wurzelartig, wurzelmäßig, d. i. die Wurzel oder den Uransatz zu etwas bildend: si fuerit in uno ut radicale semen, cg. IV. 81.
nach Weise der Wurzel, im Sinne derselben, der Wurzel nach, der Gegensatz zu consummative (←): contingit quidem radicaliter ex natura, th. II. II. 51. 3 ad 1.
Wurzelbildung, Einwurzelung: caritatem non augeri secundum suam essentiam, sed solum secundum radicationem in subiecto, th. II. II. 24. 4 ad 3.
Wurzel im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes, in letzterm Sinne synonym mit Ursprung, Uranfang, Grundlage, Grundlehre, Unterstellung, Annahme: radix proprie in arboribus invenitur, in peccatis autem transumptive, 2 sent. 42. 2. 1 c; cupiditatem esse radicem omnium peccatorum (↓) ad similitudinem radicis arboris, quae ex terra trahit alimentum, th. I. II. 84. 1 c; ad probandum sufficienter aliquam radicem, ib. I. 32. 1 ad 2; ex eadem radice in hunc errorem inciderunt, ib. 49. 3 c; ista radix est falsa, ib. 118. 1 c; radicem suae positionis melius est prosecutus, cg. II. 74; causa oppositionis in contrariis et radix, pot. 3. 4 ob. 3; vgl. th. I. 20. 1 c; 42. 1 ad 1; 48. 4 c; 77. 8 c; II. II. 87. 2 c; III. 47. 3 ad 3; cg. II. 85; III. 96 & 109; IV. 65; 1 anal. 7 c; 1 phys. 4 a; 2 cael. 2 e.
- Zu falsus quantum ad radicem → falsus.
- Arten der radix im allgemeinen Sinne des Wortes sind: 1. radix gratiae (th. I. 43. 5 ad 3) = der Uranfang der Gnade. 2. r. habitus (ib. I. II. 53. 1 ad 3) = der Uranfang eines Habitus (→ habitus sub d). 3. r. meriti (ib. I. 95. 4 ob. 1) = die Grundlage des (übernatürlichen) Verdienstes, nämlich die Gnade Gottes. 4. r. peccati (ib. I. II. 84. 1 c; cg. III. 10; 2 sent. 42. 2. 1 c & ad 2) = der Ursprung der Sünde (radix peccati dicitur in nobis vel passio aliqua vel pronitas ad passionem, quae ex corruptione originalis peccati consequitur, 2 sent. 42. 2. 1 c). 5. r. quadrati (9 met. 1 b) = die Quadratwurzel (quae est linea ducta in seipsam, ib.). 6. r. rationis (1 anal. 7 a & d) = die Grundlage eines Beweises. 7. r. relationis (5 phys. 3 c) = die Grundlage der Beziehung (eines Dinges zu einem andern).
a) Raub, Entführung: raptus est motus alicuius praeter inclinationem eius naturalem vel voluntariam a principio extrinseco, 8 pol. 2 p; vgl. th. II. II. 66. 4 ob. 3 & ad 3.
b) gewaltsame Entführung und Entehrung einer Jungfrau: raptus est species luxuriae, th. II. II. 154. 7 a; vgl. ib. 1 c & 7 c; raptus . . . committitur ex hoc, quod puella a domo patris violenter abducitur, ut corrupta in matrimonium habeatur, 4 sent. 41. 1. 4. 1 c; vgl. ib. 2 c & 3 c.
c) Entrückung, Verzückung: raptus est ab eo, quod est secundum naturam, in id, quod est contra naturam, vi superioris naturae elevatio, verit. 13. 1 ob. 1; vgl. ib. c & ad 3; duplicem raptum distinguit Augustinus, unum, quo mens rapitur a sensibus ad imaginariam visionem, . . . alium, quo mens rapitur a sensu et imaginatione simul ad intellectualem visionem, et hoc quidem dupliciter, uno modo, secundum quod intellectus intelligit Deum per aliquas intelligibiles immissiones, . . . alio modo, secundum quod intellectus videt Deum per essentiam, ib. 2 ad 9; vgl. th. I. 12. 11 ad 2; 94. 1 c; II. II. 175. 1-6; verit. 12. 6 c; 8 pol. 2 p.
- Zu visio raptus → visio sub a.
a) Vernunft, Verstand im Sinne einer Substanz, vernünftige Substanz, der νοῦς oder das λογιστικόν des Aristoteles, synonym mit intellectus und intelligentia (← sub a), der Gegensatz zu sensus (← sub a): secundum quod ratio non importat (bedeutet) discursum, sed communiter intelligibilem naturam, th. I. 29. 3 ad 4; nisi ratio accipiatur, prout comprehendit vim apprehensivam et affectivam, 3 sent. 15. 2. 3. 2 c; ratio quandoque comprehendit duas potentias, scilicet vim cognitivam, in qua est prudentia, et vim affectivam, quae voluntas dicitur, ib. 33. 2. 1. 1. 3 ad 3.
- Als Art der ratio gehört hierher ratio apprehensiva sive cognitiva (ib. 27. 2. 3 ad 5; 33. 2. 4. 3 ad 2) = die erkennende Vernunft oder der erkennende Teil der vernünftigen Seelensubstanz.
- Virtus in ratione est (2 sent. 41. 2. 2 ob. 1) = die Tugend ist in dem vernünftigen Teile der menschlichen Seelensubstanz (ratio accipitur ibi a Philosopho pro parte intellectiva, quae voluntatem et rationem complectitur, ib. ad 1). Voluntas in ratione est (th. I. 59. 1 ob. 1; 82. 1 ob. 2; 87. 4 c; I. II. 9. 5 c; 15. 1 ad 1; cg. II. 60; 3 sent. 27. 2. 3 ad 1; 1 perih. 14 f; 3 anim. 14 e), die Übersetzung der aristotelischen Stelle: ἐν τῷ λογιστικῷ ἡ βούλησις γίνεται (De anima III. 9, 432. b. 5) = der Wille im Sinne einer Tätigkeit oder das Wollen (→ voluntas sub c) ist in dem vernünftigen Teile der menschlichen Seelensubstanz als in seinem Prinzip und Subjekt; vgl. intellectus sub a.
b) Vernunft, Verstand im Sinne eines Vermögens, und zwar eines Erkenntnisvermögens, aber eines organischen oder sinnlichen sowohl, als eines überorganischen oder übersinnlichen Erkenntnisvermögens, synonym mit intellectus und sensus (← sub b): primo quidem (ratio) dicitur esse quaedam cognoscitiva virtus, nom. 7. 5; nam et sensus ratio quaedam est et omnis virtus cognoscitiva, th. I. 5. 4 ad 1; de sensu dicit Aristoteles, quod est quaedam ratio organi, cg. II. 69.
- Arten der ratio in diesem Sinne sind: ratio intellectiva sive universalis sive superior sive proprie accepta sive dicta & r. particularis (th. I. 20. 1 ad 1; 78. 4 c & ad 5; 81. 3 c; I. II. 10. 3 ob. 3; 30. 3 ad 3; 51. 3 c; III. 72. 11 ob. 3; princ.; verit. 14. 1 ad 9; 15. 1 c; 2 anim. 13 d) = die übersinnliche oder allgemeine (→ r. universalis sub c, k & m) oder höhere (→ r. superior sub c) oder eigentlich so genannte und die besondere oder Einzelvernunft oder die Vernunft im eigentlichen und die im uneigentlichen Sinne des Wortes (quae in aliis animalibus dicitur aestimativa naturalis, in homine dicitur cogitativa, quae per collationem quandam huiusmodi intentiones adinvenit. Unde etiam dicitur ratio particularis, cui medici assignant determinatum organum, scilicet mediam partem capitis; est enim collativa intentionum individualium, sicut ratio intellectiva intentionum universalium, th. I. 78. 4 c; ratio particularis id est cogitativa cum memorativa et imaginativa, ib. I. II. 51. 3 c; summitas capitis, ubi secundum medicos est locus rationis, scilicet particularis, quae dicitur virtus cogitativa, est nobilior fronte, ubi est locus imaginativae virtutis, ib. III. 72. 11 ob. 3; ipsa vis cogitativa vocatur particularis ratio, verit. 14. 1 ad 9; ratio proprie accepta nullo modo potest esse alia potentia ab intellectu in nobis; sed interdum ipsa vis cogitativa, quae est potentia animae sensitivae, ratio dicitur, quia confert inter formas individuales, sicut ratio proprie dicta inter formas universales, . . . et haec habet organum determinatum, scilicet mediam cellulam cerebri, verit. 15. 1 c); vgl. intellectus passivus unter intellectus sub b.
c) Vernunft, Verstand im Sinne eines übersinnlichen Erkenntnisvermögens, synonym mit intellectus (← sub c), der Gegensatz zu sensus (← sub c): intellectus sive ratio, th. I. 81. 3 c; vgl. 1 perih. 7 b & 14 f; quae rationi subduntur, th. I. 1. 1 ob. 1; ut sit sine ratione, ib. 3. 4 ad 1; quilibet actus rationis se extendit, ib. II. II. 54. 1 c; habet autem ratio duplicem actum, unum quidem secundum se in comparatione ad proprium obiectum, quod est cognoscere aliquod verum; alius autem actus rationis est, inquantum est directiva aliarum virium, ib. I. II. 74. 5 c; sunt autem rationis tres actus, quorum primi duo sunt rationis, secundum quod est intellectus (← sub e) quidam. Una enim actio intellectus est intelligentia indivisibilium sive incomplexorum (→ intelligentia sub b), secundum quam concipit, quid est res. Et haec operatio a quibusdam dicitur informatio (← sub a) intellectus sive imaginatio per intellectum . . . Secunda vero operatio intellectus est compositio vel divisio intellectus, in qua est iam verum vel falsum . . . Tertius vero actus rationis est secundum id, quod est proprium rationis (↓ sub e), scilicet discurrere ab uno in aliud, ut per id, quod est notum, deveniat in cognitionem ignoti, 1 anal. 1 a; vgl. 1 perih. 1 a; th. I. II. 90. 1 ad 2; sunt autem rationis quattuor actus in agendis, primo quidem simplex intelligentia, quae apprehendit aliquem finem ut bonum, secundus actus est consilium de his, quae sunt agenda propter finem, tertius actus est iudicium de agendis, quartus autem actus est praeceptum rationis de agendo, th. II. II. 153. 5 c; vgl. ib. 47. 8 c; mal. 15. 4 c; ratio potest etiam uti oratione et eius partibus quasi instrumentis, 1 perih. 6 d.
- Zu affectus secundum rationem → affectus sub b; zu apprehensio r. → apprehensio sub b; zu bonum r. sive secundum r. → bonus sub c; zu compositio r. → compositio sub a; zu concupiscentia cum r. & sine r. → concupiscentia sub a; zu dicere r. → dicere sub a; zu ens r. sive in r. → ens; zu fructus r. → fructus sub a; zu lumen r. → lumen; zu iudicium r. → iudicium sub d; zu medium r. sive secundum r. → medium sub a; zu motus r. → motus sub b; zu negatio r. tantum → negatio sub b; zu notum r. sive secundum r. → notus; zu peccatum r. → peccatum sub a; zu pluralitas r. → pluralitas; zu potentia cum r. → potentia sub b; zu prius r. sive secundum r. → prior sub a; zu processus r. → processus sub c; zu rectitudo r. → rectitudo sub c; zu relatus r. per r. → relatus; zu res r. sive r. tantum → res; zu scintilla r. → scintilla; zu usus r. → usus sub a; zu veritas r. → veritas sub c; zu via r. → via sub a; zu voluntas secundum r. → voluntas sub b & c.
- Cum ratione (th. I. II. 30. 3 ad 3; 46. 4 ad 1 & 5 ob. 2) = mit Vernunft, vernunftgemäß: motus appetitivae virtutis potest esse cum ratione dupliciter. Uno modo cum ratione praecipiente; et sic voluntas est cum ratione, unde et dicitur appetitus rationalis. Alio modo cum ratione denuntiante; et sic ira est cum ratione. Dicit enim Philosophus in libro de Problemat. (28. 3, 949. b. 17 sqq.), quod ira est cum ratione, non sicut praecipiente ratione, sed ut manifestante iniuriam. Appetitus enim sensitivus immediate rationi non oboedit, sed mediante voluntate, ib. 46. 4 ad 1). Praeter rationem (ib. I. 12. 1 c; cg. III. 127) = neben oder gegen die Vernunft, vernunftwidrig. Secundum rationem (th. I. 1. 1 a; cg. III. 9. & 127) = vernunftgemäß, der Fassungskraft der Vernunft entsprechend. Supra rationem (th. I. 1. 1 ob. 1 & c; cg. I. 5; IV. 1) = über die Vernunft hinaus, übervernünftig.
- Hier ist zu unterscheiden: 1. ratio deliberans sive deliberativa sive r. inquisitiva (th. I. II. 14. 4 c; 18. 9 c; 88. 5 ad 2; virt. 1. 12 ad 19; 3 anim. 16 c) = die überlegende oder untersuchende Vernunft. 2. r. denuntians & r. praecipiens (th. I. II. 46. 4 ad 1), der λόγος δηλώσας καὶ λόγος κελεύσας des Aristoteles (Problem. 38. 3, 949. b. 18) = die verkündende oder kundmachende und die vorschreibende oder befehlende Vernunft. 3. r. factiva (th. I. 34. 3 c) = die schaffende oder hervorbringende Vernunft, eine Art der r. operativa (↓). 4. r. fide informata & r. naturalis (ib. 32. 1 c; 93. 5 ob. 3; I. II. 104. 1 ad 3; cg. I. 2 & 3; III. 118) = die vom Glauben beformte oder erleuchtete und die natürliche oder im Naturzustande befindliche Vernunft (vgl. r. naturalis unten sub m). 5. r. humana (th. I. 1. 1 c; cg. I. 8; vgl. 2 sent. 3. 1. 2 ad 4) = die menschliche Vernunft, welche der göttlichen Vernunft einerseits und anderseits der eines Engels entgegengesetzt ist; vgl. r. humana unten sub m. 6. r. inferior & r. superior (th. I. 79. 9 c; I. II. 15. 4 c & ad 1; 74. 7 c; II. II. 45. 3 c; 2 sent. 24. 2. 2 c & 3. 3 c; verit. 15. 2 c & ad 6) = die niedere und die höhere (vgl. r. superior oben sub b) Vernunft, m. a. W. die Vernunft mit ihrer niedern und die mit ihrer höhern Tätigkeit (ratio superior est, quae intendit aeternis conspiciendis aut consulendis; conspiciendis quidem, secundum quod ea in seipsis speculatur, consulendis vero, secundum quod ex eis accipit regulas agendorum. Ratio vero inferior ab ipso dicitur, quae intendit temporalibus rebus, th. I. 79. 9 c). 7. r. inquisitiva, → r. deliberans. 8. r. naturalis, → r. fide informata. 9. r. obumbrata (2 sent. 4. 1. 1 ob. 3) = die verdunkelte Vernunft. 10. r. operativa sive practica & r. speculativa sive scientifica (th. I. II. 91. 3 ad 3; 94. 4 c; II. II. 47. 2 ob. 3 & ad 3; 83. 1 c; cg. III. 97; 1 cael. pr.; 3 anim. 15 b & 16 e), der νοῦς πρακτικός καὶ θεωρητικός des Aristoteles = die auf das Wirken und Handeln (vgl. oben r. factiva) und die auf das bloße Erkennen oder Wissen hinzielende Vernunft (ratio speculativa et practica in hoc differunt, quod ratio speculativa est apprehensiva sola rerum, ratio vero practica est non solum apprehensiva, sed etiam causativa, th. II. II. 83. 1 c). 11. r. particularis & r. universalis (3 anim. 16 e) = die allgemeine und die besondere (vgl. r. particularis & universalis sub b, k & m) oder die etwas Allgemeines und die etwas Einzelnes erkennende Vernunft (ratio autem practica quaedam est universalis et quaedam particularis. Universalis quidem, sicut quae dicit, quod oportet talem tale agere, sicut filium honorare parentes. Ratio autem particularis dicit, quod hoc quidem est tale et ego talis, puta (z. B.) quod ego filius et hunc honorem debeo nunc exhibere patri, ib.). 12. r. per essentiam & r. per participationem (th. I. II. 17. 6 ob. 2; 3 sent. 17. 1. 1. 2 ad 3) = die Vernunft dem Wesen nach und die der Teilnahme nach, m. a. W. das Vermögen, welches seinem Wesen nach, und dasjenige, welches durch Teilnahme an einem solchen eine Vernunft ist. 13. r. per participationem, → r. per essentiam. 14. r. practica, → r. operativa. 15. r. praecipiens, → r. denuntians. 16. r. scientifica, → r. operativa. 17. r. speculativa, ≈ . 18. r. superior, → r. inferior. 19. r. universalis, → r. particularis. 20. r. ut natura & r. ut ratio (th. I. 79. 12 c; 3 sent. 15. 2. 3. 2 c; mal. 7. 5 c; verit. 16. 1 c; 26. 9 ad 7) = die Vernunft als eine Natur oder als ein Naturding und die Vernunft als Vernunft oder als ein übersinnliches Erkenntnisvermögen (distinctio illa, qua distinguitur ratio ut ratio et ratio ut natura, dupliciter potest intelligi. Uno modo ita, quod ratio ut natura dicatur ratio, secundum quod est naturae creaturae rationalis, prout scilicet fundata in essentia animae dat esse naturali corpori, ratio vero ut ratio dicatur secundum id, quod est proprium rationis, inquantum est ratio, et hoc est actus eius, quia potentiae definiuntur per actus . . . Alio modo potest intelligi praedicta distinctio, ut dicamus rationem ut naturam intelligi, secundum quod ratio comparatur ad ea, quae naturaliter cognoscit vel appetit, rationem vero ut rationem, secundum quod per quandam collationem ordinatur ad aliquid cognoscendum vel appetendum, eo quod rationis est proprium conferre. Sunt enim quaedam, quae secundum se considerata sunt fugienda, appetuntur vero secundum ordinem ad aliud; sicut fames et sitis secundum se considerata sunt fugienda, prout autem considerantur ut utilia ad salutem animae vel corporis, sic appetuntur, et sic ratio ut ratio de eis gaudet, ratio vero ut natura de eis tristatur, verit. 26. 9 ad 7). 21. r. ut ratio, → r. ut natura.
- Liberum arbitrium est liberum de ratione iudicium, → arbitrium sub a. Ratio contra naturam dividitur (th. I. II. 30. 3 ob. 3; 46. 5 ob. 2) = die Vernunft wird im Gegensatze zur Natur unterschieden. Ratio est universalium, sensus vero particularium (ib. I. 14. 11 ob. 1; vgl. 2 anim. 12 b) = die Vernunft hat zum Objekte das Allgemeine und der Sinn das Besondere oder Einzelne; vgl. intellectus sub c. und scientia sub c.
d) Vernunftakt, Verstandeserkenntnis, Verständnis, synonym mit intellectus (← sub d) und intelligentia (← sub b): de numero adsistentium et ministrantium duplex ratio haberi potest, th. I. 112. 4 ad 2; hoc procedit secundum rationem Platonicorum, ib.; ratio non sumitur hic pro ipsa potentia rationis, sed pro eius bono usu, ib. II. II. 49. 5 ad 1; quandoque (ratio) sumitur communiter pro qualibet cognitione virtutis non impressae in materia, et sic convenit communiter Deo, angelis et hominibus, 1 sent. 25. 1. 1 ad 4; quandoque enim ratio dicitur id, quod est in ratiocinante, scilicet ipse actus rationis, ib. 33. 1. 1 ad 3.
- Hierher rechnen als Arten: ratio absoluta & r. collativa (3 sent. 17. 1. 1. 3 ad 5) = die beziehungslose (vgl. r. absoluta unten sub k), und die vergleichende Verstandeserkenntnis.
e) Vernunft, Verstand im Sinne eines diskursiven Erkenntnisvermögens, der Gegensatz zu intellectus (← sub e): ratio dicit (besagt) quandam obumbrationem intellectualis naturae, ut dicit Isaac, quod ratio oritur in umbra intelligentiae, quod patet ex hoc, quod statim non offertur sibi veritas, sed per inquisitionem discurrendo invenit, 1 sent. 25. 1. 1 ad 4; vgl. ib. 45. 1. 1 ob. 4; 2 sent. 3. 1. 2 c; 3 sent. 35. 2. 2. 2 ob. 1; ratio et intellectus non sunt diversae partes animae, sed ipse intellectus dicitur ratio, inquantum per inquisitionem quandam pervenit ad cognoscendum intelligibilem veritatem, 3 anim. 14 k; eorum, quae naturaliter cognoscimus, quaedam per se a nobis conspiciuntur absque aliqua investigatione, et eorum proprie est intellectus, quaedam vero cognoscuntur per inquisitionem, et horum est ratio, nom. 1. 1; intellectus et ratio differunt quantum ad modum cognoscendi, quia scilicet intellectus cognoscit simplici intuitu, ratio vero discurrendo de uno in aliud, th. I. 59. 1 ad 1; vgl. 64. 2 c; 79. 8 c; 81. 3 c; 83. 4 c; II. II. 8. 1 ob. 2; cg. III. 89 & 147; etsi intellectus et ratio non sint diversae potentiae, tamen denominantur ex diversis actibus; intellectus enim nomen sumitur ab intima penetratione veritatis, nomen autem rationis ab inquisitione et discursu, th. II. II. 49. 5 ad 3; vgl. ib. 83. 10 ad 2; id, quod est proprium rationis, est de uno in aliud discurrere, trin. 2. 2. 1 c; intellectus non est idem, quod ratio. Ratio enim importat (schließt ein) quendam discursum unius in aliud, intellectus autem importat subitam apprehensionem alicuius rei, 2 sent. 24. 3. 3 ad 2.
f) Verstand, Verständnis im Sinne eines Habitus des diskursiven Erkennens, synonym mit ratiocinatio (← sub b), der Gegensatz zu intellectus (← sub f): hic autem addit rationem, quae pertinet ad deductionem principiorum in conclusiones, 1 anal. 44 i.
- In diesem Sinne hat die ratio folgende Arten: 1. ratio agibilium, r. factibilium & r. scibilium sive speculabilium (th. I. II. 56. 3 c; 57. 4 c; 58. 4 c & 5 c; II. II. 47. 8 c; 55. 3 c; cg. II. 24) = das Verständnis für das Tunliche oder die Handlungen des Menschen, das für das Machbare oder im Werke Vollbringbare und das für das Wissbare (vgl. r. scibilis sub h & n) oder Erkennbare. 2. r. architectonica sive principativa sive dominativa (6 eth. 7 a) = das baumeisterliche oder herrschende oder gebietende Verständnis, unter welchem die virtus politica (→ virtus sub e) gemeint ist. 3. r. corrupta sive perversa sive errans sive falsa sive non recta & r. recta (th. I. II. 19. 5 c; 56. 3 c; 57. 4 c; 58. 4 c & 5 c; 65. 1 ad 4; 66. 1 c; II. II. 55. 3 c; 154. 2 ad 2; 155. 1 ad 2; cg. III. 85; 2 sent. 24. 3. 3 ad 2 & 3; 3 sent. 33. 1. 1. 2 c) = das verdorbene oder verkehrte oder irrige oder falsche oder unrichtige und das richtige Verständnis. 4. r. dominativa, → r. architectonica. 5. r. errans, → r. corrupta. 6. r. factibilium, → r. agibilium. 7. r. falsa, → r. corrupta. 8. r. non recta, ≈ . 9. r. perversa, ≈ . 10. r. principativa, → r. architectonica. 11. r. prudentiae (th. II. II. 49. 2 ad 1; vgl. ib. 5 c) = das Verständnis, welches eine pars integralis der prudentia (← sub a) ist. 12. r. recta, → r. corrupta. 13. r. scibilium, → r. agibilium. 14. r. speculabilium, ≈ .
- Ars est recta ratio factibilium, → ars sub b. Prudentia est recta ratio agibilium, → prudentia sub a. Scientia est recta ratio scibilium sive speculabilium, → scientia sub a.
g) Verstand, Verständnis im Sinne eines Aktes der diskursiven Erkenntnis, synonym mit discursus (← sub b) und ratiocinatio (← sub a), der Gegensatz zu intellectus (← sub g): ratio importat (bedeutet) discursivam cognitionem, th. I. 29. 3 ob. 4; vgl. ib. ad 4; supremum in nostra cognitione est non ratio, sed intellectus, qui est rationis origo, cg. I. 57; secundum quod ratio, a qua (rationale) sumitur, significat cognitionem discursivam, qualis est in hominibus, pot. 9. 2 ad 10; ratio vero discursum quendam designat, quo ex uno in aliud cognoscendum anima humana pertingit vel pervenit, verit. 15. 1 c; vgl. 2 sent. 24. 3. 3 ad 2.
- Eine Art der ratio in diesem Sinne ist: ratio deliberata (th. I. II. 88. 6 c; III. 21. 4 c; mal. 15. 2 c) = das überlegte Verständnis.
h) Vernunftvorstellung, übersinnliche Vorstellung, Gedanke, synonym mit intellectus (← sub i): ratio, prout hic sumitur, nihil aliud est, quam id, quod apprehendit intellectus de significatione alicuius nominis. Et hoc in his, quae habent definitionem, est ipsa rei definitio, secundum quod Philosophus dicit IV. Metaph. (7, 1012. b. 23 sq.) ratio, quam significat nomen, est definitio. Sed quaedam dicuntur habere rationem sic dictam, quae non definiuntur, sicut quantitas et qualitas et huiusmodi, quae non definiuntur, quia sunt genera generalissima; et tamen ratio qualitatis est id, quod significatur nomine qualitatis, et hoc est illud, ex quo qualitas, 1 sent. 2. 1. 3 c; necesse est, quod ratio ordinis rerum in finem in mente divina praeexistat. Ratio autem ordinandorum in finem proprie providentia est, th. I. 22. 1 c; cuius quidem transmissionis ratio in Deo praeexistit, sicut et in eo est ratio ordinis omnium in finem, ib. 23. 1 c; providentia autem sicut et prudentia est ratio in intellectu existens, ib. 4 c; quod in divina sapientia sunt rationes omnium rerum, quas supra diximus ideas, ib. 44. 3 c; in quolibet artifice praeexistit ratio eorum, quae constituuntur per artem, ib. I. II. 93. 1 c; ratio rerum fiendarum per artem vocatur ars vel exemplar rerum artificiatarum, ib.; vgl. cg. I. 93; III. 114, 121 & 128; IV. 13; quarto modo dicitur ratio aliquid simplex abstractum a multis, sicut dicitur ratio hominis id, quod per considerationem abstrahitur a singularibus, ad hominum naturam pertinens, nom. 7. 5; pertinet ad rationem eius, quod quid est, 2 anal. 5 a; si autem non posset haberi aliqua alia ratio rei, quam definitio, impossibile esset, quod sciremus, aliquam rem esse, quin sciremus de ea quid est, quia impossibile est, quod sciamus, rem aliquam esse nisi per aliquam illius rei rationem. De eo enim, quod est nobis penitus ignotum, non possumus scire, si est, aut non. Invenitur autem aliqua alia ratio rei praeter definitionem, ib. 8 b; artifex ex rationibus praeconceptis assimilat domum, quam facit, sed quicumque alius videret domum iam factam, ex ipso opere viso consideraret operis rationes, 2 cael. 20 c.
- Zu ad aliquid secundum rationem tantum → ad sub b; zu communicare r. → communicare sub a; zu divisio secundum r. → divisio; zu filiatio r. tantum → filiatio; zu primum r. → primus; zu prius r. sive secundum r. → prior sub a; zu relatio r. sive r. tantum sive secundum r. tantum sive solum secundum r. → relatio; zu res r. sive r. tantum → res.
- Hierher gehören als Arten der ratio: 1. ratio aeterna sive divina & r. temporalis sive humana (th. I. 84. 5 ob. 3; I. II. 15. 4 ob. 3, c & ad 3) = die ewige oder göttliche und die zeitliche oder menschliche Vernunftvorstellung. 2. r. definitiva sive quidditativa sive significans quid est sive significativa illius quod quid est (trin. 2. 2. 2 c; quodl. 3. 2. 4 c; 2 anal. 6 d & 8 b; 2 phys. 2 b & 5 b; 1 cael. 19 b; 2 anim. 3 b & 6 d; 7 met. 3 d & 15 b; 8 met. 5 a; 2 eth. 7 e; 7 eth. 1 i), die Übersetzung der aristotelischen Ausdrücke: λόγος ὁριστικός (De anima II. 2. 413. a. 14), τὸ τί ἦν εἶναι (De caelo I. 9, 278. a. 2 sq.) und λόγος ὁ τί ἦν εἶναι (Eth. Nic. II. 6, 1107. a. 6) = die das Wesen eines Dinges bezeichnende oder ausdrückende Vernunftvorstellung, m. a. W. die Definition (→ definitio sub b). 3. r. divina, → r. aeterna. 4. r. exponens nominis significationem sive expositiva nominis sive significationis nominis sive interpretativa nominis & r. expositiva sive manifestativa ipsius rei nominatae (2 anal. 6 e-g & 8 b) = die einen Namen oder seine Bedeutung auslegende oder ausdrückende und die die benannte Sache selbst auslegende oder kundmachende Vernunftvorstellung, m. a. W. die Wort- und die Sacherklärung. 5. r. expositiva ipsius rei nominatae, → r. exponens nominis significationem. 6. p. expositiva nominis, ≈ . 7. r. expositiva significationis nominis, ≈ . 8. r. humana, → r. divina. 9. r. interpretativa nominis, → r. exponens nominis significationem. 10. r. manifestativa ipsius rei nominatae, ≈ . 11. r. quidditativa, → r. definitiva. 12. r. scibilis (cg. III. 80) = die wissbare oder erkennbare Vernunftvorstellung oder idea divini operis; vgl. r. scibilis sive scibilium sub f & n. 13. r. significans quid est, → r. definitiva. 14. r. significativa illius quod quid est, ≈ . 15. r. temporalis, → r. aeterna.
- Ratio, quam significat nomen, est definitio, → definitio sub b.
i) begriffliche Vorstellung, Begriff, synonym mit conceptio (← sub d), definitio (← sub b), intellectus (← sub i), intentio (← sub e) und terminus (← sub d): ratio, prout hic sumitur, nihil aliud est, quam id, quod apprehendit intellectus de significatione alicuius nominis, et hoc in his, quae habent definitionem, est ipsa rei definitio, 1 sent. 2. 1. 3 c; quandoque autem ratio est nomen intentionis, . . . secundum quod significat definitionem rei, prout ratio est definitio, ib. 33. 1. 1 ad 3; intellectus per speciem (Erkenntnisbild) formatus intelligendo format in seipso quandam intentionem (Abbild) rei intellectae, quae est ratio ipsius, quam significat definitio, cg. I. 53; rationes id est definitiones quorundam sunt aequivocae, 7 phys. 7 h.
- Hier sind zu unterscheiden: 1. ratio communis & r. propria (1 anal. 33 a) = der gemeinsame und der eigentümliche Begriff; vgl. r. communis & propria sub k, m & n. 2. r. convertibilis (2 anal. 5 a; vgl. ib. 13 c; 1 anal. 13 d) = der (in der Aussage mit einem andern) umkehrbare Begriff. 3. r. propria, → r. communis.
k) begriffliche Wesenheit, Wesenheit, synonym mit definitio (← sub b) und terminus (← sub d): de ratione animalis irrationalis est, th. I. 3. 4 ad 1; de ratione sua habet, ib. 38. 2 ad 1; bonum arduum habet quidem rationem attractivi, ib. I. II. 40. 4 c; ratio ipsius ex obiecto pensatur, ib. 46. 6 c; inquantum habet rationem iusti vindicativi, ib. 7 c; ratio et natura habitus, ib. 53. 2 ob. 3; non constituunt eius rationem, sed solum esse in actu, cg. I. 24; id vero, quod intelligitur, est ipsa ratio rerum existentium extra animam, ib. II. 75; ratio animalis univoce homini et aliis animalibus conveniat, ib. 88; vgl. ib. III. 23 & 150; qualiter ratio dicitur esse in re, 1 sent. 2. 1. 3 c.
- Zu eiusdem rationis est → idem; zu voluntarium secundum r. imperfectam & perfectam → voluntarius sub a.
- Als Arten der ratio gehören hierher: 1. ratio absoluta & r. concreta (verit. 23. 1 c; 7 phys. 7 h) = die (von der Materie) abgelöste (vgl. unten) und die (mit ihr) verwachsene (vgl. unten r. in materia) Wesenheit (ratio rei absoluta sine concretione non potest inveniri nisi in substantia immateriali, verit. 23. 1 c). 2. r. absoluta & r. dependens (th. II. II. 55. 2 c; quodl. 11. 2. 2 c) = die beziehungslose (vgl. oben r. absoluta sub d) und die abhängige Wesenheit, oder die Wesenheit, welche in etwas Beziehungslosem, und diejenige, welche in einer Beziehung zu etwas besteht (in cognoscibilibus autem quaedam sunt, quae habent rationem propriam absolutam, ut homo et lapis, quorum propria ratio non dependet ex alio; quaedam vero sunt, quae non habent propriam rationem absolutam, sed ex alio dependentem, sicut est in relativis et privativis et in negativis, quorum ratio dependet ex ordine, quem habent ad alia; nam ratio caecitatis non est absoluta, sed dependens, inquantum habet ordinem ad visum, cuius est privatio, quodl. 11. 2. 2 c). 3. r. adaequata sive per modum adaequationem (th. I. 14. 6 ad 3; 55. 3 ad 3) = die (einer andern) gleichgemachte oder nach Weise der Gleichmachung sich verhaltende Wesenheit. 4. r. appropriata (1 sent. 32. 2. 1 ad 2) = die zugeeignete Wesenheit. 5. r. causalis sive oboedientialis (th. I. 90. 4 c; 91. 2 ad 4; 92. 4 ad 3; 1 sent. 42. 2. 2 ad 4) = die ursächliche oder gehorchende (vgl. r. oboedientialis sub l) Wesenheit (per quas omnes natae sunt oboedire Deo, ut fiat ex eis, quidquid ei placuerit, 1 sent. 42. 2. 2 ad 4). 6. r. communis sive universalis & r. propria sive specialis (th. I. 14. 6 ob. 3 & ad 3; 48. 5 c; 49. 1 c; 55. 3 ad 3; 59. 4 c; II. II. 99. 2 c; cg. I. 50, 54 & 93; 1 sent. 25. 1. 3 c; quodl. 11. 2. 2 c) = die gemeinsame oder allgemeine (vgl. r. universalis sub b) und die eigentümliche oder besondere Wesenheit; vgl. r. communis & propria sub i, m & n. 7. r. concreta, → r. absoluta. 8. r. dependens, ≈ . 9. r. generis & r. speciei sive specifica (th. I. 32. 2 c; I. II. 35. 8 c; 1 cael. 4 c & 19 b) = die Wesenheit der Gattung und die der Art. 10. r. idealis (th. I. 32. 1 ad 1; 115. 2 ad 1; II. II. 173. 1 c; pot. 7. 6 ob. 5; spir. 5 ad 7; verit. 8. 14 ad 4 s. c.; quodl. 7. 1. 3 c) = die vorbildliche Wesenheit. 11. r. imperfecta & r. perfecta (th. I. II. 6. 2 c; 88. 1 ad 1) = die unvollkommene und die vollkommene Wesenheit. 12. r. in materia (1 anim. 2 d), der λόγος ἔνυλος des Aristoteles (De anima I. 1, 403. a. 25) = die Wesenheit in der Materie oder die mit der Materie vereinigte Wesenheit (habens esse in materia, ib.); vgl. oben r. concreta. 13. r. intellecta sive intelligibilis (th. I. 41. 2 c; cg. II. 50) = die von der Vernunft erkannte oder für sie erkennbare (vgl. r. intelligibilis sub m) Wesenheit. 14. r. oboedientialis, → r. causalis. 15. r. perfecta, → r. imperfecta. 16. r. per modum adaequationis, → r. adaequata. 17. r. propria, → r. communis. 18. r. specialis, → r. communis. 19. r. speciei, → r. generis. 20. r. specifica, ≈ . 21. r. universalis, → r. communis.
- Ratio cuiuslibet speciei substantiae consistit in indivisibili (4 phys. 7 a) = das Wesen einer jeden Art von Substanz ist etwas Unteilbares (eo, quod species substantiae non dicuntur secundum magis et minus, ib.).
l) Beweggrund, Grund, Ursache, synonym mit causa (← sub c); alio modo (ratio) ponitur pro causa, ut cum dicitur, qua ratione hoc fecisti, id est qua de causa, nom. 7. 5; tota ratio movendi est finis, th. I. 19. 2 ad 2; finis autem est ratio volendi ea, quae sunt ad finem, ib. I. II. 10. 2 ob. 3; vgl. ib. 19. 4 c; unum (contrariorum) est ratio cognoscendi alterum, ib. 64. 3 ad 3; vgl. cg. II. 76; ratio autem diligendi proximum Deus est, th. II. II. 25. 1 c; agentia per intellectum hac ratione aliquid fugiunt, cg. III. 3; est autem et alia ratio, propter quam, ib. 150; ratio et causa temporalis processionis creaturae, pot. 10. 2 ob. 19.
- Arten der ratio in diesem Sinne sind: 1. ratio cognoscendi & r. volendi (th. I. 32. 3 c; I. II. 10. 2 ob. 3. 64. 3 ad 3) = der Grund, etwas zu erkennen oder der Erkenntnisgrund und der Grund, etwas zu wollen. 2. r. creata & r. divina (2 sent. 24. 3. 3 c) = der geschöpfliche und der göttliche Beweggrund. 3. r. disponens (ib. 18. 1. 3 ad 2) = die vorbereitende Ursache. 4. r. divina, → r. creata. 5. r. oboedientialis sive seminalis (th. I. 62. 3 c; 65. 4 c; 115. 2 c & ad 1; 119. 2 ad 4; I. II. 27. 3 ad 4; 81. 4 c; III. 15. 1 ad 2; 31. 1 ad 3; 32. 4 a; 1 sent. 42. 2. 2 ad 4; 2 sent. 18. 1. 2 c & 3 ad 2; pot. 4. 2 ad 23; verit. 5. 9 ad 8; quodl. 8. 3. 5 ad 3; Hebr. 7. 2) = die gehorchende (vgl. r. oboedientialis sub k) und die samenartige Ursache (potentia autem, quae rebus indita est ad suscipiendum illud in se, quod voluntas Dei disponit, rationes oboedientiales a quibusdam dicuntur, secundum quas inest materia, ut fieri possit ex ea, quod Deus vult. Ipsae autem virtutes in materia positae, per quas naturales effectus consequuntur, rationes seminales dicuntur. Sed quid sint secundum rem seminales rationes, a diversis diversimode assignatur, 2 sent. 18. 1. 2 c; illa ergo forma generalis incompleta [qua mediante forma speciei in materia recipitur] ratio seminalis dicitur, quia propter talem formam inest materiae quaedam inclinatio ad recipiendum formas specificas, ib.; has ergo virtutes incompletas in materia praeexistentes [quae ab agente exteriori de potentia materiae educuntur et ad agendum excitantur] rationes seminales dicunt, quia sunt secundum esse completum in materia, sicut virtus formativa in semine, ib.; et ideo concedo, quod in materia nulla potentia activa est, sed pure passiva, et quod rationes seminales dicuntur virtutes activae completae in natura cum propriis passivis, ut calor et frigus et forma ignis et virtus solis et huiusmodi; et dicuntur seminales non propter esse imperfectum, quod habeant, sicut virtus formativa in semine, sed quia rerum individuis primo creatis huiusmodi virtutes collatae sunt per opera sex dierum, ut ex eis quasi ex quibusdam seminibus producerentur et multiplicarentur res naturales, ib.). 6. r. seminalis, → r. oboedientialis. 7. r. volendi, → r. cognoscendi.
m) Beweisgrund, Beweis, Grund, Begründung, synonym mit probatio (← sub b): ratio illa procederet (hätte Geltung), th. I. 10. 4 ad 1; vgl. ib. 30. 2 ad 4; 39. 5 ad 4; ex illa ratione probatur, ib. 26. 2 ad 1; illa ratio procedit de voluntate, ib. 82. 3 ad 3; ratio illa recte procederet (ginge richtig von statten), ib. III. 65. 2 ad 4; ut ex his, quae dicunt, possimus rationes assumere, cg. I. 2; propter debilitatem rationum, ib. 12; procedamus ad ponendum rationes, ib. 13.
- Zu radix rationis → radix; zu virtus r. → virtus sub f; zu vis r. → vis sub b.
- Hierher gehören: 1. ratio analytica & r. logica (1 anal. 38 e; 3 phys. 8 a; 8 phys. 18 f, 19 a, 20 a; 1 cael. 15 a, b & g & 29 h) = der analytische und der logische (vgl. r. logica sub n) Beweis (addit autem, quasdam praedictarum rationum logicas esse, quia scilicet procedunt ex communibus principiis, quae non sunt demonstrationi propria . . . Aliae vero tres praedictarum rationum . . . magis videntur esse analyticae, utpote procedentes ex propriis principiis demonstrationis, 1 anal. 38 e; dicuntur autem primae rationes logicae, non quia ex terminis logicis logice procedant, sed quia modo logico procedunt, scilicet ex communibus et probabilibus, quod est proprium syllogismi dialectici, 3 phys. 8 a). 2. r. argumentativa sive ostensiva & r. deducens sive ducens ad impossibile sive ad inconveniens (pot. 2. 4 ad 6; 1 anal. 6 b & c; 1 phys. 15 e; 1 gener. 12 c; 11 met. 6 k) = der (etwas als wahr direkt) beweisende und der zum Unmöglichen oder Ungereimten hinführende oder der das kontradiktorische Gegenteil der aufgestellten Behauptung als eine Ungereimtheit dartuende, m. a. W. der direkte und der indirekte Beweis. 3. r. astrologica & r. mathematica (trin. 1. 2. 3 c; 2 cael. 27 a & 28 b) = der astronomische und der mathematische Beweis. 4. r. circularis (pot. 3. 17 ad 15) = der Kreisbeweis. 5. r. coadiuvans (th. II. II. 2. 10 ob. 3) = der mithelfende oder unterstützende Beweis. 6. r. communis sive universalis & r. propria (8 phys. 19 a & 20 a; 1 cael. 29 h) = der allgemeine und der besondere, m. a. W. der auf allgemeine Prinzipien und der auf die eigentümlichen Prinzipien einer Wissenschaft gegründete Beweis; vgl. r. communis & propria sub i, k & n. 7. r. demonstrativa sive necessaria & r. probabilis sive non necessaria sive topica sive verisimilis (th. I. 12. 7 c; 14. 3 c; 46. 2 c; 50. 2 ad 2; II. II. 1. 5 ad 2; 2. 10 ad 1; cg. I. 4, 7, 9 & 12; II. 92; III. 44; trin. pr. 2. 1 ad 5; 2 sent. 1. 1. 5 c; 3 sent. 1. 1. 2 c; 3 phys. 8 a; 1 cael. 13 d & 15 a) = der etwas als notwendig wahr dartuende (cogens intellectum, trin. pr. 2. 1 ad 5; qua adversarius convinci potest, cg. I. 9) und der etwas wahrscheinlich machende oder der Wahrscheinlichkeitsbeweis. 8. r. deducens ad impossibile sive ad inconveniens, → r. argumentativa. 9. r. disputantis contra positionem sive disputativa (pot. 3. 17 c & ad 15; 1 phys. 11 k; mem. 4 a) = der in der Disputation angewendete oder zur Widerlegung einer Behauptung dienende Beweis. 10. r. disputativa, → r. disputantis contra positionem. 11. r. ducens ad impossibile sive ad inconveniens, → r. argumentativa. 12. r. efficax (2 sent. 29. 1. 2 c; 30. 2. 1 c; Hebr. 10. 1) = der wirksame oder triftige Grund. 13. r. exterior & r. interior (1 anal. 19 a) = der äußere oder gesprochene und der innere oder gedachte Grund. 14. r. extranea (4 phys. 15 a) = der äußerliche oder fremdartige Grund (ab aliis posita vel sophistica, ib.). 15. r. frivola (2 sent. 17. 2. 1 c; qu. anim. 6 c; quodl. 3. 14. 31 c) = der fade oder abgeschmackte Grund. 16. r. humana (th. II. II. 2. 10 ob. 1 & c; trin. pr. 2. 1 ad 5; 1 Cor. 2. 1) = der menschliche oder mit menschlichen Mitteln erbrachte Beweis; vgl. r. humana sub c. 17. r. improbabilis (1 phys. 2 e) = der unwahrscheinliche Grund. 18. r. inductiva (th. II. II. 2. 10 ob. 1) = der (zu etwas) hinführende Beweis. 19. r. intelligibilis (2 cael. 20 d) = der Vernunftbeweis; vgl. r. intelligibilis sub k. 20. r. interior, → r. exterior. 21. r. irrefragabilis (verit. 10. 12 c) = der unwiderlegbare Beweis. 22. r. litigiosa (1 phys. 2 e) = der strittige Grund. 23. r. logica, → r. analytica. 24. r. mathematica, → r. astrologica. 25. r. metaphysica & r. physica (1 cael. 15 a & 29 h) = der metaphysische und der physische (quae sumuntur ex propriis scientiae naturalis, 1 cael. 15 a; vgl. r. naturalis) Beweis. 26. r. naturalis= der naturwissenschaftliche (quae sumuntur ex propriis principiis scientiae naturalis, 1 cael. 13 d; vgl. ib. 23 e; 2 cael. 27 a; 3 phys. 8 a & b; vgl. r. physica) oder der natürliche d. i. der über die Natur und ihren Lauf nicht hinausgehende (th. I. 1. 6 ad 2) Beweis. 27. r. necessaria, → r. demonstrativa. 28. r. non necessaria, ≈ . 29. r. ostensiva, → r. argumentativa. 30. r. persuasoria (trin. pr. 2. 1 ad 5) = der überzeugende Beweis. 31. r. philosophica (1 cael. 15 a) = der philosophische Grund. 32. r. physica, → r. metaphysica. 33. r. principalis (somno 3 g) = der Hauptgrund. 34. r. probabilis, → r. demonstrativa. 35. r. profunda (1 Cor. 2. 1) = der tiefe Grund. 32. r. propria, → r. communis. 37. r. sacramentalis (th. I. 92. 2 c) = der sakramentale oder von einem Sakramente hergenommene Grund. 38. r. sophistica (cg. I. 4 & 7; 2 sent. 1. 1. 5 c & ad 13; 4 sent. 44. 2. 2. 3 ad 1; 1 phys. 2 e; 4 phys. 15 a) = der spitzfindige Beweis. 39. r. topica, → r. demonstrativa. 40. r. universalis, → r. communis. 41. r. verisimilis, → r. demonstrativa.
n) Beziehung, Auffassung, Ansehung, Rücksicht, Gesichtspunkt, synonym mit intentio (← sub c) und relatio (←): attribuuntur Deo in Scripturis ratione suorum actuum, th. I. 3. 1 ad 3; non est per oppositas res, sed per oppositas rationes, ib. 5. 6 ad 2; sub una ratione est bonum, ib. I. II. 19. 10 c; fertur in obiectum sub tali ratione, ib. II. II. 25. 1 c; primo et per se, non ratione partium, cg. I. 13; non ratione sui ipsorum, ib.; non ergo ratione phantasmatum, ib. II. 60; non ratione suae substantiae, ib. 73; est enim proprium ratione individui, ib. III. 24; ratione id est relatione, 1 sent. 2. 1. 5 ad 1.
- Zu bonum secundum communem boni rationem → bonus sub c.
- Hier ist zu unterscheiden: 1. ratio aeternitatis & r. temporis (th. I. 10. 2 c) = die Beziehung der Ewigkeit und die der Zeit oder Zeitlichkeit. 2. r. appetibilitatis (ib. 5. 6 ad 2; I. II. 84. 4 c; verit. 25. 1 c) = die Beziehung der Begehrbarkeit oder Begehrenswertigkeit. 3. r. boni & r. mali (th. I. 78. 4 c; cg. III. 3; 2 sent. 24. 2. 1 c) = die Beziehung des Guten und die des Bösen. 4. r. causae efficientis, r. causae finalis sive finis & r. causae formalis (th. I. 1. 3 c; 2. 3 c; 5. 4 ob. 1-3 & c; I. II. 6. 2 c) = die Beziehung der hervorbringenden oder bewirkenden, die der Zweck- und die der formalen oder nach Weise der Form sich verhaltenden Ursache. 5. r. causae finalis, → r. causae efficientis. 6. r. causae formalis, ≈ . 7. r. cognoscibilis sive scibilis (ib. I. 1. 1 ad 2; III. 11. 6 ob. 3; vgl. ib. I. II. 54. 2 ob. 2) = die Beziehung eines Erkennbaren oder Wissbaren (vgl. r. scibilis sive scibilium sub f & h) d. i. eines erkennbaren oder wissbaren Dinges (vgl. diversa ratio cognoscibilis diversitatem scientiarum inducit unter scientia sub a). 8. r. communis sive indeterminata & r. propria sive determinata (th. I. 59. 4 c; 1 sent. 13. 1. 3 c) = die allgemeine oder unbestimmte und die besondere oder bestimmte Beziehung; vgl. r. communis & propria sub i, k & m. 9. r. completiva (th. II. II. 162. 6 c) = die vervollständigende oder den Abschluss gebende Beziehung. 10. r. convenientis & r. non convenientis (2 sent. 24. 2. 1 c; 25. 1. 1 ad 7; 3 anim. 4 k) = die Beziehung des Zuträglichen oder der Zuträglichkeit und die des Unzuträglichen oder der Unzuträglichkeit. 11. r. determinata, → r. communis. 12. r. finis, → r. causae efficientis. 13. r. formalis (th. II. II. 162. 2 c; cg. II. 80; pot. 6. 1 ad 11) = die nach Weise der Form sich verhaltende Beziehung. 14. r. formalis obiecti, → obiectum. 15. r. indeterminata, → r. communis. 16. r. logica (th. I. 76. 3 ad 4) = die logische oder für die Logik in Betracht kommende Beziehung; vgl. r. logica sub m. 17. r. mali, → r. boni. 18. r. non convenientis, → r. convenientis. 19. r. notificans personam (ib. 32. 3 ad 2) = die eine Person bezeichnende Beziehung. 20. r. obiecti, → obiectum. 21. r. personae (cg. IV. 41) = die Beziehung der Person oder Persönlichkeit. 22. r. propria, → r. communis. 23. r. scibilis, → r. cognoscibilis. 24. r. singularitatis (ib. I. 65) = die Beziehung der Einzeligkeit oder Einzigkeit. 25. r. temporis, → r. aeternitatis.
o) Art und Weise, synonym mit modus und processus (← sub b): tantum secundum intelligentiae (Denken) rationem, th. I. 26. 2 c; sed magis secundum rationem intellectus, ib. ad 1; habent enim unam rationem essendi, cg. I. 55; alio modo ratio compositionis, ib. II. 64; secundum rationem suae formae, ib. III. 150.
p) Verhältnis, Bewandtnis: eadem ratio est de nominibus, th. I. 13. 9 c; eadem ratio est de necessario et contingenti, ib. 14. 13 ad 2; nec est eadem ratio de hoc nomine, ib. 36. 4 ad 7; alia ratio est de dilectione et odio, ib. II. II. 34. 6 ad 2.
q) Bedeutung, Sinn, synonym mit intellectus (← sub k), sensus (← sub h), significatio (← sub a), virtus (← sub i) und vis (← sub d): quantum pertinet ad rationem nominum, th. I. 13. 9 c; in quo salvatur tota ratio nominis perfecte, ib. 33. 3 c; hoc patet tum ex ratione nominis, ib. 79. 13 c; ut ipsa nominis ratio demonstrat, cg. I. 10; eodem modo necesse est poni rem et nominis rationem, ib. 11; affirmari quidem propter nominis rationem, ib. 30; in analogicis non est idem ordo secundum rem et secundum nominis rationem, ib. 34.
- Arten der ratio in diesem Sinne sind: ratio figuralis. r. litteralis & r. mystica (th. I. II. 102. 2 c, 3 c, 4 ad 2 & 3 & 5 ad 1-10; Hebr. 10. 3) = der vorbildliche, der buchstäbliche und der geheimnisvolle Sinn.
r) Rede, der aristotelische λόγος, synonym mit oratio (← sub b): talem instantiam feramus rationis id est disputationis causa, 1 anal. 13 d; cuilibet rationi id est orationi aliquid significanti est imponere aliquod nomen ei correspondens, 2 anal. 6 g; omnis definitio est quaedam ratio id est quaedam compositio nominum per rationem ordinata. Unum enim nomen non potest esse definitio, quia definitio oportet quod distincte notificet principia rerum, quae concurrunt ad essentiam rei constituendam. Alias autem definitio non sufficienter manifestaret essentiam rei. Et propter hoc dicit in I. Phys. (1, 184. b. sq.), quod definitio dividit definitum in singularia, id est exprimit distincte singula principia definiti. Hoc autem non potest fieri, nisi per plures dictiones. Unde una dictio non potest esse definitio, sed potest esse manifestativa eo modo, quo nomen minus notum manifestatur per magis notum. Omnis autem ratio partes habet, quia est quaedam oratio composita et non simplex nomen, 7 met. 9 a.
s) Abrechnung, Rechenschaft, synonym mit ratiocinatio (← sub c) und ratiocinium (←): tertio modo dicitur ratio etiam computatio, nom. 7. 5; de eo reddent homines rationem in die iudicii, th. I. II. 18. 9 a; si autem post redditam rationem huiusmodi scandalum duret, ib. II. II. 43. 7 c.
diskursiv denken, diskursiv erkennen, schließen, folgern, synonym mit discurrere (← sub b), der Gegensatz zu intelligere (← sub b): ratiocinari autem est procedere de uno intellecto ad aliud, ad veritatem intelligibilem cognoscendam, th. I. 79. 8 c; ratiocinari autem proprie est devenire ex uno in cognitionem alterius, ib. 83. 4 c; vgl. ib. I. II. 30. 3 c; 1 perih. 1 a; non enim ex hoc aliquis ratiocinatur vel discurrit, quod inspicit, qualiter conclusio ex praemissis sequatur, simul utrumque considerans, hoc enim contingit non argumentando, sed argumenta iudicando, cg. I. 57; ratiocinatur homo discurrendo et inquirendo lumine intellectuali per continuum et tempus obumbrato ex hoc, quod cognitionem a sensu et imagine accipit, 2 sent. 3. 1. 2 c.
- Über den Unterschied zwischen ratiocinari und intelligere (← sub b) heißt es: ratiocinari comparatur ad intelligere, sicut moveri ad quiescere vel adquirere ad habere, quorum unum est perfecti, aliud autem imperfecti, th. I. 79. 8 c; vgl. ib. 85. 5 c; II. II. 8. 1 ad 2.
- Zu agere ut ratiocinans → agere sub a; zu intellectus r. sive r. discurrens → intellectus sub d; zu intelligere r. → intelligere sub a.
a) Vernunftakt der diskursiven Erkenntnis, Tätigkeit des Schließens oder Folgerns, synonym mit discursus (← sub b) und ratio (← sub g), der Gegensatz zu intellectus (← sub g): ratiocinatio est rationis inquisitio, verit. 8. 15 a; unde dicit Isaac in libr. de Definitionibus, quod ratiocinatio est cursus causae in causatum, ib. 15. 1 c; ratiocinatio humana secundum viam inquisitionis vel inventionis procedit a quibusdam simpliciter intellectis, quae sunt prima principia, et rursus in via iudicii resolvendo redit ad prima principia, ad quae inventa examinat, th. I. 79. 8 c; vgl. ib. 12 c; 58. 4 c; 85. 5 c; cg. I. 57; nom. 4. 7; 1 anal. 43 h.
- Als Arten der ratiocinatio gehören hierher: ratiocinatio falsa & r. recta (fall. pr.) = die unrichtige und die richtige Schlussfolgerung.
b) Habitus des Schließens oder Folgerns, Habitus der diskursiven Erkenntnis, synonym mit ratio (← sub f), der Gegensatz zu intellectus (← sub f): ut patet de opinione et ratiocinatione, 2 anal. 20 a.
c) Ausrechnung, Berechnung, synonym mit ratio (← sub s) und ratiocinium (←): gentiles ratiocinationem attribuebant Mercurio, th. II. II. 63. 3 c; propter micrologiam id est parvorum ratiocinationem, 2 met. 5 c.
diskursiv erkennend, schließend, folgernd, synonym mit discursivus (←), der Gegensatz zu intellectivus (←): divina consideratio non est ratiocinativa vel discursiva; tunc enim ratiocinativa est nostra consideratio, quando ab uno considerato in aliud transimus, sicut syllogizando a principiis in conclusiones, cg. I. 57.
- Ratiocinativum sc. principium animae (th. I. 79. 9 ob. 3 & ad 3; trin. 2. 2. 1 ad 1. 4; 2 sent. 24. 2. 2 ad 2; 3 sent. 17. 1. 1. 3 ob. 3; verit. 15. 2 ob. 3 & ad 3; 3 anim. 15 d; 6 eth. 2 l & 4 l), die Übersetzung des aristotelischen Ausdrucks λογιστικόν (Eth. Nic. VI. 2, 1139. a. 12), synonym mit opinativum (←), der Gegensatz zu scientificum (← sub a) = das Prinzip der diskursiven Erkenntnisse d. i. der Habitus oder die Fähigkeit (aptitudo) zur Annahme des Habitus, die nichtnotwendigen Dinge zu erkennen (distinguitur ratiocinativum, quod est contingentium, a scientifico, quod est necessariorum, 3 anim. 15 d).
Ausrechnung, Berechnung, Rechnung, synonym mit ratio (← sub s) und ratiocinatio (← sub c): acervus Mercurii dicitur cumulus ratiocinii, in quo mercator quandoque mittit unum lapillum loco centum marcarum, th. II. II. 63. 3 c; parvificus diligenter ratiociniis intendit, ib. 163. 1 ad 2; ut ratiociniis intenti, 4 sent. 25. 2. 2. 1 c; minima computari in ratiocinio, 2 met. 5 c; multum diligens in ratiocinio id est computatione expensarum, 4 eth. 6 h.
vernünftig, vernunftgemäß, der Gegensatz zu irrationabilis (←) und irrationalis (← sub a): voluntas (Wollen) Dei rationabilis est, th. I. 19. 5 ad 1.
- In rationabili est voluntas (3 anim. 14 e) = der Wille ist in dem vernünftigen Teile der menschlichen Seele; vgl. ratio sub a.
Vernünftigkeit, Vernunftgemäßheit, synonym mit rationalitas (←), der Gegensatz zu irrationabilitas (←): quomodo animarum rationabilitas a divina sapientia derivatur, nom. 7. 2; primus modus rationabilitatis est maxime proprius scientiae rationali, trin. 2. 2. 1 ad 1. 4; animae secundum quod habent rationabilitatem, diffusive circumeunt veritatem, ib. ad 3.
a) vernünftigerweise, vernunftgemäßerweise, synonym mit rationaliter (←): utrum oporteat versari in naturalibus rationabiliter, trin. 2. 2 pr.; vgl. ib. 1 ob. 1 & 4 & c; qui rationabiliter tractaverunt huiusmodi philosophiam, scilicet naturalem, 3 phys. 6 b; quod ergo dicit rationabiliter, exponendum est logice, nam logica dicitur rationalis philosophia, ib. 8 a; rationabiliter id est logice, 8 phys. 18 a; vgl. 1 cael. 15 a.
b) im Sinne der Wahrscheinlichkeit, mit Wahrscheinlichkeit: et hoc rationabiliter id est per probabilem rationem, 3 phys. 6 g; vgl. 1 cael. 22 g.
- Zu procedere rationabiliter → procedere sub b; zu sumere r. → sumere sub c.
a) vernünftig, d. i. zum vernünftigen Teile der menschlichen Substanz gehörig, von vernünftiger Natur seiend, synonym mit intellectualis und intelligibilis (← sub a), der Gegensatz zu animalis, irrationalis und sensibilis (← sub a): rationale vero sumitur (→ concretio sub b) a natura intellectiva, quia rationale est, quod naturam intellectivam habet, th. I. 3. 5 c; rationale, quod est differentia constitutiva hominis, ib. 76. 3 ob. 4; rationale comprehendit non solum rationem cognitivam, sed etiam voluntatem, 3 sent. 33. 2. 4. 3 ad 2; vgl. pot. 9. 2 ad 10; spir. 2 ad 12; 1 cael. 8 c.
b) vernünftig, d. i. Vernunft seiend, die Vernunft betreffend.
- Als Arten des rationalis gehören hierher: rationalis essentialiter sive per essentiam & r. participative sive per participationem (th. I. 79. 2 ad 2; I. II. 50. 4 c; 56. 6 ad 2; 59. 4 ad 2; 61. 2 c; II. II. 58. 4 ad 3; 3 sent. 27. 2. 3 ad 5; 33. 2. 4. 3 ad 1; virt. 1. 3 a; 1 eth. 10 e) = wesenhaft oder seiner Wesenheit nach und teilnehmungsweise oder durch Teilnahme (an Ersterm) vernünftig (rationale est duplex, unum quidem participative, inquantum scilicet persuadetur et regulatur a ratione, aliud vero est rationale essentialiter, quod scilicet habet ex seipso ratiocinari et intelligere, 1 eth. 10 e; rationale per participationem non solum est irascibilis et concupiscibilis, sed omnino id est universaliter appetitivum, . . . Sub appetitivo autem comprehenditur voluntas, th. I. II. 56. 6 ad 2).
c) vernünftig erkennend im allgemeinen und weitern Sinne des Wortes, d. i. sowohl intuitiv, als diskursiv mit der Vernunft erkennend, synonym mit intellectivus und intellectualis (← sub b), der Gegensatz zu sensibilis und sensitivus (← sub b): quandoque (rationale) sumitur communiter pro qualibet cognitione virtutis non impressae in materia, et sic convenit communiter Deo, angelis et hominibus, unde etiam Gregorius nominat angelum animal rationale, 1 sent. 25. 1. 1 ad 4; vgl. 2 sent. 3. 1. 2 ad 4; propter diversitatem rationalium creaturarum, cg. II. 44.
d) vernünftig erkennend im eigentlichen und engern Sinne des Wortes, d. i. mit der Vernunft diskursiv erkennend, der Gegensatz zu intellectualis (← sub c): animae vero humanae, quae veritatis notitiam per quendam discursum adquirunt, rationales vocantur, th. I. 58. 3 c; homines autem ad intelligibilem veritatem cognoscendam perveniunt procedendo de uno ad aliud, . . . et ideo rationales dicuntur, ib. 79. 8 c; natura intellectualis est supra rationalem, ib. I. II. 5. 1 ob. 1; quandoque intellectuales creaturae, quae sunt angeli, distinguuntur a rationalibus, ib. II. II. 83. 10 ad 2; quandoque enim (rationale) sumitur stricte et proprie, secundum quod ratio (← sub e) dicit (besagt) quandam obumbrationem intellectualis naturae, 1 sent. 25. 1. 1 ad 4; vgl. 2 sent. 3. 1. 6 c & ad 2; 16. 1. 3 c; 39. 3. 1 c; spir. 2 ad 12; log. IV. 2.
e) denkbar, übersinnlich vorstellbar, der Gegensatz zu irrationalis (← sub b).
- Zu linea rationalis r. → linea sub a.
f) Richtschmuck für Aussprüche, d. i. das Brustblatt oder Brustschild des alttestamentlichen Hohenpriesters: in Rationali, quo utebantur pontifices veteris legis, scribebatur doctrina et veritas, 4 sent. 24. 3. 3 ob. 5; pallium succedit loco Rationalis, ib. ad 5.
Vernünftigkeit, Vernunfterkenntnisfähigkeit, synonym mit rationabilitas (←), der Gegensatz zu irrationabilitas (←): oporteret abstrahi ex parte naturae rationabilitatem, th. I. 40. 3 c; competit eius rationalitati, pot. 2. 2 c; rationalitas non est differentia, sed differentiae principium, ente 4 a.
vernünftigerweise, vernunftgemäßerweise, synonym mit rationabiliter (← sub a): ex multis, quae in universali rationaliter considerabant, 1 gener. 3 h; qui considerant logice id est rationaliter, ib.
sachlich, dinglich, d. i. außerhalb des Denkens oder der Gedanken seiend (= τὸ ἔξω ὄν, Aristoteles: Metaph. XII. 8, 1065. a. 24), der Gegensatz zu intentionalis (←): ideo est pluralitas personarum realis, et non tantum rationis, 1 sent. 2. 1. 5 c.
sachlicherweise, der Sache nach, d. i. außerhalb des Denkens oder der Gedanken (vgl. realis): creaturae realiter referuntur ad ipsum Deum, th. I. 13. 7 c; si autem realiter sunt in Deo, ib. 15. 2 ob. 4; tenentur enim realiter exhibere, ib. II. II. 86. 1 ad 2.
verschuldeter Zustand, straffälliger Zustand: obligatio ad poenam, quae reatus dicitur, 2 sent. 32. 1. 1 c; reatus dicitur, secundum quod aliquis est reus poenae, et ideo proprie reatus nihil est aliud, quam obligatio ad poenam, et quia haec obligatio quodammodo est media inter culpam et poenam ex eo, quod propter culpam aliquis ad poenam obligatur, ideo nomen medii transumitur ad extrema, ut interdum ipsa culpa vel ipsa poena reatus dicatur, ib. 42. 1. 2 c; vgl. 3 sent. 36. 1. 5 ad 2; reatus id est obligatio ad poenam est quidam effectus consequens ad peccatum; unde cum dicitur, quod peccatum transit actu et manet reatu, idem est, acsi diceretur, quod transit per suam essentiam et manet in effectu, mal. 2. 2 ad 14; vgl. ib. ob. 14; 1 ob. 11 & ad 11; 3. 7 ob. 11 & ad 11; th. I. 63. 2 c; I. II. 74. 3 ad 2; 87. 6 c.
- Arten des reatus sind: 1. reatus ingratitudinis (4 sent. 43. 1. 5. 1 ad 1) = der verschuldete Zustand der Undankbarkeit. 2. r. peccati & r. poenae (th. I. 62. 3 c; I. II. 87. 4 ad 3 & 6 c; II. II. 10. 12 ob. 5; III. 86. 4 c & ad 1-3; cg. IV. 59; 4 sent. 18. 1. 1. 1 ad 3; quodl. 10. 5. 11 ad 1) = der verschuldete Zustand der Sünde und der der Strafe. 3. r. poenae, → r. peccati.
nach Weise des Aufnehmens, im Sinne desselben, synonym mit passive (←), der Gegensatz zu active (←): ad quae se extendit intellectus possibilis receptive, th. I. 88. 1 c; habere Spiritum sanctum est dupliciter, vel receptive, Eph. 5. 7.
aufnehmend, synonym mit passivus, recipiens und susceptivus (←), der Gegensatz zu activus (←): quia receptivus est specierum (Erkenntnisbilder) sine materia, th. I. 14. 1 c; quod materia sit receptiva intelligibilis radii, ib. 50. 3 ob. 4; vgl. ib. I. II. 51. 2 ob. 1; cg. II. 62 & 79; 2 sent. 17. 2. 1 ad 4.
aufnehmen, synonym mit pati (← sub a), der Gegensatz zu agere (← sub a): recipere terminetur ad habere, pot. 2. 1 ad 2; si idem esset modus, quo recipit intellectus et quo recipit materia, th. I. 50. 2 ad 2; intellectus recipit species intelligibilium non secundum esse materiae, cg. II. 16; recipere et omnia huiusmodi dicuntur aequivoce de materia et intellectu, 2 sent. 3. 1. 1 ad 3; vgl. ib. 17. 1. 2 ad 2; qu. anim. 6 c & 13 ad 19; verit. 9. 1 ad 12; 15. 1 c.
- Zu quidditas recepta → quidditas; zu unitas r. in aliquo → unitas; zu unum in aliquo r. → unus.
- Arten des recipere sind: 1. recipere active & r. passive (pot. 9. 9 ob. 16) = aufnehmen im aktiven und passiven Sinne des Wortes. 2. r. divise sive multipliciter (th. I. 13. 4 c) = im Sinne des Geteilten oder des Vielfachen aufnehmen. 3. r. immaterialiter sive spiritualiter & r. materialiter (cg. II. 46 & 50; 3 sent. 27. 1. 4 c; 4 sent. 44. 3. 1. 3 c & ad 2; qu. anim. 6 ad 5) = auf immaterielle oder geistige und auf materielle oder körperliche Weise aufnehmen. 4. r. materialiter, → r. immaterialiter. 5. r. multipliciter, → r. divise. 6. r. passive, → r. active. 7. r. spiritualiter, → r. immaterialiter. 8. r. univoce (th. I. II. 60. 1 c) = in gleichartigem Sinne aufnehmen.
- Recipiens sc. principium, die Übersetzung der aristotelischen Ausdrücke δεχόμενον und δεκτικόν, bezeichnet das Subjekt (vgl. th. I. 54. 1 ad 3) oder die Materie von etwas: limitatum per aliquid recipiens, ib. 25. 2 c; cum albedines multiplicentur secundum recipientia, ib. 44. 1 c; radius non multiplicatur nisi secundum diversitatem recipientium, ib. 50. 3 ob. 4; se habet in rebus sensibilibus per modum primi recipientis, cg. II. 79; limitatur autem aliquid ex capacitate recipientis, 3 sent. 1. 2. 2 c.
- Nihil recipitur in aliquo nisi secundum proportionem recipientis (1 sent. 8. 5. 3 c), oder: Omne, quod recipitur in aliquo, recipitur sive est in eo per modum recipientis (th. I. 75. 5 c; 89. 4 c; pot. 3. 3 ob. 1), oder: Quod est in altero, est in eo per modum recipientis (cg. I. 43), oder: Quod recipitur in aliquo, est in eo per modum recipientis (ib. II. 74), oder: Quod recipitur in aliquo, recipitur in eo per modum eius, in quo est (ib. 79), oder: Receptum est in recipiente secundum sive per modum recipientis (th. I. 76. 1 ob. 3; spir. 9 ob. 16), oder: Unumquodque recipitur in altero per modum recipientis (pot. 7. 10 ad 10) = was in ein Ding aufgenommen wird, wird in dasselbe aufgenommen und ist in ihm nach Weise des aufnehmenden Dinges (patet enim, quod conceptiones in mente doctoris sunt immaterialiter et materialiter in natura, ib.).
a) Geradheit, Geradlinigkeit, geradeaus gehende Richtung: rectitudo enim est per se passio (← sub a) lineae, 5 met. 13 h; rectitudo proprie dicta est passio continui, 1 sent. 19. 5. 1 ob. 4; nec magis secundum circulum, quam secundum rectitudinem, th. I. 67. 2 c; non procedatur in infinitum in eis secundum rectitudinem in sursum neque in deorsum, 1 anal. 34 a; iterum cadat secundum eandem rectitudinem, 2 cael. 26 k.
b) aufrechte Stellung, gerade aufwärts gehende oder senkrechte Richtung: rectitudo inquantum huiusmodi (→ quantus sub a) non pertinet ad rationem (Wesenheit) status, sed solum inquantum est connaturalis homini, th. II. II. 183. 1 ad 1.
c) Rechtbeschaffenheit, Richtigkeit, Wahrheit: rectitudo dicitur de bonitate, iustitia et veritate metaphorice, 1 sent. 19. 5. 1 ad 4; solum autem illum actum a rectitudine declinare non contingit, cuius regula est ipsa virtus agentis, th. I. 63. 1 c; haec autem fuit rectitudo hominis divinitus instituti, ut inferiora superioribus subderentur et superiora ab inferioribus non impedirentur, ib. 94. 1 c; vgl. ib. II. II. 43. 1 c; 4 sent. 49. 5. 2. 3 c.
- Als Arten der rectitudo gehören hierher: 1. rectitudo bonitatis, r. iustitiae & r. veritatis (1 sent. 19. 5. 1 ad 4) = die Rechtbeschaffenheit der Güte, die der Gerechtigkeit und die der Wahrheit (invenitur enim in recto quaedam aequalis proportio principii, medii et finis; unde secundum hoc, quod aliquis in distribuendo vel communicando mensuram aequalitatis iustitiae servat vel mensuram praecepti legis, dicitur rectitudo iustitiae, secundum autem quod aliquid non egreditur commensurationem finis, dicitur rectitudo bonitatis, secundum autem quod non egreditur ordinem commensurationis rei et intellectus, dicitur rectitudo veritatis, ib.). 2. r. in intentione & r. in opere (2 sent. 41. 1. 1 c) = die Rechtbeschaffenheit der Intention und die des Werkes (in opere vel intentione rectitudo esse dicitur, secundum quod opus ab agente egrediens non praetergreditur ordinem debiti finis, ib.). 3. r. in opere, → r. in intentione. 4. r. iustitiae, → r. bonitatis. 5. r. naturalis (cg. III. 122) = die natürliche oder naturgemäße Rechtbeschaffenheit. 6. r. practica (th. I. II. 94. 4 c) = die praktische Richtigkeit oder Wahrheit. 7. r. rationis & r. voluntatis (ib. 4. 4 ad 2; 5. 7 c; 19. 3 ad 2; 73. 2 c; cg. III. 127; 1 anal. 44 i) = die Rechtbeschaffenheit der Vernunft (im Akte des Denkens; vgl. th. III. 46. 7 ad 3) und die des Willens (im Akte seines Begehrens; vgl. ib. I. II. 4. 4 ad 2). 8. r. veritatis, → r. bonitatis. 9. r. voluntatis, → r. rationis.
a) gerade, geradlinig, geradeaus gehend, der Gegensatz zu curvus: tres contrarietates, unam secundum figuram, quae est inter curvum et rectum, 1 phys. 2 a; scilicet rectum, angulare et circulare, ib. 10 a.
b) gerade aufwärts gehend, aufrecht, senkrecht, recht, das Gegenteil von obliquus (← sub b): triangulum habere tres angulos aequales duobus rectis, th. I. 12. 7 c; vgl. cg. II. 15; 1 anal. 11 c; plantae habent staturam rectam, th. I. 91. 3 ob. 3; habere staturam rectam conveniens fuit homini propter quattuor, ib. ad 3; vgl. ib. II. II. 183. 1 ad 1; rectum est iudex sui ipsius et obliqui, 2 sent. 42. 2. 4 c; planetae ab astrologis quandoque dicuntur recti, pot. 6. 6 ob. 9; per rectum diiudicamus et cognoscimus ipsum rectum et etiam obliquum, 1 anim. 12 k; vgl. somno 6 d.
- Zu casus rectus → casus sub e.
c) aufrecht stehender Fall im Sinne der Grammatik, Nominativ, der Gegensatz zu obliquus (← sub b).
- In recto (th. I. 29. 4 c; 30. 4 ob. 1; 36. 3 c; 41. 5 c; 1 perih. 4 a; 1 anal. 10 a) = im Nominativ, der Gegensatz zu in obliquo (← sub b).
d) recht beschaffen, richtig, wahr: rectum est, quod principio concordat, th. I. 16. 1 c; rectum dicitur esse, cuius medium non exit ab extremis, 2 sent. 41. 1. 1 c.
im Sinne einer Widerlegung, nach Weise einer solchen.
zurückgehen, zurückkehren im eigentlichen und uneigentlichen Sinne dieser Wörter: redire ad essentiam suam nihil aliud est, quam rem subsistere in seipsa. Forma enim, inquantum perficit materiam dando ei esse, quodammodo supra ipsam effunditur; inquantum vero in seipsa habet esse, in seipsam redit, th. I. 14. 2 ad 1; virtutes cognoscitivae per se subsistentes cognoscunt seipsas. Et propter hoc dicitur in libro de Causis (lect. 15), quod sciens essentiam suam redit ad essentiam suam, ib.; omnis sciens, qui scit essentiam suam, est rediens ad essentiam suam reditione completa, caus. 15; vgl. verit. 1. 9 c & 10. 9 c; cuiuscumque actio redit in essentiam agentis per quandam reflexionem, oportet essentiam eius ad seipsam redire id est in se subsistentem esse, non super aliud delatam id est non dependentem a materia, 1 sent. 17. 1. 5 ad 3; redeunt ad suum principium singulae et omnes creaturae, inquantum sui principii similitudinem gerunt secundum suum esse et suam naturam, in quibus quandam perfectionem habent, cg. II. 46; vgl. effectus.
a) zurückführen: vel reducuntur ad notitiam superioris scientiae, th. I. 1. 2 ad 1; punctus et unitas reducuntur ad genus quantitatis sicut principia, caecitas autem et omnis privatio reducitur ad genus sui habitus, ib. 3. 5 c; vgl. ib. 8 c; 13. 5 ad 1; III. 63. 2 c; qui in materiam omnia reducebant, cg. I. 17; omne autem, quod est per accidens, reducitur ad id, quod est per se, ib. III. 11; vgl. ib. 10; potentia reducitur ad genus actus propter hoc, quod omne genus dividitur per potentiam et actum, 5 phys. 3 a; vgl. 6 met. 3 c.
b) hinführen, hinüberführen: ad partes minimas reducitur hoc, quod in se solidum erat, 4 sent. 17. 2. 1. 1 c.
- Zu reducere de potentia materiae in actum → educere.
a) Zurückführung im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes: (aliquid est in genere) alio modo per reductionem, sicut principia et privationes, th. I. 3. 5 c; non est relatio, nisi per reductionem, ib. 32. 3 c; etiam in conceptionibus intellectualibus fit reductio ad prima, ib. 41. 2 ad 4; constituitur tamen in specie per reductionem ad aliquam affirmationem, ib. I. II. 72. 6 ad 3; per restitutionem fit reductio ad aequalitatem commutativae iustitiae, ib. II. II. 62. 5 c; non est in genere per se, sed per reductionem, ib. III. 63. 2 c; fit reductio ad unam causam, cg. I. 28; vgl. ib. 44; III. 96; 3 sent. 2. 2. 1. 3 c; omne autem, quod est imperfectum, sub eodem genere cadit cum perfecto, non quidem sicut species, sed per reductionem, 3 phys. 1 d; vgl. 5 phys. 3 a; de hac reductione vel anagoge, quod idem est, 6 met. 3 c.
b) Hinführung, Hinüberführung: exitus rerum a principio respondet reductioni rerum in finem, th. I. 90. 3 ob. 2.
Wiederholung (vgl. 3 sent. 10. 1. 1. 1 c): praedicatum magis praedicatur de termino in reduplicatione posito, quam de ipso subiecto propositionis, sicut, si dicam, corpus secundum quod corporale est visibile, sequitur, quod coloratum sit visibile, th. III. 16. 10 ob. 2; vgl. ib. c, 11 c & 12 c; quia reduplicatio exigit locutionem per se veram, ideo non est similis ratio (Verhalten, Bewandtnis) de reduplicationibus et propositionibus, quae sunt sine reduplicatione, 3 sent. 11. 1. 4 ad 6.
a) zurückbeugen, umbeugen im eigentlichen Sinne dieser Wörter: si statim a principio reflecteret, 1 anal. 8 b; et reflectendo, quod est circulariter demonstrare, ib. d; quod reflectitur secundum motum rectum, 8 phys. 16 c; radius reflectitur in seipsum, 2 cael. 10 e.
- Zu deductio reflexa → deductio sub c; zu linea r. → linea sub a; zu motus r. → motus sub a.
b) zurückbeugen, umbeugen im uneigentlichen Sinne dieser Wörter: potentia (materialis) non reflectitur super suum actum propter hoc, quod determinata est secundum complexionem organi. Visus enim particularis non potest cognoscere nisi illud, cuius species spiritualiter in pupilla potest recipi, et ideo visus non potest comprehendere suum actum, 1 sent. 17. 1. 5 ad 3; cognoscit ex hoc, quod super actus suos reflectitur, dum cognoscit se operari, 3 sent. 23. 1. 2 ad 3; cum ergo intellectus tendit in originem sui obiecti, in sensibilia scilicet, reflectitur super obiecta aliarum virium cognoscitivarum, princ.
a) Zurückbeugung, Umbeugung im eigentlichen Sinne dieser Wörter: fiat reflexio hoc modo, quod completis omnibus generibus et speciebus motus iterum oporteat redire ad primum, cg. I. 13; reflexionem autem fieri per multos aut per paucos terminos, nihil differt; nominat autem hic reflexionem processum, qui fit in demonstratione circulari a principio ad conclusionem et iterum a conclusione ad principium, 1 anal. 8 b; hoc fiat per reflexionem, 8 phys. 16 c; omnis reflexio fit ad aequales angulos, 2 cael. 10 e; reflexio fit in eandem partem, 1 meteor. 4 c; vgl. 3 meteor. 6 f; ubicumque autem est reflexio, reducitur ad primum, 2 met. 3 f; sicut tibia, quae habet reflexionem, 5 met. 7 b; vgl. ib. c.
b) Zurückbeugung, Umbeugung im uneigentlichen Sinne dieser Wörter: nisi per reflexionem intellectus supra seipsum, th. I. 76. 2 ad 4; secundum eandem reflexionem intelligit et suum intelligere et speciem, qua intelligit, ib. 85. 2 c; per quandam reflexionem, ib. 86. 1 c; sunt duo modi reflexionis suae, quarum altera cognoscit se et quae a parte sua sunt, altera vero, quae sunt a parte obiecti sui, princ.
königlich.
Wiedererzeugung, Wiedergeburt: baptismus est spiritualis regeneratio, 4 sent. 14. 2. 1. 2 ad 3; baptismus est principium regenerationis spiritualis, Hebr. 6. 1.
wiedererzeugend, wiedergebärend.
- Zu vis regenerativa → vis sub a.
Regiment, Regierung, Leitung, Herrschaft, synonym mit dominium (←), potestas (← sub b) und principatus (← sub a): tanto enim regimen perfectius est, quanto universalius est, ad plura se extendens et ulteriorem finem attingens, th. II. II. 50. 1 c; ad bonitatem autem regiminis requiritur, quod ille, qui regit, non sit omnino ab his, qui reguntur, alienus, sed cum eis aliquam convenientiam habeat, ut possit esse utilis, et ut tamen subditos superexcedat, ne sit contemptibilis, ut imperare possit, nom. 1. 3; distinguuntur leges humanae secundum diversa regimina civitatum. Quorum unum . . . est regnum, quando scilicet civitas gubernatur ab uno, . . . Aliud vero regimen est aristocratia, id est principatus optimorum vel optimatum, . . . Aliud regimen est oligarchia, id est principatus paucorum divitum et potentum, . . . Aliud autem regimen est populi, quod nominatur democratia, . . . Aliud autem est tyrannicum, quod est omnino corruptum, . . . Est etiam aliquod regimen ex istis commixtum, quod est optimum, th. I. II. 95. 4 c; regimen alicuius communitatis est secundum hoc, quod ordinate et pacifice bonum commune dispensatur, 2 sent. 9. 1. 3 c; vgl. mal. 7. 7 ad 9; regim. 1. 1; 3 pol. 6 a-d.
- Arten des regimen sind: 1. regimen animarum (regim. 2. 15) = die Leitung der Seelen. 2. r. corruptum sive perversum & r. rectum (th. I. II. 95. 4 c; regim. 1. 1) = die verschlechterte oder verdorbene und die richtige oder gute Regierung. 3. r. despoticum & r. oeconomicum sive paternum (cg. III. 130; 1 pol. 1 c) = die despotische oder herrische und die häusliche oder väterliche Regierung einer Familie (despoticum regimen est, quo aliquis dominus suis servis praesidet, oeconomicum autem regimen est, quo aliquis dispensat ea, quae pertinent ad totam familiam, in qua continentur non solum servi, sed etiam liberi multi, 1 pol. 1 c). 3. r. divinum & r. humanum sive hominum (cg. III. 130; regim. 1. 12; Hebr. 7. 3) = die göttliche und die menschliche Regierung. 4. r. domus (1 pol. 1 c) = die Regierung eines Hauses oder einer Familie. 5. r. hominum, → r. divinum. 6. r. humanum, ≈ . 7. r. imperfectum & r. perfectum (1 met. 1 d) = die unvollkommene und die vollkommene Regierung. 8. r. iniquum sive iniustum & r. iustum (regim. 1. 1) = die ungerechte und die gerechte Regierung. 9. r. iniustum, → r. iniquum. 10. r. iustum, ≈ . 11. r. multitudinis sive multorum sive plurium & r. unius (ib. 1. 1, 5 & 6) = die Regierung Vieler oder Mehrerer und die eines Einzigen. 12. r. multorum, → r. multitudinis. 13. r. naturale (ib. 12) = die natürliche oder in rerum natura (ib.) existierende Regierung. 14. r. oeconomicum, → r. despoticum. 15. r. particulare & r. universale (ib.) = die besondere und die allgemeine Regierung. 16. r. paternum, → r. despoticum. 17. r. perfectum, → r. imperfectum. 18. r. perversum, → r. corruptum. 19. r. plurium, → r. multitudinis. 20. r. politicum, r. regale sive regis & r. tyrannicum sive tyranni (th. I. II. 95. 4 c; regim. 1. 3; 2. 5 & 8; 3. 6; 1 pol. 1 c) = die bürgerliche oder eines Bürgers würdige, die königliche und die tyrannische Regierung (regale quidem est regimen, quando ille, qui civitati praeest, habet plenariam potestatem, politicum autem regimen est, quando ille, qui praeest, habet potestatem coarctatam secundum aliquas leges civitatis, 1 pol. 1 c). 21. r. populi (th. I. II. 95. 4 c) = die Volksregierung. 22. r. rectum, → r. corruptum. 23. r. regale, → r. politicum. 24. r. regis, ≈ . 25. r. tyranni, ≈ . 26. r. tyrannicum, ≈ . 27. r. unius, → r. multitudinis. 28. r. universale, → r. particulare.
lenkend, leitend, regierend, herrschend: oportet igitur esse in omni multitudine aliquod regitivum, regim. 1. 1.
- Zu causa regitiva → causa sub b; zu prudentia r. multitudinis & unius → prudentia sub a; zu scientia r. → scientia sub a; zu virtus r. → virtus sub a; zu vis r. → vis sub a.
Königsherrschaft, Königtum, Königreich, Reich: nomen regni a regendo est sumptum. Regere autem providentiae actus est, unde secundum hoc aliquis regnum habere dicitur, quod alios sub sua providentia habet, 4 sent. 49. 1. 2. 5 c; ex regno, inquantum unus praeest, th. I. II. 105. 1 c; inter principatus est potissima monarchia sive regnum, cg. I. 42.
- Zu clavis regni sive regni caelestis → clavis sub b; zu ius r. → ius sub a.
- Arten des regnum sind: 1. regnum caeleste sive caelorum (4 sent. 19. 1. 1. 1 ad 1; Matth. 3) = das Himmelreich (regnum autem caelorum in Scriptura quattuor modis accipitur. Quandoque enim dicitur ipse Christus habitans in nobis per gratiam . . . Secundo sacra Scriptura . . . Tertio dicitur praesens ecclesia militans . . . Quarto dicitur regnum caelorum caelestis curia, Matth. 3). 2. r. caelorum, → r. caelestis. 3. r. Dei (th. I. II. 108. 1 ad 1; Rom. 14. 2) = das Reich Gottes. 4. r. spirituale & r. temporale (regim. 3. 16) = das geistliche und das weltliche Reich. 5. r. temporale, → r. spirituale.
a) Regel, Richtschnur, Verhaltungsmaßregel, Norm: cuius regula est ipsa virtus agentis, th. I. 63. 1 c; humanae voluntatis non est nisi duplex regula, ib. I. II. 69. 1 ob. 2; politicus dat regulas et leges, cg. III. 76; ut regulae actionis sumantur, ib. 109.
- Als Arten der regula gehören hierher: 1. regula creata & r. increata sive divina (th. I. II. 64. 4 ad 2; II. II. 37. 1 ad 1) = die geschaffene oder geschöpfliche und die ungeschaffene oder göttliche Norm. 2. r. divina, → r. creata. 3. r. homogenea (ib. I. II. 71. 6 c) = die (einer Sache) gleichartige Norm. 4. r. increata, → r. creata. 5. r. monastica (ib. II. II. 187. 1 ob. 3) = die klösterliche oder Ordensregel. 6. r. perversa & r. recta (ib. 37. 1 ad 2) = die verkehrte und die richtige Norm. 7. r. prima & r. propinqua (ib. I. II. 71. 6 c) = die erste oder oberste und die nächste oder (einer Sache) zunächst gelegene Norm. 8. r. propinqua, → r. prima. 9. r. propria (ib. II. II. 17. 1 c; 37. 1 ad 1) = die eigene oder besondere Norm einer Sache. 10. r. recta, → r. perversa. 11. r. regulata (ib. 37. 1 ad 1) = die nach etwas Anderm geregelte oder bestimmte Norm einer Sache (voluntas unius hominis secundum se considerata non est regula voluntatis alterius, sed inquantum voluntas proximi adhaeret voluntati Dei, fit per consequens regula regulata secundum propriam regulam, ib.).
b) Ordensregel (= regula monastica, → sub a): in professione certae regulae, th. II. II. 88. 7 c; vgl. ib. 185. 8 ob. 1; per professionem ad certam regulam, quodl. 3. 7. 18 c; vgl. ib. 4. 12. 23 ob. 5; 10. 5. 10 c.
a) regelmäßig, der Gegensatz zu irregularis (←) .
b) unter einer Ordensregel stehend, klösterlich, synonym mit religiosus (← sub b), der Gegensatz zu saecularis (←) .
Beziehung, Verhältnis (vgl. ad aliquid unter ad sub b), synonym mit habitudo (←), intentio (← sub c), ratio (← sub n), relativum und respectus (←), eine von den zehn Kategorien des Aristoteles (→ praedicamentum sub b): aut se habet per respectum ad alterum, et sic est praedicamentum relationis, 3 phys. 5 i; ratio propria (das eigentümliche Wesen) relationis non accipitur secundum comparationem ad illud, in quo est, sed secundum comparationem ad aliquid extra, th. I. 28. 2 c; de ratione autem relationis est respectus unius ad alterum, secundum quem aliquid alteri opponitur relative, ib. 3 c; relatio est, secundum quam aliqua ad invicem referuntur, 4 sent. 27. 1. 1. 1 a; relatio . . . nihil est aliud, quam ordo unius creaturae ad aliam, pot. 7. 9 ad 7; cum relatio habet debilissimum esse, quia consistit tantum in hoc, quod est ad aliud se habere, oportet quod super aliquod aliud accidens fundetur, quia perfectiora accidentia sunt propinquiora substantiae et eis mediantibus alia accidentia substantiae insunt, 3 phys. 1 c; vgl. 1 sent. 8. 4. 3 ob. 4; 33. 1. 1 c; pot. 9. 5 ad 2; 5 met. 17 a; relatio fundatur in aliquo sicut in causa, sicut similitudo in qualitate, et in aliquo sicut in subiecto, ut in ipsis similibus. 4 sent. 27. 1. 1. 1 ad 3; relatio omnis fundatur vel supra quantitatem, ut duplum et dimidium, vel supra actionem et passionem, ut faciens et factum, pater et filius, dominus et servus et huiusmodi, th. I. 28. 4 c; vgl. ib. 13. 7 c; 3 sent. 8. 1. 5 c; 3 phys. 1 c.
- Arten der relatio sind: 1. relatio absoluta (2 sent. 1. 1. 5 ad 8) = die einfachhinige Beziehung, m. a. W. dasjenige, was einfachhin und bloß Beziehung ist (sicut in omnibus, quae sunt ad aliquid secundum esse, ut paternitas et filiatio, ib.), der Gegensatz zu den relativa, quae simul important relationem et fundamentum relationis, ib.). 2. r. activa & r. passiva (verit. 22. 13 ad 4) = die Beziehung im aktiven und die im passiven Sinne des Wortes, m. a. W. das Hinbeziehen und das Hinbezogen-Werden. 3. r. actualis (2 sent. 40. 1. 5 ad 7) = die wirkliche oder in Wirklichkeit stattfindende Beziehung. 4. r. aequalitatis sive aequiperantiae & r. identitatis (th. I. 28. 1 ad 2; III. 2. 8 c; cg. IV. 10; 3 sent. 5. 1. 1. 1 ad 2; 4 sent. 32. 2. 3 a; verit. 23. 7 ad 11; 5 phys. 3 c; opp. 3) = die Beziehung der Gleichheit oder Gleichstellung und die der Dieselbigkeit. 5. r. aequiperantiae, → r. aequalitatis. 6. r. assistens sive exterius affixa sive extrinsecus affixa, r. inhaerens sive intrinsecus affixa & r. subsistens (th. I. 28. 2 c; 30. 2 c; 40. 1 c; 41. 6 c; cg. IV. 14; 1 sent. 33. 1. 1 ob. 4 & c; pot. 7. 8 c) = die dabeistehende oder äußerlich angeheftete (illae enim proprie relationes dicuntur exterius affixae et assistentes, quae, cum proprie non habeant fundamentum in re, tantummodo ex habitudine alterius ad rem, de qua dicuntur, adveniunt, sicut dextrum in columna, quod dicitur de ipsa per hoc, quod homo eam ad sinistrum habet, 1 sent. 33. 1. 1 c), die anhaftende oder innerlich angeheftete oder innewohnende und die für sich allein existierende Beziehung. 7. r. disparata (pot. 10. 4 c) = die auseinander gepaarte oder unpaarige Beziehung, d. i. diejenige Beziehung, welche mit einer andern zu einem Paare nicht zusammengestellt werden kann. 8. r. distinguens personam (1 sent. 33. 1. 1 c) = die eine (göttliche) Person unterscheidende Beziehung; vgl. r. personalis. 9. r. divina (th. I. 28 pr.; 1 sent. 33. 1. 1 c; pot. 8. 2 c) = die göttliche Beziehung oder die Beziehung in Gott. 10. r. domini (th. I. 13. 7 ob. 5) = die Beziehung des Herrn oder die Beziehung, nach welcher jemand Herr genannt wird (secundum dominium dicitur dominus, ib.). 11. r. exterius sive extrinsecus affixa, → r. assistens. 12. r. filiationis & r. paternitatis (cg. IV. 26) = die Beziehung der Sohnschaft (quae est de filio ad patrem, th. I. 28. 4 ob. 3) und die der Vaterschaft (quae est de patre ad filium, ib.). 13. r. generationis & r. nativitatis (ib. 4 c; cg. IV. 26) = die Beziehung der (aktiven) Erzeugung und die der Geburt oder des Geboren-Werdens. 14. r. generis & r. speciei sive specifica (pot. 7. 11 c; verit. 21. 1 ob. 9; opp. 3; vgl. th. I. 13. 7 c) = die Beziehung der Gattung und die der Art, d. i. die Beziehung, nach welcher etwas zu einer Gattung, und diejenige, nach welcher es zu einer Art gehört. 15. r. idealis (pot. 9. 9 ad 22) = die vorbildliche Beziehung. 16. r. identitatis, → r. aequalitatis. 17. r. inhaerens, → r. assistens. 18. r. intellecta sive intelligibilis sive rationis & r. realis sive realiter existens sive realiter substantiae adveniens sive rei sive secundum rem (th. I. 13. 7 ob. 5 & c; 28. 1 ob. 1-4, c & ad 4, 2 c, 4 ob. 2, c & ad 2; 45. 3 ad 1; III. 55. 1 ad 3; cg. II. 12; IV. 14; 1 sent. 26. 2. 1 c; 30. 1. 3 ad 3; 33. 1. 1 c; pot. 7. 10 ob. 6 & 11 c; 8. 1 c; verit. 4. 5 c; 21. 1 c; 5 phys. 3 c; 5 met. 11 b) = die gedachte oder gedankliche oder von der Vernunft hergestellte und die sachliche oder außerhalb des Denkens und ohne dasselbe stattfindende Beziehung (relationes, quae consequuntur operationem intellectus, sunt relationes rationis, th. I. 28. 1 ob. 4; cum fundentur super aliquid, quod vere in re est, . . . sunt reales relationes, habentes esse fundatum in natura rei, 1 sent. 33. 1. 1 c; sicut realis relatio consistit in ordine rei ad rem, ita relatio rationis consistit in ordine intellectuum, pot. 7. 11 c). 19. r. mutua (ib. 10 c) = die gegenseitige oder Wechselbeziehung zweier Dinge. 20. r. nativitatis, → r. generationis. 21. r. originis (th. I. 27 pr.; cg. IV. 24 & 26) = die Beziehung des Ursprungs eines Dinges. 22. r. passiva, → r. activa. 23. r. paternitatis, → r. filiationis. 24. r. personalis (th. I. 30. 2 ad 1; 34. 3 ad 1; 40. 3 c) = die persönliche (vgl. r. distinguens personam) d. i. eine (göttliche) Person betreffende oder ausmachende Beziehung (relationes advenientes, quasi proprietates ad dignitatem pertinentes constituunt rationem personae, unde et personales dicuntur, ib. 40. 3 c). 25. r. principii & r. procedentis a principio (ib. 28. 1 ob. 3 & 4 c) = die Beziehung des Grundes und die der Folge, m. a. W. die Beziehung, nach welcher etwas ein Grund, und diejenige, nach welcher etwas eine Folge ist. 26. r. prioritatis (verit. 1. 5 ad 16) = die Beziehung des Früher-Seins. 27. r. procedentis a principio, → r. principii. 28. r. rationis, → r. intellecta. 29. r. rationis tantum sive secundum rationem tantum sive solum secundum rationem sive secundum rationem intelligentiae tantum (ib. 13. 7 ob. 5 & c; 28. 1 ob. 2 & 4, c & ad 4 & 4 ad 4; 45. 3 ad 1; 4 sent. 41. 1. 1. 1 ad 3; pot. 1. 1 ob. 3; 8. 1 c & 2 c; verit. 1. 5 ad 16; 4. 5 c; 21. 1 c; 5 phys. 3 c; 5 met. 11 b) = die bloß im Denken der Vernunft hergestellte oder die bloß gedachte Beziehung (quod quidem quadrupliciter contingit, ut ex dictis Philosophi et Avicennae haberi potest. Uno modo, quando aliquid ad seipsum refertur, ut cum dicimus idem eidem; si enim haec relatio aliquid in rerum natura poneret additum ei, quod dicitur idem, esset in infinitum procedere in rebus, quia ipsa relatio, per quam aliqua res diceretur eadem, esset eadem sibi per aliam relationem, et sic in infinitum. Secundo, quando ipsa relatio ad aliquid refertur. Non enim potest dici, quod paternitas referatur ad subiectum suum per aliam relationem mediam, quia illa etiam media relatio indigeret alia media relatione, et sic in infinitum. Unde illa relatio, quae significatur in comparatione paternitatis ad subiectum, non dicitur in rerum natura, sed in ratione tantum. Tertio, quando unum relativorum pendet ex altero et non e converso, sicut scientia dependet a scibili et non e converso; unde relatio scientiae ad scibile est aliquid in rerum natura, non relatio scibilis ad scientiam, sed ratione tantum. Quarto, quando ens comparatur ad non ens, ut cum dicimus, quod nos sumus priores his, qui futuri sunt post nos; alias sequeretur, quod possent esse infinitae relationes in eodem, si generatio in infinitum procederet in futurum, verit. 1. 5 ad 16). 30. r. realis, → r. intellecta. 31. r. realiter existens, ≈ . 32. r. realiter substantiae adveniens, ≈ . 33. r. rei, ≈ . 34. r. secundum dici ad aliquid & r. secundum esse ad aliquid (1 sent. 33. 1. 1 ad 1) = die Beziehung nach Weise des zu etwas hin Gesagt-Werdens und die nach Weise des zu etwas hin Seins. 35. r. secundum esse ad aliquid, → r. secundum dici ad aliquid. 36. r. secundum rationem tantum, → r. rationis tantum. 37. r. secundum rationem intelligentiae tantum, ≈ . 38. r. secundum rem, → r. intellecta. 39. r. solum secundum rationem, → r. rationis tantum. 40. r. speciei, → r. generis. 41. r. specifica, ≈ . 42. r. subsistens, → r. assistens. 43. r. temporalis (pot. 7. 11 ob. 1 & 2) = die zeitliche Beziehung (quae dicuntur ex tempore, 1 sent. 33. 1. 1 ob. 4), der Gegensatz zur relatio, quae ab aeterno est, pot. 7. 11 ob. 5).
- Idem ad seipsum non refertur aliqua relatione reali (th. I. 42. 1 ad 4) = kein Ding wird zu sich selbst in sachliche Beziehung gebracht, sondern nur in gedankliche, inquantum scilicet unam et eandem rem ratio accipit ut duo extrema relationis, 5 phys. 3 c; vgl. 5 met. 11 b. Relationes non recipiunt magis et minus (th. I. II. 82. 4 c) = die Beziehungen erleiden keine Zu- und Abnahme; vgl. Aristoteles: Categ. 7, 6. b. 20 sqq. Relatio non potest esse absque aliquo absoluto (cg. IV. 10) = eine Beziehung oder ein Seiendes der Beziehung ist ohne ein Beziehungsloses nicht möglich; in quolibet enim relativo oportet intelligi, quod ad se dicitur, praeter id, quod ad aliud dicitur, sicut servus aliquid est absolute praeter id, quod ad dominum dicitur, ib.; vgl. th. I. 28. 2 ad 2. Relatio non refertur per aliam relationem (cg. II. 18) = eine Beziehung oder ein Seiendes der Beziehung wird auf etwas nicht durch eine andre Beziehung oder durch ein andres Seiende der Beziehung bezogen, sondern durch sich selbst, quia essentialiter relatio est (ib.); cum enim dicimus, quod paternitas opponitur filiationi, oppositio non est relatio media inter paternitatem et filiationem, quia utroque modo relatio multiplicaretur in infinitum, th. I. 42. 1 ad 4; vgl. 1 sent. 31. 1. 1 c; 5 phys. 3 c; 5 met. 11 b. Relatio, sicut non incipit esse de novo absque mutatione alterius relatorum, ita nec absque alterius mutatione de novo desistit (cg. III. 62) = gleich wie eine neue Beziehung ohne Veränderung der beiden zueinander in Beziehung stehenden Dinge (ib. II. 33) oder wenigstens eines derselben nicht anfängt, so hört eine schon bestehende Beziehung ohne eine solche Veränderung auch nicht auf.
nach Weise einer Beziehung, im Sinne einer solchen, der Gegensatz zu absolute (←) .
Bezug nehmend, sich beziehend auf etwas, eine Beziehung zu etwas habend, synonym mit relatus und respectivus (←), der Gegensatz zu absolutus (← sub c): cum relativa sint aliquorum antedictorum recordativa, th. I. 13. 1 ob. 3; haec relativa appellatio Dominus Deo convenit, ib. 7 a; vgl. ib. 42. 1 ad 4.
- Relativum, synonym mit ad aliquid (→ ad sub b), das aristotelische ὄν πρός τι = das auf etwas Bezug Nehmende, das Seiende der Beziehung, das eine Beziehung zu etwas Habende oder Darstellende, welches eine von den zehn Kategorien des Aristoteles (→ praedicamentum sub b) bildet: esse relativi est ad aliud se habere, th. I. 28. 2 ob. 3; vgl. 40. 2 ob. 4; cum ratio specifica (= Artswesenheit) relativi consistat in hoc, quod ad aliud se habet, ib. 32. 2 c; relativa sint, quae secundum esse ad aliud quodammodo se habent, cg. II. 12; unum relativum ponitur in definitione alterius, ex quo patet, quod unum relativorum specificatur ex alio, th. III. 35. 5 ob. 3; relativa oportet simul esse, cg. I. 79; vgl. 1 cael. 8 c; relativorum invenitur triplex diversitas. Quaedam sunt, quorum utrumque importat relationem, non in se existentem, sed in ratione tantum, sicut quando ens refertur ad non ens vel relatio ad relationem vel aliquid huiusmodi . . . Quaedam vero, quorum utrumque relationem realem importat, sicut pater et filius. Quaedam vero, quorum alterum importat relationem realem et alterum relationem rationis tantum, sicut scientia et scibile, 1 sent. 30. 1. 3 ad 3; vgl. 2 sent. 1. 1. 5 ad 8.
- Arten des relativum sind: 1. relativum diversitatis & r. identitatis (th. I. 31. 2 ob. 1; 1 sent. 26. 2. 1 ad 2; 10 met. 4 g) = das die Beziehung der Verschiedenheit und das die Beziehung der Dieselbigkeit Darstellende. 2. r. identitatis, → r. diversitatis. 3. r. reciprocum (1 sent. 4. 1. 3 ad 3) = das eine zurückwirkende Beziehung oder eine Rückbeziehung darstellende (z. B. hoc pronomen se, ib.). 4. r. secundum dici & r. secundum esse (ib. 30. 1. 3 ob. 4 & ad 4; 33. 1. 1 ob. 1; pot. 7. 10 ob. 11 & ad 11; verit. 4. 5 ob. 2) = das dem Gesagt-Werden oder dem Wortlaute nach und das dem Sein oder der Wirklichkeit nach eine Beziehung zu etwas Habende oder Darstellende. 5. r. secundum esse, → r. secundum dici.
- Interempto uno relativorum interimitur aliud (th. III. 35. 5 ob. 2; vgl. cg. I. 79; opp. 1) = geht eine Beziehung zu etwas zugrunde, so auch die andre ihr entsprechende. Omne relativum dependet a suo correlativo (cg. IV. 10) = alles, was eine Beziehung zu etwas darstellt, hängt als solches ab von demjenigen, wozu es in Beziehung steht; vgl. unten: Relativum non potest etc. Relativum non potest esse sine correlativo (pot. 8. 1 ob. 10) = dasjenige; was eine Beziehung zu etwas darstellt, kann ohne dieses nicht sein; vgl. oben: Omne relativum dependet etc.
auf etwas bezogen, sich auf etwas beziehend, synonym mit relativus und respectivus (←), der Gegensatz zu absolutus (← sub c): secundum quod sunt ad Deum relata, cg. II. 4; per hoc multiplicius relatum intelligitur, ib. 14; multa ad invicem composita vel relata ut unum quoddam, ib. 101.
- Arten des relatus sind: relatus per essentiam suam & r. per rationem (th. I. II. 16. 1 ad 1 & 4 ad 2) = durch seine eigene Wesenheit und durch die Vernunft auf etwas bezogen.
- Quod est per essentiam suam relatum, posterius est absoluto (ib. 4 ad 2) = was seiner Wesenheit nach eine Beziehung zu etwas darstellt, ist später, als dasjenige, was keine Beziehung zu etwas hat.
a) Religion im Sinne der Gottesverehrung, synonym mit eusebia (←), latria und pietas (← sub b): sive autem religio dicatur ex frequenti relectione (eorum, quae sunt divini cultus), sive ex iterata electione eius, quod negligenter amissum est, sive dicatur a religatione, religio importat (bedeutet) ordinem ad Deum. Ipse enim est, cui principaliter alligari debemus tamquam indeficienti principio, ad quem etiam nostra electio assidue dirigi debet sicut in ultimum finem, quem etiam neglegenter peccando amittimus et credendo et fidem protestando recuperare debemus, th. II. II. 81. 1 c; vgl. relig. 1; religio est (virtus), per quam redditur debitum Deo, th. I. II. 60. 3 c; ad religionem autem pertinet exhibere reverentiam uni Deo secundum unam rationem (Beziehung), inquantum scilicet est primum principium creationis et gubernationis rerum, ib. II. II. 81. 3 c; religio non est fides, sed fidei protestatio per aliqua exteriora signa, ib. 94. 1 ad 1; Dei cultus religio nominatur, quia huiusmodi actibus quodammodo se homo ligat, ut ab eo non evagetur, et quia etiam quodam naturali instinctu se obligatum sentit Deo, ut suo modo reverentiam ei impendat, a quo est sui esse et omnis boni principium, cg. III. 119; vgl. ib. I. 1, 2 & 5; III. 138/139; religio habet quidem interiores actus quasi principales et per se ad religionem pertinentes, exteriores vero actus quasi secundarios et ad interiores actus ordinatos, th. II. II. 81. 7 c; interiores autem actus religionis videntur esse devotio et oratio, ib. 82 pr.; vgl. ib. 84-91; cg. III. 119; religio habet Deum pro fine, non autem pro obiecto, sed ea, quae offert colendo ipsum, virt. 1. 12 ad 11; religio consistit in operatione, qua homo Deum colit se ei subiciendo, trin. 1. 1. 2 c.
b) Stand der christlichen Vollkommenheit, Ordensstand, kirchlicher Orden: religio est status spiritualis perfectionis, th. II. II. 100. 3 ob. 4; religio perfectionis statum nominat, ib. 186. 1 c; considerantur in religionibus bene institutis, quodl. 3. 5. 11 c; secunda (religionis acceptio est), prout aliquis ad aliqua caritatis opera se obligat, quibus specialibus Deo servitur, abrenuntians saecularibus, relig. 1; vgl. perf. 16.
- Als Arten der religio gehören hierher: 1. r. activa & r. contemplativa (relig. 1) = der (in Werken der Barmherzigkeit) tätige und der beschauliche Orden (sunt aliquae religiones institutae ad vacandum Deo per contemplationem, . . . aliqua autem ad serviendum Deo in membris suis per actionem, sicut illorum, qui ad hoc Deo se dedicant, ut infirmos suscipiant, captivos redimant et alia misericordiae opera exequantur, ib.). 2. r. contemplativa, → r. activa. 3. r. eremitica sive monastica (ib.) = der Einsiedler- oder Mönchsstand der Vollkommenheit. 4. r. maior sive perfectior & r. minor (th. II. II. 189. 8 c & 9 ad 3; vgl. ib. 188. 6 c) = der vollkommenere und der minder vollkommene Orden. 5. r. minor, → r. maior. 6. r. monastica, → r. eremitica. 7. r. perfectior, → r. maior.
c) Religion im Sinne einer gottgeoffenbarten Lehre: ea, quae ad christianam religionem pertinent, th. I. prol.; quomodo demonstrativa veritas fidei christianae religionis concordet, cg. I. 2; christianae religioni competit, quae singulariter bona spiritualia et aeterna promittit, ib. 5; quod pertineat ad religionem fidei, 1 sent. 33. 1. 5 c.
a) religiös, gottesfürchtig: quamvis religiosi dici possint communiter omnes, qui Deum colunt, th. II. II. 81. 1 ad 5.
b) Religiose, d. i. zu dem Stande der christlichen Vollkommenheit gehörig, Mitglied des Ordensstandes, synonym mit regularis (← sub b), der Gegensatz zu saecularis (←): specialiter tamen religiosi dicuntur, qui totam vitam suam divino cultui dedicant, a mundanis negotiis se abstrahentes, th. II. II. 81. 1 ad 5; antonomastice religiosi dicuntur illi, qui se totaliter mancipant divino servitio, quasi holocaustum Deo offerentes, ib. 186. 1 c; religiosi dicuntur communiter, qui quibusdam specialibus votis adstringuntur, trin. 1. 1. 2 a; qui vitam suam totam et seipsos ad divinum obsequium votis quibusdam obligant, religiosi dicuntur, ib. c; vgl. cg. III. 130; quodl. 1. 8. 15 c; 3. 6. 15-17 c; perf. 11.
- Zu status religiosorum → status sub d.
Zurückgelassenes, übrig Gebliebenes, Überrest, Rest: eadem ratio (Bewandtnis) est de portatione reliquiarum, th. II. II. 96. 4 ad 3; remanent in eo aliquae reliquiae peccati praeteriti, ib. III. 86. 5 c; vgl. ib. 89. 1 ad 3.
erinnernd.
- Zu signum rememorativum → signum sub a; zu virtus r. → virtus sub a.
willkürliche Erinnerung, d. i. die Tätigkeit des Sich-auf-etwas-Besinnens, der Gegensatz zu memoria (← sub a): ex parte autem memorativae (←) non solum habet memoriam, sicut cetera animalia, in subita recordatione praeteritorum, sed etiam reminiscentiam, quasi syllogistice inquirendo praeteritorum memoriam secundum individuales intentiones (Beziehungen), th. I. 78. 4 c; vgl. ib. I. II. 74. 3 ad 1; reminiscentia, a qua intentiones et phantasmata rerum occultata et recondita educuntur ad intelligendum res sensibiles, 1 anim. 10 c; reminiscentia nil est aliud, quam inquisitio alicuius, quod a memoria excidit, mem. 5 b; reminiscentia habet similitudinem cuiusdam syllogismi, quare, sicut in syllogismo pervenitur ad conclusionem ex aliquibus principiis, ita etiam in reminiscendo aliquis quodammodo syllogizat, se prius aliquid vidisse aut audivisse aut aliquo alio modo percepisse, ex quodam principio in hoc deveniens; et reminiscentia est quasi quaedam inquisitio, quia non a casu reminiscens ab uno in aliud, sed cum intentione deveniendi in memoriam alicuius procedit, ib. 8 a.
sich auf etwas besinnen: reminisci est quaedam reinventio prius acceptorum non conservatorum, mem. 1 a; reminiscendo venamur id est inquirimus id, quod consequenter (← sub b) est ab aliquo priori, quod in memoria tenemus; sicut enim ille, qui inquirit per demonstrationem, procedit ex aliquo priori, quod est notum, ex quo venatur aliquid posterius, quod est ignotum, ita etiam reminiscens ex aliquo priori, quod in memoria habetur, procedit ad reinveniendum id, quod ex memoria excidit, ib. 5 b.
sich auf etwas besinnend.
- Zu vis reminiscitiva → vis sub a.
a) Abspannung, Abschwächung, Ablassung, der Gegensatz zu intensio (←): deficiunt a sua causa, non solum secundum intensionem et remissionem, th. I. 4. 3 ad 1; torpor remissionem quandam importat (bedeutet) in ipsa executione, ib. II. II. 54. 2 ad 1; remissio animi a rebus agendis fit per ludicra verba et facta, ib. 168. 2 a; remissio naturae mutabilis est, cg. I. 91; si ex remissione animi, ib. III. 130.
- Zu remissio formae → forma sub b; zu r. habitus → habitus sub d.
b) Nachlassung, Erlassung, Vergebung: ad peccati remissionem, th. I. 95. 4 ad 1; dicitur pro remissione venialium, ib. I. II. 74. 8 ob. 6; remissio in puniendo non est vitium, ib. II. II. 159. 2 ad 3; vgl. cg. III. 158; IV. 55.
Entfernung, Beseitigung im ontologischen und logischen Sinne des Wortes, synonym mit negatio und privatio (← sub a), das Gegenteil von affirmatio (← sub a) und positio (← sub b & c): substantiam eius nullo modo significant, sed remotionem alicuius ab ipso, th. I. 13. 2 c; per remotionem omnium formarum distinguentium, ib. 16. 7 ad 2; malum importat (bedeutet) remotionem boni, ib. 48. 3 c; ad quarum remotionem non sequitur remotio primorum principiorum, ib. 82. 2 c; in remotione cuiusdam materiae, ib. III. 84. 3 c; sed ad remotionem peccatorum, ib. 4 c; vgl. cg. I. 12 & 14; II. 15, 25, 33 & 76; 4 sent. 49. 2. 1 ad 12; 1 perih. 10 c.
- Zu cognoscere per modum remotionis sive per r. → cognoscere sub b; zu via r. sive quae est per r. → via sub a.
- Ad remotionem causae sequitur remotio effectus, → causa sub b.
nach Weise der Entfernung oder Beseitigung, im Sinne einer solchen (vgl. remotio), der Gegensatz zu positive (←) .
entfernend, beseitigend (vgl. remotio), der Gegensatz zu positivus (←): unum non est remotivum multitudinis, th. I. 30. 3 ad 3.
entfernen, beseitigen im ontologischen und logischen Sinne des Wortes, der Gegensatz zu attribuere und ponere (← sub b): removendo ab eo ea, quae ei non conveniunt, th. I. 3 pr.; esse autem in potentia omnino removetur a Deo, ib. 6 c; ad removendum vel ad designandum habitudinem, ib. 13. 4 c; principium omnium et remotum ab omnibus, ib. 8 ad 2; vgl. ib. 39. 4 ad 5 & 8 c; 41. 1 ad 2; 58. 4 c. Removens prohibens (ib. 13. 12 c; 8 phys. 4 b & 8 g; 1 cael. 15 b & 18 a; 2 cael. 2 f) = das ein Hindernis beseitigende Prinzip.
- Remota causa removetur effectus, → causa sub b. Remoto posteriori non removetur prius und remoto priori removetur posterius, → posterior sub a. Remoto priori removentur ea, quae consequenter sunt, → prior sub a.
a) Aufrollung, Wiederholung: ex replicatione unius, quod est principium numeri, causatur numerus, 5 pol. 13 a.
b) Einschränkung: cum quadam tamen replicatione, cg. IV. 38; hoc enim significat replicatio interposita, ib.
Darstellung, Vorstellung: procedere autem per similitudines varias et repraesentationes est proprium poeticae, th. I. 1. 9 ob. 1; vgl. ib. ad 1; 17. 1 ad 4; 57. 2 c; 1 sent. 3. 3. 1 c; verit. 7. 5 ad 2.
- Zu similitudo repraesentationis sive quantum ad r. → similitudo sub a.
- Arten der repraesentatio sind: 1. repraesentatio actualis (1 sent. 3. 4. 4 c) = die wirkliche Darstellung. 2. r. expressa (ib.; 7 phys. 5 d) = die ausgedrückte oder ausgeprägte Darstellung. 3. r. imaginis sive per modum imaginis & r. vestigii sive per modum vestigii (th. I. 45. 7 c; vgl. ib. 93. 6 c) = die Darstellung nach Weise eines Bildes und die nach Weise einer Spur (aliquis effectus repraesentat solam causalitatem causae, non autem formam eius, sicut fumus repraesentat ignem, et talis repraesentatio dicitur esse repraesentatio vestigii; vestigium enim demonstrat motum alicuius transeuntis, sed non qualis sit. Aliquis autem effectus repraesentat causam quantum ad similitudinem formae eius, sicut ignis generatus ignem generantem et statua Mercurii Mercurium, et haec est repraesentatio imaginis, ib. 45. 7 c). 4. r. libri & r. speculi (verit. 7. 1 ad 14) = die Darstellung eines Buches und die eines Spiegels, m. a. W. die Darstellung einer Sache, wie sie ein Buch, und diejenige, wie sie ein Spiegel von ihr gibt (repraesentatio speculi immediate refertur ad res, sed liber mediante cognitione; continentur enim in libro figurae, quae sunt signa vocum, quae sunt signa intellectuum, quae sunt similitudines rerum, in speculo autem ipsae formae rerum resultant, ib.). 5. r. per modum imaginis, → r. imaginis. 6. r. per modum vestigii, ≈ . 7. r. speculi, → r. libri. 8. r. vestigii, → r. imaginis.
darstellend, vorstellend.
- Zu imago repraesentativa → imago sub a; zu verbum r. → verbum sub a.
a) Verwerfung, Unrichtigkeitserklärung: reprobatio opinionis Avicebron quantum ad modum ponendum, subst. 6 t; vgl. ib. 7 t.
b) Verwertung eines vernünftigen Wesens, Bestimmung zur ewigen Höllenstrafe, der Gegensatz zu praedestinatio (← sub b): reprobatio est pars providentiae respectu illorum, qui ab hoc fine decidunt. Unde reprobatio non nominat praescientiam tantum, sed aliquid addit secundum rationem, sicut et providentia, ut supra dictum est. Sicut enim praedestinatio includit voluntatem conferendi gratiam et gloriam, ita et reprobatio includit voluntatem permittendi aliquem cadere in culpam et inferendi damnationis poenam pro culpa, th. I. 23. 3 c; reprobatio Dei non subtrahit aliquid de potentia reprobati. ib. ad 3; vgl. cg. III. 163; reprobatio addit supra praescientiam rationem providentiae, 1 sent. 40. 4. 1 c; malorum, ut fiant, Deus habet scientiam simplicis notitiae, sed ut ordinentur, habet etiam horum scientiam approbationis, et hoc importat (bedeutet) reprobationis nomen, ib. ad 1; vgl. ib. ad 2 & 3; reprobatio directe non opponitur praedestinationi, sed electioni, verit. 6. 1 ad 5 s. c.; vgl. Rom. 9. 2.
- Zu certitudo reprobationis → certitudo sub c.
Sache, Ding, Angelegenheit, synonym mit causa (← sub e): hoc nomen res est de transcendentibus, th. I. 39. 3 ad 3; vgl. 1 sent. 2. 1. 5 ad 2; nomen rei ad utrumque se habet, et ad id, quod est in anima, prout res dicitur a reor, reris, et ad id, quod est extra animam, prout res dicitur quasi aliquid ratum et firmum in natura, 1 sent. 25. 1. 4 c; vgl. 2 sent. 37. 1. 1 c & ad 4; res non est completa in esse, nisi per hoc, quod est ab aliis distincta, trin. 1. 2. 4 ob. 2.
- Über den Unterschied zwischen res & ens heißt es: hoc nomen ens et res differunt, secundum quod est duo considerare in re, scilicet quidditatem vel rationem eius et esse ipsius; et a quidditate sumitur hoc nomen res, 1 sent. 25. 1. 4 c; simpliciter enim dicitur res, quod habet esse ratum et firmum in natura, et dicitur res hoc modo accepto nomine rei, secundum quod habet quidditatem vel essentiam quandam, ens vero, secundum quod habet esse, 2 sent. 37. 1. 1 c; nomen res, quod in hoc differt ab ente secundum Avicennam in principio Metaph., quod ens sumitur ab actu essendi, sed nomen rei exprimit quidditatem sive essentiam entis, verit. 1. 1 c; vgl. 4 met. 2 b.
- Zu ad aliquid secundum rem → ad sub b; zu bonitas r. naturalis & bonitas prima r. naturalis → bonitas sub b; zu bonum in r. & in r. naturalibus → bonus sub b; zu cognitio ad r. & a r. accepta → cognitio sub b; zu communicabile secundum r. veritatem → communicabilis; zu communicare r. → communicare sub a; zu communis r. sive secundum r. → communis sub a; zu communitas r. → communitas sub a; zu compositio r. → compositio sub a; zu contraria in r. natura → contrarius sub a; zu contrarietas r. → contrarietas sub a; zu differre r. sive secundum r. → differre sub b; zu distinctio secundum r. → distinctio sub b; zu ens in r. extra animam → ens; zu esse r. → esse; zu falsum in r. → falsus; zu fundamentum in r. → fundamentum; zu gaudium r. → gaudium; zu idem r. sive secundum r. → idem; zu identitas r. sive secundum r. → identitas; zu incommunicabile r. sive secundum r. → incommunicabilis; zu iudicium de r. → iudicium sub b; zu malum in r. naturalibus & voluntariis → malus sub b; zu medium r. → medium sub a; zu nomen r. sive r. significans → nomen sub a; zu numerus r. → numerus; zu ordo secundum r. → ordo sub a; zu pars r. sive secundum r. → pars sub a; zu principium r. & principium primum r. → principium; zu prius secundum r. → prior sub a; zu processus r. → processus sub c; zu relatio r. sive secundum r. → relatio; zu simul secundum r. → simul; zu substantia r. → substantia sub h; zu ultimum r. → ultimus; zu unio secundum r. → unio; zu unitas r. → unitas; zu unum r. sive secundum r. → unus; zu verbum r. → verbum sub a; zu veritas r. → veritas sub a; zu verum in r. → verus sub a.
- Arten der res sind: 1. res absoluta & r. relativa (th. I. 6. 2 ad 1; 28. 3 c; 1 sent. 2. 1. 5 ad 2; vgl. ib. 6 ad 2) = das auf nichts und das auf etwas Bezug nehmende Ding. 2. r. animata & r. inanimata (2 phys. 10 d; 3 phys. 9 h; 8 phys. 4 b) = das beseelte oder lebendige und das unbeseelte oder leblose Ding. 3. r. artificialis & r. naturalis (th. I. 6. 4 c; 16. 1 c & ad 2; 17. 1 c; I. II. 18. 2 c; cg. I. 17; II. 44 & 65; IV. 35; 1 perih. 3 b) = das künstliche und das natürliche oder das von der Kunst und das von der Natur hervorgebrachte Ding. 4. r. casualis (cg. II. 39) = das zufällige oder gegen Erwarten und Absicht hervorgebrachte Ding. 5. r. composita & r. simplex (opp. 4) = das zusammengesetzte und das einfache Ding. 6. r. coniuncta & r. exterior sive extrinseca (th. I. 78. 1 c) = das (mit etwas) verbundene und das (ihm) äußerliche oder fremde Ding. 7. r. corporalis sive corporea sive materialis & r. incorporalis sive spiritualis sive immaterialis (ib. 13. 12 ad 3; 18. 3 ob. 3; 22. 3 c; III. 84. 1 ad 1; cg. I. 93; II. 16 & 92; III. 144; IV. 90; verit. 12. 6 c; opp. 1 & 4) = das körperliche und das unkörperliche oder geistige Ding. 8. r. divina (1 cael. 7 c) = das göttliche Ding. 9. r. essentialis (1 sent. 2. 1. 5 ad 2) = das wesentliche Ding. 10. r. exterior sive extrinseca, → r. coniuncta. 11. r. extra animam sive in esse naturali existens & r. rationis sive rationis tantum (th. I. 13. 7 c; 1 perih. 3 b & 8 a; vgl. 1 sent. 25. 1. 4 c) = das außerhalb der Seele und ihrer Gedanken oder in Wirklichkeit existierende (vgl. unten r. naturae) und das Gedanken- oder bloße Gedankending. 12. r. falsa & r. vera (th. I. 17. 1 c & ad 1 & 3; 1 sent. 19. 5. 1 c; verit. 1. 2 c & 10 ad 6; 1 perih. 3 b; 6 met. 4 c) = das falsche oder unechte und das wahre oder echte Ding (res dicitur vera, quae nata est de se facere veram apprehensionem quantum ad ea, quae apparent exterius in ipsa, et similiter dicitur falsa res, quae nata est facere quantum ad id, quod apparet exterius de ipsa, falsam apprehensionem, sicut aurichalcum dicitur aurum falsum, 1 sent. 19. 5. 1 c). 13. r. falsa secundum quid & r. falsa simpliciter (th. I. 17. 1 c) = das beziehungsweise oder in gewisser Hinsicht und das einfachhin oder schlechtweg falsche Ding. 14. r. falsa simpliciter, → r. falsa secundum quid. 15. r. familiaris (cg. I. 4) = die Familien- oder häusliche Angelegenheit. 16. r. figurata (nom. 5. 2) = das Ding mit einer bestimmten Gestalt. 17. r. humana (th. I. 22. 3 c; cg. II. 1 & 44) = die menschliche Angelegenheit. 18. r. immaterialis, → r. corporalis. 19. r. inanimata, → r. animata. 20. r. incorporalis, → r. corporalis. 21. r. indivisibilis (3 cael. 3 d) = das unteilbare Ding. 22. r. in esse naturali existens, → r. extra animam. 23. r. inhaerens & r. subsistens (cg. I. 21; II. 16; IV. 10) = das (einem andern) anhaftende oder innewohnende und das für sich allein existierende Ding. 24. r. intelligibilis & r. sensibilis (ib. I. 8 & 47; II. 50; 3 cael. 6 d; 1 gener. 8 e) = das übersinnliche oder durch die Vernunft erkennbare und das sinnliche oder sinnlich wahrnehmbare Ding. 25. r. irrationabilis sive irrationalis (th. I. 50. 3 c; 3 sent. 28. 1. 2 c) = das unvernünftige oder vernunftlose Ding. 26. r. materialis, → r. corporalis. 27. r. mota & r. permanens (2 sent. 2. 1. 1 c) = das bewegte und das ruhig fortdauernde Ding. 28. r. mundana (th. I. II. 108. 3 ad 4; cg. IV. 53; orat. 2) = das weltliche oder irdische Ding. 29. r. naturae (th. I. 13. 7 c; 29. 2 c; 1 sent. 26. 1. 1 ad 3; 3 sent. 6. 1. 1. 4 ad 2) = das Ding der Natur (vgl. oben r. in esse naturali existens) oder das Ding mit einer bestimmten Natur (res naturae per se loquendo est, quod habet naturam, 3 sent. 6. 1. 1. 4 ad 2; vgl. ib. 10. 1. 2. 3 c; secundum vero quod [suppositum] supponitur alicui naturae communi, sic dicitur res naturae, sicut hic homo est res naturae humanae, th. I. 29. 2 c; vgl. 2 phys. 1 c). 30. r. naturalis, → r. artificialis & r. supernaturalis. 31. r. permanens, → r. mota. 32. r. personalis (1 sent. 2. 1. 5 ad 2) = das persönliche Ding. 33. r. privativa (pot. 9. 7 ad 15) = das in einer Beraubung bestehende Ding. 34. r. prophetica (th. II. II. 172. 3 ad 1) = die prophetische Sache oder die Sache der Prophezeiung. 35. r. rationis sive rationis tantum, → r. extra animam. 36. r. relativa, → r. absoluta. 37. r. sacramenti, → sacramentum sub c. 38. r. sensibilis, → r. intelligibilis. 39. r. simplex, → r. composita. 40. r. simpliciter (ib. I. II. 79. 2 ad 1) = das Ding einfachhin oder das schlechtweg so genannte Ding d. i. die Substanz, der Gegensatz zu r. secundum quid d. i. zu dem beziehungsweise so genannten Ding, unter welchem jedwedes Akzidenz zu verstehen ist. 41. r. situalis (pot. 3. 19 c) = das eine Lage habende Ding. 42. r. spiritualis, → r. corporalis. 43. r. subsistens, → r. inhaerens. 44. r. supernaturalis & r. naturalis (cg. II. 83; nom. 1. 2) = das übernatürliche und das natürliche (vgl. r. artificialis) oder naturgemäße Ding. 45. r. universalis (cg. I. 65) = das allgemeine Ding. 46. r. vera, → r. falsa. 47. r. voluntaria (th. I. 21. 1 c; cg. III. 67) = die freiwillige Sache.
- Ens et res convertuntur, → convertere sub b. Res non cognoscitur ab anima nisi per aliquam sui similitudinem existentem vel in sensu vel in intellectu (1 perih. 2 c) = ein Ding wird (sinnlich oder übersinnlich) nur vermittels des Bildes erkannt, welches von ihm in dem Sinne oder in der Vernunft existiert. Unaquaeque res illud videtur esse, quod in ea est potissimum (th. I. II. 106. 1 c; 3 sent. 27 exp.) = jedwedes Ding scheint dasjenige zu sein, was in ihm das Vorzüglichste ist (civitas maxime videtur esse illud, quod est principalissimum in ea, unde illud, quod faciunt rectores civitatis in ea, dicitur tota civitas facere, 9 eth. 9 d; vgl. ib. g).
a) Auflösung, Zerlegung, Analyse, der Gegensatz zu compositio (← sub a): conversum est in substantiam membrorum per quandam resolutionem, th. I. 119. 2 c; de omnibus iudicatur facta resolutione in ipsa, cg. III. 47; vgl. ib. 144; IV. 61; 2 anal. 4 a.
- Zu modus resolutionis → modus sub c; zu processus r. → processus sub b; zu via r. → via sub c.
- Quod est primum in constructione, est ultimum in resolutione, → primus. Ultimum in generatione est primum in resolutione, → generatio sub a.
b) Loslösung, Abtrennung, Abstraktion, synonym mit abstractio (← sub c): corruptio carnis maxime in seminis resolutione consistit, th. II. II. 152. 1 ob. 4; vgl. ib. c; III. 32. 4 c; in fletu corporali fit quaedam resolutio lacrimarum, quodl. 7. 5. 13 a; est enim duplex resolutio, quae fit per intellectum. Una secundum abstractionem formae a materia, in qua quidem proceditur ab eo, quod formalius est, ad id, quod est materialius; nam id, quod est primum subiectum, ultimo remanet, ultima vero forma primo removetur. Alia vero resolutio est secundum abstractionem universalis a particulari, quae quodammodo contrario ordine se habet; nam prius removentur condiciones materiales individuantes, ut accipiatur, quod commune est, comp. 1. 62.
a) auflösend, zerlegend, analytisch, synonym mit analyticus (← sub a), der Gegensatz zu compositivus (←) .
- Zu modus resolutorius → modus sub c; zu ordo r. → ordo sub a; zu processus r. → processus sub b.
- Resolutoria sc. pars logicae (1 anal. 1 a) = die Analytik, ein Teil der Logik; vgl. analyticus sub a.
b) Resolutoria, die Analytik des Aristoteles (vgl. analyticus sub b): quemadmodum in Resolutoriis dictum est, 2 perih. 2 c; prout dictum est in Resolutoriis id est in I. Priorum, ib. e.
sich beziehend, Bezug nehmend, bezüglich, synonym mit relativus und relatus (←) .
Beziehung, Verhältnis, synonym mit relatio (←): de ratione autem relationis est respectus unius ad alterum, th. I. 28. 3 c; non solum respectu creaturarum, pot. 8. 1 c; aut se habet per respectum ad alterum, 3 phys. 5 i.
- Zu perfectus per respectum ad aliquid → perfectus sub a; zu possibile per r. ad aliquam potentiam → possibilis.
- Arten des respectus sind: 1. respectus actualis & r. habitualis (verit. 4. 5 ad 1) = die auf einer Tätigkeit beruhende und die nach Weise eines dauernden Zustands vorhandene Beziehung. 2. r. habitualis, → r. actualis. 3. r. realis (th. I. 15. 2 ad 4) = die sachliche Beziehung.
a) Staat, Staatswesen, synonym mit politia (← sub a): respublica nihil est aliud, quam ordinatio civitatis quantum ad omnes principatus, qui sunt in civitate, sed praecipue quantum ad maximum principatum, qui dominatur omnibus aliis principatibus, 3 pol. 5 b; respublica, quod est nomen commune omnibus politiis, ib. 6 c.
b) Republik, Freistaat: quando multitudo principatur intendens ad utilitatem communem, vocatur respublica . . . Et hoc, quod ista politia vocetur tali nomine, rationabiliter accidit; de facile enim contingit, quod in civitate inveniatur unus vel pauci, qui multum excedant alios in virtute, sed valde difficile est, quod multi inveniantur, qui perveniant ad perfectionem virtutis, 3 pol. 6 c; Augustus ab agendo rempublicam primus vocatus est Octavianus, regim. 3. 12; aucta fuit respublica Romanorum, ib. 15; respublica ex parva facta est magna, ib. 16; vgl. ib. 4. 26 & 28.
Wiedererhebung, Auferstehung: resurrectio est reparatio a morte in vitam, th. III. 53. 3 c; resurrectio est eius, quod cecidit et dissolutum est, iterata surrectio, 3 sent. 21. 2. 1 ob. 1; resurrectio est motus quidam ad perpetuam coniunctionem animae et corporis, 4 sent. 43. 1. 1. 3 ob. 5; vgl. symb. 5 & 11.
- Zu status resurrectionis, ante & post r. → status sub c.
- Arten der resurrectio sind: 1. resurrectio animae sive spiritualis & r. carnis sive corporis sive corporalis (cg. IV. 79 & 83; 4 sent. 43. 1. 1. 2 ad 1; comp. 1. 239) = die Auferstehung der Seele (a morte peccati, cg. IV. 79) und die des Fleisches oder die geistige und die leibliche Auferstehung. 2. r. carnis, → r. animae. 3. r. communis sive generalis sive universalis (th. I. 1. 8 c; cg. IV. 80; 4 sent. 43. 1. 3. 1 ad 2; 1 Cant. 4; Phil. 3. 3; 1 Thess. 4. 2) = die gemeinsame oder allgemeine Auferstehung. 4. r. corporalis, → r. animae. 5. r. corporis, ≈ . 6. r. generalis, → r. communis. 7. r. gloriosa (3 sent. 21. 2. 1 c; 4 sent. 43. 1. 4. 2 ad 4) = die glorreiche Auferstehung. 8. r. imperfecta & r. perfecta sive vera (th. III. 53. 3 c) = die unvollkommene (ut scilicet aliquis vivere incipiat qualitercumque, postquam mortuus fuerat, ib.) und die vollkommene oder wahre Auferstehung (ut aliquis liberetur non solum a morte, sed etiam a necessitate et, quod plus est, a possibilitate moriendi, ib.). 9. r. integra (cg. IV. 80) = die unversehrte Auferstehung oder die Auferstehung nach Weise der Unversehrtheit (ut unicuique restituatur, quod hic habuit, ib.). 10. r. miraculosa & r. naturalis (ib. IV. 80; 4 sent. 43. 1. 1. 3 c) = die wunderbare und die natürliche oder die auf übernatürliche und die auf naturgemäße Weise stattfindende Auferstehung. 11. r. naturalis, → r. miraculosa. 12. r. perfecta, → r. imperfecta. 13. r. spiritualis, → r. animae. 14. r. ultima (th. I. 91. 2 ad 1) = die letzte Auferstehung oder die Auferstehung am Ende der Welt. 15. r. universalis, → r. communis. 16. r. vera, → r. imperfecta. 17. r. virtuosa (Phil. 3. 2) = die kraftvolle Auferstehung (facta propria virtute, ib.).
Wiedererstattung, Vergeltung: donum proprie est datio irreddibilis . . . id est quod non datur intentione retributionis, th. I. 38. 2 c.
- Zu iudicium retributionis → iudicium sub b.
- Arten der retributio sind: 1. retributio gloriae (4 sent. 49. 1. 4. 4 ad 2) = die Vergeltung mit der ewigen Herrlichkeit. 2. r. poenae & r. praemii (ib. 47. 1. 2 ob. 3), die Vergeltung der Strafe und die des Lohnes oder die bestrafende und die belohnende Vergeltung. 3. r. praemii, → r. poenae. 4. r. proportionalis (th. II. II. 106. 1 ad 2) = die verhältnismäßige Vergeltung (quae pertinet ad iustitiam commutativam, quando attenditur secundum debitum legale, ib.), der Gegensatz zur retributio, quae fit ex solo debito honestatis, quam scilicet aliquis sponte facit, ib.).
wiedererstattend, vergeltend.
- Zu poena retributiva → poena.
Offenbarung: revelatio includit visionem et non e converso; nam aliquando videntur aliqua, quorum intellectus (Verständnis) et significatio est occulta videnti, et tum est visio solum, sicut fuit visio Pharaonis et Nabuchodonosor, . . . sed quando cum visione habetur significatio et intellectus eorum, quae videntur, tum est revelatio, 2 Cor. 12. 1.
- Zu lumen divinae revelationis → lumen; zu via r. → via sub a.
- Arten der revelatio sind: 1. revelatio angelica & r. daemonum (th. II. II. 172. 1 ad 1 & 6 ad 1) = die Offenbarung durch Engel und die durch Teufel. 2. r. daemonum, → r. angelica. 3. r. divina (ib. I. 1. 1 c & 9 ad 2; 89. 3 ad 3; II. II. 2. 6 c) = die göttliche Offenbarung. 4. r. gratiae (ib. I. 12. 13 c & ad 1) = die Offenbarung aus Gnade. 5. r. imaginaria, r. intellectualis & r. sensibilis (Hebr. 1. 1) = die für die Phantasie erkennbare, die übersinnliche und die sinnlich wahrnehmbare Offenbarung. 6. r. intellectualis, → r. imaginaria. 7. r. prophetalis sive prophetica (ib. II. II. 172. 2 a & 3 ad 3) = die Offenbarung mittels eines Propheten. 8. r. sensibilis, → r. imaginaria. 9. r. spiritualium substantiarum (ib. 1 ad 2) = die Offenbarung mittels geistiger Substanzen.
rhetorisch, d. i. zum Redner oder zur Redekunst gehörig.
- Rhetorica sc. pars logicae (1 anal. 1 a) = die Rhetorik: quandoque vero non fit complete fides vel opinio, sed suspicio quaedam, quia non totaliter declinatur ad unam partem contradictionis, licet magis declinetur in hanc, quam in illam. Et ad hoc ordinatur Rhetorica, ib.; vgl. th. II. II. 48. 1 c; per Rhetoricam, quae componit ad persuadendum, 1 Cor. 2. 1.
Hader, Zank, Streit: rixa consistit in exteriori opere, th. II. II. 37. 2 ad 1; rixa videtur esse quoddam privatum bellum, quod inter privatas personas agitur, non ex aliqua publica auctoritate, sed magis ex inordinata voluntate, ib. 41. 1 c; vgl. ib. 42. 1 c; rixae, per quas intelliguntur omnia nocumenta, quae facto proximis inferuntur ex ira, ib. 158. 7 c. Die rixa ist eine filia irae (←) .
- Arten der rixa sind: rixa factorum & r. verborum (Rom. 13. 3) = der tätliche und der Wortstreit.