conveniens. 14. p. numeralis (2 phys. 5 b & 6 a; 2 cael. 14 c; 5 met. 17 b) = das Zahlen- oder in Zahlen ausdrückbare Verhältnis. 15. p. permutata, → p. commutata. 16. p. sesquialtera & p. sesquitertia (th. II. II. 61. 2 c; 2 sent. 9. 1. 3 ad 5; virt. 1. 13 ob. 7; 6 phys. 4 i; 2 cael. 4 h & 14 c; 5 met. 17 b; 5 eth. 5 c & 6 d) = das Verhältnis von 1½:1 (in qua maius habet totum minus et mediam partem eius, th. II. II. 61. 2 c; proportio trium ad duo dicitur sesquialtera, 2 cael. 14 c) und das von 11/3:1. 17. p. sesquitertia, → p. sesquialtera. 18. p. subdecupla, → p. decupla. 19. p. tripla, → p. dupla.
b) Verhältnisse, Vermögen, Macht: excedit proportionem intellectus nostri, th. I. 64. 1 ad 2.
verhältnismäßig.
Doppelverhältnis, Verhältnisgleichheit, d. i. das gleiche oder ähnliche Sich-Verhalten je zweier Dinge zueinander: est enim proportionalitas similitudo proportionum, verit. 2. 3 ad 4; in his, quae proportionata dicuntur per modum proportionalitatis, non attenditur habitudo eorum ad invicem, sed similis habitudo aliquorum duorum ad alia duo, ib.; vgl. ib. 11 c; 4 sent. 49. 2. 1 ad 6; proportionalitas vero est collatio duarum proportionum, 1 anal. 12 e; proportionalitas nihil aliud est, quam aequalitas proportionis, cum scilicet aequalem proportionem habet hoc ad hoc et illud ad illud, 5 met. 5 a; omnis proportionalitas ad minus consistit in quattuor, ib. b.
- Zu convenientia proportionalitatis → convenientia sub b; zu similitudo p. sive per p. sive secundum p. → similitudo sub a.
- Arten der proportionalitas sind: 1. proportionalitas arithmetica & p. geometrica (th. II. II. 58. 10 a; 61. 2 c; 5 eth. 5 d) = die arithmetische (quae attenditur secundum parem quantitatis excessum, sicut quinque est medium inter sex et quattuor, in unitate enim excedit et exceditur, th. II. II. 61. 2 c) und das geometrische Doppelverhältnis (in qua attenditur aequale non secundum quantitatem, sed secundum proportionem, sicut si dicamus, quod sicut se habent sex ad quattuor, ita se habent tria ad duo, quia utrobique est sesquialtera proportio, in qua maius habet totum minus et mediam partem eius, non autem est aequalitas excessus secundum quantitatem, quia sex excedunt quattuor in duobus, tria vero excedunt duo in uno, ib.). 2. p. coniuncta sive continua & p. disiuncta (1 anal. 12 e; 5 eth. 5 b) = das verbundene oder zusammenhängende (aequalitas proportionum convenientium in uno termino, puta si dicam, sicut se habent octo ad quattuor, ita se habent quattuor ad duo, 5 eth. 5 b) und das getrennte Doppelverhältnis (aequalitas duarum proportionum non convenientium in aliquo termino, ib.; z. B. 4:2 = 6:3). 3. p. continua, → p. coniuncta. 4. p. diametralis (5 eth. 8 i; vgl. ib. h) = das konträr entgegengesetzte Doppelverhältnis. 5. p. disiuncta, → p. coniuncta. 6. p. geometrica, → p. arithmetica.
a) Vorlegung, Vorsetzung: panes propositionis dicebantur, qui in Sabbato offerebantur, Matth. 12 a; vgl. caten. Matth. 12 a; Hebr. 9. 1 & 2.
b) Aufstellung, Behauptung im weitern und engern Sinne des Wortes, Satz. Im weitern Sinne ist die propositio gleichbedeutend mit der enuntiatio (← sub b): alio modo (esse) significat compositionem propositionis, quam anima adinvenit coniungens praedicatum subiecto, th. I. 3. 4 ad 2; vgl. 1 phys. 4 a. Im engern Sinne dagegen ist sie eine Art (pars subiectiva) der letztern, insofern sie nämlich nicht an sich, sondern als zur Materie eines Schlusses gehörend betrachtet wird: propositio est altera pars (sc. subiectiva) enuntiationis, in qua praedicatur unum de uno . . . Sicut etiam in uno syllogismo non concluditur nisi unum, ita oportet, quod propositio, quae est syllogismi principium, sit una. Una autem est, in qua est unum de uno. Unde per hoc, quod Philosophus dicit unum de uno, separatur propositio ab enuntiatione, quae dicitur plures (→ enuntiatio sub b), in qua plura de uno vel unum de pluribus praedicatur, 1 anal. 5 b; secundum hoc propositiones dicuntur materia conclusionis, inquantum termini, qui sunt materia propositionum, sunt etiam materia conclusionis, licet non secundum quod stant sub ordine propositionum, sicut et farina dicitur materia panis, licet non secundum quod stat sub forma farinae, 2 phys. 5 d; non enim omnis enuntiatio est propositio, sed solum illa, quae ponitur in aliqua specie argumentationis, ad quam sequitur conclusio, log. IV. 1.
- Arten der propositio in diesem Sinne sind: 1. propositio aequipollens (prop.; vgl. th. I. 19. 3 ob. 4; 1 perih. 12 a & 13 e; 1 cael. 27 a) = die (mit einer andern) gleich vermögende oder gleichwertige Behauptung (non necesse esse et possibile non esse aequipollent, th. I. 19. 3 ob. 4). 2. p. affirmativa & p. negativa (ib. 13. 12 c; 85. 5 a; cg. I. 71; 1 anal. 39 d) = die bejahende und die verneinende Behauptung. 3. p. categorica sive praedicativa & p. condicionalis (1 perih. 8 b; 7 phys. 1 b) = die unbedingte und die bedingte Behauptung (enuntiatio categorica dicitur affirmativa vel negativa solum ratione verbi, quod affirmatur vel negatur, sicut etiam condicionalis dicitur affirmativa vel negativa eo, quod affirmatur vel negatur coniunctio, a qua denominatur, 1 perih. 8 b). 4. p. communis (1 anal. 36 e) = die (in omnibus propositionibus alicuius scientiae, ib.) gemeinsame Behauptung (sicut: Omne totum est maius sua parte, ib.). 5. p. composita & p. divisa (1 sent. 38. 1. 5 ob. 6) = die in sensu composito und die in sensu diviso (vgl. sensus sub g) verstandene Behauptung. 6. p. condicionalis, → p. categorica. 7. p. contingens sive de contingenti, p. necessaria sive de necessario, p. de possibili & p. de impossibili (th. I. 82. 2 c; vgl. ib. 14. 13 ad 2; 1 anal. 44 c; log. IV. 13 & 14; prop.; syll.) = die etwas Nichtnotwendiges, die etwas Notwendiges, die etwas Mögliches und die etwas Unmögliches aussagende Behauptung. 8. p. copulativa & p. disiunctiva (log. IV. 16) = die verbindende und die trennende Behauptung oder der eine Verbindungs- und der eine Trennungspartikel enthaltende Satz. 9. p. de contingenti, → p. contingens. 10. p. de impossibili, ≈ . 11. p. de inesse sive de inesse simpliciter sive simplicis inhaerentiae & p. de modo sive modalis (prop.; syll.) = die ein einfaches Innewohnen (des Prädikates) ausdrückende und die eine sog. Modalität (vgl. modus sub e) enthaltende Behauptung, m. a. W. die Behauptung, welche bloß besagt, dass das Prädikat dem Subjekte zukommt, und diejenige, welche auch noch den Modus oder die Weise dieses Zukommens angibt (quidam, sc. modus, determinat compositionem ipsam praedicati ad subiectum, ut cum dicitur Sortem currere est possibile, et ab hoc solo modo dicitur propositio modalis, aliae vero propositiones, quae modales non sunt, dicuntur de inesse, prop.). 12. p. demonstrabilis & p. indemonstrabilis (th. I. 12. 7 ad 2 & 3; 2 anal. 1 a) = die apodiktisch beweisbare und die nicht apodiktisch beweisbare Behauptung. 13. p. demonstrativa & p. dialectica sive probabilis (th. I. 10. 3 ob. 3; I. II. 51. 3 c; 1 anal. 5 c & 19 b) = die notwendig wahr seiende (demonstrativa autem propositio accipit alteram partem [sc. contradictionis] determinate, quia numquam habet demonstrator viam, nisi ad verum demonstrandum. Unde etiam semper proponendo accipit veram partem contradictionis. Propter hoc etiam non interrogat, sed sumit, quod demonstrat, quasi notum, 1 anal. 5 c) und die bestreitbare oder wahrscheinliche Behauptung (dialectica . . . habet enim viam ad utramque partem contradictionis eo, quod ex probabilibus procedit. Unde etiam et in proponendo accipit utramque partem contradictionis et quaerendo ponit, ib.). 14. p. de necessario, → p. contingens. 15. p. de possibili, ≈ . 16. p. de praedicato accidentali & p. de praedicato substantiali (th. I. 13. 12 c) = die Behauptung mit einem nichtwesentlichen und die mit einem wesentlichen Prädikate. 17. p. de praedicato finito, p. de praedicato infinito & p. de praedicato privativo (2 perih. 2 c) = die Behauptung mit einem endlichen, die mit einem unendlichen oder unbestimmten und die mit einem einen Mangel ausdrückenden Prädikate. 18. p. de praedicato infinito, → p. de praedicato finito. 19. p. de praedicato privativo, ≈ . 20. p. de praedicato substantiali, → p. de praedicato accidentali. 21. p. dialectica, → p. demonstrativa. 22. p. disiunctiva, → p. copulativa. 23. p. divisiva, → p. composita. 24. p. expositiva (1 sent. 21. 1. 1. 1 ad 2 & 2 ob. 2) = der erklärende Satz. 25. p. falsa & p. vera (ib. 33. 1. 4 c; 38. 1. 5 ob. 6) = die falsche und die wahre Behauptung. 26. p. immediata sive non individua & p. mediata (ib. 12. 1. 3 ad 4; 1 anal. 4 i, 5 a & e, 29 a, 31 b, 36 e & h & 44 c) = die unmittelbare oder nicht Einzelnes betreffende (quae quidem immediatae dicuntur, inquantum carent medio demonstrante, 1 anal. 4 i) und die mittelbare oder abgeleitete Behauptung. 27. p. immediata prima sive prima simpliciter & p. immediata secunda sive prima in aliquo genere (ib. 43 k) = die erste und die zweite unmittelbare Behauptung (illae propositiones immediatae, quae consistunt in terminis primis et communibus, sicut est ens et non ens, aequale et inaequale, totum et pars, sunt primae et immediatae propositiones, ut non contingit idem esse et non esse et quae uni et eidem sunt aequalia, sibi invicem sunt aequalia, et similia. Immediatae autem propositiones, quae sunt circa posteriores terminos et minus communes, sunt secundae respectu primarum, sicut quod triangulus est figura et quod homo est animal, ib.) oder die einfachhin erste Behauptung und die erste Behauptung in irgendeiner Gattung oder Disziplin der Wissenschaft. 28. p. immediata secunda, → p. immediata prima. 29. p. impropria (th. I. 37. 2 c; 1 sent. 33. 1. 4 c) = die uneigentliche oder im uneigentlichen Sinne zu verstehende Behauptung. 30. p. incompacta (1 sent. 4. 2. 1 ad 2; vgl. ib. ob. 2) = die nicht ganz zutreffende Behauptung. 31. p. indefinita (ib. 21. 1. 2 ob. 2) = die unbestimmte Behauptung. 32. p. indemonstrabilis, → p. demonstrabilis. 33. p. inductiva sive particularis sive singularis & p. universalis sive tota (th. I. II. 77. 2 ob. 3; cg. III. 99; 1 sent. 21. 1. 2 ob. 2; 1 anal. 22 e & 36 e; 2 anal. 5 c) = die zu einer Induktion (→ inductio sub d) gehörige oder den Teil eines Ganzen oder einen einzelnen Fall betreffende und die allgemeine oder ein Ganzes betreffende Behauptung. 34. p. maior & p. minor (th. II. II. 49. 2 ad 1; 1 anal. 2 b; 2 anal. 5 c) = die den Oberbegriff und die den Unterbegriff eines Schlusses enthaltende Behauptung oder der Ober- und der Untersatz eines Schlusses. 35. p. maxima (1 anal. 5 e; somno 3 b) = die Behauptung mit dem größten Umfang oder der oberste Grundsatz (quam necesse est habere in mente et ei assentire quemlibet, qui doceri debet, 1 anal. 5 e); vgl. dignitas sub b. 36. p. mediata, → p. immediata. 37. p. minor, → p. maior. 38. p. modalis, → p. de inesse. 39. p. necessaria, → p. contingens. 40. p. negativa, → p. affirmativa. 41. p. non individua, → p. immediata. 42. p. particularis, → p. inductiva. 43. p. per se nota (th. I. 2. 1 c; I. II. 51. 2 c; cg. I. 10) = die durch sich selbst bekannte oder wahre Behauptung (propositiones illas oportet esse notissimas per se, in quibus idem de seipso praedicatur, ut homo est homo, vel quarum praedicata in definitionibus subiectorum includuntur, ut homo est animal, cg. I. 10). 44. p. per se nota in se sive quantum in se & p. per se nota omnibus sive quoad omnes sive quoad nos (th. I. 2. 1 c; I. II. 94. 2 c; 1 anal. 5 e) = die an und für sich und die mit Bezug auf uns alle und unsre Erkenntnis durch sich selbst wahre Behauptung (omnis propositio est per se nota, in qua idem de ipso praedicatur, pot. 7. 2 ob. 11; si igitur notum sit omnibus de praedicato et de subiecto, quid sit, propositio illa erit omnibus per se nota, sicut patet in primis demonstrationum principiis, quorum termini sunt quaedam communia, quae nullus ignorat, ut ens et non ens, totum et pars, et similia. Si autem apud aliquos notum non sit de praedicato et subiecto, quid sit, propositio quidem, quantum in se est, erit per se nota, non tamen apud illos, qui praedicatum et subiectum propositionis ignorant, th. I. 2. 1 c). 45. p. praedicativa, → p. categorica. 46. p. prima (ib. I. II. 51. 2 c; cg. III. 46; 1 sent. 12. 1. 3 ad 4; 1 anal. 4 i, 5 a & 36 a) = die erste Behauptung (primae autem [dicuntur] in ordine ad alias propositiones, quae per eas probantur, 1 anal. 4 i). 47. p. prima in aliquo genere & prima simpliciter, → p. immediata prima. 48. p. probabilis, → p. demonstrativa. 49. p. simplicis inhaerentiae, → p. contingens. 50. p. singularis, → p. inductiva. 51. p. subcontraria (1 gener. 19 c) = die einer konträren untergeordnete Behauptung. 52. p. tota, → p. inductiva. 53. p. universalis, ≈ . 54. p. vera, → p. falsa.
a) Vorgelegtes, vorliegender Fall: quod in proposito locum non habet (nicht statthat), th. I. 12. 6 ob. 3; illa ratio dupliciter deficit in proposito, ib. 53. 1 ad 1; non est ad propositum, ib. 115. 1 ad 3; nihil ad propositum refert, ib. I. II. 11. 1 c; vgl. cg. I. 13 & 65; II. 16.
b) Vorgenommenes, Vorhaben, Vorsatz: propositum aliquam deliberationem praeexigit, cum sit actus voluntatis deliberatae (→ voluntas sub b), th. II. II. 88. 1 c; propositum non simpliciter nominat actum voluntatis, sed praesupponit actum cognitionis ostendentis finem, in quem voluntas tendit, 1 sent. 40. 1. 2 ad 2; vgl. th. I. 2. 3 ob. 2; I. II. 109. 10 c; II. II. 24. 11 ad 3; cg. I. 2; II. 30; III. 85 & 122; 4 sent. 23. 1. 2. 1 ad 1; 2 phys. 8 f & 10 c.
in eigentlicher Weise, im eigentlichen Sinne, der Gegensatz zu communiter, improprie, metaphorice und similitudinarie (←): cum ens dicat aliquid proprie esse in actu, th. I. 5. 1 ad 1; ratio (Verständnis) autem ordinandorum in finem proprie providentia est, ib. 22. 1 c.
a) Eigenheit, Eigentümlichkeit: omnis enim proprietas ponit aliquid in eo, cuius est proprietas, th. I. 33. 4 ob. 1; quaecumque nomina proprietates rerum designant, cg. I. 30.
- Zu convenientia secundum proprietates naturae → convenientia sub b.
- Arten der proprietas in diesem Sinne sind: 1. proprietas absoluta & p. habitudinalis sive relativa (th. I. 30. 1 ob. 2 & ad 2; III. 15. 1 ad 1; 1 sent. 29. 1. 3 ad 4; pot. 10. 4 ad 14) = die einem Dinge ohne Rücksicht auf etwas andres und die ihm gerade in Rücksicht auf etwas andres zukommende Eigentümlichkeit. 2. p. accidentalis & p. essentialis (cg. IV. 38; pot. 4. 1 ob. 3; spir. 11 c & ad 5) = die unwesentliche und die wesentliche Eigentümlichkeit. 3. p. animalis & p. humana (2 sent. 8. 1. 1 ad 2) = die sensitive und die menschliche Eigentümlichkeit oder die Eigentümlichkeit eines sinnbegabten Wesens und die des Menschen. 4. p. communis & p. individualis sive individuans (cg. II. 77; 1 sent. 33. 1. 4 c; pot. 10. 2 c & ad 12; univ. 2) = die gemeinsame oder allgemeine und die einzeldingige oder besondere Eigentümlichkeit. 5. p. coniuncti & p. solius animae (th. I. 77. 8 ad 2) = die Eigentümlichkeit des aus Leib und Seele Zusammengesetzten und die der Seele allein. 6. p. essentialis, → p. accidentalis. 7. p. habitudinalis, → p. absoluta. 8. p. humana, → p. animalis. 9. p. hypostatica sc. Christi (ib. III. 15. 1 ad 1) = die Eigentümlichkeit, welche Christus zufolge der Vereinigung seiner Gottheit und Menschheit zu einer Person zukommt. 10. p. individualis sive individuans, → p. communis. 11. p. intranea (2 sent. 12. 1. 1 ad 5) = die innerliche Eigentümlichkeit. 12. p. naturalis & p. personalis (th. I. 30. 2 ad 1; 77. 8 ob. 2; III. 15. 1 ad 1; cg. III. 23; IV. 25 & 39; 1 sent. 2. 1. 5 c; 2 sent. 1. 2. 4 ad 3; pot. 7. 6 ad 2; 9. 3 ad 7) = die natürliche und die persönliche Eigentümlichkeit, m. a. W. die Eigentümlichkeit, welche einem vernünftigen Wesen gemäß seiner Natur, und diejenige, welche ihm gemäß seiner Persönlichkeit zukommt. 13. p. personalis, → p. naturalis. 14. p. relativa, → p. absoluta. 15. p. solius animae, → p. coniuncti.
b) Eigentlichkeit, eigentliche Bedeutung, der Gegensatz zu metaphora und similitudo (← sub a): in proprietatibus locutionum non tantum attendenda est res significata, th. I. 39. 4 c; expressius locuti sunt, quam proprietas locutionis patiatur, ib. 5 ad 1; loquitur similitudinarie, et non secundum proprietatem, pot. 7. 3 ad 1.
- Zu dicere per sive secundum proprietatem → dicere sub c.
c) Eigentum, der Gegensatz zu usus (← sub a): eius quidem sunt quantum ad proprietatem, th. II. II. 32. 5 ad 2; proprietas possessionum, ib. 57. 3 c; proprietas et dominium pertinent ad sponsam, 4 sent. 49. 4. 1 ad 1; habet in nobis veri domini proprietatem, sermo 3 de Dominica 15.
a) eigen, eigentümlich: cum modo proprio creaturis, cg. I. 30; illud enim est proprium alicui, quod sibi soli convenit, 1 sent. 8. 1. 1 ob. 1; non omne, quod est proprium alicui, pertinet ad essentiam eius, sicut risibile homini, 2 anal. 3 b; ista figura est maxime propria, id est conveniens, 2 cael. 5 a; vgl. ib. 22 i.
- Proprium= Eigentümliches, Eigentümlichkeit, synonym mit accidens proprium, accidens per se sive per se accidens, accidens naturale sive gratuitum totius naturae (→ accidens sub b) und proprietas (← sub a): proprium enim non est de essentia rei, sed ex principiis essentialibus speciei causatur, unde medium est inter essentiam et accidens sic dictum, th. I. 77. 1 ad 5; in genere convertibilium illud, quod significat quod quid est (→ qui), speciali nomine definitio (← sub b) vocatur, quae autem ab hoc deficiunt convertibilia existentia, nomen commune sibi retinent, scilicet quod propria dicuntur, ib. II. II. 9. 2 c; proprium essentiale dicitur definitio, proprium autem non essentiale vocatur nomine communi proprium, 3 sent. 35. 2. 3. 1 c; proprium dupliciter dicitur, uno modo simpliciter et absolute, quod uni soli convenit, sicut risibile homini; alio modo dicitur aliquid proprium non simpliciter, sed ad aliquid, ut si dicatur, quod rationale est proprium homini in comparatione ad equum, licet et alii conveniat, scilicet angelo, pot. 10. 4 ad 7; vgl. 1 sent. 8. 1. 1 ad 1.
b) eigentlich, der Gegensatz zu similitudinarius (←) .
wegen, um willen, aus, durch: ly (←) propter non tantum dicit habitudinem principii per modum efficientis, sed etiam per modum formae, 1 sent. 31. 3. 2 ad 1; praepositio propter denotat causam, unde quandoque denotat causam finalem, quae est posterior in esse, quandoque autem materialem vel efficientem, quae sunt priores, pot. 5. 5 ad 3; illud propter denotat non solum causam materialem, sed quodammodo formalem, virt. 2. 5 ad 2.
- Arten des propter sind: 1. propter aliud sive alterum & p. se sive seipsum (th. I. II. 8. 2 c; II. II. 44. 1 c; 145. 1 ad 1; cg. I. 76; II. 89; III. 6; 1 sent. 1. 2. 1 ad 3; quodl. 5. 10. 19 c; 2 phys. 1 e) = um eines andern und um seiner selbst willen (est enim aliquid propter alterum dupliciter. Uno modo propter eius operationem sive conservationem vel quidquid huiusmodi est, quod sequitur ad esse . . . Alio modo est aliquid propter alterum, id est propter esse eius, cg. II. 89; propter se dicitur dupliciter. Uno modo, secundum quod opponitur ad propter aliud . . . Alio modo dicitur propter se, secundum quod opponitur ad per accidens, 1 sent. 1. 2. 1 ad 3). 2. p. quid (th. I. 2. 2 c; II. II. 174. 3 a; cg. III. 50 & 97; 4 sent. 1. 1. 1 ad 5; 1 anal. 14 d, 17 c & 23 a; 2 anal. 1 a; 2 phys. 10 k; 2 anim. 3 a; 7 met. 17 b; 1 eth. 4 e) = um etwas willen (hoc, quod dico propter quid, tot est secundum numerum, quot sunt causae praedictae, 2 phys. 10 k). 3. p. se seipsum, → p. aliud.
- Propter quod unumquodque, et illud magis est, vel saltem non minus (th. I. 16. 1 ob. 3; 36. 3 ob. 2; 60. 5 ob. 2; 87. 2 ob. 3; 88. 3 ad 2; I. II. 15. 3 ob. 1; 71. 3 c; 74. 8 ob. 2; cg. III. 17; 1 sent. 12. 1. 2 ad 2; 4 sent. 41. 1. 1. 1 ob. 1; mal. 1. 5 ob. 7 & 11 & 3 ob. 8; verit. 2. 3 a; 10. 9 ob. 3; 1 anal. 6 b; 2 phys. 1 b), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἀεὶ γὰρ, δι᾽ὃ ὑπάρχει ἕκαστον, ἐκεῖνο μᾶλλον ὑπάρχει (Anal. post. I. 2, 72. a. 29 sq.) = dasjenige, weswegen oder um dessen willen etwas dies oder jenes ist, ist es um so mehr oder zum mindesten nicht weniger, unterstellt freilich, dass beide zu derselben Ordnung oder Gattung von Ursachen gehören: cum dicitur propter quod unumquodque, illud magis, veritatem habet, si intelligatur in his, quae sunt unius ordinis, puta in uno genere causae, puta si dicatur, quod sanitas est propter vitam, sequitur, quod vita sit magis desiderabilis. Si autem accipiantur ea, quae sunt diversorum ordinum, non habet veritatem, ut si dicatur, quod sanitas est propter medicinam, non ideo sequitur, quod medicina sit magis desiderabilis, quia sanitas est in ordine finium, medicina autem in ordine causarum efficientium, th. I. 87. 2 ad 3; vgl. ib. 88. 3 ad 2.
Vorschluss, d. i. derjenige Schluss eines zusammengesetzten Syllogismus, dessen conclusio eine Prämisse des nachfolgenden Schlusses ist: ostendit praemissam praedicti prosyllogismi, somno 4 h; vgl. ib. l & n.
Kundgebung, Bekannt-Machung, Bekenntnis: dici possint testimonia, inquantum sunt protestationes quaedam divinae iustitiae, th. I. II. 99. 5 c; latria non est nisi quaedam protestatio fidei, ib. 100. 4 ad 1; vgl. ib. 103. 2 c; II. II. 12. 1 ad 2; quodl. 6. 3. 4 ad 1; 4 sent. 2. 2. 1. 3 ad 2.
- Man unterscheidet: protestatio operis & p. oris (th. II. II. 14. 1 ad 1) = das Bekenntnis mit dem äußern Werke und das mit dem Munde.
bekannt machend, bekennend.
- Zu signum protestativum → signum sub a.
Vorsehung: providentia dicitur cognitio, quod porro a rebus infimis constituta quasi ab excelso rerum cacumine cuncta prospiciat, verit. 5. 1 ob. 4; vgl. ib. ad 4; ratio (Plan) autem ordinandorum in finem proprie providentia est. Est enim principalis pars prudentiae, ad quam aliae duae partes ordinantur, scilicet memoria praeteritorum et intelligentia praesentium, prout ex praeteritis memoratis et praesentibus intellectis coniectamus de futuris providendis, th. I. 22. 1 c; providentia est in intellectu, sed praesupponit voluntatem (Wollen) finis, ib. ad 3; importat enim providentia respectum quendam alicuius distantis, ad quod ea, quae in praesenti occurrunt, ordinanda sunt, ib. II. II. 49. 6 c; vgl. cg. III. 64, 72, 76, 77 & 97; 1 sent. 38. 1. 5 c; 39. 2. 1 c; 1 perih. 14 f; 2 phys. 12 a; 2 cael. 14 k; 6 met. 3 c.
- Arten der providentia sind: 1. providentia angeli, p. daemonis & p. humana (th. I. 22. 3 c; 57. 2 c; II. II. 49. 6 c; cg. III. 76) = die Vorsehung des Engels, die des Teufels und die des Menschen. 2. p. approbationis & p. concessionis (verit. 5. 4 c & ad 1) = die Vorsehung der Fügung und die der Zulassung. 3. p. concessionis, → p. approbationis. 4. p. creaturae & p. Dei sive divina (th. I. 22. 2 ob. 1 & 3 c; II. II. 49. 6 c; cg. III. 76 & 77; verit. 5. 5 c; 1 perih. 14 f) = die Vorsehung der Kreatur und die göttliche Vorsehung. 5. p. daemonis, → p. angeli. 6. p. Dei sive divina, → p. creaturae. 7. p. humana, → p. angeli. 8. p. inferior & p. superior (cg. III. 76) = die untergeordnete und die übergeordnete Vorsehung oder die Vorsehung eines untergeordneten und die eines übergeordneten Wesens. 9. p. naturalis & p. voluntaria (verit. 5. 8 ob. 5 & ad 5) = die natürliche und die willentliche oder freiwillige Vorsehung. 10. p. oeconomica & p. politica (ib. 2 c) = die häusliche (qua quis gubernat familiam, ib.) und die staatliche Vorsehung (qua quis gubernat civitatem aut regnum, ib.). 9. p. politica, → p. oeconomica. 10. p. superior, → p. inferior. 11. p. voluntaria, → p. naturalis.
nächster, zunächst gelegen (vgl. propinquus): ad id autem, quod est iuxta hominem, scilicet proximum, th. I. II. 70. 3 c; omnis homo (est debitor) proximo, cg. II. 28.
klug im eigentlichen (prudens dicitur quasi porro videns, perspicax enim est et incertorum praevidet casus, th. II. II. 47. 1 c; vgl. ib. 55. 1 ad 1; dicitur homo prudens, qui bene ordinat actus suos ad finem vitae suae, sive respectu aliorum sibi subiectorum in familia vel civitate vel regno, ib. I. 22. 1 c; vgl. ib. II. II. 47. 13 c; 6 eth. 4 b & 6 c) und im weitern Sinne des Wortes (in operibus brutorum animalium apparent quaedam sagacitates, inquantum habent inclinationem naturalem ad quosdam ordinatissimos processus, utpote a summa arte ordinatos. Et propter hoc etiam quaedam animalia dicuntur prudentia vel sagacia, non quod in eis sit aliqua ratio vel electio, th. I. II. 13. 2 ad 3; vgl. 6 eth. 6 c & 7 o).
- Arten des prudens sind: prudens in aliquo genere sive particulariter sive secundum quid & p. simpliciter (th. I. II. 57. 4 ad 3; II. II. 47. 2 ad 1; 55. 2 c; 6 eth. 4 c) = in irgendeiner Gattung oder Art von Beschäftigung oder teilweise oder beziehungsweise und einfachhin oder schlechtweg klug (sicut ille, qui ratiocinatur bene ad aliquem finem particularem, puta ad victoriam, dicitur prudens non simpliciter, sed in hoc genere, scilicet in rebus bellicis, ita ille, qui bene ratiocinatur ad totum bene vivere, dicitur prudens simpliciter, th. II. II. 47. 2 c).
a) Klugheit im engern Sinne des Wortes, d. i. eine Tugend der praktischen oder auf das Handeln und Wirken hingerichteten Vernunft des Menschen (vgl. th. II. II. 47. 1 c & 2 c; cg. III. 35), und zwar diejenige, welche in dem richtigen Verhalten der Vernunft in Bezug auf die dem Menschen immanenten Tätigkeiten (vgl. agibilis) oder seine Handlungen besteht: prudentia est in ratione, cum sit recta ratio agibilium, th. I. II. 56. 2 ob. 3; vgl. ib. 57. 4 c; 58. 4 c; II. II. 47. 2 a & 8 c; cg. I. 93; 3 anim. 4 g; 1 met. 1 c; 6 eth. 7 b; Aristoteles: Eth. Nic. VI. 5, 1140. b. 4 sqq.; prudentia autem est circa agibilia, quae scilicet in ipso operante consistunt, th. II. II. 47. 5 c; prudentia est circa contingentia operabilia, ib. 49. 1 c; vgl. ib. 47. 5 c; prudentia facit hominem bene se habere in his, quae sunt ad finem eligenda, cg. III. 35; prudentia (importat rectitudinem cognitionis) circa agibilia, id est circa actus, qui sunt in operante, puta (z. B.) amare, odire, eligere et huiusmodi, quae pertinent ad actus morales, 1 anal. 44 i; prudentia . . . est habitus cum vera ratione activus, non quidem circa factibilia, quae sunt extra hominem, sed circa bona et mala ipsius hominis, 6 eth. 4 e; materia autem prudentiae sunt agibilia in nobis existentia, virt. 1. 12 ad 17; vgl. 3 sent. 32. 2. 2. 1 c & 2 c; ab ipsa (sc. prudentia) est rectitudo et complementum bonitatis in omnibus virtutibus, virt. 1. 6 c; prudentia est auriga virtutum, 2 sent. 41. 1. 1 ob. 3.
- Über den Unterschied zwischen prudentia, ars, intellectus, sapientia & scientia → scientia sub a.
- Zu ratio prudentiae → ratio sub f; zu sensus p. → sensus sub b.
- Actus prudentiae d. i. Tätigkeiten der Klugheit gibt es drei, quorum primus est consiliari, quod pertinet ad inventionem, nam consiliari est quaerere, secundus actus est iudicare de inventis et hoc facit speculativa ratio, sed practica ratio, quae ordinatur ad opus, procedit ulterius, et est tertius actus eius praecipere, qui quidem actus consistit in applicatione consiliatorum et iudicatorum ad operandum; et quia iste actus est propinquior fini rationis practicae, inde est, quod iste est principalis actus rationis practicae et per consequens prudentiae, th. II. II. 47. 8 c; vgl. ib. 9 c & 10 c.
- Arten der prudentia, secundum quod proprie sumitur (ib. 48. 1 c), sind: 1. prudentia adquisita & p. gratuita sive infusa (ib. I. II. 65. 4 ad 1; II. II. 47. 14 ad 3; 52. 1 ad 1) = die selbst (exercitio actuum) erworbene und die aus Gnade von Gott verliehene oder eingegossene Klugheit. 2. p. architectonica sive legis positiva & p. politica communi nomine dicta (ib. II. II. 47. 12 a; 6 eth. 7 c; vgl. ib. a) = die baumeisterliche oder gebietende oder die gesetzgeberische und die mit allgemeinem Namen so genannte politische oder staatliche (vgl. p. politica) Klugheit (quae scilicet consistit circa singula operabilia, 6 eth. 7 c). 3. p. carnis, p. diaboli & p. mundi (th. I. II. 93. 3 ob. 1; II. II. 55. 1 c & ad 3) = die Klugheit des Fleisches (secundum quod aliquis bona carnis habet ut ultimum finem suae vitae, ib. II. II. 55. 1 c), die des Teufels (qui non tentat nos per modum appetibilis, sed per modum suggerentis, ib. ad 3) und die der Welt oder der äußern Güter dieser Welt (inquantum scilicet proponuntur nobis ad appetendum bona mundi, ib.). 4. p. diaboli, → p. carnis. 5. p. falsa sive per similitudinem dicta & p. vera (ib. 47. 13 c) = die falsche oder nach Weise der Ähnlichkeit so genannte (ille, qui propter malum finem aliqua disponit congruentia illi fini, habet falsam prudentiam, inquantum illud, quod accipit pro fine, non est vere bonum, sed secundum similitudinem, ib.) und die wahre Klugheit (quia adinvenit vias accommodatas ad finem vere bonum, ib.). 6. p. gratuita, → p. adquisita. 7. p. imperfecta & p. perfecta (ib.) = die unvollkommene (est imperfecta duplici ratione, uno modo quia illud bonum, quod accipit pro fine, non est communis finis totius humanae vitae, sed alicuius specialis negotii, puta cum aliquis adinvenit vias accommodatas ad negotiandum vel navigandum, dicitur prudens negotiator vel nauta; alio modo, quia deficit in principali actu prudentiae, puta cum aliquis recte consiliatur et bene iudicat de his, quae pertinent ad totam vitam, sed non efficaciter praecipit, ib.) und die vollkommene Klugheit (quae ad finem totius vitae recte consiliatur, iudicat et praecipit, ib.); vgl. p. imperfecta & perfecta unten sub b. 8. p. infusa, → p. adquisita. 9. p. legis positiva, → p. architectonica. 10. p. militaris, p. oeconomica, p. regnativa & p. politica (ib. I. II. 57. 6 ad 4; II. II. 47. 11 c; 48. 1 c; 50. 1-4 c; 3 sent. 33. 3. 4. 5 ad 3; 6 eth. 7 b & d) = die militärische (quae est regitiva exercitus congregati ad pugnandum, th. II. II. 48. 1 c), die häusliche (quae est regitiva domus vel familiae, ib.), die königliche oder Herrscher- (quae est regitiva civitatis vel regni, ib.) und die bürgerliche oder Untertanenklugheit (per quam subditi seipsos dirigunt in oboediendo principantibus, ib. 50. 2 c). 11. p. monastica sive regitiva unius & p. regitiva multitudinis (ib. 48. 1 c; 53. 2 c) = die Klugheit des Einzellebens oder die Klugheit, mit welcher jemand sich selbst, und diejenige, mit welcher er eine Vielheit von Menschen (z. B. familia, exercitus et civitas vel regnum; vgl. p. militaris) regiert. 12. p. mundi, → p. carnis. 13. p. oeconomica, → p. militaris. 14. p. perfecta, → p. imperfecta. 15. p. per similitudinem dicta, → p. falsa. 16. p. politica, → p. militaris. 17. p. politica communi nomine dicta, → p. architectonica. 18. p. regitiva multitudinis, → p. monastica. 19. p. regitiva unius, ≈ . 20. p. regnativa, → p. militaris. 21. p. simpliciter dicta = die einfachhin oder schlechtweg so genannte Klugheit, unter welcher bald (z. B. ib. 55. 1 ad 1) die p. vera (↑), bald wieder (z. B. ib. 47. 11 c) die p. monastica (↑), bald endlich (z. B. ib. 13 c) die p. perfecta (↑) gemeint ist. 22. p. vera, → p. falsa.
b) Klugheit im weitern Sinne des Wortes, unter welcher bald die menschliche Klugheit in Bezug auf das Böse (nomina virtutum quandoque transumptive accipiuntur in malis, sicut prudentia quandoque ponitur pro astutia, th. II. II. 92. 1 ad 1), bald jedwede menschliche Vernunfterkenntnis (nomen prudentiae largius sumunt pro qualibet cognitione humana, tam speculativa, quam practica, ib. 47. 2 ad 2; vgl. ib. 48. 1 c; accipitur hic prudentia pro quadam intellectiva cognitione, sensu 2 h), bald die dem Tiere ähnlich, wie dem Menschen, zukommende Klugheit und Geschicklichkeit zu verstehen ist (animalia habent quandam participationem prudentiae et rationis secundum aestimationem naturalem, ex qua contingit, quod grues sequuntur ducem et apes oboediunt regi, th. I. 96. 1 ad 4; prudentia magis convenit naturae humanae, quam naturae brutorum animalium, ib. II. II. 47. 15 ob. 3; vgl. cg. III. 35 & 122; 3 anim. 4 f; inveniuntur quaedam animalia quandam prudentiam participare non ex eo, quod habeant rationem, sed ex eo, quod instinctu naturae moventur per apprehensionem sensitivae partis ad quaedam opera facienda, acsi operarentur ex ratione, mem. 1 a; vgl. 1 met. 1 c; 1 sent. 15. 4 ad 3; verit. 15. 1 c & 24. 2 c).
- Arten der prudentia in diesem Sinne sind: 1. prudentia imperfecta & p. perfecta (th. I. II. 3. 6 c; sensu 2 e; mem. 1 a) = die unvollkommene und die vollkommene Klugheit (perfecta prudentia invenitur in homine, apud quem est ratio rerum agibilium, imperfecta autem prudentia est in quibusdam animalibus brutis, in quibus sunt quidam particulares instinctus ad quaedam opera similia operibus prudentiae, th. I. II. 3. 6 c); vgl. p. imperfecta & perfecta oben sub a. 2. p. naturalis (ib. II. II. 47. 15 ob. 3; verit. 15. 1 c & 24. 2 c) = die natürliche oder von Natur aus innewohnende, m. a. W. auf einem natürlichen Instinkte beruhende Klugheit der Tiere. 3. p. particularis & p. universalis (th. I. 55. 3 ad 3; 96. 1 c; regim. 3. 9; sensu 2 e) = die teilweise und die allgemeine Klugheit (in homine est universalis prudentia quantum ad omnes actus virtutum; et potest accipi ut propria ratio et similitudo particularis prudentiae, quae est in leone ad actus magnanimitatis, et eius, quae est in vulpe ad actus cautelae, et sic de aliis, th. I. 55. 3 ad 3). 4. p. perfecta, → p. imperfecta. 5. p. universalis, → p. particularis.
öffentlich, der Gegensatz zu privatus (← sub b).
Schamhaftigkeit, Sittsamkeit, Züchtigkeit, synonym mit verecundia (←): nomen pudicitiae a pudore sumitur, in quo verecundia significatur; et ideo oportet, quod pudicitia proprie sit circa illa, de quibus homines magis verecundantur, th. II. II. 151. 4 c; pudicitia attenditur proprie circa venerea, et praecipue circa signa venereorum, sicut sunt aspectus impudici, oscula et tactus. Et quia haec magis solent deprehendi, ideo pudicitia magis respicit huiusmodi exteriora signa, castitas autem magis ipsam veneream commixtionem. Et ideo pudicitia ad castitatem ordinatur, non quasi virtus ab ipsa distincta, sed sicut exprimens castitatis circumstantiam quandam. Interdum tamen unum pro alio ponitur, ib.; virginitas condividitur viduitati et pudicitiae coniugali, ib. 152. 3 ob. 5; vgl. ib. 143. 1 c; 1 Cor. 7. 8.
Schönheit: ad pulchritudinem tria requiruntur. Primo quidem integritas sive perfectio; quae enim diminuta sunt, hoc ipso turpia sunt. Et debita proportio sive consonantia. Et iterum claritas; unde, quae habent colorem nitidum, pulchra esse dicuntur, th. I. 39. 8 c; vgl. ib. 5. 4 ad 1; I. II. 27. 1 ad 3; II. II. 145. 2 c; 189. 2 ad 3; nom. 4. 5; 1 sent. 30. 2. 1 c; pulchritudo est quaedam dispositio ad matrimonium, verit. 29. 2 c.
- Per se pulchritudo (nom. 5. 1; quodl. 8. 1. 1 c) = die für sich existierende Schönheit. Arten der pulchritudo sind: pulchritudo corporalis sive corporis sive exterior & p. spiritualis sive interior (th. II. II. 145. 2 c & ad 3 & 3 c; cg. III. 139/140; relig. 7 ad 9; 2 Cant. 4; 4 eth. 8 d) = die körperliche oder äußerliche und die geistige oder innerliche Schönheit (pulchritudo corporis in hoc consistit, quod homo habeat membra corporis bene proportionata cum quadam debiti coloris claritate, et similiter pulchritudo spiritualis in hoc consistit, quod conversatio hominis sive actio eius sit bene proportionata secundum spiritualem rationis claritatem, th. II. II. 145. 2 c).
Punkt: punctum non est principium nisi quantitatis continuae, th. I. 3. 5 c; unum, quod est terminus continui, ut punctus in permanentibus, ib. 8. 2 ad 2; punctus est, cuius pars non est, ib. 10. 1 ad 1; punctum non ponitur in definitione lineae communiter sumptae; manifestum est enim, quod in linea infinita et etiam in circulari non est punctum, nisi in potentia. Sed Euclides definit lineam finitam rectam; et ideo posuit punctum in definitione lineae, sicut terminum in definitione terminati, ib. 85. 8 ad 2; punctum autem est substantia habens positionem, 1 anal. 41 a; punctum est quoddam unum indivisibile in continuo, abstrahens secundum rationem a materia sensibili, ib.; punctus autem est quoddam indivisibile, quod terminat et dividit lineam, 2 anal. 10 e; vgl. 3 cael. 3 b; punctum enim nihil est aliud, quam quaedam divisio partium lineae, 1 gener. 4 c; vgl. ib. 5 c; duo puncta duarum linearum se tangentium continebuntur sub uno puncto loci continentis, 5 phys. 5 b; linea non potest componi ex punctis, 6 phys. 1 b; vgl. ib. 2 h; 8 phys. 17 f; 3 cael. 3 b; 1 gener. 4 e; punctus dicitur esse unitas posita, 1 cael. 3 d; punctum id est aliquod minimum sensu perceptibile, ib. 25 e; stet in uno puncto id est in angulo, 2 cael. 13 a.
- Über den Unterschied zwischen punctum & unitas → unitas.
- Arten des punctum sive punctus sind: 1. punctus motus & p. non motus (4 sent. 41. 1. 5 c; 1 anal. 41 a; 8 phys. 5 b; 1 cael. 2 g; 1 gener. 4 e) = der (in der sinnlichen Vorstellung) bewegte und der nicht bewegte oder ruhende Punkt. 2. p. non motus, → p. motus. 3. p. signatum (8 phys. 16 d) = der bezeichnete oder bestimmte Punkt.
- Duo puncta non sunt consequenter se habentia ad invicem (2 anal. 11 a; vgl. 6 phys. 1 d; 1 gener. 5 c) = zwei Punkte können nicht unmittelbar aufeinander folgen (ita, quod ex eis constitui possit longitudo id est linea, 6 phys. 1 d). Duo puncta simul coniuncta non sunt nisi unum (4 phys. 2 b) = zwei miteinander vereinigte Punkte sind nur einer. Inter duo puncta semper est aliquod medium accipere (1 anal. 32 c), oder: Inter duo puncta semper est linea media (6 phys. 1 d; vgl. ib. f) = zwischen zwei Punkten gibt es immer ein Mittleres oder eine Zwischenlinie. Punctum additum puncto nihil maius efficit (5 phys. 5 b), oder: Punctum nihil magnitudinis adicit lineae (8 phys. 17 i) = wird ein Punkt einem Punkte oder einer Linie hinzugefügt, so bewirkt er keine Vergrößerung. Punctum stans est, et ideo potest bis accipi, semel ut principium et semel ut finis (4 phys. 21 a) = der Punkt ist etwas Stehendes oder Ruhendes und kann deshalb unter zweifachem Gesichtspunkte aufgefasst werden, das eine Mal als Anfang und das andre Mal als Ende.
Reinigung: ponit autem quinque ad purgationem (sc. voluntatis) pertinere, nom. 1. 2; purgatio mundi et innovatio ad purgationem, 4 sent. 47. 1. 3. 3 c.
- Zu iudicium purgationis → iudicium sub a.
- Arten der purgatio sind: 1. purgatio a culpa & p. a nescientia sive a tenebris ignorantiae (2 sent. 9. 1. 2 ad 1; 4 sent. 5. 1. 2 ad 5) = die Reinigung von der Schuld (quae est per gratiam, 2 sent. 9. 1. 2 ad 1) und die von der Finsternis der Unwissenheit (quae est per lumen doctrinae, ib.). 2. p. a nescientia, → p. a culpa. 3. p. a tenebris ignorantiae, ≈ . 4. p. praeparatoria (th. III. 27. 3 ad 3) = die vorbereitende Reinigung.
reinigend, synonym mit purgatorius (←) .
- Zu ordo purgativus → ordo sub c; zu vis p. → vis sub a.
reinigend, synonym mit purgativus (←) .
- Zu poena purgatoria → poena; zu virtus p. → virtus sub e.
- Purgatorium= Reinigungsort, Fegfeuer: Et haec est ratio, quare purgatorium ponimus, cg. IV. 91; vgl. fid. 1; symb. 5; 4 sent. 21. 1. 1-3; declar. 9.
- Zu poena purgatorii → poena.
a) Reinheit im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Freisein von einer Makel, synonym mit munditia (←), der Gegensatz zu immunditia (←) und impuritas (← sub a): puritas intenditur (wird gemeint) per recessum a contrario, 1 sent. 44. 1. 3 ad 3; (beata Virgo) pervenit ad summum puritatis, ib. 17. 2. 4 ad 1 s. c.
- Als Arten der puritas gehören hierher: 1. puritas contemplationis (th. I. 112. 1 ad 3) = die Reinheit der Beschauung oder Betrachtung. 2. p. intellectualis cognitionis sive intellectus sive intelligentiae (ib. 89. 2 ad 1; verit. 5. 1 ob. 3 & ad 3; 13. 3 c & 4 c) = die Reinheit der Vernunfterkenntnis (a materialium contactu, verit. 13. 3 c). 3. p. intellectus, → p. intellectualis cognitionis. 4. p. intelligentiae, ≈ . 5. p. naturae & p. per gratiam (th. I. 64. 1 ad 2) = die der Natur mitgegebene und die aus Gnade verliehene oder die natürliche und die übernatürliche Reinheit. 6. p. per gratiam, → p. naturae. 7. p. virginalis (quodl. 3. 6. 17 ad 3) = die jungfräuliche Reinheit.
b) Reinheit im uneigentlichen Sinne, d. i. Freisein von dieser oder jener Beimischung, synonym mit munditia (←), der Gegensatz zu immunditia (←) und impuritas (← sub b): individuatur ex ipsa sui puritate per hoc, scilicet quod ipsa non est recepta in aliquo, caus. 9 c; unde per ipsam suam puritatem est esse distinctum ab omni esse, ente 6 c; operationes sensuum secundum puritatem differunt, purior est enim operatio visus, quam tactus, 10 eth. 8 c; vgl. th. I. 78. 3 c; 84. 2 c; I. II. 27. 1 ad 3; 77. 5 ad 3; 83. 4 ob. 3; 2 anim. 14 h; 3 anim. 6 c; sensu 2 g; 1 met. 1 a.
- Eine Art der puritas in diesem Sinne ist puritas actus (2 sent. 1. 1. 1 c) = die Reinheit der Wirklichkeit, weil nicht vermischt mit einer Möglichkeit.
rein, lauter, nichtvermischt.
Kleinherzigkeit, Kleinmut, der Gegensatz zu magnanimitas (←): fuga autem bonorum, quae sunt ad finem, quantum ad ardua, quae subsunt consiliis, fit per pusillanimitatem, th. II. II. 35. 4 ad 2; vgl. ib. 133. 2 c; 4 eth. 11 a-g.
- Die pusillanimitas ist eine filia acediae (←) .
a) nämlich: in his, quae sunt unius ordinis, puta in uno genere causae, th. I. 87. 2 ad 3; sine qua perfectione caritas esse potest, puta in incipientibus et proficientibus, ib. II. II. 184. 2 c; puta respectu felicitatis, ib. III. 18. 1 ad 3; puta cum materia est perfecte ad formam disposita, ib. 27. 5 ad 2; puta quae fiunt secundum alterationes, cg. IV. 66.
b) zum Beispiel: puta homo, asinus et lapis, th. I. 1. 3 c; puta si hoc, quod est triangulum, ib. 12. 7 c; puta secundum naturam aut statum aut tempus, ib. II. II. 161. 1 ad 4; puta si albedo esset per se existens, cg. I. 43; puta secundum constrictionem vel dilatationem cordis, ib. 89; ad faciendum aliquid unum, puta hominem vel animal, ib. II. 58; puta quod luna eclipsatur, ib. III. 50; ut puta si dicatur, ib. IV. 24.