Thomas von Aquin (Joos van Ghent & Pedro Berruguete, Musée du Louvre, Paris)        
CORPUS THOMISTICUM
 
Ludwig Schütz
Thomas-Lexikon
 
H
 
 
3. Auflage von Enrique Alarcón vorbereitet
Pamplona, Universität von Navarra, 2006




G Inhaltsverzeichnis I


habilitas



Tauglichkeit, Gewandtheit, Fertigkeit, synonym mit habilitatio (←): hoc bonum est habilitas subiecti ad actum, th. I. 48. 4 c; vgl. ib. ad 2; habilitatem ex parte corporis, ib. 76. 6 c; adquiritur quaedam habilitas, ib. 89. 5 c; habilitas dicitur secundum aliquem habitum (← sub e), ib. I. II. 82. 1 a; vgl. cg. III. 105; 4 sent. 44. 2. 3. 1 ad 2.




habilitatio



Geschicklichkeit, Fertigkeit, synonym mit habilitas (←): habitus (← sub e) vel est habilitatio quaedam, cg. I. 56; unctio autem ad habilitationem hominis ad perfectas operationes, ib. IV. 21.




habitualis, e



zuständlich seiend, d. i. dasjenige, was den Charakter eines habitus d. i. eines dauernden Zustands angenommen hat, der Gegensatz zu actualis (← sub a) und virtualis (← sub b): memoriam accipit pro habituali animae retentione, th. I. 79. 7 ad 1; quaedam habitualis conformitas, ib. I. II. 56. 4 c.




habitualiter



dem Zustande nach, zuständlicherweise (vgl. habitualis), der Gegensatz zu actualiter (← sub a) und virtualiter (←): in eo existunt habitualiter, th. I. 84. 7 ad 1; quandoque autem sunt in ea habitualiter tantum, ib. I. II. 94. 1 c; vgl. cg. I. 56; habitualiter enim refert in Deum et qui nihil agit nec aliquid actualiter intendit, ut dormiens, virt. 2. 11 ad 3.




habitudinalis, e



verhältnisweise, beziehungsartig.




habitudo



Verhalten, Verhältnis, Beziehung, synonym mit intentio (← sub c), ratio (← sub m) und relatio (←): important circa Deum habitudinem causae, th. I. 5. 2 ad 1; proportio dicitur dupliciter. Uno modo certa habitudo unius quantitatis ad alteram, ib. 12. 1 ad 4; ablativus iste construitur in habitudine signi, ib. 37. 2 c; vel est aliqua aegritudinalis habitudo ex parte corporis, ib. I. II. 78. 3 c; propter habitudinem ipsius Christi ad genus humanum, ib. III. 7. 1 c; vgl. ib. 8. 2 ad 2; 9. 2 c; cg. I. 12, 42, 70 & 86; II. 33, 37, 74 & 75; III. 143; quae quidem divisio attenditur (kommt in Betracht) secundum habitudinem praedicati ad subiectum, 1 perih. 13 a; gratia . . . est velut habitudo quaedam, sicut sanitas se habet ad corpus, 2 sent. 26. 1. 4 ad 1; vgl. th. I. II. 110. 3 ad 3; verit. 27. 2 ad 7.




habitus, a, um



a) gehabt, angehabt, gehabt werdend, angehabt werdend: habitus autem relationem habentis ad habitum, 5 met. 17 a; est aliquid medium inter habentem et habitum, ib. 20 b.

b) unmittelbar auf etwas folgend und es berührend, das ἐχόμενον des Aristoteles (vgl. Phys. V. 3, 227. a. 6): sic enim definitur habitum in V. Physicorum, quod scilicet consequenter (← sub b) se habet, cum tangat, 1 anal. 32 c; non est habitum id est consequenter se habens, 2 anal. 11 a; definit quandam speciem eius, quod est consequenter, quae dicitur habitum. Et dicit, quod non omne, quod est consequenter, est habitum, sed quando sic est consequenter, quod tangit, ita quod nihil sit medium, non solum eiusdem generis, sed nec alterius, 5 phys. 5 d; quod sit habitum, id est continuo consequens absque interpolatione, ib. 6 d; possunt quidem motus specie vel genere differentes esse consequenter se habentes et habiti, id est quodammodo se tangentes absque aliqua interpolatione temporis, inquantum tempus est continuum, ib. 7 a; vgl. 6 phys. 7 c & f; 2 cael. 17 c; 1 gener. 5 d; 1 meteor. 4 f; 2 meteor. 7 g.




habitus



a) Kleidung, Tracht, Gewand: habitus sanctitatis, puta (z. B.) religionis vel clericatus, significat statum, th. II. II. 111. 2 ad 2; in incessu vel habitu, ib. 120. 2 ad 3; habitus vilis et incultus dupliciter potest considerari, ib. 187. 6 c; habitus religionis est duplex, 4 sent. 38. 1. 2. 3 ad 2.

b) Haben, Besitz, synonym mit habere (5 phys. 3 b), eines von den sog. postpraedicamenta (←) des Aristoteles, der Gegensatz zu defectus (← sub a), negatio (← sub b) und privatio (← sub b): hoc nomen habitus ab habendo est sumptum. A quo quidem nomen habitus dupliciter derivatur, uno quidem modo, secundum quod homo vel quaecumque alia res dicitur aliquid habere, th. I. II. 49. 1 c; habere, secundum quod dicitur respectu cuiuscumque, quod habetur, commune est ad diversa genera. Unde Philosophus inter postpraedicamenta ponit, quae scilicet diversa rerum genera consequuntur, sicut sunt opposita et prius et posterius et alia huiusmodi, ib.; accipitur habitus, secundum quod dividitur contra (wird unterschieden im Gegensatze zu) privationem et potentiam, sicut omnis forma et actus potest dici habitus, cg. II. 78; vgl. 3 anim. 10 a; quamvis enim in privatione et habitu et in contrariis immediatis (→ contrarius sub a) non sit medium circa determinatum subiectum, tamen est medium simpliciter, nam lapis neque caecus neque videns est et albedo neque par neque impar est, 1 anal. 5 d; vgl. unten sub c.

c) Anhaben, ebenfalls synonym mit habere (vgl. 5 met. 20 f), eine von den zehn Kategorien des Aristoteles: habitus, prout est unum de decem praedicamentis (← sub b), th. III. 2. 6 ob. 1; inter ea, quae habentur, talis videtur esse distinctio, quod quaedam sunt, in quibus nihil est medium inter habens et id, quod habetur, sicut inter subiectum et qualitatem et quantitatem nihil est medium. Quaedam vero sunt, in quibus est aliquid medium inter utrumque, sed sola relatio, sicut dicitur aliquis habere socium vel amicum. Quaedam vero sunt, inter quae est aliquid medium, non quidem actio vel passio, sed aliquid per modum actionis vel passionis, prout scilicet unum est ornans vel tegens et aliud ornatum aut tectum, unde Philosophus dicit in V. Metaphys. (c. 20, 1022. b. 4 sq.), quod habitus dicitur tamquam actio quaedam habentis et habiti, sicut est in illis, quae circa nos habemus. Et ideo in his constituitur unum speciale genus rerum, quod dicitur praedicamentum habitus, de quo dicit Philosophus in V. Metaphys. (ib. 6 sqq.), quod inter habentem indumentum et indumentum, quod habetur, est habitus medius, ib.; vgl. ib. ad 2; cum homo dicitur armatus vel vestitus vel calceatus, denominatur ab aliquo extrinseco, quod non habet rationem (Beziehung) neque causae neque mensurae, unde est speciale praedicamentum et dicitur habitus. Sed attendendum est, quod etiam aliis animalibus hoc praedicamentum attribuitur, non secundum quod in sua natura considerantur, sed secundum quod in hominis usum veniunt, ut si dicamus equum phaleratum vel sellatum seu armatum, 3 phys. 5 i; vgl. 5 met. 20 b; 11 met. 12 a.

d) Habitus im eigentlichen Sinne des Wortes (h. proprie et essentialiter dictus, th. I. II. 94. 1 c; h. secundum proprietatem sui nominis, verit. 12. 1 ad 1; h. proprie acceptus, ib. c & ad 1), d. i. zuständliche Eigenschaft, dauerhafte Anlage eines Dinges zu etwas, eine besondere Art der Qualität, der Gegensatz zu dispositio (← sub c): (nomen habitus ab habendo est sumptum) alio modo, secundum quod aliqua res aliquo modo se habet (verhält) in seipsa vel ad aliquid aliud, th. I. II. 49. 1 c; si autem sumatur habere, prout res aliqua dicitur quodam modo se habere in seipsa vel ad aliud, cum iste modus se habendi sit secundum aliquam qualitatem, hoc modo habitus quaedam qualitas est, de quo Philosophus in V. Metaphys. (c. 20, 1022. b. 10 sqq.) dicit, quod habitus dicitur dispositio, secundum quam bene vel male disponitur dispositum, et aut secundum se aut ad aliud, ut sanitas habitus quidam est, ib.; vgl. 5 met. 20 b; habitus quaedam qualitas est, cg. I. 56; habitus . . . est species qualitatis, th. III. 2. 6 ob. 1; habitus ponitur prima species qualitatis, ib. I. II. 49. 2 c; habitus importat (bedeutet) dispositionem quandam in ordine ad naturam rei et ad operationem vel finem eius, secundum quam bene vel male aliquid ad hoc disponitur, ib. 4 c; vgl. ib. 3 c; habitus est quaedam dispositio alicuius subiecti existentis in potentia vel ad formam vel ad operationem, ib. 50. 1 c; vgl. ib. 54. 1 c; 82. 1 c; habitus est qualitas de difficili mobilis, ib. 1 a; habitus est difficile mobilis, sicut scientia, et eo potest homo uti, cum voluerit, et reddit operationem delectabilem, 3 sent. 14. 1. 1 ad 2 s. c.; vgl. cg. II. 60; verit. 12. 1 ob. 1; habitus secundum proprietatem (eigentümliche Bedeutung) sui nominis significat qualitatem quandam, quae est principium actus, informantem et perficientem potentiam, unde oportet, si proprie accipiatur, quod sit superveniens potentiae sicut perfectio perfectibili, 2 sent. 24. 1. 1 c; habitus potentiae alicuius perfectivus est, cg. I. 92; habitus numquam est in potentia activa, sed solum in passiva, pot. 1. 1 ad 4; vgl. th. I. II. 50. 1 c; habitus quodammodo est medium inter potentiam puram et purum actum, th. I. 87. 2 c; vgl. cg. I. 92.

e) Habitus im weitern Sinne des Wortes, d. i. Eigenschaft, Anlage, Geeignetheit eines Dinges zu etwas, synonym mit dispositio (← sub c), habilitas und habitudo (←): Bernardus large utitur nomine habitus pro habitudine quadam, 2 sent. 24. 1. 1 ad 1.

f) Habitus im uneigentlichen Sinne des Wortes, d. i. das Objekt des Habitus: alio modo potest dici habitus id, quod habitu tenetur, sicut dicitur fides id, quod fide tenetur, th. I. II. 94. 1 c.




haeresis



Sonderlehre, Irrlehre, Ketzerei (vgl. haereticus), synonym mit secta (← sub a): haeresis Graece ab electione dicitur, quod scilicet eam sibi unusquisque eligat disciplinam, quam putat esse meliorem, th. II. II. 11. 1 ob. 1; vgl. ib. 1-4 c; 4 sent. 13. 2. 1 c ­ 3 c; haeresis supra errorem addit aliquid et ex parte materiae, quia est error eorum, quae ad finem pertinent, et ex parte errantis, quia importat pertinaciam, quae sola facit haereticum, mal. 8. 1 ad 7.




haereticus, a, um



irrig, ketzerisch, Irrlehrer, Ketzer (vgl. haeresis): haereticus est, qui falsas vel novas opiniones vel gignit vel sequitur, th. II. II. 11. 1 a; haereticus secundum nos dicitur, qui a communi fide, quae catholica dicitur, discedit, contrariae opinioni vehementer inhaerens per electionem, 4 sent. 13. 2. 1 c.




harmonia



Einklang, Übereinstimmung, synonym mit consonantia (← sub a) und convenientia (← sub b): Constat, quod harmonia proprie dicta est consonantia in sonis. Sed isti transumpserunt istud nomen ad omnem debitam proportionem tam in rebus compositis ex diversis partibus, quam in commixtis ex contrariis. Secundum hoc ergo harmonia duo potest dicere, quia vel ipsam compositionem aut commixtionem, vel proportionem illius compositionis seu commixtionis, 1 anim. 9 c; vgl. cg. II. 64; 1 pol. 3 d; ex motu earum (sc. stellarum) accidit quaedam harmonia, id est sonus harmonicus, 2 cael. 14 a.




heroicus, a, um



herrisch, heldenmäßig.




hic, haec, hoc



dieser, diese, dieses: in quibusdam praemissorum utimur duplici modo loquendi, scilicet quod hoc fit hoc et ex hoc fit hoc, 1 phys. 12 c; hoc, quod est demonstrativum individualis substantiae, 1 gener. 6 c; vgl. ib. f.




hierarchia



heilige Vorsteherschaft, heilige Herrschaft: hierarchia est sacer principatus, . . . in nomine autem principatus duo intelliguntur, scilicet ipse princeps et multitudo ordinata sub principe, th. I. 108. 1 c; vgl. ib. 2 c; 109. 1 ob. 2; comp. 1. 124; hierarchia dicitur quasi sacer principatus a hieron, quod est sacrum, et archon, quod est princeps, 2 sent. 9. 1. 1 c.




hierarchicus, a, um



hierarchisch d. i. eine heilige Vorsteherschaft oder Herrschaft betreffend, zu ihr gehörend, von ihr ausgehend.




homo



Mensch: est enim homo animal rationale, pot. 8. 4 ob. 5; vgl. ib. 9. 2 ad 10; proprium hominis est, esse animal rationale, cg. III. 39; substantia animata sensibilis tantum est definitio animalis, cui si addas et rationale, constituis speciem hominis, 8 met. 3 l; vgl. 1 cael. 25 c; homo est animal rationale mortale, 1 anal. 19 c; vgl. ib. 8 a; cum quaeritur, quid est homo, et respondetur, animal rationale mortale, th. I. 29. 4 ad 2; vgl. ib. 97. 1 ob. 1; quod ipsa anima utens corpore sit homo, cg. II. 57; animal gressibile bipes, quae est definitio hominis, 1 perih. 8 c; homo maxime est mens hominis, th. I. II. 29. 4 c; unusquisque homo proprie dicitur esse id, quod est nobilissimum in eo, 3 sent. 28. 1. 7 ad 4; quod quidem non dicit propter hoc, quod homo sit solus intellectus, sed quia id, quod est in homine principalius, est intellectus, unit.; intellectus est id, quod est principale in homine et quod utitur omnibus potentiis animae et membris corporis tamquam organis; propter hoc Aristoteles subtiliter dixit, quod homo est intellectus maxime, ib.; vgl. 9 eth. 9 g; Aristoteles: Eth. Nic. IX. 8, 1169. a. 2; hoc nomen homo est nomen totius coniuncti; quia tamen intellectiva pars in homine est superior, nuncupamus hominem etiam illam partem superiorem, quae dicitur intellectiva, quia, quae facit homo secundum intellectum, dicitur facere per seipsum, 2 Cant. 1.




homoeomerus, a, um



aus ähnlichen oder gleichartigen Teilen bestehend.




homogeneus, a, um



von gleicher Gattung, gleichartig.




honestas



a) Ehrbarkeit, äußerer Anstand, Anständigkeit, Schicklichkeit: honestas dicitur quasi honoris status, unde ex hoc videtur aliquid dici honestum, quod est honore dignum, th. II. II. 145. 1 c; qui honestate nuptiarum decoratur, ib. 151. 4 c; morum honestas abolita fuisset, ib. III. 1. 6 c; requiritur discretionis tempus de honestate, 4 sent. 25. 2. 1. 2 c; vgl. ib. 2. 3 c; 31. 2. 2 a.

b) Tugend des äußern Anstands, der Schicklichkeit: honestas, per quam scilicet aliquis amat pulchritudinem temperantiae, th. II. II. 143. 1 c; radicaliter (der Wurzel nach) honestas consistit in interiori electione, significative (dem Zeichen nach) autem in exteriori conversatione, ib. 145. 1 ad 3; honestas, prout speciali quadam ratione temperantiae attribuitur, ponitur pars eius, non quidem subiectiva (→ pars sub a), sed pars integralis (≈) ipsius sicut quaedam eius condicio, ib. 4 c.

c) anständiges Vermögen, Wohlhabenheit: quia secundum vulgarem opinionem excellentia divitiarum facit hominem dignum honore, inde est, quod quandoque nomen honestatis ad exteriorem prosperitatem transfertur, th. II. II. 145. 1 ad 4.




honestus, a, um



ehrbar, anständig, schicklich: ex hoc videtur aliquid dici honestum, quod est honore dignum, th. II. II. 145. 1 c; honestum proprie loquendo in idem refertur cum virtute, ib.; honestum importat (schließt ein) debitum honoris, ib. ad 3; honestum et decorum idem esse videtur, ib. 2 c; honestum dicitur, secundum quod aliquid habet quandam excellentiam dignam honore propter spiritualem pulchritudinem, ib. 3 c.




honor



öffentliches Ansehen, Ehre: honor enim exhibetur alicui propter aliquam eius excellentiam, th. I. II. 2. 2 c; honor testificationem quandam importat (bedeutet) de excellentia alicuius, ib. II. II. 103. 1 c; vgl. ib. 145. 1 ad 3; III. 25. 1 c; honor est quoddam testimonium de virtute eius, qui honoratur, et ideo sola virtus est debita causa honoris, ib. II. II. 63. 3 c; vgl. ib. 103. 2 c; honor est exhibitio reverentiae in testimonium virtutis, quodl. 10. 6. 12 ob. 3.




humanatio



Menschwerdung: incarnatio et humanatio ex parte assumpti, quod est caro vel natura humana, th. III. 2. 8 ad 3.




humanitas



a) Menschheit, Menschtum, d. i. das Wesen des Menschen: humanitas comprehendit in se ea, quae cadunt in definitione hominis; his enim homo est homo et hoc significat humanitas, hoc scilicet, quo homo est homo, th. I. 3. 3 c; vgl. cg. IV. 81; comp. 1. 154.

b) Menschenliebe, Menschenfreundlichkeit, der Gegensatz zu inhumanitas (←): beneficentia, quae hic vocatur humanitas, th. II. II. 80. 1 ad 1; vgl. ib. ad 4; secundum quandam humanitatem, ib. 87. 1 c; curam humanitatis impendunt, 4 sent. 45. 2. 3. 3 ad 3.




humanus, a, um



menschlich, d. i. dem Menschen als solchem zukommend, ihn als solchen betreffend, von ihm als solchem ausgehend (vgl. th. III. 19. 2 c), der Gegensatz zu superhumanus (←) .




humidus



umidus.




humilis, e



a) niedrig: profundum et humile sive altum, 5 met. 15 d.

b) niedrig gesinnt, demütig: humilis dicitur quasi humi acclivis id est infimis inhaerens, th. II. II. 161. 1 ad 1; animo humili nihil est mirabilius, quam auditus suae excellentiae, ib. III. 30. 4 ad 1; iustus, qui vere est humilis, 4 sent. 21. 2. 3 ad 2.




humilitas



a) Erniedrigung, Demütigung: cum aliquis ab alio deicitur, et sic humilitas est poena, th. II. II. 161. 1 ad 1.

b) Selbsterniedrigung: alio modo (humilis dicitur) a principio intrinseco; et hoc potest fieri quandoque quidem bene, puta (nämlich) cum aliquis considerans suum defectum tenet se in infimis secundum suum modum, . . . et hoc modo humilitas ponitur virtus; quandoque autem potest fieri male, puta cum homo honorem suum non intelligens comparat se iumentis insipientibus et similis fit illis, th. II. II. 161. 1 ad 1; humilitas autem quandoque dicit virtutem quandam, . . . quandoque deiectionem, Phil. 4. 2.

c) Demut, der Gegensatz zu superbia (←): motus animi ad aliquam excellentiam, quam moderatur humilitas, th. II. II. 160. 2 c; humilitas est quaedam virtus, ib. 161. 1 c; vgl. ib. 2 c ­ 6 c; 162. 4 ad 4; 19. 9 ob. 4; I. II. 61. 3 ob. 2; cg. III. 132/133, 135/136; 3 sent. 33. 2. 1. 4 ad 3; virtus humilitatis in hoc consistit, ut aliquis infra suos terminos se contineat, ad ea, quae supra se sunt, non se extendens, sed superiori se subiciat, cg. IV. 55; ad humilitatem pertinet, ut homo defectus proprios considerans seipsum non extollat, th. II. II. 35. 1 ad 3; humilitas autem, secundum quod est specialis virtus, praecipue respicit subiectionem hominis ad Deum, propter quem etiam aliis humiliando se subicit, ib. 161. 1 ad 5.




hyperdulia



Tugend tiefer Unterwerfung, besondern Dienens: hyperdulia est potissima species duliae communiter sumptae; maxima enim reverentia debetur homini ex affinitate, quam habet ad Deum, th. II. II. 103. 4 ad 2; vgl. ib. III. 25. 2 ad 1 & 5 c; 3 sent. 9. 2. 2 c.




hypostasis



a) Unterlage, Grundlage, synonym mit fundamentum (←), basis (vgl. 3 sent. 23. 2. 1 ad 1), subiectum (← sub b) und substantia (← sub a): lux ex hypostasis coloris, quia in natura lucis omnes colores fundantur, ib.; hypostasis, quae remanet ex cibo et superfluum alimenti, 2 meteor. 2 g; hypostasis alimenti, id est illud, quod subsidet residuum ab eo, quod attrahitur in usum alimenti nutriti, ib. 5 c.

b) Einzelsubstanz: individua substantiae habent aliquod speciale nomen prae aliis, dicuntur enim hypostases vel primae substantiae, th. I. 29. 1 c; hypostasis apud Graecos ex propria significatione nominis habet, quod significat quodcumque individuum substantiae, ib. 2 ad 1; vgl. ib. 39. 1 ad 3; 75. 4 ad 2; III. 2. 3 ad 2; cg. IV. 38 & 41; hoc nomen hypostasis significat substantiam individuam, id est quae non potest de pluribus praedicari, pot. 8. 3 c; vgl. ib. ad 7; 9. 1 c & 2 c; 1 sent. 23. 1. 1 c; 26. 1. 1 c; unio. 2 c.

c) vernünftige Einzelsubstanz, Person: (hypostasis) ex usu loquendi habet, quod sumatur pro individuo rationalis naturae ratione suae excellentiae, th. I. 29. 2 ad 1; vgl. cg. IV. 38 & 49; pot. 9. 1 ad 2.




hypostatice



a) der Substanz nach: humana natura unita est Verbo non quidem accidentaliter, neque etiam essentialiter, quasi pertinens ad divinam naturam Verbi, sed substantialiter id est hypostatice, unio. 1 ad 13.

b) der Person nach, synonym mit personaliter (←): cum humana natura coniungatur Filio Dei hypostatice vel personaliter, th. III. 17. 2 c; vgl. unio. 1 c.




hypostaticus, a, um



die Person betreffend.




hypotheticus, a, um



bedingt, eine Bedingung enthaltend.




hypotyposis



Abbildung, Bild: qui intitulatur de divinis hypotyposibus id est characteribus, nom. prol.; in libro de theologicis hypotyposibus, ib. 1. 3; vgl. ib. 11. 3.


G Inhaltsverzeichnis I




© 2006 Fundación Tomás de Aquino
Alle Rechte vorbehalten