Thomas von Aquin (Joos van Ghent & Pedro Berruguete, Musée du Louvre, Paris)        
CORPUS THOMISTICUM
 
Ludwig Schütz
Thomas-Lexikon
 
I
 
 
3. Auflage von Enrique Alarcón vorbereitet
Pamplona, Universität von Navarra, 2006




H Inhaltsverzeichnis L


idea



übersinnliche Vorstellung, Vorbild, Begriff, synonym mit exemplar, forma (← sub b), imago (← sub a), ratio (← sub h) und species (← sub e & f.): idea enim Graece, Latine forma dicitur; unde per ideas intelliguntur formae aliarum rerum praeter ipsas res existentes. Forma autem alicuius rei praeter ipsam existens ad duo esse potest, vel ut sit exemplar eius, cuius dicitur forma, vel ut sit principium cognitionis ipsius, secundum quod formae cognoscibilium dicuntur esse in cognoscente, th. I. 15. 1 c; ideas Latine possumus dicere species vel formas, ut verbum ex verbo transferre videamur, verit. 3. 1 c; secundum quod (idea) est principium factionis rerum, exemplar dici potest et ad practicam cognitionem pertinet; secundum autem quod principium cognoscitivum est, proprie dicitur ratio (Begriff) et potest etiam ad scientiam speculativam pertinere, th. I. 15. 3 c; hoc enim significat nomen ideae, ut sit scilicet quaedam forma intellecta ab agente, ad cuius similitudinem exterius opus producere intendit, sicut aedificator in mente sua praeconcipit formam domus, quae est quasi idea domus in materia fiendae, quodl. 4. 1. 1 c; rationes autem rerum, secundum quod sunt in Deo cognoscente, ideae vocantur, th. I. 14 pr.; in divina sapientia sunt rationes omnium rerum, quas supra diximus ideas, id est formas exemplares in mente divina existentes, ib. 44. 3 c; vgl. ib. 76. 3 c; cg. I. 54; II. 83; III. 84; 1 sent. 36. 2. 1 c ­ 3 c; pot. 1. 5 ad 11; verit. 3. 1 c ­ 8 c; 21. 4 c; quodl. 8. 1. 2 c; univ. 1; 1 perih. 2 a; 1 anal. 16 c & 19 f; 2 phys. 5 b; 1 cael. 16 e & 19 f; 1 gener. 3 h; 1 eth. 7 g; 5 eth. 1 g.




idealis, e



vorbildlich, synonym mit exemplaris (←): respectus ideales sunt ut intellecti a Deo, th. I. 28. 4 ad 3.




ideare



ein Vorbild entwerfen, ausdenken: idea dicitur relative ad ideatum, 1 sent. 36. 2. 2 ob. 4; ideam et ideatum non oportet esse similia secundum conformitatem naturae, sed secundum repraesentationem tantum, verit. 3. 5 ad 2; ideatum id est res creata, quodl. 8. 1. 2 a.




ideatio



Entwerfung, Ausdenkung eines Vorbilds: undecimus modus (generationis) est iuxta ideationem, ut arca exterior (fit) ab ea, quae est in mente, th. I. 42. 2 ob. 1.




idem, eadem, idem



derselbe, dieselbe, dasselbe, der Gegensatz zu diversus (←): unum autem in substantia facit idem, nom. 4. 6; vgl. pot. 9. 8 ob. 1; eadem sunt, quorum substantia est una, 5 met. 17 c (ταὐτὰ μὲν γὰρ ὧν μία ἡ οὐσία, Aristoteles: Metaph. IV. 15, 1021. a. 11); vgl. 10 met. 4 d & f; idem etiam et simile et aequale fundantur super unitatem, 3 phys. 1 c; idem enim et diversum non opponuntur ut contradictoria, quorum alterum necesse est verum esse de quolibet ente aut non ente, sed opponuntur ut contraria, quae non verificantur, nisi de ente, 10 met. 4 g; vgl. trin. 1 pr.




identitas



Dieselbigkeit, der Gegensatz zu diversitas (←): ibi possumus identitatem dicere, ubi differentia non invenitur, 4 phys. 23 o; eadem est ratio identitatis et diversitatis, et in specie et in definitione, 7 phys. 8 h; ubi est unitas substantiae, non dicitur esse similitudo vel aequalitas, sed identitas tantum, 10 met. 4 f; vgl. th. I. 40. 1 c; cg. I. 36.




idioma



a) Eigentümlichkeit.

b) Eigentümlichkeit der Sprache, eigentümliche Sprechweise, Sprache: nomina usitata quidem in partibus Galliae, forte ex proprio idiomate alicuius gentis, regim. 3. 22; potuit loqui in idiomate suo, Hebr. prol.; in Graeco idiomate apparet, 5 met. 19 d.




idiota



unwissender, ungebildeter Mensch: idiota, non habens scientiam adquisitam, th. I. 84. 3 ob. 3; idiotae et simplices (einfältige), cg. I. 6; quicumque idiota dicere posset, 1 gener. 3 b; quidam idiotae et irrationales, 4 eth. 4 a.




idololatria



Götzendienst: prima species huius generis est idololatria, quae divinam reverentiam indebite exhibet creaturae, th. II. II. 92. 2 c.




idolum



a) Abbild, Bild: cognitionem fieri per idola et defluxiones, th. I. 84. 6 c; vis imaginativa format sibi aliquod idolum rei absentis, ib. 85. 2 ad 3.

b) Götzenbild: ea, quae ad homines pertinent, idolis exhibent, th. II. II. 81. 7 ad 3; vgl. ib. III. 22. 2 ad 2.




ieiunium



Fasten, Nüchternheit, im allgemeinen Sinne dieser Wörter.




ignorantia



a) Nicht-Wissen, Unkenntnis, Unwissenheit im allgemeinen Sinne des Wortes, synonym mit nescientia, der Gegensatz zu scientia (← sub b): quandoque autem ignorantia accipitur communiter pro omni nescientia, 4 sent. 49. 2. 5 ad 8.

b) Unkenntnis, Unwissenheit im eigentlichen und engern Sinne des Wortes, der Gegensatz zu nescientia und scientia (← sub b): ignorantia proprie accepta privationem sonat . . . sic enim ignorantia est nescientia aliquorum, quae sciri debent vel quae necesse est scire, 4 sent. 49. 2. 5 ad 8; ignorantia est privatio scientiae, quae debet haberi pro tempore illo, th. I. 101. 1 ad 2; ignorantia vero importat (bedeutet) scientiae privationem, dum scilicet alicui deest scientia eorum, quae aptus natus (←) est scire, ib. I. II. 76. 2 c.




illatio



a) Hineintragung: passio est effectus illatioque actionis, 2 sent. 35. 1. 1 ob. 4; vgl. mal. 4. 1 ob. 5.

b) Zufügung: laeditur aliquis . . . per convicii illationem, th. II. II. 61. 3 c.

c) Folgerung: Cuius illationis necessitas ex hoc apparet, 1 anal. 13 a; quantum ad illam illationem, 1 phys. 5 c; vgl. ib. d; 8 phys. 2 b.




illativus, a, um



folgernd.




illegalis, e



ungesetzlich, nichtgesetzlich.




illegitimus, a, um



ungesetzlich, der Gegensatz zu legitimus (←) .




illiberalis, e



a) unfrei, abhängig, synonym mit servilis (← sub a) und servus (←), der Gegensatz zu liber (← sub b) und liberalis (← sub a).

b) unfreigebig, karg, filzig, knickerig, synonym mit avarus (←), der Gegensatz zu liberalis (← sub b) und prodigus (←): illiberalis ab eodem movetur, quod accipiat, quando non oportet et ubi non oportet et plus quam oportet, et similiter de aliis circumstantiis; hoc enim facit propter inordinatum appetitum pecuniae congregandae, th. I. II. 72. 9 c; illiberalis sive avarus, ib. II. II. 119. 3 ad 2; vgl. cg. III. 63; tertio (determinat) de illiberali, 4 eth. 1 f; vgl. ib. 5 a-f.




illiberalitas



Unfreigebigkeit, Kargheit, Filzigkeit, Knickerigkeit, synonym mit avaritia (← sub b), der Gegensatz zu liberalitas und prodigalitas (←): ad illiberalitatem autem pertinet desistere a benefaciendo, th. I. II. 32. 6 ob. 2; vgl. ib. 72. 8 a; illiberalitati, quam nunc avaritiam dicimus, ib. II. II. 119. 1 a; illiberalitas, quae retinet retinenda et non retinenda, cg. III. 131/132; vgl. ib. 9; 4 eth. 1 c-e & 5 a-f.




illicitus, a, um



unerlaubt, der Gegensatz zu licitus (←): dupliciter enim aliquid dicitur illicitum, uno modo secundum genus operis, sicut homicidium vel furtum, alio modo ex eo, quod ordinatur ad malum finem, sicut cum aliquis dat eleemosynam propter inanem gloriam, th. II. II. 96. 1 ob. 1.




illuminativus, a, um



erleuchtend.




imaginabilis, e



sinnlich vorstellbar.




imaginare



einbilden, sinnlich vorstellen.




imaginarie



auf sinnlich vorstellbare Weise: ad videndum imaginarie similitudinem caeli, verit. 13. 5 c.




imaginarius, a, um



zur sinnlichen Vorstellung gehörig, sinnlich vorstellend, sinnlich vorstellbar.




imaginatio



a) Einbildung, Vorstellung, synonym mit phantasia, phantasma (← sub b) und theorema (← sub a): ipsa imaginatio vocis verbum dicitur, th. I. 34. 1 c; imaginatio formae sine aestimatione convenientis vel nocivi non movet appetitum sensitivum, ib. I. II. 9. 1 ad 2; facit homini imaginationem propriae sapientiae et excellentiae, ib. 32. 6 ad 3; vgl. cg. I. 72; II. 65; III. 2 & 104; 2 cael. 14 h.

b) Einbildungskraft, Vorstellungskraft, die übersinnliche wie die sinnliche, synonym mit phantasia (← sub c). Die sinnliche Einbildungskraft ist gemeint, wenn es heißt: imaginatio ex praeconceptis speciebus (Bildern) montis et auri format speciem montis aurei, th. I. 12. 9 ad 2; imaginatio est potentia sensitivae partis (sc. animae), ib. 77. 8 ob. 6; est enim phantasia sive imaginatio quasi thesaurus quidam formarum per sensum acceptarum, ib. 78. 4 c; imaginatio una est virtus omnium sensibilium cognoscitiva, quae tamen sensus percipit per diversas virtutes, 2 cael. 13 a; vgl. th. III. 30. 3 ad 2; cg. I. 63 & 65; II. 73 & 74; 4 sent. 44. 3. 3. 2 ob. 1; verit. 15. 2 ad 7; 3 phys. 13 d. Von der übersinnlichen Einbildungskraft d. i. von der Vernunft ist aber die Rede, wenn gesagt wird: memoria, prout est pars imaginationis ad intellectivam partem (sc. animae) pertinens, 4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 4.




imaginativus, a, um



sinnlich vorstellend: homo sit bene memorativus (←) vel cogitativus (←) vel imaginativus, th. I. II. 50. 3 ad 3.




imago



a) Abbild, Nachbild, Bild: imago ab imitando dicitur, th. I. 35. 1 ob. 3; ratio imaginis consistit in imitatione, unde et nomen sumitur; dicitur enim imago quasi imitago, 1 sent. 28. 2. 1 c; imago dicit (besagt) expressam repraesentationem, ib. 3. 4. 4 c; imago est eius rei, ad quam imaginatur, species indifferens (→ species sub f), ib. 28. 2. 1 ob. 1 & c; vgl. ib. 31 exp.; th. I. 35. 1 ob. 2; 93. 1 ob. 3 & ad 3; de ratione imaginis est similitudo. Non tamen quaecumque similitudo sufficit ad rationem imaginis, sed similitudo, quae est in specie (= Art) rei vel saltem in aliquo signo speciei. Signum autem speciei in rebus corporeis maxime videtur esse figura; videmus enim, quod diversorum animalium secundum speciem sunt diversae figurae, non autem diversi colores, unde si depingatur color alicuius rei in pariete, non dicitur esse imago, nisi depingatur figura. Sed neque ipsa similitudo speciei sufficit vel figurae, sed requiritur ad rationem imaginis origo . . . Ad hoc ergo, quod vere aliquid sit imago, requiritur, quod ex alio procedat simile ei in specie vel saltem in signo speciei, th. I. 35. 1 c; imago, quae est expressa rei repraesentatio, secundum figuram potissime attendatur magis, quam secundum colorem vel aliquid aliud, 7 phys. 5 d; vgl. th. I. 93. 1 c ­ 9 c; cg. III. 19; IV. 11; 1 sent. 3. exp. 2; Col. 1. 4.

b) Götzenbild, Schnitzbild: praecepit fieri imaginem Seraphim, th. I. II. 100. 4 c; fuerunt sculptae imagines Cherubim, ib. 102. 4 ob. 6; vgl. ib. II. II. 94. 1 c; cg. III. 120.

c) Vorbild, synonym mit exemplar, forma (← sub b), idea (←) und species (← sub e): illud autem, ad cuius similitudinem aliquid procedit, proprie dicitur exemplar, improprie vero imago, th. I. 35. 1 ad 1; vgl. ib. 93. 5 ad 4.




immaterialis, e



unstofflich, d. i. nicht von stofflicher Natur seiend, nicht zum Stoffe gehörig, mit keinem Stoffe verbunden, in keinem Stoffe existierend, der Gegensatz zu materialis (←): oportet enim esse diversum gradum huiusmodi esse immaterialis. Unus enim gradus est, secundum quod in anima sunt res sine propriis materiis, sed tamen secundum singularitatem et condiciones individuales, quae consequuntur materiam, et iste est gradus sensus, qui est susceptivus specierum individualium sine materia, sed tamen in organo corporali; altior autem et perfectissimus immaterialitatis gradus est intellectus, qui recipit species omnino a materia et condicionibus materiae abstractas et absque organo corporali, qu. anim. 13 c; vgl. verit. 23. 1 c; intellectus enim divinus immaterialior est, quam intellectus humanus, th. I. 14. 11 ob. 1; vgl. ib. 50. 2 c; substantiae intelligentes immateriales sunt sicut et incorporeae, cg. II. 50; quanto autem aliquid est immaterialius, tanto est nobilius, ib. 62; si aliquid est incorporeum, oportet esse immateriale, 2 sent. 3. 1. 1 c; vgl. ib. 17. 2. 1 ad 1; substantiae enim incorporeae immateriales sunt, 1 gener. 13 c.




immaterialitas



Stofflosigkeit, Freisein von Materie (vgl. immaterialis), synonym mit spiritualitas (← sub a), der Gegensatz zu materialitas (←): immaterialitas alicuius rei est ratio, quod sit cognoscitiva, et secundum modum immaterialitatis est modus cognitionis, th. I. 14. 1 c; vgl. ib. 79. 2 ob. 1; 105. 3 c; cg. I. 36; II. 77; secundum gradum immaterialitatis est gradus cognitionis, verit. 23. 1 c; (virtus sensitiva) quandam immaterialitatem habet, inquantum est susceptiva specierum (Bilder) sensibilium sine materia, sensu 2 b.




immaterialiter



auf unstoffliche Weise (vgl. immaterialis), der Gegensatz zu materialiter (← sub b).




immediate



auf unmittelbare Weise, ohne Dazwischenkunft eines andern, synonym mit directe (← sub b), der Gegensatz zu mediate (←) oder mediante aliquo (th. I. 90. 3 ob. 1; I. II. 46. 4 ad 1; cg. III. 17): negativae propositiones in eis sunt immediate, cg. I. 71; illud in esse producitur vel mediate, vel immediate, ib. 96; vgl. ib. II. 22.




immediatio



Unvermitteltheit, Unmittelbarkeit: quod habent de immediatione circa determinatum subiectum, 1 anal. 5 d.




immediatus, a, um



nicht durch etwas Anders vermittelt, nicht abgeleitet, unmittelbar, der Gegensatz zu mediatus (←): quanto suppositum est prius in agendo, tanto virtus eius est immediatior effectui, th. I. 36. 3 ad 4; impossibile est, quod duae causae completae sint immediatae unius et eiusdem rei, ib. 52. 3 c; perfectissima et tamen materiae immediata, ib. 76. 4 ad 3; quod causam non habet, primum et immediatum est, cg. II. 15; in principiis demonstrationum, quorum primum est immediatum, ib. III. 70; vgl. 1 perih. 2 a; 1 anal. 4 n.




immobilis, e



unbeweglich, der Gegensatz zu mobilis (←): Primo enim dicitur immobile illud, quod nullo modo est aptum natum (←) moveri, ut Deus, sicut dicitur invisibile, quod non est natum videri, ut sonus. Secundo modo dicitur immobile, quod difficile est moveri. Et hoc dupliciter, vel quia, postquam incepit moveri, tarde et cum magna difficultate movetur, sicut si quis dicat claudum immobilem; vel quia difficile est, quod incipiat moveri, et per multum tempus oportet ad hoc laborare, sicut si dicamus, quod aliquis mons vel aliquod magnum saxum est immobile. Tertio modo dicitur aliquid immobile, quod natum est moveri et potest de facili moveri, non tamen movetur, quando natum est moveri et ubi natum est moveri et eo modo, quo natum est moveri, 5 phys. 4 g; eorum (sc. immobilium) consideratio . . . pertinet ad aliam priorem philosophiam, quae est metaphysica, 3 cael. 2 b.




immortalis, e



unsterblich im engern und weitern Sinne des Wortes: quodammodo immortalis, inquantum poterat non mori, 2 sent. 19. 1. 2 c; vgl. ib. 5 ob. 6; est immortalis, quia vita illa non terminatur morte, 1 cael. 21 f; omne enim, quod est immortale aut incorruptibile, divinum appellabant, 3 phys. 6 g; vgl. 2 cael. 1 b & 4 c.




immortalitas



Unsterblichkeit im engern und weitern Sinne des Wortes: immortalitas dicit potentiam quandam ad semper vivendum et non moriendum, 2 sent. 19. 1. 5 c; vgl. ib. 2 ad 5 & 4 ad 5; ut immortalitas referatur ad perpetuitatem vitae, sempiternitas autem ad perpetuitatem essendi, 2 cael. 1 a; immortalitas signat vitam indeficientem, ib. 4 c; vgl. cg. II. 79; qu. anim. 14 ob. 1.




immunditia



Unreinheit, Unreinigkeit, synonym mit impuritas (← sub a), der Gegensatz zu munditia (←) .




immutatio



a) Nichtveränderung, Unverändertheit: potest vocari immutatio id est non mutatio, 5 phys. 9 g; de contrarietate immutationis ad mutationem, ib. k; corruptio recedit ab immutatione vel quiete, quae est in esse, ib.

b) Veränderung d. i. Übergang von einem Sein zu einem andern Sein, synonym mit conversio (← sub b), mutatio (←) und transmutatio (← sub a): fit aliqua immutatio in substantia corporali, cg. III. 99; vgl. ib. 154.




immutativus, a, um



verändernd.




impalpabilis, e



untastbar, unbetastbar, der Gegensatz zu palpabilis (←) .




impassibilis, e



leidensunfähig, synonym mit insensibilis (← sub c), der Gegensatz zu passibilis (←) .




impassibilitas



a) Leidensunfähigkeit, der Gegensatz zu passibilitas (← sub a): propter caelestis corporis impassibilitatem, th. I. 91. 1 ad 2; vgl. ib. II. II. 18. 2 ad 1; mutatus est in impassibilitatem et immortalitatem carnis, cg. IV. 55; vgl. ib. 86; dissimilitudo impassibilitatis sensitivi et intellectivi, 3 anim. 7 f.

b) Affektlosigkeit, synonym mit insensibilitas (← sub b): impassibilitas dupliciter dicitur, uno modo, secundum quod privat affectiones, quae accidunt contra rationem et mentem perturbant, alio modo, secundum quod excludit omnem affectum, verit. 26. 8 ad 4.




impediens



hindernd, verhindernd.




impeditus, a, um



gehindert, verhindert.




imperare



a) befehlen im eigentlichen und engern Sinne des Wortes (vgl. imperativus sub b), in Bezug auf die Tätigkeit eines Vermögens der Gegensatz zu elicere (←): imperare est actus rationis praesupposito tamen actu voluntatis, th. I. II. 17. 1 c; imperare autem est quidem essentialiter actus rationis, imperans enim ordinat eum, cui imperat, ad aliquid agendum intimando vel denuntiando; sic autem ordinare per modum cuiusdam intimationis est rationis. Sed ratio potest aliquid intimare vel denuntiare dupliciter. Uno modo absolute; quae quidem intimatio exprimitur per verbum indicativi modi, sicut si aliquis alicui dicat hoc est tibi faciendum. Aliquando autem ratio intimat aliquid alicui movendo ipsum ad hoc, et talis intimatio exprimitur per verbum imperativi modi, puta (z. B.) cum alicui dicitur fac hoc. Primum autem movens in viribus animae ad exercitium actus est voluntas . . . Cum ergo secundum movens non moveat nisi in virtute primi moventis, sequitur, quod hoc ipsum, quod ratio movet imperando, sit ei ex virtute voluntatis. Unde relinquitur, quod imperare sit actus rationis, praesupposito actu voluntatis, in cuius virtute ratio movet per imperium ad exercitium actus, ib.; imperare nihil aliud est, quam ordinare aliquem ad aliquid agendum cum quadam intimativa motione, ib. 2 c; vgl. 4 sent. 15. 4. 1. 1 ad 3.

b) befehlen im weitern Sinne des Wortes (per quandam interpretationem et aequivalentiam, 4 sent. 15. 4. 1. 1 ad 3; vgl. imperativus sub b): virtutes appetitivae non sunt imperantes libere, th. I. II. 11. 2 c.




imperative



befehlsweise, im Sinne des Befehls (→ imperare sub a), der Gegensatz zu permissive (←) und in Bezug auf die Tätigkeit eines Vermögens zu elicitive (←): tenetur non solum permissive, ut primo, sed imperative, Eph. 4. 8; bene consiliari imperative, th. II. II. 51. 2 ad 1; sed imperative a caritate, 4 sent. 15. 1. 1. 2 ad 1.




imperativus, a, um



a) befehlend im eigentlichen Sinne des Wortes (vgl. imperare sub a).

b) befehlend im weitern Sinne des Wortes (vgl. imperare sub b): in brutis autem animalibus virtus appetitiva non est proprie imperativa, nisi imperativum sumatur large pro motivo, th. I. II. 17. 2 ad 1.




imperfecte



auf unvollkommene Weise, in unvollkommenem Sinne, der Gegensatz zu perfecte (←) .




imperfectio



Unvollkommenheit, der Gegensatz zu perfectio (← sub b): ratio mali in imperfectione consistit, cg. I. 39.




imperfectus, a, um



unfertig, unvollendet, unvollkommen, synonym mit incompletus (←), der Gegensatz zu completus und perfectus (← sub a): omnia imperfecta sumuntur (werden hergeleitet) a perfectis, th. I. 33. 3 c; imperfectum erit, secundum quod est deficiens ab actu, cg. I. 39; unumquodque imperfectum est, secundum quod est in potentia cum privatione actus, ib. 28; omne, quod est imperfectum, derivatur ab aliquo perfecto, ib. 44; vgl. ib. II. 15.




imperialis, e



kaiserlich.




imperium



a) Befehl im engern und eigentlichen Sinne des Wortes (vgl. imperare sub a): imperium nihil aliud est, quam actus rationis ordinantis cum quadam motione aliquid ad agendum, th. I. II. 17. 5 c; vgl. 1. 21. 2 ad 1; 43. 1 c; 81. 3 ad 2; 3 sent. 13. 1. 1 ad 4; 5 met. 1 a.

b) Befehl im weitern Sinne des Wortes (vgl. imperare und imperativus sub b): potentiae sensitivae per suum imperium movent organa, quae exequuntur motum, th. I. 18. 3 c.

c) Oberbefehl, kaiserliche Gewalt: Constantinus cessit imperium vicario Christi, regim. 3. 17; vgl. ib. 20.

d) Kaiserreich, Reich.




impetuosus, a, um



ungestüm.




impetus



Anlauf, Ungestüm, ungestümer Trieb: aliter invenitur impetus ad opus in brutis animalibus et aliter in hominibus. Homines enim faciunt impetum ad opus per ordinationem rationis, unde habet in eis impetus rationem imperii. In brutis autem fit impetus ad opus per instinctum naturae, quia scilicet appetitus eorum statim apprehenso convenienti vel inconvenienti naturaliter movetur ad prosecutionem vel fugam. Unde ordinantur ab alio ad agendum, non autem ipsa seipsa ordinant ad actionem. Et ideo in eis est impetus, sed non imperium, th. I. II. 17. 2 ad 3; vgl. ib. II. II. 156. 1 ad 2; cg. I. 89; III. 2.




implicite



eingefaltetermaßen, eingewickelterweise, der Gegensatz zu explicite (←): quando aliqua multa virtute (der Kraft oder Möglichkeit nach) continentur in aliquo uno, dicuntur esse in illo implicite, verit. 14. 11 c; quod implicite continebatur in primo symbolo, th. I. 36. 2 ad 2; quaedam in aliis implicite contineantur, ib. II. II. 1. 7 c; implicite sive in potentia, pot. 8. 4 ad 3.




implicitus, a, um



eingefaltet, eingewickelt, der Gegensatz zu explicitus (←): implicitum proprie dicitur esse illud, in quo quasi in uno multa continentur, verit. 14. 11 c; qui malitiam non habet implicitam, 4 sent. 15. 1. 1. 1 c; formam et rationem virtutis implicitam habet, ib.




impoenitentia



Unbußfertigkeit, d. i. sowohl das faktische Beharren in der Sünde, als auch der Vorsatz, in derselben zu beharren: ponitur impoenitentia non quidem eo modo, quo dicit permanentiam in peccato usque ad mortem, sicut supra impoenitentia accipiebatur (sic enim non esset speciale peccatum, sed quaedam peccati circumstantia), sed accipitur impoenitentia, secundum quod importat (einschließt) propositum non poenitendi, th. II. II. 14. 2 c; vgl. ib. 1 c; 2 sent. 43. 1. 4 c. Die impoenitentia im letztern Sinne des Wortes wird auch impoenitentia finalis (th. III. 86. 1 ad 3; 2 sent. 43 exp.; mal. 7. 10 ob. 3 & 4) = Unbußfertigkeit bis ans Ende genannt und ist eine von den Sünden gegen den h. Geist; vgl. peccatum in Spiritum sanctum unter peccatum sub b.




importare



a) hineintragen, hineinbringen: secundum quod important circa Deum habitudinem causae, th. I. 5. 2 ad 1; non importatur in creatura potentia ad non esse, ib. 75. 6 ad 2.

b) in sich tragen, in sich begreifen, einschließen, ausdrücken, bedeuten: pulchrum importat rationem (Beziehung) causae formalis, th. I. 5. 4 ob. 1; bonum rationem finis importat, ib. c; vivere et esse non important actum transeuntem in exterius obiectum, ib. 8. 4 ad 6; vgl. ib. 19. 9 ad 1; 37. 2 ad 2; 39. 8 c; cg. I. 30 & 90; II. 10; III. 9; qui importantur per huiusmodi nomina, 1 sent. 2. 1. 3 c.




impossibilis, e



unmöglich, d. i. dasjenige, was nicht ist und nicht sein kann, der Gegensatz zu necessarius (← sub a & b) und possibilis (← sub a): impossibilia sunt, quae non possunt esse, cg. I. 84; impossibile dicimus, quod necesse est non esse, pot. 1. 3 c; impossibile autem, quod est determinatum solum ad non esse, 1 perih. 14 f; vgl. ib. 13 e; multipliciter dicitur aliquid impossibile, scilicet quod omnino non contingit esse, et quod non de facili potest esse, 6 phys. 13 c; vgl. 7 phys. 2 d; 1 cael. 24 c; possibile et impossibile dicitur non solum propter potentiam vel impotentiam rei, sed et propter veritatem et falsitatem compositionis vel divisionis in propositionibus, unde impossibile dicitur, cuius contrarium est verum de necessitate, 5 met. 14 l.




impossibilitas



Unmöglichkeit, synonym mit impotentia und impotentialitas (←), der Gegensatz zu possibilitas (←), potentia (← sub d), potentialitas (←) und potestas (← sub d).




impotentia



Unvermögen im eigentlichen und uneigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit impossibilitas und impotentialitas (←), der Gegensatz zu possibilitas, potentia, potentialitas (←) und potestas (← sub d): impotentia est privatio potentiae. Ad rationem autem privationis duo requiruntur. Quorum primum est remotio habitus oppositi. Id autem, quod opponitur impotentiae, est potentia; unde cum potentia sit quoddam principium, impotentia erit sublatio quaedam talis principii, qualis dicta est esse potentia. Secundum, quod requiritur, est, quod privatio proprie dicta sit circa determinatum subiectum et determinatum tempus. Improprie autem sumitur absque determinatione subiecti et temporis; non enim caecum proprie dicitur, nisi quod est aptum natum (←) habere visum et quando est natum habere visum. Impotentia autem sic dicta dicit (besagt) remotionem (Verneinung) potentiae aut omnino id est universaliter, ut scilicet omnis remotio potentiae impotentia dicatur, sive sit aptum natum habere, sive non, aut dicitur remotio in eo, quod est aptum natum habere quandocumque, aut solum tum, quando aptum natum est habere. Non enim similiter accipitur impotentia, cum dicimus, puerum non posse generare, et cum virum et eunuchum simul. Puer enim dicitur impotens generare, quia subiectum est aptum ad generandum, non tamen pro illo tempore. Vir autem eunuchus dicitur impotens ad generandum, quia pro illo tempore esset quidem aptus, non tamen potest, quia caret principiis activis generationis; unde hic magis salvatur ratio privationis. Mulus autem vel lapis dicitur impotens ad generandum, quia non potest nec etiam habet aptitudinem in subiecto existente, 5 met. 14 i; omnis autem impotentia et defectus est praeter naturam, 2 cael. 9 a; vgl. ib. b; th. I. 41. 6 ad 2 & 3; 66. 1 ad 1 s. c.; 103. 3 ob. 2; II. II. 62. 8 ad 2; 2 cael. 16 b; somno 2 c; 5 met. 14 i-o; 10 met. 12 a. Die impotentia gehört zur zweiten Art der qualitas (← sub a).




impotentialitas



Unmöglichkeit, synonym mit impossibilitas und impotentia (←), der Gegensatz zu possibilitas (←), potentia (← sub d), potentialitas (←) und potestas (← sub d): talis necessitas impotentialitatem non inducit, cg. II. 36.




improbabilitas



Unwahrscheinlichkeit, der Gegensatz zu probabilitas (←): animam esse de substantia Dei, manifestam improbabilitatem continet, th. I. 90. 1 c.




improcessibilis, e



nicht hervorgehbar: etiam proprium eius debet poni, quod sit improcessibilis, th. I. 33. 4 ob. 5.




imprudentia



Unklugheit, das Gegenteil von prudentia (← sub a): imprudentia dupliciter accipi potest, uno modo privative, alio modo contrarie, negative autem non proprie dicitur, ita scilicet, quod proprie importet (bedeutet) solam carentiam prudentiae, . . . Privative (im Sinne eines Mangels) quidem imprudentia dicitur, inquantum aliquis caret prudentia, quam quis natus (←) est et debet habere . . . Contrarie (im Sinne eines Gegensatzes) vero accipitur imprudentia, secundum quod ratio contrario modo movetur vel agit prudentiae, puta (z. B.) si recta ratio (← sub f) prudentiae agit consiliando, imprudens consilium spernit, th. II. II. 53. 1 c; vgl. 3 anim. 4 g. Zur imprudentia gehören vier Hauptarten, nämlich: inconsideratio (←), inconstantia (←), negligentia (Nachlässigkeit) und praecipitatio (←) .




impudicitia



Unschamhaftigkeit, der Gegensatz zu pudicitia (←): impudicitia pertinet ad quosdam actus circumstantes actum venereum, sicut sunt oscula, tactus et alia huiusmodi, th. II. II. 154. 1 ad 6. Die impudicitia gehört zu den opera carnis; vgl. caro sub b.




impuritas



a) Unreinheit im eigentlichen Sinne, d. i. das Nicht-frei-Sein von einer Makel, synonym mit immunditia (←), der Gegensatz zu munditia (←) und puritas (← sub a): impuritas uniuscuiusque rei consistit in hoc, quod rebus vilioribus immiscetur, th. II. II. 7. 2 c; vgl. ib. 81. 8 c.

b) Unreinheit im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. das Nicht-frei-Sein von einer Beimischung: ostendit differentiam delectationum secundum puritatem et impuritatem, 10 eth. 8 c.




inaequalis, e



ungleich groß, ungleichmäßig, ungleich, der Gegensatz zu aequalis (← sub a & b): non igitur inaequalia praeparat Deus hominibus, th. I. 23. 5 ob. 3.




inaequalitas



a) ungleiche Größe, Ungleichheit im Sinne der körperlichen Größe, der Gegensatz zu aequalitas (← sub a): ad mutationem secundum quantitatem sequitur aequalitas vel inaequalitas, 5 phys. 3 c; de inaequalitate corporis Christi ad locum panis, cg. IV. 64.

b) ungleiche Größe, Ungleichheit im übertragenen Sinne des Wortes Größe, ebenfalls der Gegensatz zu aequalitas (← sub b): inaequalitas secundum merita vel demerita propriorum actuum, th. I. 23. 5 ob. 3; tolleretur multitudo a rebus, inaequalitate bonitatis sublata, cg. III. 71; per inaequalitatem iustitiae, ib. 110.




inalterabiliter



unveränderbarerweise: inalterabiliter naturae esse unitae, unio. 1 ad 3.




inanimatus, a, um



a) unbeseelt, leblos, der Gegensatz zu animalis und animatus (← sub a): sicut lapides et alia inanimata, 1 cael. 1 a.

b) nicht sensitiv, nicht sinnlich erkennend, der Gegensatz zu animalis, animatus und sensitivus (← sub b): quaedam autem (partes) inanimatae id est non sensitivae, ut pili et ossa, 7 phys. 4 b.




inanis, e



a) leer, ledig, synonym mit vacuus (← sub a), der Gegensatz zu plenus: dicitur terra inanis et vacua, th. I. 66. 1 ad 1; composita ex firmo et inani id est ex pleno et vacuo, 1 phys. 10 a; vgl. pot. 4. 2 ad 31.

b) eitel, vergeblich, synonym mit frustra (←), vacuus (← sub b) und vanus (← sub c), der Gegensatz zu efficax: inane enim dicitur, quod est suo fine privatum, pot. 4. 2 ad 31.




inchoatio



a) Anfang, Keim: forma substantialis recipitur imperfecte secundum inchoationem quandam, th. I. 67. 3 ad 1; inchoatio alicuius ordinatur ad consummationem ipsius, ib. I. II. 1. 6 c; vgl. ib. 51. 1 c; ante totius creaturae inchoationem, cg. II. 35; quae pertinent ad inchoationem doctrinae christianae, Hebr. 6. 1.

b) Anfangsgrund, Ursprung, Prinzip, Ursache, die ἀρχή des Aristoteles (vgl. de divin. per somnum c. 2, 463. b. 28), synonym mit principium (←) und causa (← sub b): dissoluta sunt propter alias digniores inchoationes, cg. III. 86; vgl. divin. 1 q.




incommensurabilis, e



mit etwas Anderm kein gemeinsames Maß habend.




incommunicabilis, e



nicht mitteilbar, der Gegensatz zu communicabilis (←): commune opponitur incommunicabili, th. I. 30. 4 ob. 2.




incommunicabilitas



Nichtmitteilbarkeit, der Gegensatz zu communicabilitas (←): secundum quod importat (bedeutet) incommunicabilitatem, th. I. 29. 3 ad 4.




incommunicabiliter



nichtmitteilbarerweise.




incompactus, a, um



nicht gehörig zusammengefügt, nicht ganz zutreffend: appellatur autem incompactum illud, quod non est debito modo ordinatum nec est competens, 1 sent. 4. 2. 1 ob. 2.




incompletus, a, um



unvollendet, unfertig, unvollständig, synonym mit imperfectus (←), der Gegensatz zu completus und perfectus (← sub a).




incomplexe



nichtzusammengefasster-, nichtzusammengesetzterweise, synonym mit divise, divisim und divisive, der Gegensatz zu complexe, composite und coniunctim (←) .




incomplexus, a, um



nicht ineinander geschlungen, nicht mit einem andern verbunden, nicht zusammengesetzt, synonym mit simplex (← sub a), der Gegensatz zu complexus (←) .




incompossibilis, e



nicht zugleich mit etwas möglich, nicht mit etwas verträglich oder vereinbar, synonym mit incontingens (←), der Gegensatz zu compossibilis (←): incompossibile est huic positioni, th. I. II. 10. 4 ad 3; ad actum illicitum et incompossibilem cum illo, ib. II. II. 79. 3 ad 3; si contraria praeciperent vel incompossibilia, 4 sent. 17. 3. 3. 5 ob. 3; vgl. verit. 6. 4 ad 4; conclusiones falsas esse contrarias ad invicem et incompossibiles sibi, 1 anal. 43 c; illud, quod est incompossibile ei, quod est contingenter, nihil prohibet simpliciter possibile esse, 1 cael. 29 b.




inconsideratio



Unüberlegtheit, Unbedachtsamkeit: defectus recti iudicii ad vitium inconsiderationis pertinet, prout scilicet aliquis in recte iudicando deficit ex hoc, quod contemnit vel negligit attendere ea, ex quibus rectum iudicium procedit, th. II. II. 53. 4 c; vgl. ib. 2 c. Die inconsideratio ist eine von den Hauptarten der imprudentia (←) und eine filia der luxuria (←) .




inconstantia



Unbeständigkeit, Wankelmütigkeit: inconstantia importat (bedeutet) recessum quendam a bono proposito definito, th. II. II. 53. 5 c; vgl. ib. 2 c. Die inconstantia ist eine von den Hauptarten der imprudentia (←) und eine filia der luxuria (←) .




incontinens



sich nicht zusammenhaltend, sich nicht beherrschend, sich nicht enthaltend, unenthaltsam, der Gegensatz zu continens (← sub c): per easdem passiones incontinens inducitur ad eas sequendum per electionem, cg. III. 85; vgl. 7 eth. 1 i, 3 c-o & 4 a-l.




incontinentia



Nichtenthaltung, Unenthaltsamkeit, der Gegensatz zu continentia (← sub c & d): incontinentia, quae scilicet est, quando aliquis rectam aestimationem habet de eo, quod est faciendum vel vitandum, sed propter passionem appetitus in contrarium trahit, 7 eth. 1 a; vgl. ib. i ­ 9 o; th. II. II. qu. 156.




incontingens



nicht zugleich mit einem andern verträglich, synonym mit incompossibilis (←): oportet tamen omne, quod fit, ex incontingenti fieri, . . . id est quod non contingit simul esse, 3 sent. 3. 5. 3 ad 3; id autem, ex quo aliquid fit, debet esse incontingens ei, quod fit, . . . quod non contingat simul esse, pot. 3. 1 ad 15; vgl. ib. 2 c; vgl. 1 phys. 10 b.




inconvertibiliter



unumwandelbarer-, unwandelbarerweise: dicuntur inconvertibiliter et inalterabiliter naturae esse unitae, unio. 1 ad 3.




incorporalis, e



unkörperlich, nicht körperhaft, synonym mit incorporeus (←) und spiritualis (← sub a), der Gegensatz zu corporalis und corporeus (←) .




incorporeitas



Unkörperlichkeit, synonym mit spiritualitas (← sub a), der Gegensatz zu corporeitas (←): tum etiam ratione incorporeitatis, 2 sent. 3. 1. 1 c.




incorporeus, a, um



unkörperlich, nicht körperhaft, synonym mit incorporalis (←) und spiritualis (← sub a), der Gegensatz zu corporalis und corporeus (←): ponere aliquas creaturas incorporeas, th. I. 50. 1 c; quae enim non visu, sed intellectu conspiciuntur, incorporea sunt, cg. I. 20; si aliquid est incorporeum, oportet esse immateriale, 2 sent. 3. 1. 1 c; corporeum enim et incorporeum sunt differentiae entis completi, verit. 27. 4 ad 5; quod enim est incorporeum, potest quidem tangere corpus sua virtute movendo ipsum, non autem contingitur a corpore, 8 phys. 11 c; substantiae enim incorporeae immateriales sunt, 1 gener. 13 c.




incorruptibilis, e



unzerstörbar, unvergänglich im eigentlichen und allgemeinen Sinne des Wortes (vgl. corrumpere), der Gegensatz zu corruptibilis (←): corpora caelestia, quia non habent materiam contrarietati subiectam, incorruptibilia sunt, th. I. 75. 6 c; incorruptibilia enim sunt, cum contrarium non habeant, cg. II. 33; vgl. qu. anim. 14 c; incorruptibilis, tanquam nunquam desinens esse, 1 cael. 19 a; ponit enim tres modos (incorruptibilis). Quorum primus est secundum negationem determinati modi desitionis, secundum scilicet quod incorruptibile dicitur, quod quidem potest desinere sic, quod quandoque sit ens et postmodum non ens, sed hoc sine corruptione; sicut tactus et motus, qui, cum primo sint, posterius non sunt, sed hoc est sine corruptione eorum, quia eorum non est corruptio, sicut nec generatio . . . Secundo modo dicitur aliquid incorruptibile secundum negationem desitionis in communi, et sic dicit, quod illud, quod nunc est ens et est impossibile quod postea non sit vel quandoque non sit futurum, dicitur incorruptibile. Et hic modus incorruptibilitatis non competit alicui rei, quae possit desinere esse per corruptionem . . . Et ideo illud maxime proprie dicitur incorruptibile, quod quidem est ens, sed impossibile est illud corrumpi hoc modo, ut, cum modo sit ens, posterius non sit ens aut contingat non esse, et quamvis nondum sit corruptum, tamen contingat postremo illud non esse; illud enim, quod non hoc modo se habet, dicitur proprie incorruptibile. Tertio modo dicitur aliquid incorruptibile, quod non de facili corrumpitur, quod etiam respondet tertio modo corruptibilis, sicut et secundus secundo et primus primo, ib. 24 f; propriissime dicitur aliquid esse incorruptibile, quod non solum non potest corrumpi, sed nec etiam quocumque modo aliquando esse et postea non esse, ib. 25 b; vgl. ib. 27 f; omne enim, quod est immortale aut incorruptibile, divinum appellabant, 3 phys. 6 g.




incorruptibilitas



Unzerstörbarkeit, Unvergänglichkeit (vgl. incorruptibilis), der Gegensatz zu corruptibilitas (←): huius incorruptibilitatis signum accipi potest, th. I. 50. 5 c; vgl. ib. I. II. 85. 6 c; cg. II. 83; IV. 81; 1 cael. 24 f.




incorruptio



a) Nichtzerstörung, Unzerstörbarkeit, Unvergänglichkeit, der Gegensatz zu corruptio (← sub a & b): naturalior est homini incorruptio, quam aliis rebus corruptibilibus, th. I. II. 85. 6 c; quae corpori incorruptionem dedit, cg. IV. 81; caelum autem incorruptioni divinae, 1 cael. 7 c; caro Christi floruit flore honestatis et incorruptionis, Ps. 27 g.

b) Unverdorbenheit, Unversehrtheit: non esset difficile, perpetuam incorruptionis moderationem habere, th. II. II. 152. 1 ad 1.




increatus, a, um



unerschaffen, ungeschaffen, der Gegensatz zu creatus (→ creare sub a).




incredulitas



Unglaube, synonym mit infidelitas (← sub a), der Gegensatz zu credulitas (← sub a) und fides (← sub b).




indebitus, a, um



nicht sein sollend, ungehörig, der Gegensatz zu debitus (← sub a).




indeficienter



a) unablässiger-, unaufhörlicherweise: quorum est indeficienter recta aestimatio finis, 2 sent. 7. 1. 1 ad 1; actio Dei earum factoris indeficienter permaneat, pot. 5. 1 ad 6; indeficienter est ordo in omnibus, 12 met. 12 c.

b) fehlerloserweise, synonym mit perfecte (←), der Gegensatz zu defective und deficienter (←): cum igitur secundum agens manet sub ordine primi agentis, indeficienter agit, cg. III. 10.




indeficientia



Unablässigkeit, Unaufhörlichkeit, der Gegensatz zu deficientia (← sub a): ad designandam ergo immutabilitatem et indeficientiam aeternitatis, th. I. 10. 1 ad 6; non habet motus indeficientiam ex seipso, cg. I. 27.




indefinitus, a, um



unabgegrenzt, unendlich, unbestimmt, synonym mit indeterminatus, infinitus und interminatus (←), der Gegensatz zu determinatus (← sub a), finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a).




indeterminate



auf unabgegrenzte, unbestimmte Weise, der Gegensatz zu determinate und distincte (←): sive (petitio proponatur) indeterminate, th. II. II. 83. 17 c.




indeterminatio



Unbegrenztheit, Unbestimmtheit, der Gegensatz zu determinatio (← sub a): sub quadam indeterminatione singulare designat, 1 perih. 10 c.




indeterminatus, a, um



unabgegrenzt, unbestimmt, synonym mit indefinitus, infinitus und interminatus (←), der Gegensatz zu determinatus (← sub a), finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a): quoddam indeterminatum, id est incompletum et imperfectum, quasi non habens determinatam naturam, 3 phys. 3 d; vgl. 9 eth. 11 d; 10 eth. 3 c.




indevotio



Unandacht, Mangel an Andacht, der Gegensatz zu devotio (←): secundum hoc indevotio est peccatum, mal. 11. 1 ad 7; quae quidem indevotio quandoque est peccatum veniale . . . quaedam vero indevotio est peccatum mortale, 1 Cor. 11. 7.




indicativus, a, um



ansagend, anzeigend: praeceptum enim est indicativum divinae voluntatis, 1 sent. 47. 1. 4 ob. 1.




indifferens



a) sich nicht unterscheidend, nicht verschieden, synonym mit indistinctus (←), der Gegensatz zu distinctus (→ distinguere): cum sit indifferens ab eo, th. I. 19. 1 ad 2.

b) gleichgültig, belanglos: quaedam dispositiones sunt indifferentes ad prophetiam, verit. 12. 4 ad 1.

c) unterschiedslos, unbestimmt, gleichgültig: sed quoddam indifferens, th. II. II. 146. 1 c; oboedire in indifferentibus, quodl. 2. 5. 9 a.




indifferenter



auf unterschiedslose, unbestimmte, gleichgültige Weise: indifferenter se habet ad bonitatem et malitiam moralem, 2 sent. 40. 1. 5 c; qui iustum patitur indifferenter, 4 sent. 15. 1. 2 c; et hoc indifferenter, sive . . . sive non, quodl. 3. 2. 4 c; tunc semper est ad praeteritum et indifferenter se habet ad propinquum et remotum, sed nunc se habet ad propinquum, sed indifferenter ad praeteritum et futurum, 4 phys. 21 e.




indifferentia



Nichtverschiedenheit: unumquodque, quantum attingit ad rationem imaginis, tantum attingit ad rationem indifferentiae, 1 sent. 28. 2. 1 ad 3.




indirecte



a) in seitlicher Richtung, auf einem Seiten- oder Umwege, synonym mit ex latere (4 sent. 31. 2. 3 c) und oblique (←), der Gegensatz zu directe (← sub a): non significant substantiam divinam directe, sed indirecte, th. I. 13. 7 ad 1; indirecte autem et quasi per quandam reflexionem, ib. 86. 1 c; alio modo indirecte ex hoc, quod non agit, ib. I. II. 6. 3 c; vgl. ib. II. II. 73. 4 c.

b) mittelbarerweise, synonym mit mediate (←), der Gegensatz zu directe (← sub b) und immediate (←): causa alicuius potest dici aliquid dupliciter, uno modo directe, alio modo indirecte, th. I. 114. 3 c.




indirectus, a, um



a) seitlich gehend, auf einem Seiten- oder Umwege befindlich, der Gegensatz zu directus (← sub a).

b) schief, schräg, ebenfalls der Gegensatz zu directus (← sub b): terrae, per quas nunquam sol pertransit indirectum capitis, sunt intemperatae in calore propter solam vicinitatem solis, th. I. 102. 2 ad 4; vgl. 2 cael. 10 c & e; 2 meteor. 10 b.




indisciplinabilis, e



lehrunfähig, der Gegensatz zu disciplinabilis (← sub b): tempus est penitus indisciplinabile, quia scilicet per longitudinem temporis accidit oblivio, 4 phys. 22 a.




indiscretio



Nichtunterscheidung, Mangel an Unterscheidung, der Gegensatz zu discretio (← sub c): cum aliqua levi indiscretione committit, th. II. II. 43. 4 c; ex praesumptione seu indiscretione provenire, ib. 97. 3 ad 2; nunquam ibi indiscretio posset accidere, 4 sent. 18. 1. 3. 4 a.




indiscretus, a, um



a) nicht geschieden, nicht getrennt, nicht gesondert, der Gegensatz zu discretus (← sub a): sanguis, cum offertur cordi et recipitur in medio thalamo, est indiscretus, somno 6 i.

b) nicht unterschieden, nicht mit einer Unterscheidung verbunden, ebenfalls der Gegensatz zu discretus (← sub b): indiscretum est ieiunium, 4 sent. 15. 3. 1. 2 ad 3.

c) nicht unterscheidend, nicht mit Unterscheidung ausgestattet: quod est indiscretorum, th. II. II. 186. 5 ob. 2.




indispositio



Mangel einer Vorbereitung, einer Anlage, einer Geeignetheit, der Gegensatz zu dispositio (← sub c): propter indispositionem organi, th. I. 17. 2 c; aut aliquam corporis indispositionem, ib. III. 89. 1 ad 3; per indispositionem organi, 4 sent. 48. 1. 3 ad 5.




indistincte



auf unterschiedslose oder unbestimmte Weise, synonym mit confuse (←), der Gegensatz zu distincte (←) .




indistinctio



Nichtunterschied, Unterschiedslosigkeit, Unbestimmtheit, synonym mit confusio (← sub c), der Gegensatz zu distinctio (← sub b): unum et multa ponunt quidem in divinis ea, de quibus dicuntur, sed non superaddunt nisi distinctionem et indistinctionem, pot. 9. 7 c.




indistinctus, a, um



a) nicht gesondert, nicht geschieden, der Gegensatz zu distinctus (→ distinguere): quod est in se indistinctum, th. I. 29. 4 c.

b) nicht unterschieden, unterschiedslos, nicht bestimmt, synonym mit confusus (←), ebenfalls der Gegensatz zu distinctus (→ distinguere).




inditus, a, um



eingegeben, eingepflanzt: dupliciter est aliquid inditum homini. Uno modo pertinens ad naturam humanam, . . . Alio modo est aliquid inditum homini quasi naturae superadditum per gratiae donum, th. I. II. 106. 1 ad 2; vgl. cg. III. 122.




individualis, e



einzeldingig, d. i. ein Einzelding betreffend, zu einem solchen gehörend (vgl. individuum), synonym mit individuus (←), der Gegensatz zu universalis (← sub a).




individualitas



Einzeldingigkeit, d. i. die Beziehung eines Dinges, nach welcher es ein Einzelding ist (vgl. individuum).




individualiter



nach Weise eines Einzeldinges, im Sinne eines solchen (vgl. individuum): causatum individualiter subsistit, cg. II. 21.




individuare



zu einem Einzelding machen, das Sein eines Einzeldings verleihen (vgl. individuum): individuantur per materiam, th. I. 3. 2 ad 3; vgl. ib. 13. 9 c; 29. 1 c; cg. I. 21 & 42.




individuatio



Herstellung eines Einzeldings als solchen (vgl. individuum): individuatio autem naturae communis in rebus corporalibus et materialibus est ex materia corporali sub determinatis dimensionibus contenta, 2 anim. 12 b; sine materia sensibili signata, quae est individuationis et singularitatis principium, 1 cael. 19 b; vgl. th. I. 3. 2 ob. 3; III. 77. 2 c; cg. I. 44; IV. 41.




individuum



Einzelding, d. i. dasjenige, was nicht bloß in sich selbst ungeteilt ist, sondern auch, weil andern nicht mitteilbar, für sich gesondert existiert (vgl. particularis und singularis), der Gegensatz zu species (← sub h): individuum autem est, quod est in se indistinctum, ab aliis vero distinctum, th. I. 29. 4 c; individuum, . . . secundum quod importat (einschließt) incommunicabilitatem, ib. 3 ad 4; est de ratione (es gehört zum Wesen) individui, quod non possit in pluribus esse, ib. III. 77. 2 c; vgl. ib. I. 13. 9 c; cg. II. 39 & 45; 3 sent. 6. 1. 1 c; 4 sent. 12. 1. 1. 3 ad 3; sunt plura, immo infinita individua unius speciei, 1 cael. 19 f; videmus enim in inferioribus corporibus multa individua esse unius speciei propter aliquam impotentiam, vel quia unum individuum non potest semper durare, unde oportet, quod species conservetur per successionem individuorum in eadem specie. Tum etiam, quia unum individuum non sufficit ad perfectam operationem speciei, sicut maxime patet in hominibus, quorum unus iuvatur ab alio in sua operatione, 2 cael. 16 b; vgl. 1 sent. 2. 1. 4 ob. 3; 3 sent. 10. 1. 2. 2 c.




individuus, a, um



einzeldingig, d. i. ein Einzelding betreffend, zu einem solchen gehörig (vgl. individuum), synonym mit individualis (←), der Gegensatz zu universalis (← sub a).




indivisibilis, e



unteilbar, synonym mit simplex (← sub a), der Gegensatz zu divisibilis (←): Dicitur autem indivisibile tripliciter . . ., Uno modo, sicut continuum est indivisibile, quia est indivisum in actu, licet sit divisibile in potentia . . . Alio modo dicitur indivisibile secundum speciem, sicut ratio (Wesenheit) hominis est quoddam indivisibile . . . Tertio modo dicitur indivisibile, quod est omnino indivisibile, ut punctus et unitas, quae nec actu nec potentia dividuntur, th. I. 85. 8 c; vgl. 3 anim. 11 b-d; indivisibile est duplex. Unum, quod est terminus continui, ut punctus in permanentibus et momentum in successivis, . . . Aliud autem indivisibile est, quod est extra totum genus continui, et hoc modo substantiae incorporeae, ut Deus, angelus et anima dicuntur esse indivisibiles, th. I. 8. 2 ad 2; vgl. ib. 52. 2 c; cg. I. 66; indivisibile est contrarium divisibili, 2 anal. 5 d; quod vere est unum, scilicet indivisibile, 1 phys. 6 d; ex indivisibilibus non componitur aliquod continuum, 6 phys. 1 b; divisibile enim non potest inesse rei indivisibili omnino, 3 cael. 3 d.




indivisibilitas



Unteilbarkeit, Untrennbarkeit, synonym mit simplicitas (← sub a): cogitaverunt indivisibilitatem angeli ad modum indivisibilitatis puncti, th. I. 52. 2 c; ex quo habet omnimodam indivisibilitatem, 4 sent. 27. 1. 3. 1 ad 1.




indivisio



Nichtteilung, Ungeteiltheit, der Gegensatz zu divisio (←): unum non importat (bedeutet) rationem (Beziehung) perfectionis, sed indivisionis tantum, th. I. 6. 3 ad 1; vgl. ib. 11. 1 c; 30. 3 ad 2; divisio multitudinem causet, indivisio autem unitatem, pot. 9. 7 c; impari vero tribuebant finitatem et identitatem propter suam indivisionem, 1 phys. 10 d; vgl. 3 phys. 6 e; 10 met. 4 b.




indivisus, a, um



ungeteilt, synonym mit unus (←) .




inducere



a) einführen, hineinführen, gleichbedeutend mit introducere (vgl. cg. III. 69): oportet, quod formam inducat, th. I. 46. 1 ad 6; vgl. ib. I. II. 43. 1 ad 1; quod inducitur in animam discipuli, cg. I. 7; vgl. ib. 51; II. 30; 4 sent. 24. 2. 3 c.

b) herbeiführen, anführen, auftreten lassen: si quas inducit contra fidem, th. I. 1. 8 c; vgl. ib. 85. 4 ad 2; testes possunt induci, ib. II. II. 33. 8 ad 3; vgl. ib. 189. 10 ob. 3 & ad 3; Deum loquentem inducit, cg. I. 20; vgl. ib. 39; verbum autem inductum, qu. anim. 14 ad 1.

c) hinführen: concludit inducendo quasi ad inconveniens (Ungereimtes), th. I. 19. 9 ad 2; vgl. ib. I. II. 98. 1 c; in fidem rectam inducimur, cg. III. 118; vgl. ib. 121; 4 sent. 23. 2. 1. 3 a.

d) antreiben, bewegen, veranlassen: inducit rationem falsitatis, th. I. 17. 1 ad 4; unus angelus potest inducere alium ad amorem Dei, ib. 106. 2 ad 2; vgl. ib. I. II. 99. 5 c; II. II. 189. 9 ob. 1; mens nostra inducitur huiusmodi propositionem de Deo formare, cg. I. 12; vgl. ib. II. 32.

e) hinaufführen im Sinne eines Beweises, d. i. vom Einzelnen auf das Allgemeine schließen (vgl. inductio sub d), der Gegensatz zu syllogizare (←): qui inducit per singularia ad universale, 2 anal. 4 a; ut patet inducendo per singula, th. I. 3. 1 c; vgl. ib. I. II. 46. 1 ob. 2; 2 anal. 4 a & 6 a; 1 phys. 12 i; 1 gener. 19 d.




inductio



a) Einführung, Hineinführung: prima inductio formarum in materia, cg. II. 43.

b) Herbeiführung, Anführung, Beibringung: testium inductio, th. II. II. 33. 8 ob. 1; vgl. ib. c.

c) Antrieb, Veranlassung: quandam inductionem habent et persuasionem, th. I. II. 99. 5 c; vgl. ib. II. II. 189. 9 c.

d) Hinaufführung im Sinne eines Beweises, die ἐπαγωγή des Aristoteles (Eth. Nic. VI. 3, 1139. b. 27 sqq.; Anal. post. II. 18, 81. a. 40), d. i. derjenige Beweis, in welcher von einzelnen Dingen auf das ihnen übergeordnete Allgemeine geschlossen wird, der Gegensatz zu syllogismus (←): in inductione autem concluditur universale ex singularibus, quae sunt manifesta ad sensum, 1 anal. 1 c; vgl. ib. 3 a & b, 8 a, 22 e & 30 b; 2 anal. 4 a; 6 eth. 3 c; cg. I. 13; II. 80; III. 37 & 69.




inductive



nach Weise der Induktion (vgl. inductio sub d): primum ostendit dupliciter, scilicet inductive et ratione, 4 phys. 4 e.




inductivus, a, um



a) antreibend, bewegend, veranlassend: si habet sufficiens inductivum ad credendum, th. II. II. 2. 9 ob. 3; quid fuit inductivum mulieris, comp. 1. 190 t; vgl. Eph. 4. 1 & 6. 1.

b) hinaufführend im Sinne eines Beweises, vom Einzelnen aufs Allgemeine schließend, zu einer Induktion gehörig.




indulgentia



a) Nachlass, Erlassung: qui desperant de indulgentia peccatorum, th. II. II. 14. 2 a.

b) Ablass, d. i. Nachlass der Sündenstrafe: nec excommunicare, nec indulgentias facere, th. II. II. 39. 3 c; vgl. 4 sent. 20. 1. 3-5; 45. 2. 3. 2 c; quodl. 2. 8. 16 c.




industria



a) Fleiß, Beflissenheit, Betriebsamkeit: per industriam rationis inventa, th. I. II. 91. 3 c; omnem rationis excedit industriam, cg. I. 9.

b) Geflissentlichkeit, Vorsätzlichkeit, Absichtlichkeit: quos putamus ex industria nobis nocuisse, th. I. II. 47. 2 c.

c) Geschicklichkeit: alia animalia mox habent naturalis industriae usum, th. I. 101. 2 ob. 2; ad industriam artificis pertinet, ib. I. II. 21. 2 ob. 2; est in talibus dinotica, id est naturalis industria, ib. II. II. 47. 13 ad 3; vgl. ib. 14 ob. 1 & ad 1; 49. 1 ad 2; cg. III. 75, 76 & 136/137; 6 eth. 10 l.




inesse



inne sein, innewohnen: multa sunt, quae non possunt inesse indivisibilibus, quae tamen necesse est inesse naturalibus corporibus, 3 cael. 3 d.




inexterminabilis, e



unausrottbar, unvertilgbar: quod homo est inexterminabilis, id est incorruptibilis, qu. anim. 14 a.




infallibilis, e



unfehlbar, das Wort sowohl auf das Gebiet des Erkennens, als auf das des Begehrens oder Anstrebens bezogen: fides infallibili veritati innitatur, th. I. 1. 8 c; providentiae ordo est infallibilis, ib. 23. 6 c.




infallibilitas



Unfehlbarkeit, sowohl im Erkennen, als auch im Begehren oder Anstreben eines Dinges: infallibilitas veritatis secundum certitudinem scientiae circa conclusiones, th. I. 85. 6 c; propter infallibilitatem, quam habet ex certitudine cognitionis, ib. I. II. 40. 2 ad 3; leges humanae non possunt illam infallibilitatem habere, ib. 91. 3 ad 3; habet quandam necessitatem infallibilitatis, ib. II. II. 1. 3 ad 2.




infallibiliter



unfehlbarerweise (vgl. infallibilis): infallibiliter subdi potest certae cognitioni, th. I. 14. 13 c; divina providentia disponit evenire infallibiliter et necessario, ib. 22. 4 ad 1; praedestinatio certissime et infallibiliter consequitur suum effectum, ib. 23. 6 c; vgl. ib. II. II. 1. 3 ad 1; 24. 11 c; cg. III. 23 & 94.




inferior, ius



a) unterer, tieferer, der Gegensatz zu superior (← sub a): remoto superiori removetur inferius, th. III. 50. 4 a.

b) unterer Körper, Körper der sublunarischen Region (vgl. corpus inferius unter corpus): omnia inferiora dicuntur vivere, th. I. 39. 8 c; in istis inferioribus, ib.; vgl. ib. I. II. 46. 1 c; cg. III. 22 & 149; 7 met. 6 g.

c) untergeordnet, niedriger, geringer, ebenfalls der Gegensatz zu superior (← sub b).

d) Umfangsglied einer Art: singulare hic large accipitur pro quolibet inferiori, 1 anal. 12 b; (universale) comprehendit multa ut partes, scilicet sua inferiora, 1 phys. 1 c; inferiora non praedicantur de suis superioribus, nisi accidentali praedicatione, th. I. 39. 6 ob. 2.




infernus



Unterwelt, Hölle: quadruplex est infernus. Unus est infernus damnatorum, in quo sunt tenebrae et quantum ad carentiam divinae visionis et quantum ad carentiam gratiae, et est ibi poena sensibilis, et hic infernus est locus damnatorum. Alius est infernus supra istum, in quo sunt tenebrae et propter carentiam divinae visionis et propter carentiam gratiae, sed non est ibi poena sensibilis, et dicitur limbus puerorum. Alius supra hunc est, in quo sunt tenebrae quantum ad carentiam divinae visionis, sed non quantum ad carentiam gratiae, sed est ibi poena sensus, et dicitur purgatorium. Alius magis supra est, in quo est tenebra quantum ad carentiam divinae visionis, sed non quantum ad carentiam gratiae, neque est ibi poena sensibilis, et hic est infernus sanctorum patrum, 3 sent. 22. 2. 1. 2 c; vgl. th. I. 10. 3 ad 2; 89. 2 a; II. II. 2. 7 ad 2; 25. 11 a; III. 52. 2 ob. 1 & 2; cg. IV. 91; mal. 7. 10 ob. 8.




inferre



a) hineintragen, anbringen, antun, zufügen: potest aliquid alteri violentiam inferre, 3 sent. 23. 1. 3. 1 c.

b) folgern, schließen: cum enim ad conclusionem inferendam duae propositiones requirantur, 1 anal. 2 b; vgl. ib. 43 f; 3 phys. 10 g; 1 cael. 19 e.




infidelis, e



a) ungläubig, in Bezug auf die Religion das Wort verstanden (vgl. infidelitas sub a), der Gegensatz zu fidelis (← sub a): contra irrisiones infidelium, th. I. 1. 9 ad 2; vgl. ib. 32. 1 c; 68. 1 c; cg. IV. 17 & 19.

b) untreu, ebenfalls der Gegensatz zu fidelis (← sub b): infidelis quidem, si non habeat intentionem, th. I. II. 97. 4 c.




infidelitas



a) Unglaube, in Bezug auf die Religion das Wort verstanden, synonym mit incredulitas (←), der Gegensatz zu credulitas (← sub a) und fides (← sub b): fides et infidelitas sunt circa idem, th. II. II. 1. 1 ob. 2; infidelitas enim provenit ex hoc, quod homo ipsam Dei veritatem non credit, ib. 20. 3 c; infidelitas est fornicatio spiritualis, 4 sent. 39. 1. 6 ob. 2; infidelitas dupliciter accipi potest, uno modo secundum puram negationem, ut dicatur infidelis ex hoc solo, quod non habet fidem, alio modo potest intelligi infidelitas secundum contrarietatem ad fidem, qua scilicet aliquis repugnat auditui fidei vel etiam contemnit ipsam, . . . et in hoc proprie perficitur ratio (Wesen) infidelitatis, th. II. II. 10. 1 c.

b) Untreue, ebenfalls der Gegensatz zu fides (← sub d): talis infidelitas non procedit ex tali concupiscentia, th. I. II. 105. 4 ad 9.




infiguratus, a, um



ungestaltet, gestaltlos: sicut aes infiguratum convertitur in aes figuratum, pot. 3. 1 ob. 15.




infiguratio



Ungestaltetheit, Gestaltlosigkeit, synonym mit informitas (← sub a), der Gegensatz zu figuratio (←) und formatio (← sub a): infiguratio et informitas et inordinatio sunt opposita, 1 phys. 12 k.




infinitas



Unendlichkeit (vgl. infinitus), der Gegensatz zu finitas (←): de eius infinitate, th. I. 7 pr.; nihil prohibet infinitatem habere, ib. I. II. 1. 4 c; vgl. ib. III. 10. 3 ad 2; cg. I. 43; II. 81; 3 phys. 6 e.




infinitus, a, um



unbegrenzt, unendlich, synonym mit indefinitus, indeterminatus und interminatus (←), der Gegensatz zu determinatus (← sub a), finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a): infinitum dicitur aliquid ex eo, quod non est finitum, th. I. 7. 1 c; infinitum dicitur per remotionem finis, pot. 1. 2 ob. 8; dicitur enim infinitum ex eo, quod non finitur, quodl. 3. 2. 3 c; infinitum est, cuius est semper aliquid extra, 3 phys. 11 a; vgl. ib. b; 1 cael. 29 a; uno modo dicitur infinitum, quod non est natum (←) transiri (nam infinitum idem est, quod intransibile), et hoc est, quia est de genere intransibilium, sicut indivisibilia ut punctus et forma, per quem etiam modum dicitur vox invisibilis. Alio modo dicitur infinitum, quod, quantum est de se, transiri potest, sed eius transitus non potest perfici a nobis, sicut si dicatur profunditas maris esse infinita, vel, si potest perfici, tamen vix et cum difficultate, sicut si dicamus, quod iter usque in Indiam est infinitum. Et utrumque istorum pertinet ad hoc, quod est esse male transibile. Tertio modo dicitur infinitum, quod est natum transiri quasi de genere transibilium existens, quod tamen non habet transitum ad finem, ut si esset aliqua linea non habens terminum vel quaecumque alia quantitas, et sic proprie dicitur infinitum, 3 phys. 7 c; vgl. 11 met. 10 a; hoc omnino et universaliter in omnibus infinitis invenitur, quod infinitum est in semper aliud et aliud accipiendo secundum quandam successionem, ita tamen, quod, quidquid accipitur in actu de infinito, totum sit finitum, 3 phys. 10 e; ad philosophiam naturalem pertinet determinare de infinito, ib. 6 b; infinito enim in magnitudinibus utuntur etiam mathematici in suis demonstrationibus, ib. 7 a.




infirmitas



a) Schwäche, Schwachheit, synonym mit debilitas (← sub a): aegritudines autem alio nomine infirmitates dicuntur, th. I. II. 77. 3 a.

b) Schwachheit, Zaghaftigkeit: accepit infirmitatem stricte, secundum quod opponitur fortitudini, th. I. II. 85. 3 ad 4.




influere



einfließen, Einfluss ausüben, einwirken: angelus potest influere in animam humanam, quodl. 3. 3. 7 c; vgl. trin. pr. 1. 3 ob. 2; caus. 1 a & b.




influxus



Einfluss, Einwirkung: id quod est in actu, agit in id, quod est in potentia, et huiusmodi actio dicitur influxus, quodl. 3. 3. 7 c; hoc nomen causa importat influxum quendam ad esse causati, 5 met. 1 a.




informare



a) beformen, d. i. etwas mit einer Form versehen, synonym mit formare (←): nihil informatur seipso, th. I. 5. 1 ob. 2; informatur sensus similitudine rei sensibilis, ib. 12. 2 ob. 3; vgl. ib. 13. 11 c; forma per seipsam informat materiam, ib. I. II. 110. 1 ad 2; vgl. ib. II. II. 27. 3 c; 4 sent. 15. 1. 2 ad 1; 5 met. 16 e.

b) gestalten, einrichten: ut aliquis mores suos informet secundum regulam, th. II. II. 186. 9 ad 1.




informatio



Beformung, d. i. Versehen mit einer Form, synonym mit formatio (← sub a & b): bonum dicitur per informationem (→ bonus sub b), th. I. 5. 1 ad 2; solum informatio quaedam in intellectu nostro, ib. 34. 1 ad 3; omnis informatio materiae vel est a Deo immediate, ib. 110. 2 c; vgl. ib. I. II. 3. 5 ad 1; cg. I. 68; III. 108; esse eius est per creationem, vivere vero et cetera huiusmodi per informationem, pot. 3. 1 c; informatio in moralibus est ex fine, virt. 2. 3 ob. 17; vgl. caus. 18.

b) Gestaltung, Einrichtung: totam informationem christianae vitae continet, th. I. II. 108. 3 c; vgl. ib. II. II. 110. 3 ob. 3; III. 68. 6 c.




informativus, a, um



a) beformend, d. i. etwas mit einer Form versehend, synonym mit formativus (←): bonum ut informativum entis, pot. 8. 4 ad 10.

b) gestaltend, einrichtend: sed etiam sit informativa totius nostri affectus, th. II. II. 83. 9 c.




informis, e



formlos, ungeformt, ungestaltet, synonym mit deformis (←), das Gegenteil von formatus (→ formare): neutrum genus est informe, masculinum autem est formatum et distinctum, th. I. 31. 2 ad 4; nec naturam angelicam creavit Deus informem, ib. 62. 1 ob. 2; vgl. ib. 66. 4 c; 69. 1 c; 74. 2 c; cg. IV. 44; pot. 4. 1 c.




informitas



a) Formlosigkeit, Gestaltlosigkeit, synonym mit deformitas (← sub a) und infiguratio (←), der Gegensatz zu figuratio (←) und formatio (← sub b): nec informitas praecessit in ea formationem tempore, th. I. 62. 1 ob. 2; sicut et formationi (opponitur) informitas, ib. 66. 1 a; vgl. ib. c; 67. 4 c & ad 4; 69. 2 c; pot. 4. 1 c; 1 phys. 12 k.

b) Unförmigkeit, ebenfalls synonym mit deformitas (← sub b), der Gegensatz zu formositas: alii vero sancti accipiunt informitatem, non secundum quod excludit omnem formam, sed secundum quod excludit istam formositatem et decorem, qui nunc apparet in corporea creatura, th. I. 66. 1 c; vgl. ib. 69. 1 c & 2 c.




infortunatus, a, um



a) von einem unglücklichen Zufall getroffen, vom Zufall heimgesucht (→ fortuna sub b), der Gegensatz zu fortunatus (← sub b): neque inanimata neque bruta animalia felicia dicimus, sicut nec fortunata aut infortunata, nisi secundum metaphoram, cg. III. 148; quod domus sit . . . infortunata hoc est quod alicui in domo facta accidat . . . male, mal. 1. 3 ad 14; homines extra perfectionem huius scientiae remanentes sint infortunati, 1 met. 3 e; vgl. 9 eth. 10 f.

b) von einem großen Missgeschick getroffen, vom Zufall hart heimgesucht (→ fortuna sub a), der Gegensatz zu eufortunatus (←): quando aliquis parum distat a magno bono, si amittat illud, dicitur infortunatus, 2 phys. 9 f.




infortunium



sehr unglücklicher Zufall, großer Unglücksfall, hartes Missgeschick (→ fortuna sub a), das Gegenteil von eufortunium (←): infortunium autem (dicitur), quando sequitur aliquod magnum malum, 2 phys. 9 f; vel infortunium (dicimus), cum percutitur a lapide cadente, ib. 10 c; si sit magnum malum (quod fortuito evenit), dicitur infortunium, 11 met. 8 k.




infusus, a, um



eingegossen, der Gegensatz zu innatus (←) .




ingenerabilis, e



nicht erzeugbar, nicht hervorbringbar, nicht entstehbar, das Gegenteil von generabilis (←): cum ipsa sit ingenerabilis, th. III. 2. 1 c; huiusmodi enim ingenerabilia oportet esse, cg. II. 42.




ingeniositas



Scharfsinnigkeit, Geistreichigkeit, Erfinderischkeit: est itaque quaedam potentia, id est operativum principium, quam vocant dinoticam (←) quasi ingeniositatem quandam sive industriam, 6 eth. 10 l.




ingenitus, a, um



nicht erzeugt, nicht geboren, nicht entstanden, das Gegenteil von genitus (←): hoc nomen ingenitum dicitur tribus modis. Quorum primus est, prout dicitur aliquid ingenitum, quod quidem nunc est, sed prius non erat, ita tamen, quod hoc contingat sine generatione et transmutatione eius, quod esse incipit; sicut aliqui ponunt exemplum de eo, quod est tangi et moveri, dicunt enim, quod tactum et motum non contingit generari. Et hoc probatum est in V. Physic. (c. 2, 225. b. 13 sqq.), quia, cum generatio sit quaedam species motus sive transmutationis, si motus generaretur, sequeretur, quod mutationis esset mutatio. Sic ergo tactus et motus, licet esse incipiant, tamen dicuntur ingenita, quia non generantur nec nata (←) sunt generari. Secundo modo dicitur aliquid esse ingenitum, quod quidem contingit fieri vel non fieri, et tamen nondum est factum; sicut hominem, qui nascetur cras, contingit in futurum fieri vel non fieri, et tamen dicitur ingenitus, quia nondum est natus. Similiter enim et hoc potest dici ingenitum, quasi non genitum, quod contingit generari, quia nondum est generatum, sicut et illud, quod non contingit generari. Tertio modo dicitur aliquid ingenitum, quod omnino impossibile est fieri hoc modo, ut quandoque sit et quandoque non sit, sive per generationem, sive quocumque alio modo; et secundum hoc ingenita dicuntur, quae non possunt esse, vel quae non possunt non esse, 1 cael. 24 c; vgl. ib. 25 b, 27 f & g, 28. & 29; th. I. 33. 4 ob. 2 & ad 1 & 2.




ingenium



a) Genie, Talent, Erfindungsgabe: velocitas ingenii pertinet ad perfectionem hominis, th. I. II. 4. 5 c; per carnalem affectum eius ingenium obscuratur, ib. 102. 5 ad 10; propter hebetudinem ingenii, ib. II. II. 2. 4 c; propter bonitatem ingenii naturalis, ib. 15. 3 ad 1; vgl. cg. I. 3 & 4; II. 60; IV. 55; 2 sent. 24. 2. 2 ad 5; 4 sent. 49. 2. 5 c; verit. 18. 4 c; mem. 1 a.

b) kluger Einfall, Kunstwerk: idem apparet in motibus horologiorum et omnium ingeniorum humanorum, quae arte fiunt, th. I. II. 13. 2 ad 3.




inhaerens



anhaftend.




inhaerentia



Anhaftung: excludit inhaerentiam accidentis, th. I. 75. 2 ad 1; ex inhaerentia ipsius ad subiectum, mal. 7. 10 c; vgl. opp. 1.




inhumanitas



Unmenschlichkeit, Hartherzigkeit, das Gegenteil von humanitas (← sub b): inhumanitas autem est idem, quod obduratio contra misericordiam, th. II. II. 118. 8 ad 3; vgl. mal. 13. 3 c. Die inhumanitas ist eine filia d. i. ein Sprössling der avaritia (← sub b).




iniustificatio



Ungerechtigkeit im Sinne eines Aktes, ungerechte Handlung, das ἀδίκημα des Aristoteles (Eth. Nic. V. 10, 1135. a. 8), m. a. W. diejenige Handlung, welche aus dem Habitus der iniustitia (← sub a) hervorgeht, der Gegensatz zu iustificatio (← sub b): ad hoc autem obiectum (sc. iniustitiae) comparatur habitus iniustitiae mediante proprio actu, qui vocatur iniustificatio, th. II. II. 59. 2 c; hoc (sc. iniustum) quando aliquis operatur, puta (z. B.) furando, vocatur iniustificatio, quasi executio iniustitiae, sed antequam quis hoc operetur, non vocatur iniustificatio, sed iniustum, 5 eth. 12 k; vgl. ib. 13 a, 14 h & m; duplex est iniustificatio. Una quidem, quae consistit in minus habere de bonis, ad quam refertur plus habere de malis, quod est de eiusdem rationis, et hoc est iniustum pati. Alia autem iniustificatio est, habere magis de bonis et minus de malis, quod est iniustum facere, ib. 10 e.




iniustitia



a) Ungerechtigkeit im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. im Sinne eines Habitus, synonym mit vitium (← sub b), der Gegensatz zu iustitia (← sub a): dicendum est de iniustitia, quod est habitus, a quo homines sunt operativi iniustorum, et faciunt et volunt iniusta, 5 eth. 1 c; iniustitia e contrario est habitus, secundum electionem operativus iniusti, quod quidem contingit in superabundantia vel defectu rerum utilium vel nocivarum, quas accipit praeter debitam proportionem, ib. 10 d; vgl. th. II. II. 59. 1-4; 60. 3 ad 3.

b) Ungerechtigkeit im übertragenen Sinne des Wortes, d. i. der Mangel an Rechtschaffenheit, ebenfalls der Gegensatz zu iustitia (← sub b): quaedam metaphorica iustitia et iniustitia est hominis ad seipsum, inquantum scilicet ratio regit irascibilem et concupiscibilem, th. I. II. 46. 7 ad 2; omne peccatum, secundum quod importat (bedeutet) quandam inordinationem mentis non subditae Deo, iniustitia potest dici, ib. 113. 1 ad 1.




iniustus, a, um



ungerecht, unrecht, der Gegensatz zu iustus (←): iniustus dicitur, qui habet iniustitiae (← sub a) habitum, th. II. II. 59. 2 c; iniustum est aliqua res, quae est contra iustitiam, vel secundum naturam vel secundum ordinationem humanam, sicut furtum, 5 eth. 12 k.




innascibilitas



Nicht-geboren-werden-, Nicht-geboren-sein-Können: in persona Patris ponitur innascibilitas, th. I. 32. 3 ob. 3; vgl. ib. ob. 4 & c; 40. 3 ad 3; 1 sent. 26. 2. 3 c; 28. 1. 1 c & 2 ad 4.




innaturalis, e



a) nicht natürlich, das kontradiktorische Gegenteil von naturalis (←) .

b) unnatürlich, widernatürlich, synonym mit praeternaturalis (←), das konträre Gegenteil von naturalis (←): neque tamen innaturale aut contra naturam, th. I. 19. 3 ad 3; est innaturale et violentum cuilibet creaturae, ib. 104. 1 ob. 3; vgl. ib. I. II. 34. 1 c; cg. I. 19 & 82.




innatus, a, um



eingeboren, angeboren, synonym mit naturalis (←), der Gegensatz zu infusus (←) und adquisitus.




inordinatus, a, um



ungeordnet, unordentlich, synonym mit deordinatus (←), der Gegensatz zu ordinatus (←): non est autem possibile, quod aliquid sit simul ordinatum et inordinatum, 1 cael. 23 b.




inquantum



quantus sub a.




inquisitio



Untersuchung, Forschung: nomen autem rationis (sumitur) ab inquisitione et discursu, th. II. II. 49. 5 ad 3; inquisitio pertinet ad rationem, ib. 53. 4 c; ad praedictae veritatis inquisitionem perveniri potest, cg. I. 4.




inquisitive



nach Weise der Untersuchung oder Forschung, im Sinne derselben, synonym mit inquirendo (4 sent. 44. 3. 3. 2 ad 3), das Gegenteil von assertive (←) und determinando (ib.): canon ille non loquitur assertive, sed inquisitive, th. III. 82. 8 ad 1.




inquisitivus, a, um



untersuchend, forschend.




insensibilis, e



a) nicht sinnlich wahrnehmbar, nicht sinnfällig, der Gegensatz zu sensibilis (← sub a): insensibile vel latens sensum, sensu 18 c; quae sunt nobis insensibiles propter suam parvitatem, 1 phys. 9 c; vgl. 1 gener. 9 b & d; 2 gener. 2 a.

b) sinnlos, Sinn entbehrend, unsinnlich, einem nichtsinnlichen Wesen angehörig, gleichfalls das Gegenteil von sensibilis (← sub b): sicut creaturae insensibiles, th. I. II. 1. 2 ob. 1; vgl. ib. 40. 3 c; II. II. 69. 4 ob. 1; cg. III. 49; 4 sent. 48. 2. 1 ob. 5; verit. 1. 9 c.

c) empfindungslos, gefühllos, abgestumpft, synonym mit impassibilis (←), das aristotelische ἀναίσθητος (Eth. Nic. II. 8, 1108. b. 21): ille, qui abstinet ab omnibus delectationibus praeter rationem rectam, quasi delectationes secundum se abhorrens, est insensibilis, sicut agrestis, th. II. II. 152. 2 ad 2; vgl. cg. III. 136/137.




insensibilitas



a) Sinnlosigkeit, Unsinnlichkeit: homini non potest convenire irrationabilitas vel insensibilitas, cg. I. 39.

b) Empfindungslosigkeit, Gefühllosigkeit, Abgestumpftheit, synonym mit impassibilitas (← sub b), die ἀναισθησία des Aristoteles (Eth. Nic. II. 8, 1109. a. 4): intemperantiam et insensibilitatem, th. I. II. 54. 3 ob. 3; contra insensibilitatem passer vivus, ib. 102. 5 ad 7; insensibilitas virtuti temperantiae opponitur, ib. II. II. 142. 1 a; hoc pertinet ad vitium insensibilitatis, ib. c; ab omnibus venereorum delectationibus abstinere praeter rationem vitii insensibilitatis est, cg. III. 136/137; vgl. virt. 1. 13 ad 6; somno 3 h.




inseparabilis, e



unabtrennbar, untrennbar.




inspiratio



Einhauchung, Eingebung: inspiratio autem significat quandam motionem ab exteriori, th. I. II. 68. 1 c; inspiratio quandoque fit cum abstractione a sensibus, quandoque non, verit. 12. 9 c.




instans



augenblicklich, Augenblick, synonym mit nunc (←): non est proportio instantis ad tempus, quia instans non est pars temporis, 1 cael. 12 r; vgl. 3 cael. 4 d; quidam dixerunt, motum localem angeli esse in instanti, th. I. 53. 3 c; inter quaelibet duo instantia esse tempus medium, ib. 63. 6 ad 4; in instanti absque successione, ib. I. II. 113. 7 c; vgl. ib. III. 75. 7 ob. 1; quando materia iam perfecte disposita est ad formam, eam recipit in instanti, cg. II. 19; idem instans est principium futuri et finis praeteriti, ib. 36; nullus autem motus localis cuiuscumque corporis potest esse subitus sive in instanti, 2 anim. 14 h.




instantaneus, a, um



augenblicklich, plötzlich, synonym mit momentaneus und subitus (←), der Gegensatz zu successivus (←) .




instantia



a) Anstand, Einwendung: ferendo instantiam, per quam ostenditur defectus in forma syllogizandi, 1 anal. 22 e; vgl. th. I. 14. 13 ad 3; 29. 4 c; 52. 3 c; cg. I. 13; 8 phys. 9 g.

b) Drängen: per orationis instantiam, cg. III. 96.




instinctus



Anstoß, Antrieb: ex instinctu alicuius exterioris moventis, th. I. II. 9. 4 c; causa autem operationum brutorum animalium est instinctus quidam, ib. II. II. 95. 7 c; quae causantur ex instinctu cogitationum nostrarum, Eph. 2. 1.




instrumentalis, e



werkzeuglich, der Gegensatz zu principalis (←) .




instrumentaliter



nach Weise eines Werkzeugs, im Sinne eines solchen, synonym mit ministerialiter (←), der Gegensatz zu auctoritative und principaliter (←): gratia est in sacramentis novae legis instrumentaliter, th. I. 43. 6 ad 4; vgl. ib. 45. 5 c; III. 8. 1 ad 1; cg. I. 13.




instrumentum



Werkzeug, synonym mit organum (←), der Gegensatz zu agens principale (→ agens), causa principalis (→ causa sub b) und movens principale (siehe 8 phys. 9 d): hoc enim dicimus instrumentum, quo agens operatur, 1 perih. 6 d; est enim ratio instrumenti, quod sit movens motum, cg. II. 21; instrumentum dupliciter dicitur. Uno modo proprie, quando scilicet aliquid ita ab altero movetur, quod non confertur ei a movente aliquod principium talis motus, sicut serra movetur a carpentario . . . Alio modo dicitur instrumentum magis communiter, quidquid est movens ab alio motum, sive sit in ipso principium sui motus, sive non, verit. 24. 1 c; instrumentum autem agit, inquantum est motum, 2 cael. 19 b; instrumentum enim non agit in virtute propriae formae, sed inquantum movetur a principali agente, quod per suam formam agit, 1 gener. 13 b; instrumentum non solum servit ad exequendam operationem agentis, sed ad ostendendum virtutem ipsius, 4 sent. 44. 1. 2. 1 ad 1; omne autem instrumentum oportet definiri ex suo fine, qui est usus instrumenti, 1 perih. 7 a.




insufficiens



ungenügend, nicht hinreichend, der Gegensatz zu sufficiens (←) .




integralis, e



unversehrt, synonym mit integer (vgl. nom. 2 pr.).




integraliter



nach Weise der Unversehrtheit oder Ganzheit, im Sinne derselben: integraliter absque omni diminutione, th. III. 54. 2 c.




integrare



etwas in seiner Unversehrtheit darstellen oder herstellen: quia aliqua duo concurrunt ad integrandum aliquid unum, th. I. II. 12. 3 ad 2; homo integratur ex omnibus membris necessariis ad operationem animae, ib. III. 73. 2 c; vgl. cg. I. 48; 2 sent. 15. 3. 1 c; quodl. 9. 2. 3 c.




integritas



Unversehrtheit: primo quidem integritas sive perfectio, th. I. 39. 8 c; quod requiritur ad integritatem mali, ib. 49. 3 c; quae ex integritate partium consurgit, ib. 73. 1 c; vgl. ib. ad 2; cg. IV. 41, 45 & 88; duplex est integritas. Una, quae attenditur (kommt in Betracht) secundum perfectionem primam, quae consistit in ipso esse rei, alia, quae attenditur secundum perfectionem secundam, quae consistit in operatione, 4 sent. 26. 2. 4 c; vgl. th. I. 73. 1 c.




intellectivus, a, um



a) übersinnlich, d. i. zum übersinnlichen oder vernünftigen Seelenteile des Menschen gehörend, synonym mit rationalis und intelligibilis (← sub a), der Gegensatz zu sensibilis und sensitivus (← sub b).

b) übersinnlich erkennend, übersinnlicher Erkenntnis fähig, synonym mit intellectualis (← sub b) und rationalis (← sub c), der Gegensatz zu sensibilis (← sub b) und sensitivus (← sub a): ut suprema creatura intellectualis sit totaliter intellectiva, th. I. 54. 5 c; ex hoc convenit alicui substantiae, quod sit intellectiva, quia est immaterialis, ib. 79. 1 ob. 4.




intellectualis, e



a) übersinnlich, d. i. zum übersinnlichen Teile der menschlichen Substanz gehörig, von übersinnlicher Natur seiend (vgl. intellectus sub a), synonym mit intelligibilis und rationalis (← sub a), der Gegensatz zu sensibilis (← sub a & b), animalis und sensitivus (← sub b).

b) übersinnlich erkennend im weitern Sinne des Wortes, d. i. mit der Vernunft sowohl intuitiv, als diskursiv erkennend (vgl. intellectus sub c), synonym mit intellectivus (← sub a) und rationalis (← sub c), der Gegensatz zu sensibilis und sensitivus (← sub b): sola igitur intellectualia se non solum ad agendum, sed etiam ad iudicandum movent, cg. II. 48; quod autem est penitus a corpore separatum, oportet esse intellectuale, ib. III. 23; substantiae vero rationales sive intellectuales, ib. 110; et intellectuales, inquantum intelligunt, nom. 4. 1; ex hoc enim aliquid intellectuale est, quod immune est a materia, quod ex ipso intelligendi modo percipi potest, comp. 1. 75.

c) übersinnlich erkennend im engern Sinne des Wortes, d. i. mit der Vernunft intuitiv erkennend (vgl. intellectus sub e) ausgerüstet, zu einem solchen Vermögen gehörig, der Gegensatz zu rationalis (← sub d): dicuntur (angeli) intellectuales, quia etiam apud nos ea, quae statim naturaliter apprehenduntur, intelligi dicuntur; unde intellectus dicitur habitus primorum principiorum. Animae vero humanae, quae veritatis notitiam per quendam discursum adquirunt, rationales vocantur, th. I. 58. 3 c; vgl. ib. 59. 1 ad 1; I. II. 5. 1 ob. 1; cg. II. 46; 2 sent. 39. 3. 1 c.




intellectualitas



a) Übersinnlichkeit, d. i. übersinnliche oder Vernunfterkenntnisfähigkeit, der Gegensatz zu sensibilitas (←): intellectualitas consequitur immaterialitatem, th. I. 105. 3 c; intellectualitas immunitatem habet a materia, quodl. 9. 4. 6 c; commune ad multos intellectualitatis gradus, th. I. 75. 7 ad 2; vgl. ib. ad 3; intellectus noster non est secundum suam essentiam in actu perfecto intellectualitatis, pot. 2. 1 c.

b) übersinnliche Erkennbarkeit: non autem secundum intellectualitatem, quia forma domus in materia non est intelligibilis, th. III. 23. 2 c.




intellectualiter



a) übersinnlicherweise im weitern Sinne des Wortes, d. i. auf eine der Vernunft überhaupt erkennbare Weise, synonym mit intelligibiliter (← sub a), der Gegensatz zu sensibiliter (← sub a): verbum intellectualiter procedens, th. I. 28. 1 ad 4.

b) übersinnlicherweise im engern Sinne des Wortes, d. i. auf eine der intuitiv tätigen Vernunft erkennbare Weise, ebenfalls synonym mit intelligibiliter (← sub b), der Gegensatz zu rationabiliter (←): modus conveniens scientiae divinae est intellectualiter procedere, trin. 2. 2. 1 a; intellectualiter procedere attribuitur divinae scientiae eo, quod in ipsa observatur maxime modus intellectus, ib. ad 3; vgl. ib. ad 3. 1.




intellectus



a) Vernunft, Verstand im Sinne einer Substanz, vernünftige Substanz, der νοῦς oder das λογιστικόν des Aristoteles, synonym mit intelligentia und ratio (← sub a), der Gegensatz zu sensus (← sub a): angelus dicitur intellectus, th. I. 54. 3 ad 1; qui secundum suam naturam est quidam intellectus, ib. 64. 1 c; anima intellectiva quandoque nominatur nomine intellectus quasi a principaliori sua virtute, sicut dicitur in I. de Anima (sc. Aristotelis c. 4, 408. b. 18 sq.), quod intellectus est substantia quaedam, ib. 79. 1 ad 1; angelus dicitur mens vel intellectus, quia tota virtus sua in hoc consistit, ib. ad 3; vgl. ib. 10 c; intellectum, qui spiritus vocatur, ib. III. 6. 2 c; primus autem auctor et motor universi est intellectus, cg. I. 1; praeter solum intellectum proprie dictum, ib. II. 60; de partibus animae solus intellectus est incorruptibilis, 8 phys. 12 a; non loquimur de intellectu, qui omnia movet, 3 anim. 7 c.

b) Vernunft, Verstand im Sinne eines Vermögens, und zwar eines Erkenntnisvermögens, aber sowohl eines organischen oder sinnlichen, als eines überorganischen oder übersinnlichen Erkenntnisvermögens, synonym mit ratio und sensus (← sub b): ita tamen, quod sub intellectu phantasia comprehendatur, quae habet aliquid simile intellectui (mit der eigentlichen Vernunft), inquantum movet ad absentiam sensibilium, sicut intellectus, 3 anim. 15 a; vgl. ib. 10 e; circa quod speculatur intellectus vel phantasia, quantum pertinet ad partem sensitivam, mem. 3 e; per solam phantasiam, quae quandoque intellectus vocatur, 7 met. 10 e; hic sensus vocatur intellectus, quia est circa sensibilia vel singularia, 6 eth. 9 i; circa singularia vis cogitativa vocatur intellectus, ib. m; intellectu aliquo modo alia animalia participant per quandam obscuram resonantiam, inquantum sentiunt, 3 sent. 27. 1. 4 ad 3; intellectus sit aliqua potentia animae, th. I. 79. 1 c; intellectus est potentia passiva, ib. 2 c.

c) Vernunft, Verstand im Sinne eines übersinnlichen Erkenntnisvermögens, synonym mit ratio (← sub c), der Gegensatz zu sensus (← sub c): intellectus sive ratio, th. I. 81. 3 c; vgl. 1 perih. 7 b & 14 f; intellectus est propria et principalis virtus animae intellectivae, cg. II. 86; hoc nomen intellectus quandoque significat . . . ipsam intellectivam potentiam, verit. 17. 1 c; potest accipi intellectus communiter, secundum quod ad omnes operationes se extendit, ib. 1. 12 c; de intellectu, quo anima intelligit, 3 anim. 7 c; duplex est operatio intellectus, una quidem, quae dicitur indivisibilium intelligentia, per quam scilicet intellectus apprehendit essentiam uniuscuiusque rei in seipsa; alia est operatio intellectus, scilicet componentis et dividentis. Additur autem et tertia operatio, scilicet ratiocinandi, secundum quod ratio procedit a notis ad inquisitionem ignotorum, 1 perih. 1 a; vgl. ib. 3 b, 5 g & 7 a; 1 anal. 1 a; obiectum proprium intellectus est quod quid est (vgl. quis sub a), 1 perih. 10 a; vgl. 1 gener. 8 c; 3 anim. 8 b & c.

d) Vernunfttätigkeit, Vernunfterkenntnis, ebenfalls synonym mit intelligentia (← sub b) und ratio (← sub d).

e) Vernunft, Verstand im Sinne eines übersinnlichen intuitiven Erkenntnisvermögens oder eines geistigen Anschauungsvermögens, synonym mit oculus intellectualis sive spiritualis (→ oculus), der Gegensatz zu ratio (← sub e): nomen intellectus sumitur ex hoc, quod intima rei cognoscit, est enim intelligere quasi intus legere, verit. 1. 12 c; dicitur autem intellectus ex eo, quod intus legit intuendo essentiam rei, 6 eth. 5 a; intellectus enim nomen sumitur ab intima penetratione veritatis, th. II. II. 49. 5 ad 3; intellectus et ratio differunt quantum ad modum cognoscendi, quia scilicet intellectus cognoscit simplici intuitu, ratio vero discurrendo de uno in aliud, ib. I. 59. 1 ad 1; pertinet ad intellectum in universalibus iudicium absolutum de primis principiis, ad rationem autem pertinet discursus a principiis in conclusiones, 6 eth. 9 m; sunt autem rationis tres actus, quorum primi duo sunt rationis, secundum quod est intellectus quidam. Una enim actio intellectus est intelligentia indivisibilium sive incomplexorum, secundum quam concipit, quid est res . . . Secunda vero operatio intellectus est compositio vel divisio intellectus, in qua est iam verum vel falsum, 1 anal. 1 a; vgl. 1 perih. 1 a; th. II. II. 49. 2 ad 1; 1 sent. 5. 1 ad 7; verit. 14. 1 c; 3 anim. 11 a-e.

f) Vernunfteinsicht im Sinne eines Habitus, Habitus der unmittelbaren Einsicht, und zwar in die obersten Erkenntnisprinzipien, daher auch intellectus principiorum und von Aristoteles (Eth. Nic. VI. 6, 1141. a. 7-8) νοῦς τῶν ἀρχῶν genannt, der Gegensatz einerseits zu ars (← sub b), prudentia, sapientia & scientia (→ scientia sub a) und anderseits zu ratio (← sub f) und synteresis (←): non causaretur ab intellectu principiorum, th. I. 19. 5 c; intellectus dicitur habitus primorum principiorum, ib. 58. 3 c; prima autem principia speculabilium nobis naturaliter indita non pertinent ad aliquam specialem potentiam, sed ad quendam specialem habitum, qui dicitur intellectus principiorum, ib. 79. 12 c; vgl. ib. I. II. 15. 3 ad 1; II. II. 1. 4 c; 5. 4 ad 3; cg. III. 37 & 43; 3 sent. 35. 2. 2. 1 c; verit. 16. 1 c & 17. 1 c; 1 anal. 44 c; accipitur autem hic intellectus non pro ipsa intellectiva potentia, sed pro habitu quodam, quo homo ex virtute luminis intellectus agentis naturaliter cognoscit principia indemonstrabilia. Et satis congruit nomen. Huiusmodi enim principia statim cognoscuntur cognitis terminis; cognito enim, quid est totum et quid est pars, statim scitur, quod omne totum est maius sua parte. Dicitur autem intellectus ex eo, quod intus legit intuendo essentiam rei, 6 eth. 5 a.

g) Vernunfteinsicht, Einsicht, d. i. unmittelbare Vernunfterkenntnis, synonym mit intelligentia (← sub c), der Gegensatz zu ratio (← sub g) und scientia (← sub a): nomen intellectus quandam intimam cognitionem importat (bedeutet), dicitur enim intelligere quasi intus legere, th. II. II. 8. 1 c; intellectus non sumitur hic pro potentia intellectiva, sed prout importat quandam rectam aestimationem alicuius extremi principii, ib. 49. 2 c; vgl. ib. ad 1; intellectus videtur nominare simplicem apprehensionem, 3 sent. 2. 2. 3 c; intellectus enim simplicem acceptionem et absolutam cognitionem designare videtur, verit. 15. 1 c; scientia est conclusionum et intellectus principiorum, 1 anal. 7 d; intellectus autem est absoluta et simplex acceptio principii per se noti, ib. 36 h; intellectus importat certitudinem cognitionis absque demonstratione, non propter defectum demonstrationis, sed quia id, de quo certitudo habetur, est indemonstrabile et per se notum, 1 anal. 44 c; vgl. ib. i; intellectus hic accipitur pro certa apprehensione eorum, quae absque inquisitione nobis innotescunt, sicut prima principia, 3 anim. 5 b; visio dicitur actus potentiae visivae in ordine ad visibilia, et per hunc modum intellectus dicitur respectu primorum principiorum, quae per se et primo comparantur ad intellectivam potentiam, 3 eth. 10 a.

h) Verständnis, intellektuelle Auffassung, synonym mit intelligentia (← sub d): ad cuius intellectum sciendum est, th. I. 3. 3 c; secundum intellectum Augustini, ib. 58. 7 ad 1; verbum illud Philosophi universaliter verum est in omni intellectu, ib. 87. 1 ad 3; hunc intellectum ipsis verbis consonum esse non posse, cg. I. 26; huiusmodi autem intellectum sumere oportet, ib. IV. 13; ex hoc pendet totus intellectus eorum, quae in I. Libro dicuntur, 1 sent. 2. 1. 3 c; ad huius igitur tertiae divisionis intellectum considerandum est, 3 phys. 1 c.

i) Vernunftvorstellung, übersinnliche Vorstellung, synonym mit ratio (← sub h): voces sunt signa intellectuum, th. I. 13. 1 c; compositio intellectuum est in intellectu (Vernunft), ib. 17. 3 a; in intellectu substantiae individuae, ib. 29. 4 ad 3; de intellectu huius hominis est, ib. 33. 2 c; ante intellectum corporeitatis, ib. 76. 6 ad 1; sit intellectus substantiae ipsius, cg. I. 3; si ens sit de intellectu eorum, ib. 25; per intellectum enim unius eorum intelligitur aliud, ib. II. 55; quidditatem, cuius intellectus est unus apud omnes, ib. III. 41; hoc nomen intellectus quandoque significat rem intellectam, sicut nomina dicuntur significare intellectus, verit. 17. 1 c; est iam quaedam compositio intellectuum, id est rerum intellectarum, 3 anim. 11 a; intellectus (Vernunft) multa incomplexa prius separata componit et facit ex eis unum intellectum, ib.

k) Bedeutung, Sinn, synonym mit ratio (← sub q), sensus (← sub h), significatio (← sub a), virtus (← sub i) und vis (← sub d): quod est de intellectu termini (Ausdruck), th. I. 31. 4 ob. 3; haec propositio potest habere multiplicem intellectum, ib. c; quantum ad aliquem intellectum, ib. I. II. 100. 5 ad 3; si tamen iste intellectus illius auctoritatis (Beweisstelle), ib. II. II. 45. 2 ad 2; tradere intellectum sacrae Scripturae, 4 sent. 24. 1. 3. 2 ad 3.




intelligentia



a) Intelligenz im Sinne einer vernünftigen Substanz, synonym mit intellectus und ratio (← sub a), der Gegensatz zu sensus (← sub a): in quibusdam tamen libris de Arabico translatis substantiae separatae, quas nos angelos dicimus, intelligentiae vocantur, forte propter hoc, quod huiusmodi substantiae semper actu intelligunt, th. I. 79. 10 c; vgl. ib. 65. 4 c; cg. I. 52; III. 66; aliquando enim apprehenditur ipsa essentia per seipsam, non quod ad eam ingrediatur intellectus ex ipsis, quae circumvolvuntur ipsi essentiae, et hic est modus apprehendendi a substantiis separatis, unde intelligentiae dicuntur, 3 sent. 35. 2. 2. 1 c; omnis enim intelligentia est substantia, 1 anal. 27 e; intellectuum separatorum, qui apud nos consueverunt intelligentiae vocari, 2 cael. 4 c.

b) Vernunfttätigkeit, Vernunfterkenntnis, ebenfalls synonym mit intellectus und ratio (← sub d): cum transmutabilitate intelligentiarum et affectionum, th. I. 10. 5 c; hoc est per intelligentiam et affectionem, ib. 12. 10 ob. 2; et intelligentia praesentium, ib. 22. 1 c; intelligentiae sive intellectualis operationis, cg. I. 60; secundum intelligentiae modum, cg. II. 13; nisi reminisci aequivoce sumatur pro intelligentia eorum, quae quis prius novit, ib. 81; est igitur in intellectu substantiae separatae quaedam intelligentiarum successio, ib. 101; directe intelligentiae nostrae causae esse non possint, ib. III. 84; per significationem vocis suam intelligentiam pandit, ib. 87.

c) Vernunfteinsicht, Einsicht, d. i. unmittelbare Vernunfterkenntnis, synonym mit intellectus (← sub g): quae primo quidem simpliciter aliquid apprehendit, et hic actus dicitur intelligentia, th. I. 79. 10 ad 3; secundum quod cognoscit principia, dicitur habere intelligentiam, ib. 14. 1 ad 2.

d) Verständnis, intellektuelle Auffassung, synonym mit intellectus (← sub h): ad huius igitur intelligentiam veritatis, cg. III. 51; ad intelligentiam huius partis duo quaeruntur, 1 sent. 3. 3 pr.; ad huius autem intelligentiam sciendum est, 1 meteor. 4 c.




intelligere



a) übersinnlich erkennen, mit der Vernunft erkennen, denken: dicitur enim intelligere quasi intus legere, th. II. II. 8. 1 c; vgl. verit. 1. 12 c; intelligere importat (bedeutet) solam habitudinem intelligentis ad rem intellectam, in qua nulla ratio (Beziehung) originis importatur (eingeschlossen wird), sed solum informatio (← sub a) quaedam in intellectu nostro, prout intellectus noster fit in actu per formam rei intellectae, th. I. 34. 1 ad 3; intelligeretur esse, antequam haberet esse, cg. I. 22; linea non potest intelligi sine puncto, ib. II. 33; significat enim ipsum intelligere apprehensionem eius, quod intelligitur per intellectum, ib. IV. 11; si enim definiamus intellectum, definietur per suum actum, qui est intelligere, 1 sent. 3. 4. 3 c; intellectus enim habet iudicare, et hoc dicitur sapere, et apprehendere, et hoc dicitur intelligere, 3 anim. 4 f; vgl. ib. 7 a; intelligere aliquod tripliciter dicimur. Uno modo, sicut intelligimus intellectu, qui est virtus, a qua egreditur talis operatio; unde et ipse intellectus intelligere dicitur, et ipsum intelligere intellectus fit intelligere nostrum. Alio modo, sicut specie intelligibili, qua quidem dicimur intelligere, non quasi ipsa intelligat, sed quia vis intellectiva perficitur per eam in actu, sicut vis visiva per speciem coloris. Tertio modo sicut medio, per cuius cognitionem devenimus in cognitionem alterius, cg. III. 42; intelligere contingit per hoc, quod intellectum in actu fit unum cum intellectu in actu (vgl. intellectus sub c), ib. II. 98; ipsum enim intelligere non perficitur, nisi aliquid in mente intelligentis concipiatur, quod dicitur verbum; non enim dicimur intelligere, sed cogitare ad intelligendum, antequam conceptio aliqua in mente nostra stabiliatur, pot. 9. 9 c; vgl. cg. II. 49; perfectus enim modus intelligendi est, ut intelligantur ea, quae sunt secundum naturam suam intelligibilia; quod autem non intelligantur nisi ea, quae non sunt secundum se intelligibilia, sed fiunt intelligibilia per intellectum, est imperfectus modus intelligendi, cg. II. 91.

b) mit der Vernunft unmittelbar erkennen, einsehen, der Gegensatz zu discurrere (← sub b) und ratiocinari (←): apud nos ea, quae statim naturaliter apprehenduntur, intelligi dicuntur, th. I. 58. 3 c; intelligere importat (bedeutet) simplicem acceptionem alicuius rei, unde intelligi dicuntur proprie principia, quae sine collatione per seipsa cognoscuntur, ib. 83. 4 c; intelligere nominat simplicem actum intellectus. Simplex autem actus potentiae est in id, quod est secundum se obiectum potentiae, ib. I. II. 8. 2 c; intelligere proprie est eorum, quae secundum se cognoscuntur, scilicet principiorum, ib.; non enim intelligunt, neque ratiocinantur, cg. II. 82; intelligere autem dicit (besagt) intueri, 1 sent. 3. 4. 1 ad 5; intelligere nihil aliud dicit, quam intuitum, qui nihil aliud est, quam praesentia intelligibilis ad intellectum quocumque modo, ib. 5 c; ex hoc enim aliquis intelligere dicitur, quod interius in ipsa rei essentia veritatem quodammodo legit, verit. 15. 1 c; angelus non cognoscit veritatem per discursum rationis, sed simplici intuitu, quod est proprie intelligere, spir. 2 ad 12.

c) verstehen, auffassen, begreifen: datur intelligi (es wird zu verstehen gegeben), th. I. 39. 4 ad 3; intelligere autem est cum quadam approbatione diiudicatis inhaerere, ib. 79. 9 ad 4; nisi intelligatur, quod aliquid sit sibi causa essendi secundum esse accidentale, cg. I. 22; quod quidem intelligendum est, quodl. 7. 1. 2 c; intelligere refertur ad definitiones, 1 phys. 1 a.




intelligibilis, e



a) übersinnlich, vernünftig, d. i. zum übersinnlichen oder vernünftigen Seelenteile gehörend, synonym mit intellectualis und rationalis (← sub a), der Gegensatz zu sensibilis (← sub a).

b) übersinnlich erkennbar, durch die Vernunft erkennbar, der Gegensatz zu sensibilis (← sub c): licet melius sit, quod intelligantur (aufgefasst werden) intelligibiles, inquantum intelliguntur, nom. 4. 1; intelligibile autem est in intellectu tripliciter, primo quidem habitualiter vel secundum memoriam, ut Augustinus dicit, secundo autem ut in actu consideratum vel conceptum, tertio ut ad aliud relatum, th. I. 107. 1 c; nullum intelligibilium illius rei facultatem humanae rationis excedet, cg. I. 3; res materialis intelligibilis efficitur per hoc, quod a materia et a materialibus condicionibus separatur, ib. 47; est enim proprium obiectum intellectus ens intelligibile, ib. II. 98; per hoc autem aliquid fit intelligibile in actu, quod aliqualiter abstrahitur a materia, 1 phys. 1 a; vgl. 1 sent. 35. 1. 1 ad 3.

c) vorstellbar, sei es durch die Vernunft, sei es durch die Phantasie (quae quandoque intellectus vocatur, 7 met. 10 c).




intelligibilitas



Übersinnlichkeit, Erkennbarkeit für die Vernunft, der Gegensatz zu sensibilitas (←): quod repugnat intelligibilitati, est materialitas, cg. II. 75; habent intelligibilitatem in potentia, ib. 77.




intelligibiliter



a) übersinnlicherweise im weitern Sinne des Wortes, d. i. auf eine der Vernunft überhaupt erkennbare Weise, synonym mit intellectualiter (← sub a), der Gegensatz zu sensibiliter (← sub a): ad videndum aliquid intelligibiliter, th. I. 12. 11 ad 3; in intellectu autem . . . nihil existit, nisi intelligibiliter, ib. 79. 6 c; est intelligibiliter in mente artificis, cg. II. 46; oportet, quod recipiatur in eo per modum ipsius, scilicet intelligibiliter, ib. 55.

b) übersinnlicherweise im engern Sinne des Wortes, d. i. auf eine der intuitiv tätigen Vernunft erkennbare Weise, ebenfalls synonym mit intellectualiter (← sub b), der Gegensatz zu rationabiliter (←): et in divinis intelligibiliter, trin. 2. 2 pr.; non sit conveniens modus divinae scientiae intelligibiliter procedere, ib. 1 a.




intemperantia



Unmäßigkeit, der Gegensatz zu temperantia (← sub d): per intemperantiam autem male, th. I. 83. 2 c; vgl. ib. I. II. 35. 4 c; 54. 3 ob. 3; 72. 8 c; peccatum enim intemperantiae est peccatum superfluae concupiscentiae, ib. II. II. 142. 2 c; vgl. ib. 3 c & 4 c.




intemperatus, a, um



a) nicht gemäßigt, unmäßig, der Gegensatz zu temperatus (← sub d): non potest dici temperatum, nec materialiter nec formaliter, et similiter neque intemperatum, th. II. II. 59. 2 ad 3.

b) nicht Maß haltend, unmäßig, ebenfalls der Gegensatz zu temperatus (← sub e): frui re voluptuosa est finis intemperati, th. I. II. 3. 1 c; actio intemperati est finis eius, ib. 15. 3 ob. 2; vgl. cg. III. 85; 7 eth. 3 c & 4 f & g.




intendere



a) spannen, steigern, anstrengen, der Gegensatz zu remittere (← sub a): nihil prohibet, illud intendi vel remitti, th. I. 20. 3 ad 2; dispositiones in infinitum multiplicari et intendi non possunt, ib. 48. 4 c; quanto mens intenditur in suo actu, ib. II. II. 173. 3 ad 2; motus violentus in principio intenditur, cg. I. 42; vgl. ib. 89 & 91; privationes enim non intenduntur, ib. III. 9.

b) anstreben, beabsichtigen, auf etwas abzielen: eius est intendere finem, cuius est agere propter finem, cum intendere nihil sit, nisi in aliud tendere, th. I. II. 12. 5 ob. 3; vgl. ib. c; intendere enim dicitur quasi in aliud tendere, 2 sent. 38. 1. 3 c; intendere vero (est actus voluntatis), secundum quod ratio proponit ei (sc. voluntati) bonum ut finem consequendum ex eo, quod est ad finem, verit. 22. 15 c; vgl. ib. 13 c; per verba illa non intendit excludere, th. I. 19. 4 ad 1; videtur, quod bruta animalia intendant finem, ib. I. II. 12. 5 ob. 1; vgl. ib. 19. 8 ob. 1; qui intenditur a primo auctore, cg. I. 1; vgl. ib. 42; III. 9 & 21; verit. 22. 13 ad 7.

c) meinen, behaupten: ut ibi intenditur, th. I. II. 35. 7 a; ut prima ratio intendebat, cg. I. 11.




intense



mit Spannung, mit Steigerung, mit Anstrengung, mit Stärke, mit Innigkeit, synonym mit intensive (←): alia ex intensione actus, quia intense vult vel agit, th. I. II. 19. 8 c; aliquis non ita intense vult medicinam sumere, ib.




intensio



Spannung, Steigerung, Anstrengung, Stärke, Innigkeit, der Gegensatz zu remissio (← sub a): secundum intensionem et remissionem, th. I. 4. 3 ad 1; procedit de intensione amoris, ib. 20. 3 ad 2; secundum intensionem conversionis in Deum, ib. 62. 6 c; vgl. ib. II. II. 173. 3 ad 2; si enim intensio et remissio naturae mutabilis est, cg. I. 91; ex aliqua indebita intensione fiat, ib. III. 130; intensio, secundum quam aliquid dicitur magis et minus, non solum causatur per recessum a contrario, sed etiam per accessum ad terminum, 4 sent. 49. 2. 4 ad 3; esset intensio id est augmentum velocitatis, 2 cael. 8 c; vgl. ib. 9 a.




intensive



mit Spannung, mit Steigerung, mit Anstrengung, mit Stärke, mit Innigkeit, nach Weise der Spannung u. s. w., im Sinne einer solchen, synonym mit intense (←), der Gegensatz zu extensive (←): sed intensive et collective similitudo divinae perfectionis, th. I. 93. 2 ad 3; beatitudo crescit non intensive, ib. I. II. 4. 5 ad 5; excessus potest considerari dupliciter, vel intensive vel extensive, 2 sent. 29. 1. 3 c.




intensivus, a, um



nach Weise der Spannung, der Steigerung, der Anstrengung, der Stärke, der Innigkeit seiend, der Gegensatz zu extensivus (←) .




intentio



a) Aufmerksamkeit: quando intentio animae vehementer trahitur ad operationem unius potentiae, th. I. II. 37. 1 c; vgl. ib. 38. 2 c; 77. 1 c; vis cognoscitiva non cognoscit aliquid actu, nisi adsit intentio, cg. I. 55; ad actum cuiuslibet cognoscitivae potentiae requiritur intentio, verit. 13. 3 c.

b) Anstrebung, Absicht, Vorhaben: secundo vero (potentia intellectiva) id, quod apprehendit, ordinat ad aliquid aliud cognoscendum vel operandum, et hic vocatur intentio, th. I. 79. 10 ad 3; intentio, sicut ipsum nomen sonat, significat in aliquid tendere, ib. I. II. 12. 1 c; intentio sumitur pro actu mentis, qui est intendere, verit. 21. 3 ad 5; intentio est virtutis appetitivae actus, mal. 16. 11 ad 3; intentio est actus voluntatis, verit. 22. 13 c; vgl. ib. ad 7; nomen intentio nominat actum voluntatis, praesupposita ordinatione rationis ordinantis aliquid in finem, th. I. II. 12. 1 ad 3; quamvis autem cuiuslibet horum appetituum intentio communis sit, per prius (nach Weise des Frühern) tamen in voluntate invenitur, quae ab intellectu coniuncto in finem dirigitur, 2 sent. 38. 1. 3 c; intentio primo et per se actum voluntatis nominat, secundum quod in ea est vis intellectus ordinantis, ib.; vgl. cg. I. 2 t & 6; II. 58; III. 3, 4 & 24; etsi (intentio) semper sit finis, non tamen oportet, quod semper sit ultimi finis, th. I. II. 12. 2 c; vgl. ib. 3 c; vgl. cg. III. 6; intentio dicitur esse de fine, non secundum quod voluntas in finem absolute fertur, sed secundum quod ex eo, quod est ad finem, in finem tendit, unde intentio in ratione sua ordinem quendam unius ad alterum importat (einschließt), 2 sent. 38. 1. 3 c.

c) Beziehung, synonym mit habitudo (←), ratio (← sub n) und relatio (← ; vgl. pot. 7. 9 c): necessarium est ergo animali, quod percipiat huiusmodi intentiones, quas non percipit sensus exterior, th. I. 78. 4 c; ad apprehendendum autem intentiones, quae per sensum non accipiuntur, ordinatur vis aestimativa, ib.; ponunt quasdam intentiones divinae essentiae superadditas, cg. I. 23; vgl. pot. 7. 6 c; intentionem vel habitudinem alicuius subsistentis ad naturam communem, 1 sent. 25. 1. 3 c; huiusmodi enim intentiones format intellectus, attribuens eas naturae intellectae, 1 perih. 10 b.

d) Ähnlichkeit, Abbild, synonym mit similitudo (← sub b) und species (← sub e): ad operationem autem sensus requiritur immutatio spiritualis, per quam intentio formae sensibilis fiat in organo sensus, th. I. 78. 3 c; sicut intentio coloris, quae est in pupilla, non potest facere album, ib. I. II. 5. 6 ad 2; cognoscit eam secundum intentionem rei, quam in se habet, ib. 22. 2 c; secundum quod recipit intentionem rei, ib. ad 3; non ita, quod coloretur, sed ita, quod recipiat intentionem coloris, ib.; sicut patet de intentionibus colorum, quae sunt in aere, a quibus nullum corpus coloratur, ib. 37. 4 ob. 1; species sive intentio qualitatis et non ipsa qualitas, 4 sent. 44. 2. 1. 3 c; alio modo aliquid recipitur in altero spiritualiter per modum intentionis cuiusdam, sicut similitudo albedinis recipitur in aere et in pupilla, ib. 3. 1. 3 c; alia (est passio), quae sequitur actionem, quae est per modum animae, quando scilicet species agentis recipitur in patiente secundum esse spirituale ut intentio quaedam, secundum quem modum res habet esse in anima, sicut species lapidis recipitur in pupilla, 2 sent. 19. 1. 3 ad 1; species recipitur in organo sensus aut in medio per modum intentionis et non per modum naturalis formae, 2 anim. 14 h.

e) übersinnliches Erkenntnisbild, Vorstellung der Vernunft, Begriff, synonym mit conceptio intelligibilis (← sub c) und ratio (← sub h & i): intellectus per speciem (Form) rei formatus intelligendo format in seipso quandam intentionem rei intellectae, quae est ratio ipsius, quam significat definitio, cg. I. 53; intentio boni est prior intentione veri, verit. 21. 3 ob. 5; cum autem comparamus intentionem boni et veri, intentio sumitur pro ratione, quam significat definitio, ib. ad 5; logicus, qui considerat intentiones tantum, 1 sent. 19. 5. 2 ad 1.




intentionalis, e



abbildlich, abgebildet (vgl. intentio sub d), der Gegensatz zu realis (←) .




interesse



Zinsen, synonym mit usura (←): duplex est interesse. Quoddam quidem ex eo, quod aliquid non adest, quia scilicet aliquis non adquisivit, quod adquirere potuisset, et ad hoc interesse non obligatur aliquis. Aliud est interesse ex eo, quod aliquid abest, quia scilicet aliquid subtractum est alicui de hoc, quod habebat, et de tali interesse nascitur obligatio, mal. 13. 4 ob. 14; vgl. ib. ad 14.




interior, us



innerer, innerlich, synonym mit intraneus (←) und intrinsecus (← sub b), der Gegensatz zu exterior, extraneus (←) und extrinsecus (← sub b).




intermedius, a, um



dazwischen seiend.




interminatus, a, um



unbegrenzt, unbestimmt, synonym mit indefinitus, indeterminatus und infinitus (←), der Gegensatz zu determinatus (← sub a), finitus (←) und terminatus (→ terminare sub a).




interpretatio



a) Verdolmetschung, Auslegung: dicitur autem interpretatio secundum Boethium vox significativa, quae per se aliquid significat, sive sit complexa sive incomplexa, 1 perih. 1 a; nomen et verbum magis interpretationis principia esse videntur, quam interpretationes; ille enim interpretari videtur, qui exponit aliquid esse verum vel falsum. Et ideo sola oratio enuntiativa, in qua verum vel falsum invenitur, interpretatio vocatur, ib.; in manifestis non est opus interpretatione, sed executione, th. II. II. 120. 1 ad 3; interpretatio sermonum potest reduci ad donum prophetiae, ib. 176. 2 ad 4; in petitione exteriori dicitur aliquid esse petitio . . . secundum interpretationem quandam, ut cum aliquis manum porrigit, 4 sent. 15. 4. 1. 1 ad 1.

b) De interpretatione, eine Schrift des Aristoteles: intitulatur ergo liber iste De interpretatione, acsi diceretur De enuntiativa oratione, in qua verum vel falsum invenitur, 1 perih. 1 a.




interpretative



auslegungsweise, im Sinne der Auslegung, der Gegensatz zu expresse (←): non expresse Deum irridet, sed quasi interpretative, th. II. II. 75. 2 ad 2; contemnit quidem non expresse, sed interpretative, 4 sent. 9. 1. 3. 4 ad 1; sive mulier petat expresse, sive interpretative, ib. 38. 1. 3. 2 ad 4; alio modo dicitur iudicare quasi interpretative; interpretamur enim aliquem facere, qui facienti consentit, ib. 47. 1. 2. 1 c.




interpretativus, a, um



a) verdolmetschend, auslegend: oratio est quodammodo interpretativa voluntatis humanae, th. III. 21. 4 c.

b) die Auslegung, dieses oder jenes zu sein, gestattend, der Auslegung nach vorhanden seiend, als dies oder jenes ausgelegt.




intimativus, a, um



kundgebend, kundgegeben.




intranee



innerlicher weise, von innen, synonym mit intrinsece und intrinsecus (← sub a), der Gegensatz zu extrinsece (←) und extrinsecus (← sub a): infinitum consequitur motum intranee, 3 phys. 1 b.




intraneus, a, um



innerer, innerlich, synonym mit interior (←) und intrinsecus (← sub b), der Gegensatz zu exterior, extraneus (←) und extrinsecus (← sub b): nihil variat de eo, quod est intraneum rei, 2 sent. 12. 1. 1 ad 5.




intrinsece



innerlicherweise, von innen, synonym mit intranee (←) und intrinsecus (← sub a), der Gegensatz zu extrinsece (←) und extrinsecus (← sub a): magis intrinsece rerum factiones considerantes, cg. II. 37.




intrinsecus



a) innerlicherweise, von innen, synonym mit intranee und intrinsece (←), der Gegensatz zu extrinsece (←) und extrinsecus (← sub a): quod intrinsecus latebat, 1 Cant. 4; ad percipiendum intrinsecus inspirationes, 2 Cant. 5; vgl. ib. 6 a.

b) innerer, innerlich, synonym mit interior und intraneus (←), der Gegensatz zu exterior, extraneus (←) und extrinsecus (← sub b): alia huiusmodi adiumenta tam intrinseca quam extrinseca, cg. II. 29; quidquid accipiatur intrinsecum creaturae, habet esse ab alio, ib. 31; si enim esset aliquis color intrinsecus pupillae, unit.




intuitus



a) Anschauung, Schauen, Blick: intelligere nihil aliud dicit (besagt), quam intuitum, qui nihil aliud est, quam praesentia intelligibilis ad intellectum quocumque modo, 1 sent. 3. 4. 5 c; praesens intuitus Dei fertur in totum tempus, th. I. 14. 9 c; vgl. ib. 13 c; 1 perih. 13 f; uno intuitu apprehendens utrumque, th. I. 19. 5 c; oculus fatigatur ex forti intuitu, ib. I. II. 22. 2 ad 3; cessante discursu figatur eius intuitus in contemplatione unius simplicis veritatis, ib. II. II. 180. 6 ad 2.

b) Ansehung, Hinblick, Hinsicht: eius intuitu diliguntur, th. II. II. 23. 1 ad 3; nolebat eum statim sequi intuitu paternae sepulturae, ib. 189. 6 c.




inventivus, a, um



findend, auffindend, erfindend.




invidia



Neid: invidia est tristitia de prosperitate alicuius, 1 met. 3 e; pertinet ad invidiam, quae tristatur de bono alieno, inquantum est impeditivum propriae excellentiae, th. I. II. 84. 4 c; vgl. ib. 35. 8 c; I. 63. 2 c; II. II. 36. 1-4; cg. I. 89; mal. 10. 1-3; invidia ponitur vitium capitale, th. II. II. 36. 4 c.




involuntarie



unwillentlicherweise, unfreiwilligerweise, der Gegensatz zu voluntarie (←): si homo involuntarie simpliciter deficiat, th. I. II. 20. 4 c; divitiae involuntarie amittuntur, cg. III. 30; vgl. 3 eth. 1 a.




involuntarius, a, um



unwillentlich, unfreiwillig, der Gegensatz zu voluntarius (←): quod est contra voluntatem, dicitur esse involuntarium, th. I. II. 6. 5 c; quamvis involuntarium videatur dici secundum remotionem voluntarii, tamen, si respiciamus ad causas, dicitur aliquid voluntarium per remotionem eorum, quae causant involuntarium, 3 eth. 4 a.




ira



a) Zorn im eigentlichen Sinne des Wortes, synonym mit iracundia (← sub a): ira proprie loquendo est passio quaedam appetitus sensitivi, a qua vis irascibilis denominatur, th. II. II. 158. 1 c; vgl. ib. 2 c; 162. 3 c; I. 19. 11 c; 3 sent. 15. 2. 2. 2 c; causatur enim ira ex malo difficili iam iniacente. Ad cuius praesentiam necesse est, quod aut appetitus succumbat, et sic non exit terminos tristitiae, quae est passio concupiscibilis, aut habet motum ad invadendum malum laesivum, quod pertinet ad iram, th. I. II. 23. 3 c; vgl. ib. 46. 1-8; formale quidem in ira est id, quod est ex parte animae appetitivae, quod scilicet ira sit appetitus vindictae, materiale autem id, quod pertinet ad commotionem corporalem, scilicet quod ira sit accensio sanguinis circa cor, mal. 12. 1 c; vgl. ib. 3 ad 7; 4 eth. 13 c.

b) Zorn im uneigentlichen Sinne des Wortes: quandoque enim ira ponitur pro habitu vel actu vitii, quod opponitur mansuetudini, quod in IV. Ethic. (c. 11, 1125. b. 29) irascibilitas dicitur, quod contingit ex hoc, quod virtus, ut in II. Ethic. dicitur, quandoque magis opponitur uni extremorum, sicut mansuetudo superfluitati irae magis, quam diminutioni, et ideo oppositum vitium nominatur ira . . . Alio modo dicitur ira voluntas vindicandi aliquod malefactum, et sic ira non est passio proprie loquendo, nec est in irascibili, sed in voluntate, 3 sent. 15. 2. 2. 2 c.




iracundia



a) Zorn, synonym mit ira (← sub a): de iracundia, quae opponitur mansuetudini, th. II. II. 158 pr.; vgl. ib. 5 t.

b) heftiger Zorn, Zornwut: superabundantia (irae) vocatur iracundia, 4 eth. 13 a.




irascibilis, e



zürnend, zornmütig.




irascibilitas



Zornmut, Zornmütigkeit: tres sunt irascibilitatis species, th. II. II. 158. 5 a; quandoque enim ira ponitur pro habitu vel actu vitii, quod opponitur mansuetudini, quod in IV. Ethic. (c. 11, 1125. b. 29) irascibilitas dicitur, 3 sent. 15. 2. 2. 2 c.




ironia



Kleintuerei, die εἰρωνεία des Aristoteles (Eth. Nic. II. 7, 1108. a. 22), der Gegensatz zu iactantia (Großtuerei): ironia, per quam aliquis de se fingit minora, th. II. II. 113. 1 ob. 1; vgl. ib. 110. 2 c; fictio falsi, quae est in plus, quando scilicet aliquis fingit maiora de se, quam sunt, vocatur iactantia . . . Sed fictio, quae est ad minus, scilicet quando aliquis fingit de se quaedam vilia, vocatur ironia id est irrisio, 2 eth. 9 f; vgl. 4 eth. 10 p; 3 sent. 38. 1. 2 ad 6.




irrationabilis, e



unvernünftig, synonym mit irrationalis (← sub a), der Gegensatz zu rationabilis (←) und rationalis (← sub a): quod est irrationabile, th. I. 89. 1 c; irrationabile est, vel quod est contrarium rationi, vel quod est natum (←) habere rationem et non habet, qu. anim. 14 c.




irrationabilitas



Unvernünftigkeit, der Gegensatz zu rationabilitas und rationalitas (←): homini non potest convenire irrationabilitas, cg. I. 39; illusio quaedam videtur et irrationabilitas, ib. III. 106.




irrationalis, e



a) unvernünftig, synonym mit irrationabilis (←), der Gegensatz zu rationabilis und rationalis (←): creaturas irrationales non amat, th. I. 20. 2 ob. 3; sic etiam attribuimus ei irrationale, inquantum est supra rationem, nom. 7. 3; etsi enim rationale et irrationale sint contrariae differentiae, 1 cael. 8 c.

b) undenkbar, nicht vorstellbar, der Gegensatz zu rationalis (← sub e).




irregularis, e



unregelmäßig, der Gegensatz zu regularis (← sub a).




irregularitas



a) Unregelmäßigkeit im eigentlichen Sinne des Wortes: in quibus motibus inveniatur regularitas et irregularitas, 5 phys. 7 d; circa motus planetarum quaedam anomaliae id est irregularitates apparent, 2 cael. 17 b.

b) Unregelmäßigkeit im übertragenen Sinne des Wortes: si irregularitas sequeretur culpam, th. I. II. 20. 5 ad 4; immunditia nihil aliud erat, quam irregularitas quaedam, ib. 103. 2 c; venialia ibi dicuntur irregularitates sive immunditiae, ib. III. 87. 4 ad 1; irregularitas non incurritur propter peccatum tantum, 4 sent. 25. 2. 2. 2 ad 2; vgl. ib. ad 3 & 3. 1. 1 ad 1.




iudicare



a) urteilen, aburteilen, richten: ad quem pertinet de aliis iudicare, th. I. II. 15. 4 c; nobis commisit iudicare de exterioribus, de interioribus vero sibi retinuit, Matth. 7 a.

b) urteilen, beurteilen im logischen Sinne dieser Wörter, d. i. etwas von einem andern in Gedanken oder in Worten aussagen: haec enim duo (sapere et intelligere) intellectivae cognitioni attribuuntur; intellectus enim habet iudicare, et hoc dicitur sapere, et apprehendere, et hoc dicitur intelligere, 3 anim. 4 f; vgl. ib. 12 b; cum enim sapientis sit ordinare et iudicare, th. I. 1. 6 c; Aristoteles: Metaph. I. 2, 982. a. 17 sq.; de sensibilibus per rationem iudicamus, th. I. II. 15. 4 c; unumquodque magis iudicatur secundum id, quod primo et per se competit ei, quam secundum id, quod consequenter (← sub b) se habet, ib. II. II. 117. 6 c; iudicare autem de iudicio suo est solius rationis, quae super actum suum reflectitur, verit. 24. 2 c.

c) urteilen, beurteilen im psychologischen Sinne dieser Wörter, d. i. etwas von einem andern durch irgendein Seelenvermögen unterscheiden: sensus proprius iudicat de sensibili proprio discernendo ipsum ab aliis, quae cadunt sub eodem sensu, sicut discernendo album a nigro vel a viridi, th. I. 78. 4 ad 2; vgl. verit. 11. 1 ad 12 & 3 c; ab intellectu vel phantasia aut sensu . . ., quorum est iudicare, cg. II. 48.




iudicativus, a, um



urteilend: synesis est iudicativa de agendis secundum communem legem, th. I. II. 57. 6 ad 3; vgl. ib. II. II. 60. 1 ad 1.




iudicatorium



Gerichtsstätte, Gerichtshof, Gericht: quando naturale iudicatorium non est ligatum, th. I. 94. 4 c; secundario vero in naturali iudicatorio rationis humanae, ib. I. II. 71. 6 ad 4; nisi ligato naturali iudicatorio sensus, cg. III. 104; sortiuntur naturale iudicatorium rationis, ib. 129; conscientia dicitur esse naturale iudicatorium, verit. 17. 1 ad 5; vgl. ib. 16. 1 ob. 15.




iudicium



a) Gerichtsverhandlung, Gericht: usque ad diem iudicii differri, th. I. 64. 4 ad 3.

b) Gerichtsspruch, richterliches Urteil, synonym mit sententia (← sub b): iudicium importat (bezeichnet) retributionem, respectu cuius meritum vel demeritum dicitur, th. I. II. 21. 4 a; iudicium significat executionem iustitiae, ib. 99. 4 ad 2; iudicium proprie nominat actum iudicis, inquantum iudex est, iudex autem dicitur quasi ius dicens, ius autem est obiectum iustitiae, . . . et ideo iudicium importat secundum primam nominis impositionem definitionem vel determinationem iusti sive iuris, ib. II. II. 60. 1 c; vgl. ib. ad 1 & 5 c; iudicium est actus iustitiae, prout iudex ad aequalitatem iustitiae reducit ea, quae inaequalitatem oppositam facere possunt, ib. 63. 4 c; iudicium non sumitur hic pro executione iustitiae, ib. 89. 3 c; omnis autem retributio, qua diversa redduntur secundum diversitatem meritorum, iudicium requirit, cg. IV. 96; vgl. verit. 8. 1 ad 13.

c) logisches Urteil, d. i. Aussage eines Begriffs von einem andern, sei es in Gedanken, sei es in Worten: nomen iudicii, quod secundum primam impositionem significat rectam determinationem iustorum, ampliatum est ad significandum rectam determinationem in quibuscumque rebus, tam in speculativis, quam in practicis, th. II. II. 60. 1 ad 1; iudicium pertinet ad intellectum (Vermögen der Vernunfteinsicht), ib. 53. 4 c; vgl. 3 anim. 12 b; iudicium autem de re non sumitur secundum id, quod inest rei per accidens, sed secundum id, quod inest ei per se, th. I. 16. 1 c; iudicium de unaquaque re sumendum est secundum finem, ad quem ordinatur, quodl. 7. 7. 17 c; iudicium est quasi conclusio et determinatio consilii, th. I. 83. 3 ad 2; electio consequitur sententiam vel iudicium, quod est sicut conclusio syllogismi operativi, ib. I. II. 13. 3 c; vgl. ib. 6 ob. 2; oportet, quod post inquisitionem consilii sequatur iudicium de inventis per consilium, 3 eth. 9 b; vgl. ib. 8 b; 1 perih. 1 a & 3 b; 1 anal. 1 a.

d) psychologisches Urteil, d. i. Urteil irgendeines Seelenvermögens, gleichviel, ob es ein Erkenntnisvermögen darstellt, oder nicht, synonym mit sententia (← sub c): electio dicitur quoddam iudicium, th. I. 83. 3 ad 2; duplex est iudicium. Unum, quo iudicamus, qualiter res esse debeat . . . Aliud est, quo iudicatur, qualiter res sit, . . . et tale iudicium est in cognitione, verit. 8. 1 ad 13.




iuramentum



Schwur, Eid: assumitur autem divinum nomen ab homine . . . per modum iuramenti ad propria verba confirmanda, th. II. II. 89 pr.; vgl. ib. 1-10; iuramentum habet quandam habitudinem ad res sacras, inquantum scilicet est quaedam contestatio facta per aliquid sacrum, et secundum hoc dicitur, iuramentum esse sacramentum, ib. III. 60. 1 ad 3; vgl. 3 sent. 39. 1. 1 c; Hebr. 6. 4.




iurisdictio



Rechtsprechung, Amtsgewalt, richterliche Gewalt, Gerichtsbarkeit: quicumque autem habet iurisdictionem, potest ea, quae sunt iurisdictionis, committere, 4 sent. 17. 3. 3. 5 c; etiam talis iurisdictio, per quam homo excommunicare potest, clavis potest dici, ib. 18. 2. 2. 1 ad 1; cum per iurisdictionem aliquis constituatur in gradu superioritatis respectu eius, in quem habet iurisdictionem, quia est iudex eius, ib. 3. 1 c; actus iurisdictionis non potest aliquis in seipsum exercere, ib. 20. 1. 5. 4 ad 1.




ius



a) Recht, Gerechtsame, Rechtswissenschaft, Rechtskunde, Gerichtshof, zu Recht Erkanntes, synonym mit iustitia (← sub d) und iustum (←): hoc nomen ius primo impositum est ad significandum ipsam rem iustam, postmodum autem est derivatum ad artem, qua cognoscitur, quid sit iustum, et ulterius ad significandum locum, in quo ius redditur, sicut dicitur aliquis comparere in iure, et ulterius dicitur etiam, quod ius redditur ab eo, ad cuius officium pertinet iustitiam facere, licet etiam id, quod decernit, sit iniquum, th. II. II. 57. 1 ad 1.

b) kanonische Bestimmung, kirchliche Satzung: irregularis habetur secundum iura, quodl. 4. 8. 14 a; vgl. ib. 6. 3. 5 a; 7. 7. 17 ob. 3; 9. 7. 15 c.




iustificatio



a) Gerecht-Machung im eigentlichen Sinne des Wortes, d. i. die Bewirkung der Gerechtigkeit oder die Rechtfertigung und die Verrichtung einer gerechten Handlung oder das Rechttun, das δικαίωμα des Aristoteles (Eth. Nic. V. 10, 1135. a. 9), synonym mit iustitia (← sub c), der Gegensatz zu iniustificatio (←): iustificatio primo et proprie dicitur ipsa factio iustitiae, th. I. II. 100. 12 c; si vero accipiatur iustificatio pro executione iustitiae, ib.; vgl. ib. 2 ad 1; 99. 5 c; 113. 1 c & ad 1; I. 21. 4 ob. 1; 45. 6 ad 3; II. II. 4. 4 ad 3; cg. III. 59; iustificatio est, quando quis operatur iustum, quod est naturale vel ordine legis, sed apud Graecos operatio iusti in communi magis vocatur δικαιοπράγημα id est operatio iusti, iustificatio autem non videtur dici quaelibet operatio iusti, sed solum quando aliquis dirigitur in iustificatione, scilicet reducendo id, quod est iniustum, ad iustitiam, 5 eth. 12 l; iustificatio non dicitur a iustitia legali, quae est omnis virtus, sed a iustitia, quae dicit (besagt) generalem rectitudinem in anima, a qua potius, quam a gratia iustificatio denominatur, verit. 28. 1 ad 2; iustitia potest accipi, prout est in habitu, vel prout est in actu. Et secundum hoc iustificatio dupliciter dicitur, uno quidem modo, secundum quod homo fit iustus adipiscens habitum iustitiae, alio vero modo, secundum quod opera iustitiae operatur, ut secundum hoc iustificatio nihil aliud sit, quam iustitiae executio, th. I. II. 100. 12 c.

b) Gerecht-Machung im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. Andeutung der Rechtfertigung, Vorbereitung zu derselben: secundario vero et quasi improprie potest dici iustificatio significatio iustitiae vel dispositio ad iustitiam, quibus duobus modis manifestum est, quod praecepta legis (d. i. des Alten Bundes) iustificabant, inquantum scilicet disponebant hominem ad gratiam Christi iustificantem, quam etiam significabant, th. I. II. 100. 12 c.




iustitia



a) Gerechtigkeit im eigentlichen Sinne des Wortes (= iustitia proprie dicta sive vera, 3 sent. 33. 3. 4. 5 c; 5 eth. 1 a & 17 a), d. i. die Tugend der Gerechtigkeit, der Gegensatz zu iniustitia (← sub a): determinat de iustitia proprie dicta, 5 eth. 1 a; ratio iustitiae consistit in hoc, quod alteri reddatur, quod ei debetur secundum aequalitatem, th. II. II. 80. 1 c; iustitia proprie dicta attendit (beachtet) debitum unius hominis ad alterum, ib. I. II. 100. 2 ad 2; vgl. ib. I. 21. 1 ob. 3; iustitia proprie dicta aequalitatem constituit in acceptationibus et dationibus, 4 sent. 46. 1. 1. 1 c; iustitia est habitus, secundum quem aliquis constanti et perpetua voluntate ius suum unicuique tribuit, th. II. II. 58. 1 c; vgl. cg. II. 28; iustitia est habitus, secundum quem aliquis dicitur operativus secundum electionem iusti, th. II. II. 58. 1 c; iustitia est habitus, secundum quem ille, qui est iustus, dicitur esse operativus iusti, et hoc secundum electionem, 5 eth. 10 c; vgl. Aristoteles: Eth. Nic. V. 9, 1134. a. 1 sq.; omnes videntur velle, quod iustitia sit talis habitus, per quem causantur tria in homine. Primo quidem inclinatio ad opus iustitiae, secundum quam dicitur homo operativus iustorum. Secundum est operatio iusta. Tertium autem est, quod homo velit iusta operari, 5 eth. 1 c; vgl. Aristoteles: loc. cit. 1, 1129. a. 6 sqq.; neque hesperus, id est stella praeclarissima vespertina, neque lucifer, id est stella praeclarissima matutina, ita fulget, sicut iustitia, 5 eth. 2 d; vgl. Aristoteles: loc. cit. 3, 1129. b. 28 sq.

b) Gerechtigkeit im übertragenen Sinne des Wortes (= iustitia metaphorica sive metaphorice dicta, 3 sent. 33. 3. 4. 5 ob. 1 & c; 5 eth. 1 a & 17 a), d. i. sittliche Rechtbeschaffenheit, ebenfalls der Gegensatz zu iniustitia (← sub b): sicut Philosophus dicit in V. Ethic. (c. 15, 1138. b. 5 sq.), quaedam metaphorica iustitia et iniustitia est hominis ad seipsum, inquantum scilicet ratio regit irascibilem et concupiscibilem, th. I. II. 46. 7 ad 2; vgl. ib. 100. 2 ad 2; alio modo dicitur iustitia, prout importat (bedeutet) rectitudinem quandam ordinis in ipsa interiori dispositione hominis, prout scilicet supremum hominis subditur Deo et inferiores vires animae subduntur supremae, scilicet rationi. Et hanc etiam dispositionem vocat Philosophus in V. Ethic. (↑) iustitiam metaphorice dictam, ib. 113. 1 c; metaphorice tamen illa, quae ad alterum proprie dicuntur, accipiuntur in his, quae sunt ad seipsum sicut de iustitia dicit Philosophus in V. Ethic. (↑), in quantum scilicet accipiuntur diversae partes hominis sicut diversae personae, ib. II. II. 106. 3 ad 1; vgl. ib. 30. 1 ad 2; 58. 2 c & ad 1; 3 sent. 33. 3. 4. 1 c & 5 c; verit. 28. 1 c; 5 eth. 1 a & 17 q.

c) Gerechtigkeit im Sinne einer Tätigkeit, d. i. Gerecht-Machung oder gerechtes Tun, synonym mit iustificatio (← sub a): iustitia potest accipi . . ., prout est in actu, th. I. II. 100. 12 c; etiam ipsae caeremoniae iustitiae carnis dicuntur, ib. 103. 2 c; sacramenta veteris legis dicuntur iustitiae carnis, ib. III. 72. 5 ad 3; quod enim iuste fit, interdum iustitia dicitur, cg. IV. 12.

d) Gerechtigkeit im Sinne von Gerechtem, Gerechtsame, Recht, synonym mit ius (← sub a) und iustum (←): inquantum habet de iustitia, intantum habet de virtute legis, th. I. II. 95. 2 c.

e) Geziemung, Schicklichkeit: iustitia quandoque dicitur in Deo condecentia suae bonitatis, th. I. 21. 1 ad 3; vgl. 1 sent. 43. 2. 2 ad 4; alio modo (iustitia dicitur) quasi similitudinarie, quae respicit debitum ex parte dantis; aliquid enim decet dantem dare, quod tamen non habet recipiens debitum recipiendi, et sic iustitia est decentia divinae bonitatis, 4 sent. 15. 1. 3. 4 c; large tamen iustitia accepta potest dici in creatione rerum iustitia, inquantum divinam condecet bonitatem, cg. II. 28.

f) Wahrheit im übertragenen Sinne dieses Wortes, d. i. die Übereinstimmung einer Handlung mit dem ihr als Richtschnur dienenden Willen: iustitia igitur Dei, quae constituit ordinem in rebus conformem rationi sapientiae suae, quae est lex eius, convenienter veritas nominatur, th. I. 21. 2 c; quia voluntas est appetitus rationalis, ideo rectitudo rationis, quae veritas dicitur, voluntati impressa propter propinquitatem ad rationem nomen retinet veritatis, et inde est, quod quandoque iustitia veritas vocatur, ib. II. II. 58. 4 ad 1.




iustus, a, um



gerecht, recht, synonym mit debitus, ius (← sub a) und iustitia (← sub d), der Gegensatz zu iniustus (←) iustum, quod scilicet, est obiectum iustitiae, 5 eth. 1 a; iustum est medium inter damnum et lucrum, ib. 6 h; vgl. ib. 7 f; in rebus autem humanis dicitur esse aliquid iustum ex eo, quod est rectum secundum regulam rationis, th. I. II. 95. 2 c; vgl. ib. II. II. 57. 1 c; 2 ob. 2 & c; 5 eth. 12 a.


H Inhaltsverzeichnis L




© 2006 Fundación Tomás de Aquino
Alle Rechte vorbehalten