Guillelmus Wheatley, Expositio in Boethii De consolatione Philosophiae, lib. 1

Guillelmi Wheatley

Expositio in Boethii De consolatione Philosophiae

liber I

Textum Parmae 1869 editum
et automato translatum a Roberto Busa SJ in taenias magneticas
denuo recognovit Enrique Alarcón atque instruxit

Liber 1

Caput 1

[88877] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 1 Carmina qui quondam. Praesens liber Boetii, prima sui divisione dividitur in quinque partes, secundum quod ponit quinque libros partiales quos continet. In primo conqueritur se miseriis subjectum. In secundo ponit remedia consolativa. In tertio determinat de vera felicitate in quo sit sita, et quomodo ad eam perveniatur. In quarto movet quasdam quaestiones ipsi philosophiae. In quinto determinat de casu et providentia divina. Primus liber incipit hic. Carmina. Secundus liber incipit ibi, post haec paulisper. Tertius ibi, jam cantum illa finiverat. Quartus ibi, haec cum philosophia. Quintus ibi, dixerat orationisque cursum. Quid et de quo agatur in quolibet libro, patebit loco suo. Primus liber dividitur in tredecim partes; quia hujus primi libri sunt septem metra et sex prosae, quae partes patebunt. Quae autem sit materia et intentio cujuslibet partis similiter patebit. Notandum autem quod primum metrum hujus primi libri vocatur elegiacum. Est autem metrum elegiacum, quod constat ex uno versu hexametro, idest sex pedum, et alio pentametro, idest quinque pedum. Et dicitur elegiacum ab elegia, quod est miseria: elegia enim est miseria. Metrum enim elegiacum inventum fuit pro describenda miseria, quamvis eo hodie aliqui utuntur ad alia describenda. Unde Horatius: versibus impariter junctis querimonia primum, post haec inclusa est voti sententia compos. Quis autem fuerit primus adinventor talis metri elegiaci dubitatur. Unde Horatius: quis tamen exiguos elegenos emiserit auctor, grammatici certant, et adhuc sub judice lis est. Et dividitur hoc primum metrum in quatuor partes. Primo Boetius deplangit statum suae miseriae ex parte permutationis studii. Secundo ex parte defectus corporalis. Tertio ex parte prolongationis vitae miserabilis. Quarto apostrophat contra suos amicos. Secunda ibi, gratia felicis. Tertia pars, ibi, mors hominum felix. Quarta ibi, quid me felicem. Primo facit quod dictum est. Secundo approbat dictum suum, ibi, ecce mihi facere. Dicit primo: ego Boetius qui quondam tempore prosperitatis studio meo florente, peregi, idest composui, carmina, supple delectabilia et jucunda, nunc tempore adversitatis, flebilis, idest dignus ut defleam. Vel flebilis, idest tristis, cogor inire, idest inchoare moestos modos, idest tristia metra de mea miseria. Notandum, sicut dictum fuit prius. Boetius utitur in hoc libro tam prosa quam metro: metro, quia talis modus scribendi magis fuit conveniens suae materiae. Sicut enim potio curativa quae amara est, delectabilius sumitur, si fuerit aliqua dulcedine permixta, sic rationes philosophiae in prosa traditae libentius a Boetio suscipiuntur si fuerint jucunditate metri dulcoratae. Et ideo Boetius nunc utitur metro, nunc prosa; quia alternatis uti delectabilius est. Unde auctor poetriae: quod sapit, insipidum vitiosa frequentia reddit. Item nota quod Boetius potius incipit librum suum a metro, quam a prosa, quia modus scribendi metricus magis fuit usitatus apud antiquos quam prosaicus. Vel ideo quia metrum est delectabilius prosa; ut ergo magis alliciat audientes ad suum librum, ideo in principio libri sui utitur metro. Item nota circa literam, quod carmina uno modo dicuntur scripta metrica certis pedibus mensurata. Alio modo dicuntur quaecumque dicta vel scripta, etiam prosaica, quae sunt de re delectabili. Boetius autem florente studio composuit ut plurimum carmina prosaica de re delectabili. Edidit enim quaedam carmina physica, quaedam logicalia, quaedam theologicalia, sicut patet respicienti ejus diversos libros. Tempore autem adversitatis cogebatur Boetius ad componendum carmina metrica tristia. Item nota, studium est vehemens applicatio animi ad aliquid agendum cum bona voluntate. Dico cum bona voluntate, quia in malivolam animam non intrabit sapientia: haec Salomon. Et perfectio discipuli in tribus consistit, ex Boetio de disciplina scholarium: in attentione, docilitate et benivolentia. Homini enim nolenti scientiam, et ut oportet studenti, impossibilis est possessio boni. Eustratius primo Ethicorum. Item nota quod duplex est studium: florens et aridum. Ad studium florens tria exiguntur. Primo requiritur juventus; quia juvenes perspicaciores sunt senibus, senes autem magis sunt immemores. Secundo requiritur habitus necessariorum; quia natura per se non est sufficiens ad speculandum, sed oportet necessaria existere, ex quarto Ethicorum. Tertio requiritur animi tranquillitas, quae contingit per sedationem passionum, quia anima in quiete et residentia fit prudens; septimo physicorum. Ubi enim passiones dominantur ibi intellectus obscuratur. Ideo Boetius in fine hujus primi libri hortando nos ad fugam passionum dicit: gaudia pelle, pelle timorem. Spemque fugato, nec dolor adsit. Nubila mens est vinctaque frenis, haec ubi regnant. Studium autem aridum est ad quod concurrunt oppositae conditiones; scilicet senectus, necessariorum defectus et animi perturbatio. Nota quod versus de miseria dicuntur moesti modi. Dicuntur enim modi a modulando quia pedibus modulantur; et dicuntur moesti ratione materiae, quia sunt de tristi materia, scilicet adversitatis. Nota quod in primis duobus versibus notatur antithesis, idest contrapositio: dicitur enim in primo versu quondam peregi, cui contrariatur in secundo versu cogor inire, idest inchoare. Item dicitur in primo versu florente studio, cui contrariatur in secundo flebilis. Item dicitur in primo versu carmina supple jucunda, cui contrariatur in secundo moestos modos. Item notandum quod Boetius rationabiliter deplangit statum suum ex parte permutationis studii philosophici, quod versum fuit in studium poeticum quo nunc cogebatur uti: proposuit enim Boetius dolorem suum metrice conscribere et non philosophice consolari. Nam studium philosophicum est studium veritatis; quia secundo metaphysicae, vocari philosophiam scientiam veritatis recte se habet. Studium autem poeticum est studium falsitatis. Nam ex prooemio metaphysicae, secundum proverbium, mentiuntur multa poetae. Item per studium philosophicum acquiritur beatitudo, ex decimo Ethicorum. Per studium autem poeticum falsitatis certitudo, ex secundo metaphysicae. Ecce mihi lacerae dictant scribenda et cetera. Hic Boetius approbat dictum suum. Dixit enim quod cogatur inire moestos modos: hoc ipse probat. Secundo respondet quaestioni, ibi, has saltem. Primo dicit: bene dixi quod cogor inire moestos modos. Ecce demonstratio hujus ad sensum, nam camoenae, idest Musae poetice, lacerae, idest lacerantes mentes hominum: illae dictant mihi dicta scribenda, supple carmina metrica et elegi, idest versus miseriae quos Musae mihi dictant, illi inquam elegi rigant, idest humectant ora, idest faciem meam, veris fletibus. Notandum quod secundum poetas, novem finguntur fuisse Musae in monte Elicone juxta fontem caballinum: de quo fonte loquitur Persius in principio libri sui dicens: fonte caballino et cetera. Quae Musae finguntur poetis ministrasse scientiam componendi carmina metrica et iste Musae poeticae vocabantur camoene, quasi canentes amoene, eo quod multum delectant homines ratione metri. Nota quod ille Musae poetice dicuntur lacerae active quia lacerant, idest distrahunt mentes hominum, subjicientes ipsas diversis passionibus; nunc passioni amoris nunc doloris; sicut patet per Ovidium de amore tractantem, et per alios poetas. Vel dicuntur lacerae passive ratione poematum suorum; quae poemata dicuntur lacera, quia non sunt firmitate et ratione stabilita. Ubi notandum quod quaedam carmina dicuntur integra, quaedam lacera. Integra sunt carmina philosophica nulla falsitate permixta sed firmitate rationum stabilita, et animum firmant. Lacera sunt carmina poetica quae non instruunt hominem nec consolantur, sed lacerant, idest distrahunt mentes hominum, nunc reducendo homini ad memoriam voluptates, nunc dolorem, nunc alias passiones. Item notandum: versus elegi principaliter inventi fuerunt propter miseriam describendam. Et quia hos versus Musae dictabant Boetio, per quos Boetius magis suam miseriam reduxit ad memoriam, quam per eos consolaretur; ideo elegi erant causa ipsi Boetio veri fletus. Item notandum: duplex est fletus, adulatorius et verus. Adulatorius qui est fictus qualis est fletus amasiae. Si enim dixerit amasius ad Amasiam, non diligis me, ipsa incipit flere: quare? Ut per fletum firmius ipsum possit tenere. Cum autem nummos non poterit extorquere ab ipso, dicit: vade garrio, te non novi vere. Alius est fletus verus qui ex vero cordis dolore et ex vera pietate procedit. Et ad talem fletum Boetius provocatus fuit per Musas dictantes sibi carmina. Notandum quod haec dictio, elegi, potest exponi dupliciter: uno modo quod teneatur nominative: et tunc est sensus: elegi, idest versus miseriae rigant ora mea fletibus. Alio modo quod teneatur genitive: et tunc est sensus: camoenae rigant veris fletibus ora elegi, idest miseri hominis; quia elegus-a-um, idest miser-ra-rum, secundum Huguitionem. Has saltem nullus et cetera. Hic Boetius respondet tacitae quaestioni. Quaereret aliquis: quomodo Musae dictant tibi carmina scribenda, cum sis in exilium relegatus, quia intrasti sine omni comitiva? Ad hoc respondet Boetius: licet omnes amici mei dereliquerunt me in exilio propter timorem imperialem, tamen has Musas nullus terror imperialis potuit vincere quin sequerentur nostrum iter, idest me usque in exilium, dictantes nobis carmina. Notandum: licet bona exteriora possunt auferri ab homine per violentiam, sicut per furtum, per rapinam, per incendium, tamen scientia non potest auferri ab homine. Non enim scientia violentia aufertur, nec vetustate consumitur, nec tristitia minuitur. Unde Seneca, nona epistola ad Lucillum recitat, quod cum Stilbon capta patria, amissis liberis, amissa uxore sua et aliis bonis solus ab incendio exierat, requisitus fuerit a geometrico, numquid omnia perdidisset, respondit: nihil perdidi; sed omnia bona mea mecum sunt; justitia, virtus et prudentia. Et hoc innuit Boetius dicens, Musas se non reliquisse. Unde etiam Alanus de planctu naturae, de scientia dicit: super omnem possessionem generosa emanat possessio, quae sparsa colligitur, erogata revertitur, publicata suscipit incrementum: per quam nobilis thesaurus secretis penetralibus nascitur, effectus aeternae delectationis acquiritur. Haec est sol per quem mens diescit a tenebris, cordis oculus, delitiosa animi Paradisus. Haec immortalem ex mortali facit, et caducum hominem in Deum deificae mutationis auctoritate convertit. Nota circa hanc dictionem saltim, quod tres dictiones proferri possunt per tim quae deberent proferri per tem: unde proferimus saltim pro saltem, timpus pro tempus, extimplo pro extemplo: quod est contra Huguitionem qui dicit: tim tria detestor; extimplo timpora saltim. Gloria felicis et cetera. Hic Boetius deplangit statum suum ex parte defectus corporalis. Et primo proponit eum in generali. Secundo in speciali. Secunda ibi, venit enim. Dicit primo: quondam consolabantur me gloria felicis juventae, idest prosperae juventutis et gloria viridis juventutis, idest delectabilis juventutis: sed nunc fata, idest eventus, moesti senis, idest tristis senectutis, solantur, idest consolantur mea, idest meam partem: quasi diceret: prius consolabar dulci juventute, nunc autem consolor tristi senectute. Secundum illam sententiam sic exponitur litera. Gloria felicis juventae, idest prosperae juventutis, viridis, idest delectabilis juventutis, olim, idest quondam, supple consolabatur me: nunc fata, idest eventus, moesti senis, idest tristis senectutis, solantur mea, idest meam partem. Notandum quod communiter illa litera aliter exponitur referendo eam ad Musas poeticas, sic. Camoenae quae quondam tempore juventutis erant gloria felicis et viridis juventutis: quod dicitur pro tanto, quia juvenes olim solebant informari in arte poetica in qua proficientes gloriabantur in usu metrorum et rythmorum: nunc autem camoenae solantur mea fata inquam moesti senis. Notandum quod felix juventus est quae bonis exterioribus est adornata: de quibus bonis loquitur Aristoteles, circa principium libri de bona fortuna, dicens: sine rebus exterioribus quorum fortuna est domina, non contingit esse felicem. Sed viridis, idest delectabilis juventus est illa quae est bonis naturae decorata; scilicet fortitudine, pulchritudine et agilitate. Unde Aristoteles in Ethicis: non omnino felix est qui specie turpis, aut solitarius, aut carens prole. Nota quod Boetius repraesentat in se statum miseriae cum dicit fata moesti senis se consolari, cum minime hominem consolantur sed magis perturbant. Etiam cum dicit Musas poeticas se consolari, similiter repraesentat statum miseriae; quia Musae poeticae non cedent alicui in solatium, sed potius in alimentum doloris. Item de significationibus fati ponit Huguitio duos versiculos, dicens: constellatio, mors, parcae, responsa deorum. Eventus rerum signantur nomine fati. Venit enim properata malis et cetera. Hic Boetius declarat in speciali defectum corporalem dicens: bene dico quod fata moestae senectutis nunc consolantur me: enim pro quia: senectus inopina, idest inopinata, per apocopam: properata, idest festinata, venit in malis, idest cum suis malis et incommodis: et dolor, supple quem patior, jussit inesse, idest induxit mihi suam aetatem. Per quod innuitur, quod non solum aetas inducit dolorem, sed e converso dolor inducit et causat aetatem et senium. Et tunc Boetius ponit duo signa suae senectutis, dicens: cani, supple capilli, intempestivi, id est ante debitum tempus, funduntur in vertice, idest in capite meo. Aliud signum senectutis, ibi, quod cutis mea laxa, idest soluta tremit corpore et effoeto, idest carne consumpta et evacuata. Nota quod hominem senem multa mala et incommoda circumveniunt. Nam pellis ejus contrahitur, cor ejus concutitur, pulmo ejus debilitatur, lumbi ejus indurantur, dorsum incurvatur, membra tremunt. Unde poeta dixit: optamus senium: cum venerit est male ventum. Hoc est gibbosum, surdum, coecumque, morosum. Propter hoc dicit Boetius, quod senectus venit mihi cum suis malis. Notandum circa illam partem et dolor aetatem quod triplex est causa senectutis: scilicet aetas, infirmitas, et adversitas. Senectus quae inducitur per aetatem naturalis est: quae autem inducitur per infirmitatem vel adversitatem accidentalis est: qualis senectus fuit in Boetio, qui senuerat propter multitudinem doloris et tristitiae. Notandum quod canities Boetii fuit intempestiva. Huguitio dicit: intempestivum est quod est incongruum, inconveniens, inutile, vel sine tempore. Unde intempestivum dicitur illud quod non habeat idoneum tempus, vel quod non est conveniens pro tempore. Et quia Boetius juvenis erat aetate et consenuerat ex adversitate jam, canities ejus fuit intempestiva. Notandum quod in juvenibus cutis est densa propter multitudinem sanguinis, ex quo sanguine generatur caro: sed quia sanguis diminuitur in senibus, diminuitur etiam caro in eis. Ideo cutis senum est laxa. Notandum circa hoc vocabulum, effoeto, quod ipsum tractum est a mulieribus praegnantibus, quae cum pepererint, dicuntur effoetae, idest foetu evacuatae. Unde dicit Huguitio, quod foetus est natus mulieris adhuc in utero existens; et dicitur a foveo, eo quod ibi foveatur inde foetus-ta-tum, idest plenus-a-um. Inde effoetus, idest debilis, quasi sine fortitudine virium vel viribus evacuatus. Inde foetosus-a-um, idest plenus foetu. Unde in Psal. Oves eorum foetosae, idest plene foetu. Et senes possunt dici effoeti, quasi extra foetum positi, quia senectus non est apta ad generandum foetum. Mors hominum felix et cetera. Hic Boetius deplangit statum suum ex parte durationis vitae miserabilis. Et primo praemittit quae mors hominum sit felix et quae non: et dicit sic. Illa mors hominum est felix quae nec inserit, idest non immittit se dulcibus annis, idest temporibus prosperis cum delectat hominem vivere. Similiter illa mors est felix quae saepe vocata venit moestis, supple annis, idest tristibus annis, quia in annis adversitatis miseri consueverunt vocare mortem. Tunc ostendit quae mors hominum sit crudelis, dicens: heu quam surda aure, idest reclusa aure saeva mors, idest crudelis, avertitur, idest spernit miseros homines, et negat, idest non vult claudere flentes oculos eorum. Quasi dicat: crudelis mors est quae non permittit miseros mori. Et dicit, claudere flentes oculos; per hoc innuens, quod in morte oculi hominum clauduntur. Et tunc Boetius deplangit prolongationem suae vitae, dicens: dum fortuna male fida, idest perfida, mihi faveret, idest arrideret, levibus, idest transitoriis bonis, tristis hora, supple mortis, paene merserat, idest oppresserat meum caput. Quasi dicat: tempore prosperitatis semper acceleravit mors opprimere me: nunc autem quia fortuna nubila, idest adversa mutavit fallacem vultum, impia, idest misera vita, protrahit, idest prolongat moras, supple vivendi, ingratas, idest odiosas mihi, quia propter miseriam taedebat ipsum Boetium vivere. Notandum quod licet secundum vulgares et secundum apparentiam, haec sententia de morte felici et crudeli videatur vera, tamen secundum rei veritatem est falsa: quia mors etiam tempore prosperitatis potest esse bona. Nam secundum Senecam, optimum est mori cum delectat vivere: et tempore adversitatis potest mors esse mala, quia adversitas saepe inducit desperationem. Boetius autem repraesentando statum miseri honoris, hanc sententiam ponit tamquam veram. Notandum quod mors vel comparatur ad vitam praesentem vel futuram. Primo modo illa mors dicitur felix quae fugit tempore prosperitatis et accelerat tempore adversitatis. Si autem comparatur mors ad vitam futuram, tunc ipsa potest dici bona et mala tempore prosperitatis et etiam adversitatis: quia si mors ducit ad gloriam, dicitur bona; si ad poenam, dicitur mala. Notandum, secundum Remigium super donatum: heu aliquando est monosyllabum, aliquando disyllabum, sicut metri necessitas requirit. Unde in proposito est disyllabum, dicendo, eheu quam surda miseros avertitur aure. Notandum quod hoc verbum, avertor, quandoque est passivum constructum cum ablativo mediante praepositione; ut dicendo, avertor a te: et est idem quod removeor. Aliquando est verbum deponens constructum cum accusativo, ut dicendo, avertor te: et tunc idem est quod sperno te, et sic accipitur in proposito, cum mors avertitur, idest spernit miseros. Unde versus: in vi passivi notat avertor removeri. Si sit deponens, avertor spernere signat. Notandum: Boetius appellat fortunam maleficam, quia est deceptiva. Unde Seneca: neminem adversa fortuna comminuit nisi quae secunda decipit. Et alibi Seneca: fortuna nemini fidem servat, nulli semel obesse contenta est: quem nimius fovet, hunc stultum facit. Nota: fortunae bona dicuntur levia quia transitoria. Non enim perdurant circa hominem, secundum Senecam. Illud non est tuum quod fortuna fecit esse tuum: donum enim quod dare potuit, potuit et auferre. Notandum quod Boetius appellat fortunam nubilam, idest obscuram sive caecam: depingebatur enim antiquitus fortuna caeca, quia ex improviso accedit et recedit. Vel quia caecum reddit hominem, extollendo eum in prosperis et reprimendo in adversis. Notandum quod Boetius dicit fortunam olim circa se mutasse fallacem vultum, quia fortuna olim depingebatur duplici facie: anteriori alba, posteriori autem parte nigra. Per albam designabatur prosperitas, per nigram adversitas. Mutavit ergo fortuna circa Boetium fallacem vultum prosperitatis; postea ostendit ei vultum adversitatis. Quid me felicem et cetera. Hic Boetius deplangit statum miseriae suae apostrophando contra amicos, dicens: o amici mei, quid, idest, propter quid jactastis, idest jactando dixistis me, totiens, felicem? Frustra enim hoc dixistis; quia felicitas mea non erat stabilis: quod patet ex hoc quia ego cecidi: et iste qui cecidit de prosperitate in adversitatem, non erat in stabili gradu prosperitatis. Notandum: duplex est felicitas: politica, quae consistit in bonis exterioribus: et talis non est stabilis, sicuti nec bona exteriora. Alia est felicitas speculativa, quae consistit in actu sapientiae, scilicet in speculatione substantiarum separatarum; et talis felicitas est stabilis et immutabilis cum sit bonum optimum, pulcherrimum, delectabilissimum, ex primo Ethicorum.

Caput 2

[88878] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 2 Haec dum mecum tacitus et cetera. Hic incipit prosa prima hujus primi libri: in qua Boetius introducit philosophiam super suam miseriam consolantem. Ubi nota: quod Boetius dolens et ipsa philosophia ipsum consolans non sunt aliud nisi animus dolens ex oppressione sensualitatis, et ratio consolans ex vigore sapientiae. Et dividitur. Primo ostendit Boetius quod philosophia sibi apparuit. Secundo quid circa ipsum egerit. Secunda ibi, quae ubi poeticas Musas. Primo describit apparitionem philosophiae quo ad tempus et ad locum: et describit ejus dispositionem quo ad vultum, quo ad aspectum, quo ad colorem et vigorem, et quo ad aetatem. Secundo describit philosophiam quantum ad habitum exteriorem. Tertio quantum ad ornamenta et insignia quae manibus gestabat. Secunda ibi, vestes erant. Tertia ibi, et dextera quidem. Dicit primo: dum ego, Boetius, haec quae supra in metro dixi, tacitus mecum reputarem, idest cogitarem, et querimoniam lacrymabilem, idest provocantem ad lacrymas designarem, idest describerem officio stili, visa est mihi mulier astitisse supra verticem, idest supra caput, admodum, idest valde reverendi vultus, oculis ardentibus et perspicacibus, idest claris ultra communem valentiam hominum, idest ultra homines: quae apparuit in colore vivido, idest delectabili; et apparuit mihi tamquam inexhausti, idest inconsumpti vigoris, quamvis ipsa foret ita plena aevi, idest durationis, ut nullo modo crederetur esse nostrae aetatis: statura ejus ambiguae, idest dubiae discretionis, idest cognitionis. Nam nunc, idest aliquando cohibebat, idest extendebat, sese ad communem mensuram hominum, idest longitudinem: nunc, idest aliquando, videbatur pulsare, idest attingere caelum cacumine summi verticis, idest altitudine capitis: quae cum caput altius extulisset, ipsum etiam caelum sua longitudine penetrabat. Notandum, quod Boetius describit philosophiam sibi apparuisse sub specie mulieris: quia philosophia apud Graecos et sapientia apud Latinos est generis feminini. Vel ideo quia sicut mulier infantes lacte nutrit, sic philosophia minus perfectos nutrit facilibus doctrinis. Vel ideo quia Boetius erat aeger, mulier autem magis est compassiva et magis habilis ad consolandum aegrum quam vir. Nam secundum Salomonem, ubi non est mulier ibi ingemiscit aeger. Notandum: stare est erecto modo se habere: et quia philosophia erigit hominem ad delectationes intellectuales, faciens cadere sensuales: ideo ipsa describitur stetisse; et dicitur stetisse supra verticem, quia philosophia est in anima intellectiva quae non habet organum in vertice. Nam anima intellectiva nullius organi corporalis est actus. Vel dicitur ideo stare supra verticem, quia de supero cardine elapsa venit, ut dicit Boetius tertia prosa hujus primi. Notandum: philosophia dicitur reverendi vultus, quia suos possessores reverendos facit. Nam secundum Tullium, sola sapientia est quae meretur honores. Item secundum Tullium, reverentia est quaedam decens ac matura gravitas, quae habetur per philosophiam. Ergo dicitur reverendi vultus. Notandum: illud quod est ardens, est penetrativum: et quia per rationem et intellectum quae sunt oculi philosophiae, penetramus intima rerum et quidditates earum: ideo philosophia dicitur apparuisse ardentibus oculis. Et quia per philosophiam speculamur ea quae vulgares et communes non speculantur, ideo dicitur habuisse oculos perspicaces ultra communem hominum valentiam. Notandum: color vividus est color naturalis pulcher et delectabilis: et quia philosophia in se pulcherrima est, cum sit res mirabilis et divina, et delectabilis quia mirabiles affert delectationes: ideo describitur apparuisse vivido colore. Item philosophia apparuit inexhausti vigoris: quia philosophia cum sit perpetua, exhauriri non potest. Vel ideo inexhausti vigoris: quia quantumcumque homo cognoscat de philosophia, adhuc tamen restant plura cognoscenda: quod patet ex diversitate opinionum in philosophia, quarum una destruit aliam. Item quia philosophia est aeterna et praecesserat ipsum Boetium: ideo dicit eam non fuisse suae aetatis. Notandum: tres sunt partes philosophiae essentiales ex sexto metaphysicae: naturalis, mathematica et divina. Secundum naturalem philosophiam dicitur philosophia se cohibere ad communem mensuram hominum, inquantum tractat de naturalibus quae communiter via sensus cognoscuntur: inter quae natura hominis est summum ad quod pervenitur. Dicitur autem philosophia pulsare caelum quo ad mathematicam, idest quo ad astronomiam, inquantum tractat de motibus et figuris astrorum. Dicitur autem penetrare caelum quo ad metaphysicam, inquantum dirigit in cognitionem Dei et substantiarum separatarum. Et dicitur philosophia frustrare intuitum hominum respicientium: quia perfectam cognitionem substantiarum separatarum in hac vita habere non possumus. Nam sicut se habet oculus nycticoracis ad lumen solis: sic intellectus noster ad manifestissima in natura: ex secundo metaphysicae. Vestes erant tenuissimis filis et cetera. Hic Boetius describit philosophiam quantum ad habitum exteriorem. Primo quantum ad materiam vestium: secundo quantum ad picturam vestium: tertio quantum ad violentiam vestibus illatam: et legantur partes simul. Dicit primo. Vestes philosophiae erant perfectae tenuissimis, idest subtilissimis filis: et erant ex subtili artificio et ex materia indissolubili: quas vestes ipsa texuerat suis, idest propriis manibus, uti, pro sicut, ego cognovi eadem philosophia prodente, idest revelante mihi in tertia prosa. Quarum, supple vestium, speciem, idest pulchritudinem quaedam caligo, idest obscura ignorantia, neglectae vetustatis, idest negligentiae veterum, obduxerat, idest obscuraverat, veluti solet, supple obducere, caligo fumosas imagines, idest stantes in fumo. Nunc ostendit quid fuerit depictum in vestibus ejus, dicens: in extremo margine, idest in inferiori parte harum vestium, legebatur intextum p, idest practica: in supremo, supple margine, idest in superiori parte vestium, erat intextum t, idest theorica quod interpretatur speculativa: et inter utrasque litteras, inter t et p, erant quidam gradus insigniti, idest impressi in modum scalarum quibus gradibus ascendebatur ab inferiori littera ad superiorem. Nunc tangit violentiam vestibus illatam, dicens: eamdem vestem sciderant, idest laceraverant manus quorumdam hominum violentorum, supple facientium violentiam; et quisquis, idest unusquisque, abstulerat particulas a veste quas poterat auferre. Notandum quod per vestes philosophiae intelliguntur partes essentiales et artes liberales. Sicut enim corpus vestibus ornatur, sic philosophia suis partibus decoratur. Per fila autem subtilissima intelliguntur praecepta philosophicalia sive propositiones philosophicales. Sicut enim unum filum in vestibus ordinatur circa aliud, sic una propositio juxta aliam: quae propositiones dicuntur subtilissimae, quia per eas homo subtilia investigat. Dicuntur et hujusmodi praecepta subtili artificio contexta, ratione ornatus verborum et sententiarum quae in eis inveniuntur. Et sunt ex materia indissolubili: quia licet a quibusdam male exprimantur, tamen in se ipsis habent veritatem indissolubilem. Notandum, per manus philosophiae, per quas suas vestes texuerat, intelliguntur philosophi qui praecepta philosophicalia conscripserunt. Et dicuntur rationabiliter manus philosophiae: quia nisi fuissent instructi praeceptis philosophicis, ea exprimere minime valuissent. Notandum quod vestes philosophiae dicuntur fuisse obductae quadam caligine, quia tempore Boetii artes ad tantam negligentiam devenerant quod pauci eas curabant. Sed Boetius eas transtulit et exposuit sive commentatus est. Vel ideo vestes philosophiae fuerunt fumosae, quia ab antiquis obscure fuerit tradita philosophia, ab Empedocle poetice, a Platone aenigmatice, ab Aristotele sub verborum obscuritate. Notandum quia duae sunt partes principales philosophiae: scilicet practica et theorica. Ideo in veste philosophiae erant duae literae intextae, scilicet p et t. P autem erat in inferiori parte vestis, et t in superiori: per quod innuitur quod philosophia practica est inferior speculativa ordine dignitatis. Per gradus autem medios qui erant inter utrasque litteras, intelliguntur scientiae eloquentiae quae sunt grammatica, logica, rhetorica. Notandum quod dicitur ascensum fuisse per gradus a practica ad speculativam: per hoc innuitur quod homo primo debet esse sufficienter instructus in practicis, ut post ascendere valeat contemplativis. Notandum quid sit scindere vestes philosophiae. Illi tantum dicuntur vestes scindere philosophiae qui putant habentes unam scientiam se esse perfectos philosophos sine aliis. Si aut aliqui sciant unam artem sine alia: dummodo se cognoscant non esse perfectos philosophos, tales non scindunt vestes philosophiae. Vel illi scindunt vestes philosophiae, qui per extortas expositiones trahunt veras propositiones ad suas falsas opiniones. Et dextra quidem ejus et cetera. Hic Boetius describit philosophiam quantum ad insigna et ornamenta quae manibus gestabat, dicens: et dextera manus philosophiae gestabat libellos, sinistra vero gestabat idest portabat sceptrum idest virgam regalem. Notandum quod omnis cura et intentio viri sapientis versatur vel circa contemplationem sapientiae, quod designatur per libellos, vel circa regimen reipublicae quod designatur per scriptum. Et quia contemplatio sapientiae potior est quam regimen reipublicae: ideo philosophia dicitur in dextra habere libellos, in sinistra vero sceptrum. Quae ubi poeticas Musas et cetera. Postquam Boetius ostendit quomodo philosophia sibi apparuit, hic ostendit quid circa ipsum egerit. Et primo ostendit quomodo Musas poeticas fugavit. Secundo ostendit quomodo ipse de hoc obstupuit. Tertio quomodo philosophia sibi appropinquans statum ejus deplanxit. Secunda ibi, at ego. Tertia ibi, tum illa. Dicit primo: quae (supple philosophia) ubi (pro postquam) vidit poeticas Musas assistentes nostro toro, idest lecto: quia Boetius tamquam aeger in lecto decubuit: et cum vidit Musas dictantes verba, idest carmina, meis fletibus, ipsa philosophia paulisper, idest aliquantulum, commota et inflammata idest incensa, torvis luminibus idest crudelibus vel terribilibus oculis, inquit: quis permisit has meretriculas scenicas, idest umbrosas, accedere ad hunc aegrum, quae dolores ejus non modo, idest non tantum, foverent idest sanarent, nullis remediis, idest medicamentis, verum (pro sed) alerent, supple dolores ejus, dulcibus venenis. Hae sunt enim Musae quae infructuosis spinis affectuum, idest passionum, necant idest suffocant, uberem idest fertilem fructum rationis fructibus, idest in fructibus suis, et mentes hominum assuefaciunt morbo, non liberant. Nunc alloquitur Musas dicens: o Musae, si vestrae blanditiae detraxissent nobis quem idest aliquem virum profanum idest illitteratum, uti (pro tamquam) solitum idest similem, vulgo; ego putarem id ferendum, idest patiendum, minus moleste quippe in hoc nihil laederentur nostrae operae, idest nostrae sedulitates: sed vos allexistis nobis hominem hunc enutritum studiis, idest scientiis Eleaticis, idest Aristotelicis, atque Academicis, idest Platonicis. Nunc fugat eas dicens. Sed abite potius idest recedite, vos Syrenes, dulces usque in exitium idest in mortem, et relinquite eum curandum meis Musis, idest doctrinis salutiferis. Tunc iste chorus idest turba Musarum increpitus idest redargutus moestior idest tristior existens, vultum suum dejecit, idest inclinavit humi idest terrae, et rubore confessus verecundiam tristis excessit idest exivit, limen, idest domum, in quo decubuit Boetius. Notandum quod ideo Musae poeticae dicebantur assistere toro Boetii, quia Boetius studuit metrice dolorem suum conscribere. Item philosophia dicitur paulisper commota: per quod innuitur quod ira immoderata non debet cadere in virum sapientem: quia virtus consistit in moderatione passionum. Unde, licet irasci sit homini naturale, tamen irasci quando oportet, et ut oportet, et quantum oportet, est hominis virtuosi et sapientis. Unde Seneca: quid crudelius ira? Similiter in de virtutibus cardinalibus: esto tardus ad iram. Item interrogatio quandoque fit causa ignorantiae alicujus; aliquando ut ex responsione facta aliquid probetur; quandoque fit propter increpationem faciendum: et hoc ultimo modo philosophia interrogat, dicens, quis has scenicas meretriculas et cetera. Notandum quod Musae poeticae dicuntur meretriculae: sicut enim meretrix allicit hominem delectando nihil utilitatis sibi conferendo, et commiscet se cuilibet non ex amore sed spe lucri: ita poetae non scribunt amore scientiae: sed ut aliquid laudis vel praemii consequantur: et delectant ratione metri, modicum utilitatis conferendo, sed diversas passiones inducendo. Appellat autem philosophia Musas meretriculas scenicas: quia carmina poetica in scena consueverunt pronuntiari. Ubi nota quod scena dicebatur locus umbrosus in theatro ubi abscondebantur personae pronunciantes carmina tragica vel comica: unde scena interpretatur umbratio vel umbra. Vel ideo Musae poeticae dicuntur scenicae idest umbratiles, quia sunt umbra scientiae non vera scientia, cum obumbrent mentes hominum. Item metrica descriptio doloris non sanat dolorem sed magis auget, quia consideratio miseriae est provocativa tristitiae. Unusquisque autem cum diligentia considerat quod scribere vult. Item metrica descriptio dicitur esse dulce venenum; quia placet et nocet: ratione metri placet, sed propter recordationem doloris nocet. Item affectus est vehemens animi passio animum torquens, et verum judicium rationis impediens. Et sunt quatuor affectus animi: gaudium, dolor, spes et timor: qui dicuntur infructuosae spinae, quia suffocant segetem rationis, quae est scientia et virtus. Item licet de omni errore dolendum sit, potius tamen de errore sapientis quam insipientis: nam error sapientis alios exemplo corripit, error autem insipientis non, quia ab insipiente non trahitur exemplum. Propter quod dixit Sallustius: omnia mala exempla a rebus bonis orta sunt. Ergo dicit philosophia, magis esset dolendum de errore Boetii quam alterius profani. Item secundum Huguitionem, fanum idem est quod templum. Inde profanus idest sacrilegus, quasi procul a fano idest a templo. Profanum etiam dicitur quicquid non est sacrum, unde omnes laici et illiterati dicuntur profani, quasi procul a fano sapientiae. Item secundum Huguitionem, opera operae est sedulitas in rebus agendis. Opera autem philosophiae est intentio vel labor ad aliquid philosophicum addiscendum. Item Eleys est civitas Graeciae in qua studuit Aristoteles: unde studia sua dicuntur Eleatica. Academia autem fuit civitas vel villa in qua studuit Plato; unde studia sua dicuntur Academica. Utrisque autem studiis Boetius fuit enutritus. Item philosophia Musas appellat Syrenes: sicut enim Syrenes dulcedine cantus attrahunt naves periclitando eas, sic Musae delectatione metri alliciunt homines vel mentes hominum, et rationem aliquo affectu submergunt et obscurant. Item quod una philosophia conventum Musarum expulit, signatur quod unus sapiens sua virtute et sapientia infinitos errores stultorum extinguit. At ego cujus acies et cetera. Hic Boetius ostendit quomodo obstupuit de actu philosophiae, dicens: at ego Boetius cujus acies idest visio mersa lacrymis caligarat idest obscura fuerat, ut nec posset dignoscere idest investigare, quaenam idest quae esset haec mulier tam imperiosae auctoritatis idest potentiae, ego obstupui idest miratus fui, et defixo idest inclinato visu in terram, tacitus cepi expectare, quidnam deinceps idest consequenter esset actura circa me. Notandum: quia Boetius doluit de amissione rerum temporalium, ejus acies idest ratio et intellectus caligarat, ita quod non potuit cognoscere philosophiam. Notandum quod licet Boetius de actu philosophiae ostupuit, tamen tacitus expectavit quid deinceps facere vellet; per hoc innuens se esse talem qui consolationem acciperet. Qui enim refutant alios audire, nec audita ratione acquiescunt, tales sibi ipsis obstaculum consolationis faciunt. Tum illa et cetera. Hic Boetius ostendit quomodo philosophia sibi appropinquans statum ejus deplanxit, dicens: tum illa philosophia accedens proprius consedit in extrema parte lectuli idest cordis mei: et intuens meum vultum gravem idest gravatum luctu, atque dejectum idest inclinatum in humum idest in terram, moerore idest tristitia, conquesta est his versibus sequentibus de perturbatione nostrae mentis. Nota quod philosophia dicitur sedisse in extrema parte lectuli, idest cordis Boetii. Nam cum esset in tristitia, et doleret propter amissionem rerum temporalium, parum vel nihil sapientiae habebat; et quia tota cura ejus erat circa terrena amissa, ideo dicitur habuisse vultum moerore dejectum in humum.

Caput 3

[88879] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 3 Heu quam praecipiti mersa profundo et cetera. Hic incipit metrum secundum hujus primi libri, quod vocatur metrum dactilicum a pede praedominante: et dicitur tetrametrum a numero pedum, a tetra quod est quatuor, quia quatuor pedes continet: et dicitur ypercatalecticum propter syllabam abundantem post duos pedes in medio versus. Verbi gratia: primus pes est, heu quam: secundus praecipi, sed syllaba ti hujus nominis praecipiti, superabundat; tertius pes est, mersa pro; quartus fundo. Similiter est in aliis. In hoc ergo metro, philosophia deplangit statum Boetii, dolendo perturbationem suae mentis: et facit duo. Primo universaliter philosophia deplangit perturbationem mentis hominum. Secundo specialiter convertit planctum suum super Boetium, ibi, hic quondam. Primo dicit: heu quam, idest quantum mens hominum hebet, idest obscuratur, mersa praecipiti profundo idest cura rerum temporalium quae precipitat hominem: et talis mens relicta propria luce idest contemplatione, tendit idest laborat, ire in tenebras externas idest in ignorantias exteriores. Hoc autem contingit homini quoties supple mens acta, idest agitata, terrenis flatibus, idest prosperitatibus vel eventibus, cura, idest solicitudo rerum temporalium, noxia idest nociva, crescit in immensum, idest supra modum. Nota quod in nobis est duplex virtus, rationalis et sensualis: sensus autem semper adversatur rationi, quia caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus carnem. Cum autem sensualitas vincit rationem, tunc homo est in malo statu regiminis, et efficitur bestialis. Unde Albertus super tertio de anima dicit: turpe est nobis abjicere regimen superioris et induere regimen inferioris virtutis, quod nobis commune est cum bestiis. Ideo scribitur tertio Ethicorum, in antiqua translatione: valde conandum et laborandum est nobis, ut virtus nostra concupiscibilis subjecta sit rationi. Quemadmodum enim pueri perverse vivunt si non a suis paedagogis fuerint coacti ad recte vivendum, sic appetitus sensualis ducit nos ad insolentiam, nisi regula rationis fuerit coartatus. Plures autem homines sequuntur sensualitatem quam rationem, insudantes bonis exterioribus et delectationibus sensualibus, per quae impediuntur in speculatione et cognitione summi boni. Ideo philosophia hoc deplangens dicit in metro: heu quam praecipiti. Item cum anima ingerit se curis rerum temporalium, profunde praecipitatur et hebet, quia a cognitione rerum et sui creatoris destituitur, et destituta cadit in tenebras externas, idest in ignorantias exteriores. Ubi nota quod duplex est ignorantia: quaedam naturalis quae est in juvenibus et decrepitis; et vocatur ignorantia interna, quia ex naturali defectu contingit. Alia est ignorantia quae causatur ex negligentia hominis quando solicitatur circa exteriora; et talis dicitur externa, quia est extra naturam; de qua dicitur quod omnes homines naturaliter scire desiderant. Prima ignorantia cum sit naturalis, non est vitiosa, quia turpes a natura nemo increpat neque bonos laudat. Secunda est vitiosa cum sit per hominis negligentiam; de quo loquitur Boetius secundo hujus libri prosa quinta: ceteris animantibus sese ignorare natura est; hominibus vero vitio venit. Item dicit, noxia cura. Unde Seneca in proverbiis: magnam partem perturbationis sibi dedit qui exterioribus se injecit. Item ratio et intellectus dicuntur lux hominis, quia illuminat hominem ad cogitationem creaturae et creatoris: dicuntur autem propria lux hominis, quia solum genus hominum vivit arte et ratione, ex prooemio metaphysicae. Hic quondam caelo et cetera. Hic philosophia specialiter convertit se ad deplangendum Boetium. Et primo ostendit quanta contemplatione Boetius quondam viguit. Secundo ostendit quomodo destitutus a tali contemplatione solum de terrenis cogitabat, ibi, nunc jacet effoeto. Primo philosophia commendat Boetium ab astronomia. Secundo a naturali philosophia. Tertio a metaphysica. Secunda ibi, quin etiam causas. Tertia ibi, quis volvat stabilem. Primo dicit: Boetius quondam liber, idest solutus a cura rerum temporalium caelo sibi aperto per cognitionem suetus fuit ire per rationem in aethereos meatus, idest in motus corporum caelestium; et ipse cernebat, idest speculabatur lumina, idest radios rosei solis; visebat, idest cum desiderio videbat sidera, idest constellationes gelidae, idest frigidae lunae; et ipse Boetius, victor ignorantiae, habebat omnem stellam comprehensam numeris, idest certis computationibus, quaecumque stella erratica exercet, idest operatur vagos, idest varios recursus, nunc progrediendo, nunc regrediendo: stella inquam flexa, idest mota per varios orbes, idest circulos. Nota quod animo liberato a curis exterioribus concessum est philosophari; ideo quaedam artes dicuntur liberales, quia filii liberorum, idest nobilium, qui erant liberati a curis temporalibus, talibus artibus vacabant. Ideo dicit philosophia quod Boetius quondam liber et cetera. Nota quod dicit caelo aperto: licet homo planetas caeli corporaliter non attingat, tamen speculatione comprehendit. Hoc pulchre tangit Trismegistus dicens: magnum miraculum est homo et animal honorandum: hic anima intellectiva in naturam Dei transit quasi ipse Deus sit. Hic per naturam animae diis est conjunctus; hic Daemonum genus novit, terram colit, elementis commiscetur acumine mentis, in maris profunda descendit, caelum quod videtur altissimum animi sagacitate metitur; intentionem animi ejus nulla aeris caligo confundit, nec terrae densitas ejus operationem impedit; non aquae profunditas aspectum ejus obtundit. Nota quod sol in ortu suo apparet roseus propter vapores interpositos inter visum nostrum et solem. Nam album visum per fumum apparet rubeum. Etiam licet in meridie vapores sint interpositi, non tamen apparet tunc roseus, eo quod illi vapores non sunt grossi sed subtiliati calore solis. Nota. Philosophia dicit lunam esse gelidam: quod non est intelligendum formaliter, quia primae qualitates quae sunt calidum, frigidum, humidum, siccum, non habent locum in corporibus caelestibus cum non recipiant peregrinas impressiones; sed dicitur luna gelida virtualiter vel effective, quia frigus et etiam humores efficit in inferioribus: propter quod noctes quibus luna praeest sunt gelidiores et humidiores magis diebus. Nota, quod planetae dicuntur habere vagos recursus quia moventur duplici motu: scilicet primi mobilis ab oriente in occidentem, et proprio motu ab occidente in orientem; vel ideo quia quandoque apparent nobis stationarii, quandoque retrogradi, quandoque propinqui, quandoque aliqualiter remoti. Nota, quod stella erratica dicitur flexa, idest mota per varios orbes circulorum, scilicet deferentis et epicycli, ratione quorum circulorum nunc dicuntur progressivi, nunc retrogradi, nunc stationarii, ut dictum est; et habet videri in theorica planetarum vel astronomia. Quin etiam causas et cetera. Hic commendat eum ex parte naturalis philosophiae dicens: quin etiam pro certo. Boetius solitus fuit rimari, idest inquirere causas, unde (idest propter quas causas) sonora flamina, idest sonorosi venti sollicitent, idest perturbent, aequora, idest planitiem, ponti, idest maris: quasi diceret: Boetius scivit causas generationis ventorum qui commovent ipsum mare. Nota, quod ex libro Meteororum patet, quod ventus generatur ex vapore calido et sicco elevato per calorem solis; qui perveniens ad locum nubium frigiditate nubis repercutitur et repercussus fertur in latus et facit sonum impellendo aerem: et quia aqua faciliter est divisibilis, de facili cedit et reverberatur per ventos. Vel aliter potest intelligi. Antiqui enim dixerunt quod ideo venti turbant mare, quia in ipso mari generantur venti, qui non exeunt, sed faciunt fluxum maris; licet haec opinio non sit vera: quia mare fluit et refluit tempore determinato, sicut bis in die naturali; venti autem generantur tempore indeterminato. Quis volvat stabilem. Hic philosophia commendat Boetium a metaphysica, et iterato a naturali philosophia, dicens: Boetius etiam solitus rimari quis spiritus, idest intelligentia, volvat motu diurno stabilem orbem firmamenti, vel etiam cur sidus solis vel aliud habens ortum et occasum, casurum in Hesperias undas, idest in aquas maris Occidentalis, surgat, idest iterum oriatur ab ortu rutilo, idest ab oriente splendido: quasi dicat: Boetius solitus erat inquirere cur stellae quae in occidente videntur occidere iterum resurgant in oriente: etiam erat solitus rimari quis temperet placidas horas veris, idest temporis vernalis, ut ornet terram roseis floribus. Quis dedit, idest ordinavit, ut autumnus fertilis anno pleno, idest fecundo influat, idest influentiam faciat gravidis uvis, idest botris repletis. Etiam erat solitus reddere, idest assignare, varias causas latentis naturae, idest rerum naturalium. Nota: omne quae movetur ab alio movetur, ex septimo physicorum; ergo caelum ab alio movetur. Movetur autem caelum a duplici motore per Commentatorem in duodecimo metaphysicae: ab uno conjuncto et appropriato qui vocatur intelligentia, a quo movetur effective; ab alio motore separato, qui est Deus, a quo movetur in ratione finis. Item dicit orbem caelestem esse stabilem: licet enim moveatur et mutet locum secundum partes, non tamen secundum totum: et quantum ad hoc dicitur esse stabilis, idest immobilis. Item causa quare stellae quae occidunt iterum oriantur, non est alia nisi motus circularis primi mobilis qui secum rapit omnes stellas tam fixas quam erraticas. Item Hesperus est stella quae de vespere sequitur solem occidentem, a qua stella mare Occidentale dicitur Hespericum mare, eo quod sol et Hesperus ibi emergant: non quod ita sit, sed quia vulgares sic opinantur: cum enim stellae occidunt, propter interpositionem maris inter visum et stellas videntur stellae mergi in mare. Item tempus vernale dicitur placidum, quia est conveniens vitae hominis. Est enim tempus veris calidum et humidum, in quibus consistit vita ex libro de morte et vita. Et ideo illo tempore producuntur flores. Nam materia florum est humidum aqueum subtile bene coctum a calido aereo. Quia igitur in vere dominatur calidum aereum et humidum aqueum subtile quod parva indiget digestione; ideo in vere, cujus calor temperatus est, flores producuntur. Item vitis multum abundat de humido aqueo et grosso: cujus signum est, quia tempore putationis distillat ab eis quasi humidum lacrymabile: tale autem humidum grossum multum resistit digestioni, ideo uvae ad maturitatem tarde perveniunt, scilicet tempore autumni. Item Boetius consuevit reddere causas latentes rerum naturalium, quod fuit indicium felicitatis. Nam secundum Virgilium: felix qui potuit rerum cognoscere causas. Nunc jacet effoeto et cetera. Hic ostendit philosophia quomodo Boetius destitutus erat praedicta speculatione cum de terrenis cogitabat, dicens: nunc, idest tempore doloris, Boetius jacet, idest prostratus est effoeto, idest evacuato, lumine idest speculatione mentis; et ipse pressus colla, idest secundum colla, gravidis catenis, passionum quae mentem gravant, gerensque declivem vultum, idest inclinatum pondere amissionis rerum temporalium, heu cogitur cernere stolidam terram, idest bona terrena quae homines stolidos efficiunt. Nota: catena est ferreum instrumentum, quo aliquid contra suam naturam detinetur. Quatuor autem affectus quae sunt gaudium spes, timor, dolor, similitudinarie dicuntur catenae, quia animum hominis detinent et contra suam naturam et rationem ad illicita trahunt: nam ratio semper deprecatur ad optima, ex primo Ethicorum. Et propterea Boetius in fine hujus primi hortatur fugam passionum, ibi, tu quoque si vis. Item nota: non est aestimandum quod Boetius sic esset ita evacuatus lumine mentis sicut litera sonat; quia alias fuisset insufficiens pro compositione hujus libri; sed philosophia loquitur hoc compassive. Ille enim est merus stultus qui inclinat se ad terrena diligendo ipsa et non elevando intellectum suum ad spectabilia; qualis non fuit Boetius. Unde dicit Augustinus: tales sunt homines qualia sunt ea quae diligunt; quia dilectio transmutat diligentem in similitudinem rei quam diligit. Haec Marquardus.

Caput 4

[88880] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 4 Sed medicinae, inquit, potius et cetera. Hic incipit secunda prosa hujus primi libri; in qua philosophia investigat morbum Boetii ex quibusdam signis. Secundo consolatur ipsum ne desperet. Secunda ibi, cumque me non. Primo dicit philosophia: o Boeti, ego possem multa conqueri de perturbatione mentis tuae: sed nunc potius medicinae tempus est quam quaerelae. Vero pro sed, tum, idest tunc mulier illa intenta in me totis luminibus, idest oculis, ait: es tu ne ille qui quondam tempore juventutis, nutritus nostro lacte, idest facilibus documentis, in aetate autem perfecta educatus, idest nutritus nostris alimentis, idest doctrinis difficilioribus, tu evaseras, idest perveneras in robur, idest in fortitudinem, virilis animi? Atque pro certo nos contuleramus tibi arma talia, idest documenta quae nisi prius abjecisses, per oblivionem, ipsa tuerentur te, invicta firmitate. Dicit philosophia: agnoscis ne me? Quid taces? Siluisti ne pudore, idest verecundia, an stupore, idest mentis alienatione? Ego mallem, idest magis vellem, te siluisse pudore; sed ut ego video, stupor oppressit te. Nota, quod philosophia in deplangendo Boetium non facit longam moram, ne Boetius desperet super infirmitate sua; ergo dicit philosophia magis esse tempus medicinae quam querelae. Item boni medici est totis oculis diligenter respicere faciem infirmi, eo quod in facie magis apparent signa pronosticationis infirmitatis; ideo philosophia dicitur esse intuita Boetium totis luminibus. Item per arma philosophiae intelliguntur praecepta philosophicalia, quae persuadent minime extolli in prosperis, nec deprimi in adversis. Hortatur enim nos philosophia ad magnanimitatem. Magnanimus autem est qui contra deformes insultus fortunae unanimi menti constantia militat. De his et subtilibus praeceptis philosophicis Boetius oblitus fuit propter dolorem. Nota; taciturnitas quandoque provenit ex pudore, quandoque est ex stupore. Quando enim manifestatur alicui aliquid quod vellet celari, ipse efficitur verecundus et oculi ejus deprimuntur, facies ejus rubet et avertitur, et lingua ejus in loquendo ligatur. Nota, quod stupor uno modo est abundans admiratio mentis, ut ibi, Papa stupor mundi. Alio modo est mentis alienatio, et sic accipitur in proposito, et inducit taciturnitatem. Ex quo enim motus linguae est secundum conformitatem ad phantasiam, turbata phantasia, sicut contingit in alienatione mentis, praepeditur lingua in loquendo. Ergo dicit philosophia, pudore an stupore siluisti? Et quia taciturnitas perveniens ex stupore deterior est quam quae causatur ex pudore, cum ipsa causetur ex aliquo defectu interiori; ideo dicit philosophia: mallem pudore siluisses. Nota, secundum Huguitionem, pudor est corporis, sed pudicitia est mentis. Est autem pudor verecundia ex aliquo casu innata, non auferens memoriam, sed impediens linguam. Stupor autem est casus memoriam auferens et linguam impediens. Et pejus est tacere stupore quam pudore; quia melius est memoriam retinendo non loqui, quam loqui et memoria carere. Nota, philosophia dicit Boetium habuisse nutritum suo lacte. Per nutrimentum lactis intelligitur trivium, scilicet grammatica, logica et rhetorica, quibus juvenes sunt seriatim informandi, tamquam facilibus documentis, sicut puer lacte nutrimento molli et facilis digestionis nutritur. Sed per hoc quod dicit, virilis animi robur evaseras, scilicet ad scientiam mathematicam etc. qua tamquam per scientiam magis subtilem homo perfectae aetatis efficitur. Nota, philosophia contulit Boetio arma non corporalia sed spiritualia, sicut sunt virtutes intellectuales quas enumerat Aristoteles sexto Ethicorum; et sunt illa: intellectus sapientia, scientia, ars et prudentia. Et similiter virtutes cardinales, quae sunt quatuor: prudentia, justitia, fortitudo, temperantia: et dicuntur cardinales, quia quamdam principalitatem sibi vendicant circa materiam circa quam habent fieri. Illa enim arma abjecit Boetius quando temporalibus adhaesit, appetitui sensitivo annuens et ab attentione caelestium sequestratus. Et de istis armis dicit apostolus: abjicite ergo opera tenebrarum et induimini arma lucis; sicut in die honeste ambulemus. Cumque me non modo tacitum et cetera. Hic philosophia consolatur Boetium ne desperet: dicens: cum philosophia vidisset me non modo, idest non tantum tacitum, sed prorsus, idest totaliter elinguem, que pro et, mutum, ipsa admovit, idest apposuit pectori meo leviter manum, et inquit idest dixit: nihil periculi est circa hunc hominem: ipse patitur lethargum, idest morbum oblivionis, morbum inquam communem mentium illusarum, idest deceptarum; et ipse paulisper, idest modicum est oblitus sui; sed facile sui recordabitur, siquidem pro certo cognoverit nos philosophiam ante, idest prius. Quod ut ipse possit facere, tergamus lumina, idest oculos ejus, caligantia nube, idest obscuritate rerum mortalium, idest temporalium. Haec dixit philosophia; et veste sua contracta, idest convoluta in rugam, siccavit oculos meos fletibus undantes, idest humectantes. Nota quod tacitus est ille qui non loquitur, licet habeat potestatem linguae ad loquendum: sed elinguis vel mutus dicitur ille qui non solum non loquitur, sed non habet potestatem linguae ad loquendum: et talis fuit Boetius propter stuporem, idest mentis alienationem. Nota quod philosophia innuens se esse bonam medicam, consolatur Boetium dicens: nihil periculi est in homine isto: quia secundum Senecam in libro de clementia ad Neronem, mali medici est desperare ne curetur aeger. Nota quod lethargia est infirmitas causata ex oppressione cerebri cum oblivione; et jungitur continuo somno; et sic lethargus est morbus inducens oblivionem et somnum. Inde lethargicus; et est homo qui patitur talem morbum: et dicitur a Lethes, quod interpretatur oblivio: etiam Lethes est fluvius infernalis. Boetius ergo patiebatur lethargum, idest morbum oblivionis; quia si praecepta philosophiae in memoria habuisset, nunquam de amissione rerum temporalium doluisset. Item dicit lethargum esse morbum illusarum mentium; quia mens illusa est ubi ratio est ligata propter defectum phantasiae, sicut in phreneticis, vel propter defectum memoriae, sicut in lethargicis. Notandum: homo componitur ex anima immortali et corpore mortali. Sed quia Boetius oblitus fuit bonorum animae: ideo dicitur fuisse sui oblitus, non totaliter, sed paulisper, quia adhuc curam habuit de bonis terrenis quae respiciunt corpus. Item homo per philosophiam habet suiipsius perfectam cognitionem. Ad cognoscendum autem illud quod per philosophiam cognoscitur, oportet primo philosophiam cognoscere; ideo dicit philosophia: recordabitur sui facile si nos prius cognoverit. Item per vestes philosophiae in rugam contractas intelliguntur praecepta philosophicalia, in unum volumen congregata, sicut in illo libro, quibus ipsa philosophia Boetium consolatur. Nota quod ad medicum infirmum curare volentem plures requiruntur conditiones. Primo ut qualitates et conditiones respiciat, ut humores nocentes cognoscat. Secundo ad loquendum eum moveat. Tertio si prae valida aegritudine obmutescat, ut manum corpori infirmi adhibeat. Quarto ut eum verbis consolatoriis reficiat. Sed philosophia videns dolores Boetii, primo eum inspexit. Secundo ad loquendum movit. Tertio manum suam corpori apposuit. Et quarto verbis consolatoriis refecit.

Caput 5

[88881] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 5 Tunc me discussa liquerunt et cetera. Hic incipit tertium metrum hujus primi libri: cujus primus versus vocatur metrum dactilicum hexametrum; secundus dicitur metrum Alcmanicum ab inventore, tetrametrum a numero pedum, dactylicum a pede predominante, et cactalecticum, quia nulla syllaba abundat nec deficit in hoc metro. Boetius declarat per quoddam simile, quomodo remotis impedimentis vigorem cognitionis recuperavit: et est talis similitudo. Sicut Coro flante nubes generantur, et per interpositionem nubium sol et alia astra nobis occultantur: sic adversitate imminente homo afficitur diversis passionibus obscurantibus intellectum: et sicut Austro flante dissolvuntur et radii solares revertuntur, sic adversitate, adveniente consolatione philosophica, passiones sedantur et intellectus illuminatur. Dicit ergo in litera: tunc cum philosophia tersit oculos meos, tenebrae liquerunt me discussa nocte, idest obscuritate; et prior vigor cognitionis rediit luminibus meis, idest oculis, ut (pro sicut) sol latet, idest occultatur quum, idest quando sidera, idest stellae, glomerantur, idest involvuntur, praecipiti Coro, idest tali vento, et polus, idest caelum stetit, idest stare videtur nimbosis imbribus, idest pluviis nubilosis, ac (pro etiam) nox, idest obscuritas, funditur desuper, idest de nubibus in terram, nondum, idest adhuc, astris, idest stellis, venientibus, idest apparentibus in caelo. Si Boreas emissus ab Threicio antro, idest Thraciae regionis verberet, idest depellat hanc noctem, idest obscuritatem, et reseret clausum diem, tunc Phoebus, idest sol emicat, idest lucet, et vibratus, idest fortificatus, lumine suo ferit, idest percutit, oculos hominum, mirantes subito lumine solis post tenebras. Nota: philosophia trahit hominem ab obscuritate ignorantiae ad lucem sapientiae, ex libro de pomo Aristotelis, et etiam per metristam ars hominem format, nec sinit esse malum. Et ergo cum philosophia siccasset oculos Boetii, fugatis tenebris ignorantiae, rediit vigor intelligentiae. Nota: quatuor sunt venti principales qui flant a quatuor partibus mundi, scilicet ab oriente, occidente, Septentrione et meridie; quorum quilibet habet duos collaterales: et sic sunt duodecim venti qui his versibus continentur. Flant subsolanus, Vulturnus et Eurus ab ortu. Atque die medio Notus haeret et Africus Austro. Circinus occasum Zephirusque Favonius afflant. Sed veniunt Aquilo Boreas et corus ab arcto. Corus ergo est ventus quo flante generantur nubes et conglomerantur sidera, sic quod per nubes occultantur. Nota quod polus est stella quae semper in eodem loco videtur; sed hic polus ponitur per firmamento, tamquam pars pro toto per synecdochen. Nota quod polus, idest caelum dicitur stare quando est obductum nimbosis imbribus; non quod stet, sed quia motus ejus tunc nobis non apparet: motum enim caeli non percipimus nisi per motum alicujus stellae: cum autem caelum est coopertum obscuris nubibus nulla stella videri potest. Nota secundum Huguitionem: nimbus est nubium densitas ex intempestate orta: et sic dicit Boetius hic nimbosis imbribus, idest densis pluviis: et est ratio, quia tenuis imber non impedit aspectum astrorum. Nota quod Boreas dicitur flare ab antro Threicio, quia forte regio Thraciae est cavernosa, de cujus cavernis exit ventus generatus ex vaporibus siccis in terra. Nota: postquam philosophia tersit oculos Boetii et eosdem a fletu lacrymarum compescuit, restitutus fuit pristino vigori. Unde oculi ipsius Boetii ut ratio et intellectus, obfuscati erant tenebris ignorantiae cum istis temporalibus adhaesit propter amissionem rerum temporalium, diversis fuit subjectus passionibus. Sed philosophia oculorum caliginem abjecit cum ipsius intellectum illuminavit, tenebras ignorantiae fugando, et lumine spirituali ut scientia illuminando.

Caput 6

[88882] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 6 Haud aliter tristitiae et cetera. Hic incipit tertia prosa primi libri, in qua Boetius ostendit quomodo philosophiam cognoverit; et dividitur; quia primo ostendit quomodo philosophiam cognovit, et qualiter de praesentia ejus admirari coepit, et quomodo philosophia sibi respondit, secundo probat philosophia persecutionem sapientum a vulgaribus non esse novam. Secunda ibi, nonne apud veteres. Dicit primo: haud (pro non) aliter nebulis tristitiae meae dissolutis, idest fugatis per consolationem philosophiae, quoniam sicut nubes dissolvuntur per flatum Boreae, sic ego Boetius hausi, idest respexi caelum, idest sursum, et recepi mentem, idest vigorem rationis ad cognoscendam faciem medicantis, idest medici. Itaque (pro ergo) ubi, idest postquam ego deduxi, idest converti oculos, que (pro et) defixi, idest stabilivi, intuitum in eam, respexi nutricem meam philosophiam in cujus Laribus, idest scholis fueram obversatus ab adolescentia, idest a juventute mea; et inquam idest dixi: o magistra omnium virtutum, quid idest propter quid tu venisti lapsa, idest progressa superno cardine, idest de caelesti porta in has solitudines, idest loca deserta nostri exilii idest nostrae relegationis? An, idest numquid propter hoc venisti, ut existens rea, idest tamquam culpabilis mecum agiteris, idest manifesteris falsis criminationibus. Illa philosophia inquit, idest dixit: o alumne, idest per me nutrite, an idest utrum te desererem? Quasi dicat: non. Nec partirer, idest dividerem tecum communicato labore, idest diviso labore sarcinam, idest pondus, quam tu sustulisti ob invidiam mei nominis, idest ratione sapientiae. Atque pro certo non erat fas, idest honestum philosophiae relinquere iter innocentis incomitatum, idest sine comite: supple, si ego te dereliquissem, ego vererer, idest timerem meam criminationem, idest meam damnationem, et valde perhorrescerem quasi aliquid novum acciderit, supple circa te: enim pro quia num, idest numquid tu censes, idest judicas, primum ipsam sapientiam esse lacessitam, idest infestatam periculis, idest perturbationibus apud improbos mores, idest male morigeratos homines? Quasi dicat: hoc non est novum. Nota. Philosophia dicitur medica: sicut enim medicus morbo fugato sanitatem inducit, sic philosophia ignorantia relegata vitam utriusque saeculi condonat. Nam habetur in libro de pomo Aristotelis: qui philosophiam invenerit, vitam in utroque saeculo invenit. Et alibi: qui me invenerit vitam inveniet et hauriet salutem a domino. Et ideo dicit Boetius, faciem medicantis. Notandum quod Boetius non solum deduxit oculos in philosophiam, sed defixit in eam intuitum; per quod innuitur quod qui vult philosophari, oportet se totum tradere philosophiae per continuum studium et laborem. Nam sicut una hirundo adveniens non facit verem, nec una dies calida facit aestatem, sic nec una speculatio philosophica facit philosophum. Nota quod tempus opportunum ad philosophandum est tempus adolescentiae: quod innuens Boetius dicit: cujus Laribus ab adolescentia fueram obversatus. Nam aetas hominis assimilatur cerae; quae si nimis est mollis vel dura nimis, formam sigilli non recipit nec retinet; si autem est temperate mollis vel dura, figuram recipit et retinet. Sic similiter aetas nimis tenera, sicut infantia, non recipit doctrinam philosophicam, nec aetas nimium dura sicut decrepitas. Sed aetas temperata qualis est adolescentia, quae faciliter intelligit et intellecta memoriae commendat. Nota, per Lares philosophiae intelliguntur diversae sectae philosophorum, sicut Aristotelis et Platonis, quos Boetius ab adolescentia fuit obversatus. Et dicit Huguitio, quod obversari idem est quod conversari. Notandum quod philosophia dicitur magistra omnium virtutum, quia omnes virtutes morales docet, ut patet ex Ethicis; et dico morales, propter virtutes theologicales quae sunt fides, spes et charitas. Et dicitur philosophia delapsa a superno cardine, quia omnis sapientia a domino Deo est. Nam sicut scribitur in prologo libri de regimine principum, Deus est qui divitias suae sapientiae influit animabus, idest studentibus tribuit gratiam cognoscendi; cui nihil est difficile et sine quo nihil est possibile possideri. Nota ut postea patebit, quod Boetius false criminabatur de literis compositis et de impedimento delatoris; et illud quod faciebat sapientia dicebatur facere arte magica; ideo dicit ad philosophiam: numquid venisti ut tu mecum rea falsis criminationibus agiteris? Nota: philosophia tangit tres rationes propter quas non debuit derelinquere Boetium. Prima, quia nutrix non debet derelinquere suum alumnum. Secunda, quia qui patitur propter alium non decet ut deseratur ab illo. Tertia quia non decet philosophiam derelinquere innocentem. Boetius autem fuit philosophiae alumnus: ipse patiebatur injurias propter philosophiam et fuit innocens, ergo et cetera. Nota secundum Huguitionem: lacesso, idest cum desiderio lacero vel vexo, vel injuriis affligo. Nonne apud veteres quoque et cetera. Hic philosophia probat persecutionem sapientum a vulgaribus non esse novam. Et hoc primo probat exemplis antiquis. Secundo magis modernis. Tertio ostendit quid sit faciendum contra insultus vulgarium. Secunda ibi, quod si nec. Tertia ibi, qui si quandoque contra. Primo dicit: bene dixi quod persecutio sapientum a vulgaribus et a malis non est nova. Nonne apud veteres ante aetatem nostri Platonis nos philosophia, saepe certavimus magnum certamen cum temeritate stultitiae, idest cum stultis et temerariis hominibus, eodemque Platone vivente magister ejus Socrates injuste promeruit victoriam mortis me sibi astante? Cujus Socratis haereditatem, idest scientiam haereditarie relictam suis discipulis, cum Epicureum vulgus et Stoicum et ceteri molirentur, idest laborarent ire raptum, idest rapere, unusquisque pro sua parte, et cum ipsi traherent me philosophiam in partem praedae me reclamantem, idest contradicentem que (pro et) renitentem ipsi disciderunt vestem meam quam texueram meis manibus, que (pro et) arreptis, idest ablatis panniculis abierunt credentes me totam sibi cessisse, et quia in istis videbantur, idest apparuerunt quaedam vestigia nostri habitus, idest prudentiae, in prudentia vulgarium, rata idest opinata, ipsos meos esse familiares, idest meos discipulos ratione sapientiae, pervertit nonnullos eorum, idest aliquos, errore, idest persecutione, profanae multitudinis idest indocti vulgi, sicut vulgares solent pervertere doctos. Nota quod ante tempus Platonis multi sapientes persecuti fuerunt a vulgaribus, et tempore Platonis Socrates magister ejus interiit propter suam sapientiam. Nam ipse cognovit sua sapientia esse unum Deum: alios autem colentes plures deos redarguit: quod percipiens dux Atheniensium nomine Anetus coegit ipsum bibere venenum in nomine unius Dei, et nihil sibi nocuit. Postea coegit ipsum bibere venenum in nomine plurium deorum, et interiit. Nota, mortuo Socrate discipuli sui qui scientiam Socratis tamquam haereditariam sibi vendicabant, inceperunt dissentire, in quo magister eorum Socrates posuisset summum bonum: quidam enim eorum discipulorum dicti Epicuri dicebant ipsum posuisse summum bonum in voluptatibus. Alii, sicut Stoici, dicebant quod in virtutibus: et quilibet eorum pro defensione suae opinionis rapuit auctoritates philosophiae, ipsas extorte exponendo: propter quod philosophia dicit illud reclamasse; et sic male exponendo sciderunt vestes philosophiae et particulas abstulerunt; et quamvis non essent veri philosophi, quia tamen videbantur esse, multi eorum a vulgaribus occisi sunt. Quod si nec Anaxagorae fugam et cetera. Hic philosophia probat persecutionem sapientum exemplis magis modernis, dicens: o Boeti, si non novisti fugam Anaxagorae, nec venenum Socratis, nec tormenta Zenonis quoniam ista sunt peregrina, idest extranea et aliena, tamen tu potuisti scire Canios, idest persecutionem Canii, ac Senecas ac Soranos, idest sequaces Sorani quorum memoria non est pervetusta, idest valde antiqua nec incelebris, idest non sine gloria: quos viros nihil aliud detraxit in cladem idest in mortem, nisi quod instituti, idest informati nostris moribus ipsi videbantur dissimillimi studiis improborum, ita quod nihil est, idest non est causa quod tu admirere, idest debeas admirari, si in hoc salo vitae, idest amaritudine, nos sapientes agitemur, idest vexemur, procellis idest adversitatibus malorum, circumflantibus, quibus, nobis sapientibus, maxime propositum est, idest intentio displicere pessimis: quorum malorum etsi sit numerosus exercitus, tamen est spernendus quoniam nullo duce, supple rationis, regitur, sed tamen rapitur errore limphante, idest praecipitante eos ad modum limphae, temere idest stulte, ac passim idest ubique. Nota quod Anaxagoras stultitiam hominum solem pro Deo colentium reprehendit, dicens solem non esse Deum, sed lampadem ardentem: propter quod reus judicatus est, et in fugam conpulsus: ergo dicit philosophia, Anaxagorae fugam. Nota, dicit Socratis venenum; de quo dictum est supra quo veneno interiit. Similiter Zeno multa tormenta ratione suae sapientiae sustinuit. Nota quod Canius, Seneca, Soranus fuerunt nobiles Romani et moribus philosophiae instructi, propter quod interierunt. Unde Canii dicebantur mutatores a magistro suo Canio. Similiter Soranii dicuntur a Sorano qui fuit poeta, et ejus sequaces ab eo condemnantur. Nota: de Seneca dicit Boetius in libro de disciplina scholarium, quod Nero familiarem suum praeceptoremque Senecam ad eligendae mortis arbitrium coegit. Nota quod sapientes dissimiles sunt studiis improborum; quia dicit Seneca in libro de amicitia: dispares mores disparia sequuntur studia, quorum dissimilitudo dissolvit amicitiam; nec unquam improbi probis, nec probi improbis amici esse possunt; non ob aliam causam nisi quia tanta est inter ipsos distantia quanta esse potest studiorum malorumque morum distantia. Nota quod propositum sapientum est displicere pessimis; quia dicit Seneca in libro de remediis fortuitorum: malis displicere laudabile est: et alibi: virtus sese diligit aspernaturque malum. Et poeta: opto placere bonis, pravis odiosus haberi. Nota quod dicit exercitum malorum esse innumerosum, quia secundum Salomonem, stultorum infinitus est numerus, et perversi difficiliter corriguntur. Nota quod mali non reguntur duce rationis, quia ratio deprecatur ad optima, mali autem operantur pessima. Ducuntur enim errore sensualitatis vitam bestialem prosequentes: de quibus dicitur in libro Ethicorum: quidam sunt homines vitam pecudum eligentes similes Sardanapalo. Et ergo dicit philosophia quod tales sunt timendi, quia ex quo reguntur per rationem, tunc eorum fatuitas faciliter dissipatur. Qui si quando contra nos et cetera. Hic philosophia ostendit quid sit faciendum contra insultus malorum, dicens: si exercitus malorum incubuerit, idest institerit struens idest faciens aciem, idest bellum contra nos sapientes, quidem (pro certo) natura dux, idest ratio contrahit, idest colligit, copias idest scientias, et virtutes copiosas, in arcem idest in altitudinem speculationis caelestium, vero (pro sed) illi mali occupantur circa diripiendas, idest auferendas inutiles sarcinulas, idest divitias corporales, quae sarcina et pondus corporis sunt inutilia, animam submergentes. At nos sapientes in contemplatione caelestium constituti irridemus malos quaeque vilissima rerum, nos securi existentes totius furiosi tumultus, idest contra furiosum tumultum malorumque, que (pro et) super nos sumus muniti, eo vallo, idest munimine, quo non sit fas aspirare, idest accedere stultitiae grassanti, idest impugnanti nos. Notandum: Boetius hic nostram rationem appellat ducem: unde ratio definitur sic: est habitus dirigens omnem actionem humanam in ultimum et optimum finem. Item nota: per arcem ipse intelligit altitudinem speculationis caelestium, et ad hanc ducit nos ratio. Et hoc est ultimum bonum humanae vitae, quod nullus auferre potest. Nota: copiae in hoc loco dicuntur appetitus sensitivi: et dicuntur copiae quasi cupiae, quia cupiunt res aliquando contra rationem, et tales copias debet regere ratio, et debet se munire vallo humilitatis et patientiae; et tunc omnes impugnationes adversitates et miserias aequanimiter sustinebit, et tentationes et delectationes noxias quas suggerit Diabolus, et caro impellit, et mundus commovet, non timebit. Haec Marquardus. Item nota: ille merito est deridendus qui majori et meliori bono dimisso eligit et occupatur circa bona viliora. Sed sapientes eligunt bona animae, quae sunt maxime bona, primo Ethicorum. Et vulgares eligunt bona temporalia; quae dicuntur vilissima rerum, quia impediunt hominem in cognitione summi boni. Nota, arx arcis est altum aedificium in quo hostes pugnant. Hic autem accipitur pro contemplatione caelestium et spe futurorum bonorum, nam per haec duo sapientes omnem adversitatem malorum superant, et circa contemplationem divinorum tota intentio sapientis versatur. Unde Boetius in tractatu de summo bono dicit: philosophus maxime delectatur in primo principio et in contemplatione summae bonitatis, et haec sola est recta delectatio; haec enim est vita philosophorum sine qua nemo vivit vita recta. Nota: de hoc nomine vallum dicit Graecista: est vallus palus circa castrum praeacutus. Nexio palorum seu murus sit tibi vallum. Nota: aspirare, secundum Huguitionem, est anhelare, conari vel devenire. Item secundum eum, grassor grassaris per g, idest invadere vel crudeliter impugnare.

Caput 7

[88883] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 7 Quisquis composito serenus aevo et cetera. Hic incipit quartum metrum hujus primi, quod vocatur metrum valenticum ab inventore, et constat ex spondaeo, dactylo et tribus trocheis. Unde potest dici metrum trochaicum a pede praedominante. In hoc metro philosophia ostendit, qualiter homo debeat se habere, ut persecutiones improborum non praevaleant contra ipsum. Et hoc primo declarat quibusdam similibus. Secundo exclamat contra timentes tyrannos. Secunda ibi, quid tantum miseri. Dicit primo: quicumque homo serenus, idest clarus virtute, composito evo, idest ordinata vita egit, idest calcavit, sub pedibus superbum fatum, idest eventum rerum temporalium, et quicumque tuens, idest respiciens utramque fortunam, idest prosperam et adversam, rectus, idest non flexus potuit tenere vultum, idest animum invictum, ita quod non vincatur prosperitate se extollendo nec adversitate deprimendo, illum hominem non movebit, idest turbabit, rabies ponti, idest inundatio maris agitantis idest moventis, funditus idest a fundo, aestum versum idest ebullitionem versam, quia in ebullitione maris aqua vertitur per fluxum et refluxum: quasi dicat: impetus maris faciens ebullitionem non nocebit illi homini qui non extollitur in prosperis, nec deprimitur in adversis, nec tali homini nocebit ignis Vesevi montis, quotiens ille mons torquet, idest emittet, ignes fumificos ruptis caminis, idest cavernis suis. Quasi dicat: nec tali homini nocebit vagus Vesevus suis ignibus, nec illum hominem movebit via ardentis fulminis, soliti, idest consueti, ferire celsas turres. Nota, philosophia tria tangit quae non nocent homini qui constans est in utraque fortuna. Primum est rabies maris, per quam designantur luxuriosi. Sicut enim mare sole et motu suo incalescit et foetet, sic luxuriosi concupiscentia sua inardescunt et peracta libidine foetent: de quibus dicit Scriptura: perierunt jumenta in stercore suo; tales luxuriosi non nocebunt homini constanti in utraque fortuna. Secundum quod tangit est ignis Vesevi montis, per quem designantur avari et invidi. Sicut enim ignis Vesevi montis semper ardet: ita avari ardent in concupiscentiam bonorum exteriorum. Et sicut ignis eructuans quandoque consumit loca vicina: sic invidi quandoque nocent verbis si non possunt factis: et tales invidi non nocebunt homini constanti. Tertium quod tangit est ictus fulminis; per quem intelliguntur superbi. Sicut enim fulmen generatur in alto, sic superbi alte se extollunt. Et mirabile videtur de superbis, quod cum aliis hominibus habitare nolunt, et tamen ad caelum volare non possunt. Tales superbi non nocebunt homini constanti. Alii per rabiem maris intelligunt invidos, per ignem iratos, per fulmen superbos, ut dictum est. Alii per mare quod est sonorosum intelligunt avaritiam, per ignem poenam corporis, per fulmen rerum ablationem. Nota: Vesevus est mons Italiae intrinsecus ardens, qui quandoque ruptis cavernis emittit ignem qui loca vicina consumit. Nota circa hoc quod dicit, serenus aevo, Seneca dicit: talis est animus sapientis qualis est mundus super luminatus: talis autem mundus semper est serenus: et sic animus sapientis in utraque fortuna semper est serenus. Unde Aristoteles in Ethicis dicit: sapiens bene scit ferre fortunas, quia se habet sicut tetragonum sine vituperio. Quid tantum miseri saevos tyrannos et cetera. Hic philosophia exclamat contra timentes tyrannos, dicens: quid, idest quare, miseri homines mirantur timendo saevos tyrannos furentes sine viribus: quasi dicat: tyranni sunt impotentes, quia non praevalent nisi inquantum homo se subjecit eis. Et addit: nec speres aliquid de bonis temporalibus, nec timeas eos de adversitatibus: tunc tu exarmaveris, idest debilitaveris, iram impotentis tyranni. Sed quicumque homo trepidus pavet timore malorum temporalium, vel optat bona temporalia, talis non est stabilis, et sui juris, idest propriae libertatis: ipse abjecit clypeum securitatis, et motus a loco stabilitatis, ipse nectit, idest componit catenam affectionum, qua valeat trahi ad tristitiam et dolorem mentis. Nota, potestas terrena ad nihil se extendit nisi ad largiendum bona temporalia, vel ad auferendum ea; et ideo nullus subjacet terrenae potestati nisi qui sperat talia bona, vel timet eorum ablationem. Qui autem nec timet nec sperat, ipse est omnino supra vel extra terrenam potestatem, et per consequens terrena potestas sibi nec proficere nec obesse potest. Propter quod philosophia exclamat contra illos tamquam miseros qui spe bonorum temporalium vel timore ablationis eorum subjiciunt se terrenis potestatibus, dicens, quid tantum miseri. Nota circa illud, quisquis trepidus et cetera. Seneca dicit in libro de virtutibus cardinalibus: magnanimitas si insit animo tuo, cum magna fiducia vives intrepidus et alacer. Magni animi est non vacillare, sed constare, et finem vitae intrepide expectare. Si magnanimus es, nunquam judicabis tibi contumeliam inferri ab inimico, sed dices: nihil mihi nocuit: sed animum nocendi habuit. Nota: tyrannus quondam dicebatur quidam rex fortis, et dicebatur a Tyro, idest fortitudine. Seu illud nomen est causa appropriata principantibus pessimis; et dicuntur a Tyro, idest ab angustia quam inferunt suis subditis. Nota, clypeus sumitur hic pro ratione hominis; quia sicut clypeus defendit nos ne laedamur a telis et a similibus: ita ratio hominis tuetur eum, et providet sibi ne offendatur.

Caput 8

[88884] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 8 Sentisne, inquit, haec et cetera. Hic incipit prosa quarta; in qua philosophia primo inquirit Boetium super attentionem praedictorum, et hortatur ipsum ad sui morbi revelationem; secundo Boetius revelat morbum suum, ibi, tum ego. Primo dicit. O Boeti, numquid sentis, idest intelligis, ea quae dicta sunt atque illabuntur, idest imprimuntur animo tuo? Et subjungit Graecum quod in Latino valet, es ne asinus ad lyram? Quid fles, quid manas, idest fluis lachrymis, et subjungit Graecum quod tantum valet, confitere mihi, ne abscondas. Si expectas operam, idest diligentiam, medicantis oportet ut detegas idest manifestes vulnus tuum. Nota quod proverbium erat apud Graecos, cum aliquis audivit verba alicujus et non advertit nec curavit intellectum verborum, illi dicebatur: es ne asinus ad lyram? Facis enim sicut asinus positus circa lyram, audit sonum lyrae, sed non percipit melodiam, nec proportione sonorum intelligit nec delectatur in ea. Sic aliquis audiens verba et non curans intellectum eorum dicitur esse asinus ad lyram. Nota: siquis voluerit sanari oportet morbum vel vulnus suum detegere et manifestare. Unde Seneca tertia dicit epistola: nemo per se satis valet ut emergat; sed oportet ut manum porrigat, et alius ipsum extrahat: tunc enim morbi ad sanitatem inclinant cum ex abdito erumpunt et vim suam proferunt. Tum ego collecto in vires animo et cetera. Hic Boetius revelat morbum et dolorem suum. Et primo ostendit se esse perturbatum ex his quae injuriose agebantur circa ipsum. Secundo ex his quae generaliter vidit in aliis, ibi, videre autem videor. Primo ostendit se perturbatum ex sui exilii relegatione. Secundo ex meritorum suorum frustratione. Tertio ex injusta sui condemnationem. Quarto ex famae suae laesione. Secunda ibi, quotiens ego: tertia ibi, quibus autem: quarta ibi, at vero hic. Adhuc dividitur. Primo facit quod dictum est. Secundo respondit objectioni, ibi, atqui tu. Dicit primo sic: tum, idest tunc ego Boetius collecto animo, idest vires, idest resumptis viribus animi, supple dixi: an ne satis eminet, idest apparet, asperitas fortunae saevientis, in nos, idest contra nos? Numquid adhuc eges admonitione, idest declaratione? Numquid facies, idest dispositio hujus loci, scilicet carceris movet te? Haeccine, idest numquid haec est bibliotheca, idest locus studii quem habui in patria, quam tu philosophia delegeras, idest elegisti tibi certissimam sedem in nostris Laribus, in qua bibliotheca, tunc mecum residens, idest morans vel sedens disserebas, idest disputabas de scientia rerum divinarum et humanarum? Numquid erat mihi tunc talis habitus, supple vilis, et talis vultus tristis, cum ego rimarer, idest investigarem, tecum secreta naturae, cum describeres mihi vias siderum, idest cursus stellarum radio, idest virga geometrali; cum tu formares, idest formare docuisti, mores nostros, idest mores hominum et rationem, idest dispositionem, totius vitae ad exemplar, idest similitudinem caelestis ordinis? Sunt ne ista praemia quae referimus, idest reportamus, tibi obsequentes, idest servientes? Nota quod bibliotheca est locus ubi reponuntur libri; et dicitur a biblo, idest junco, idest quo antiqui scribebant libros: talem bibliothecam habuit Boetius Romae, marmoreis lapidibus politam, in qua studuit de rebus divinis et humanis. Nota: Boetius dicit philosophiam sibi elegisse certissimam sedem in bibliotheca: hoc dicit pro tanto: quia licet Boetius esset diversis officiis et negotiis occupatus, tamen nulli eorum tam certis temporibus, tam certa intentione vacabat sicut studio in libris philosophicis, quos in certo loco repositos habuit. Nota: philosophia tractat de rebus divinis et humanis. Unde Seneca, trigesimaprima: non potest virtus perfecta esse nec aequalis tenor vitae sine philosophia, per quam divina et humana cognoscuntur; qua si te occupas, incipis esse deorum socius. Et alibi dicitur: o Lucille, scio neminem bene vivere posse et tolerabiliter sine studio philosophiae; quia sine studio philosophiae animus aeger est. Nota: Boetius studuit in naturali philosophia: propter hoc dicit: cum tecum naturae secreta rimarer. Studuit etiam in philosophia morali: ergo dicit: cum mores nostros. Studuit etiam in astrologia; propter hoc dicit: cum mihi siderum vias radio describeres. Ubi nota: radius est virga geometralis qua geometrae describunt figuras in pulvere supposito. Nota quod vita humana et mores hominum debent formari ad similitudinem caelestis ordinis. Sicut enim sphaerae inferiores planetarum obediunt sphaerae superiori et reguntur motu firmamenti, sic virtus naturae sensibilis debet obedire virtuti rationali et regi ab ipsa. Turpe enim est abjicere regimen superiorum et induere regimen inferiorum, quod nobis commune est cum bestiis, sicut dicit Albertus super tertio de anima. Nota: ex quo Boetius ratione suae sapientiae in miseriam fuit positus: ideo dicit ad philosophiam: sunt ne haec praemia quae nos referimus obsequentes tibi? Atque tu hanc sententias et cetera. Hic Boetius respondet objectioni: posset enim philosophia sibi objicere dicendo: quale praemium debuisti reportare, cum tu non studuisti propter commune bonum sed propter vanam gloriam et propter propriam utilitatem? Cui objectioni respondet Boetius dicens: o philosophia tu sanxisti, idest confirmasti hanc sententiam ore Platonis, beatas eas respublicas fore, idest si eas sapientes regerent, vel si rectores earum contigisset studere sapientiae; et confirmasti ore ejusdem Platonis, necessarium esse reipublicae quod a sapientibus regeretur, ne gubernacula, idest regimina commissa improbis, que idest et flagitiosis civibus urbium inferrent pestem, ac idest etiam perniciem idest damnum bonis hominibus. Igitur ego secutus hanc auctoritatem, idest sententiam quam ego didiceram a te philosophia inter secreta otia, ego optavi, idest curavi transferre, idest deducere, in actum idest opus publicae administrationis, idest communis utilitatis. Tu philosophia et Deus qui inseruit, idest fudit te mentibus sapientum, estis mihi conscii, idest testes nullum studium me detulisse ad magistratum nisi commune studium bonorum: quasi diceret: nihil movit me ad magistratum gerendum nisi communis utilitas: inde idest propter hoc erant mihi graves, idest difficiles, que idest et inexorabiles idest inexplicabiles discordiae cum improbis; et semper fuit mihi spreta offensio potentum pro tuendo jure, idest justitia defendenda, quod habet libertas conscientiae, idest libera conscientia, scilicet nullum timere pro tuendo jure. Nota secundum Platonem, beata est respublica cujus dominus philosophus est; et vae genti cujus dominus puer est. Et rationabiliter; quia philosophia et sapientia vitam disponit, actiones regit, agenda et omittenda demonstrat. Unde Seneca decima sexta epistola dicit: si vis omnia tibi subjicere, subjice te rationi. Multos enim rexeris si ratio te rexerit. Et Aristoteles in prooemio metaphysicae: sapientis est regere et ordinare. Ex quibus patet quod regimen reipublicae spectat ad sapientes. Pro tanto dicit Tullius in principio suae rhetoricae: ad rempublicam plurima pertinent commoda, si moderatrix et regulatrix omnium rerum praesto est sapientia. Nota quod studiosi sapientiae dicuntur illi qui jam per studium adepti sunt sapientiam. Illi autem dicuntur studere sapientiae qui adhuc studendo acquirunt sapientiam. Nota quod Boetius studium vocat secretum otium, quia in studio homo otiatur ab exteriori occupatione: de quo otio sive quiete loquitur Seneca quinquagesima septima epistola dicens: nulla placida est quies nisi quam ratio componit; et illa vera est tranquillitas in qua mens bona explicatur. Nota quod Deus immittit sapientiam mentibus sapientium: hoc scribitur in prologo de regimine principum: Deus est qui divitias suae sapientiae influit in animas sapientium. Nota quod libertas conscientiae habet nullum metuere; quia dicit Macrobius: hoc habet libera conscientia proprium quod si quis possideat, nullum potentem metuat. Item Seneca libro quarto: sapiens ex libero arbitrio nihil timet imbecillitatem hominis quia securitatem Dei habet. Et Seneca de quatuor virtutibus cardinalibus dicit: ut justus sis, non sufficit quod innocens sis, sed ut innocentes ab injuria serves. Et idem: justitia est vinculum divinae et humanae societatis. Quotiens ego Conigastum. Hic Boetius ostendit se perturbatum ex meritorum frustratione suorum. Et primo tangit merita et beneficia aliis exhibita. Secundo tangit frustrationem eorum, ibi, sed esse. Prima in septem partes secundum quod recitat septem beneficia quae patebunt. Primo dicit, ego Boetius multoties ipsum Conigastum qui fuit officialis regis Theodorici obvium, idest contrarium excepi, idest impedivi ipsum facientem impetum, idest insultum contra fortunas, idest contra bona fortunae cujusque hominis imbecillis, idest impotentis resistere. Tunc ponit secundum beneficium dicens: quoties ego dejeci, idest averti, Triguillam sic dictum praepositum regiae domus, idest regalis aulae: ego ipsum dejeci ab incepta, que idest et perpetrata injuria ipsis pauperibus. Tunc subjungit tertium beneficium dicens: quoties ego protexi miseros, idest pauperes, quos avaritia barbarorum, idest crudelium hominum impunita, idest incastigata vexabat infinitis calumniis idest miseriis: illos ego protexi auctoritate mea objecta, idest exposita periculis, idest damnis. Numquam quisquam, idest aliquis, pertraxit me, idest deflexit, a jure ad injuriam. Nota quod Conigastus fuit quidam nobilis familiaris regis Theodorici qui suus officialis fuit et totus tyrannus, qui plures homines invasit impotentes, scilicet sua ipsis auferendo: quem Boetius sibi contrarius a suo impetu injurioso avertit. Talis etiam erat Triguilla praepositus aulae regiae. Nota secundum Huguitionem quod barbarus idem est quod crudelis incultus et stolidus; et est nomen crudelitatis. Unde olim omnes ac universae gentes dictae sunt barbarae praeter Graecos et Latinos. Et Barbaria dicitur quaedam terra juxta Graeciam sita, propter crudelitatis excellentiam. Nota: Boetius dicit: nunquam a jure ad injuriam; et hoc debet glossari sic: ego nec sum retractus a jure amore nec odio, nec timore, nec proprio commodo, quae omnia solent impedire verum judicium. Unde dicit laborintus: quem nummus persona preces de tramite recto. Non ducunt, judex sidera laude ferit. Provincialium fortunas. Hic Boetius ponit quartum beneficium, dicens: ego indolui sicut illi qui patiebantur fortunas, idest bona fortunae, provincialium, idest illorum hominum, qui tum idest aliquando pessumdari, idest subjici privatis rapinis, idest occultis; tum, idest aliquando publicis vectigalibus, idest tributis: quasi dicat: cum provinciales nunc spoliarentur, nunc in tributis bona ipsorum auferendo, ego dolui tantum sicut qui patiebantur. Nota quod omnem civitatem vel regionem quam Romani expugnaverunt fecerunt tributariam vel coloniam vel provinciam. Tributariam faciebant quando relictis inhabitatoribus terrae, ad tributum solvendum homines compellebant. Coloniam autem faciebant cum expulsis habitatoribus alienos instituerunt ad inhabitandum. Provinciam autem faciebant quando aliquem Romanum praeficiebant illi terrae, qui collectis redditibus eos Romam mitteret; et inhabitatores illius terrae dicebantur provinciales. Isti provinciales aliquando molestabantur privatis, idest occultis rapinis, idest exactionibus suorum praefectorum, aliquando publicis vectigalibus, idest tributis qui indebito modo et injusto exigebantur ab eis; de quo Boetius doluit. Nota, vectigal proprie dicitur tributum quod datur de vectura. Nota secundum Huguitionem, provincia est regio subjugata Romanis et tributaria facta. Inde provincialis, idest tributarius. Cum acerbae famis tempore. Hic ponit quintum beneficium dicens: cum tempore acerbae, idest magnae famis esset indicta, idest instituta, idest gravis coemptio, idest angaria, quae coemptio erat profligatura, idest punitura Campaniam provinciam inopia, idest paupertate, ego Boetius suscepi certamen contra praefectum praetorii qui indixerat istam coemptionem, et ratione communis commodi, idest boni, ego certavi rege cognoscente, et devici ne exigeretur illa coemptio. Nota quod coemptio est institutio super aliqua portione danda de re emenda vel vendenda; et vocatur vulgariter ungelt, et talis fuit instituta super Campaniam provinciam destruendam; quam Boetius removit. Paulinum consularem virum et cetera. Hic ponit sextum beneficium, dicens: ego traxi, idest liberavi, Paulinum virum consularem cujus opes jam devorassent spe et ambitione, idest cupiditate, canes Palatini, idest familiares regis similes canibus, illum traxi a faucibus hiantium, idest appetentium opes Paulini. Nota quod familiares regis qui praesidebant palatiis vocabantur canes Palatini. Sicut enim canes habent ora hiantia ad cupidas escas, sic isti hiabant ad diripiendas facultates pauperum Romanorum. Tunc ponit septimum beneficium, dicens: ego opposui me odiis Cypriani delatoris, idest accusatoris, ne poena praejudicatae accusationis corriperet, idest puniret Albinum virum consularem. Nota quod Cyprianus qui fuit de familia regis, injuste accusavit virum Albinum consularem, qui prius judicatus fuit ad poenam quam accusatus: et ne ista poena cui adjudicatus fuerat ipsum Albinum corriperet, Boetius se opponens odiis Cypriani accusatoris Albinum salvavit. Nota: ex istis beneficiis enumeratis apparet quod Boetius non gessit magistratum pro utilitate propria, sed pro communi bono. Si enim propriam utilitatem intendisset, utique odium et offensam potentum evitasset, quod non fecit. Et prius dixit: nunquam me a jure ad injuriam quisque detraxit: ex quo similiter apparet ipsum non quaesivisse proprium commodum: tales enim frequentius de jure deflectuntur. Et subdit: numquid videor in me, idest contra me exacerbasse, idest irritasse, satis magnas discordias opponendo me potentibus? Quasi dicat, immo: sed esse apud ceteros tutior et cetera. Hic tangit frustrationem suorum beneficiorum, dicens: sed ego debui esse tutior apud ceteros, scilicet Romanos, quibus impendi ista beneficia, et tamen non sum tutus, ut post videbitur, licet ego non meruerim securitatem apud aulicos, idest familiares regis aulam inhabitantes, opponendo me eis amore justitiae. Nota quod una causa perturbationis fuit frustratio suorum meritorum; quia amicitia et gratia istorum frustrabatur circa ipsum, quibus multa beneficia impendit et propter quos in multa odia et indignationes incidit. Quibus autem deferentibus perculsi sumus et cetera. Hic Boetius tangit suam perturbationem ex injusta sui condemnatione. Et primo facit hoc. Secundo expurgat se de quibusdam sibi objectis. Secunda ibi, quomodo uti. Primo ostendit injustam sui condemnationem ex accusatione personarum vilium. Secundo ex falsitate criminis sibi impositi. Tertio ex severitate judicii et perversitate. Secunda ibi, at cujus criminis. Tertia ibi, et cujus unquam. Primo dicit: nos sumus perculsi, idest percussi aulicis deferentibus, idest accusantibus, quorum unus erat Basilius qui propter malitiam suam depulsus fuerat a ministerio regis; ille compulsus pecunia susceptus est in delationem, idest accusationem nostri nominis. Alii duo accusatores nostri fuerunt Opilio et Gaudentius; quos cum rex Theodoricus propter innumerabiles fraudes ipsorum ordinasset ire in exilium et ipsi nolentes parere, idest obedire se tuerentur, idest defenderent se intrando Ecclesias, cum illud esset compertum, idest revelatum regi, edixit, idest praecepit rex ut nisi infra praescriptum, idest statutum terminum decederent ab urbe Ravenna, deberent repelli et praesignari in frontibus cauterio, sicut solent signari malefactores. Et dicit Boetius quod videtur posse astrui, idest conformari huic severitati, quod eodem die eisdem deferentibus, idest accusantibus, nos supple, suscepta fuit delatio, idest accusatio nostri nominis. Quid igitur, o philosophia, est dicendum? Meruerunt ne hoc artes nostrae? Quasi dicat: non. Numquid isti justificati sunt propter nostram accusationem? Quasi dicat: non. Numquid nihil puduit fortunam de tali accusatione? Quasi dicat: imo debuit pudere fortunam: et si non puduit fortunam innocentia accusati, tamen vilitas accusantium debuit esse pudor ipsi fortunae. Nota hoc vocabulum perculsus: dicit Huguitio, percello-is perculi in praeterito et perculsum in supino, est idem quod percutere vel potius terrefacere: sed percutere pertinet ad corpus, sed percellere ad animam. Nota circa hoc vocabulum deferentibus, quod defero tria significat. Primo idem est quod deporto. Inde delator, idest deportator. Secundo idem est quod honoro. Inde delator, idest honoris exhibitor. Tertio idest accuso. Inde delator, idest accusator qui detegit quod latebat; et sic ultimo modo capitur hic. Unde versus: accusat, defert, dat honorem fertque deorsum. Nota: ad testes idoneos septem requiruntur conditiones quae his versibus continentur: aetas, conditio, sexus, discretio, fama, et fortuna, fides, in testibus illa requires. Primo requiritur aetas, quia pueri non possunt esse testes. Secundo requiritur conditio libera; ideo servi non possunt perhibere testimonium. Tertio requiritur sexus masculinus; ideo mulieres non possunt esse testes. Quarto requiritur discretio; ideo furiosi et stulti non possunt testari. Quinto requiritur fama: ideo personae infames non possunt testificari. Sexto requiritur fortuna: propter quod pauperes non possunt testificari. Septimo requiritur fides; propter quod infideles non possunt perhibere testimonium. Inter illas conditiones duae sunt viliores; scilicet paupertas et infamia. Boetius ergo volens ostendere suam condemnationem injustam ex vilitate testium accusantium propter quam repellendi erant a testimonio, dicit, in uno fuisse defectum fortunae, scilicet in Basilio. Sed in aliis duobus, scilicet in Opilione et Gaudentio, dicit fuisse vitium infamiae. Nota quod nihil videtur severius et nequius quam personas viles et damnandas admittere in testimonium contra innocentes. Quia dicit Seneca in libro de remediis fortuitorum: non potest habere ullam auctoritatem sententia ubi qui damnandus est male de te loquitur. At cujus criminis causa arguuntur summam quaeris? et cetera. Hic Boetius ostendit injustam sui condemnationem ex falsitate criminis sibi impositi. Secundo ex dictis infert quamdam admirationem, ibi, qua in re. Prima in duo, secundum quod duo imponebantur Boetio de quibus se excusat. Secunda ibi, nam de compositis. Primum quod sibi imponebatur fuit quod impedivisset quemdam nuntium deferentem regi accusationem senatus, ut senatus redderetur reus laesae majestatis. Dicit ergo in litera: o philosophia, tu forte quaeris summam, idest sententiam, criminis, cujus criminis causae arguimur. Nos dicimur voluisse salvare senatum: forsan desideras scire per quem modum? Dico quod nos criminamur, idest arguimur impedivisse delatorem ne deferret documenta, idest literas regi quibus faceret senatum reum laesae majestatis. Quid igitur o magistra censes, idest judicas? Inficiabimur, idest negabimus crimen illud ne simus tibi pudori? Atqui, idest sed ego volui salvare senatum nec unquam desistam velle, sed opera, idest diligentia impediendi delatoris ista cessabit, idest cessare debet; quia non est verum quod impediverimus delatorem literarum. Numquid est nefas optare salutem illius ordinis, scilicet senatus? Quasi dicat: non est nefas. Iste vero senatus qui consensit in meam damnationem effecerat hoc suis decretis, idest judiciis, ac si esset nefas salvare ipsum: sed imprudentia sibiipsi mentiens, idest in damnum suum mentiens, non potest immutare merita rerum, ita quod illud quod prius fuit meritorium, postea fiat demeritorium. Nec puto esse licitum, secundum praeceptum Socratis, occuluisse, idest occultasse veritatem vel concessisse mendacium. Sed quomodo illud sit, ego relinquo tuo et sapientum judicio. Veritatem autem hujus rei ne lateat posteros idest successores, ego commendavi stylo, idest scripto et memoriae. Nota, accusatio Boetii fuit detestabilis, quia facta per infames personas; fuit irrationalis, quia de bono accusabatur, scilicet de salvatione senatus quod erat bonum: etiam accusatio ejus fuit injusta, quia falsa: accusabatur enim impedivisse delatorem, quod falsum fuit. Nota: iste dicitur esse reus laesae majestatis qui contra regem vel alium principem aliquod malum machinatur. Nota, inficior-aris primae conjugationis deponentale, idest nego. Unde Huguitio: inficior-aris proprie est non fateri factum quod verum est, sed contra veritatem uti mendacio: vel est proprie inficiari secundum eum, rem debitam denegare cum a creditore deposcitur, et etiam idest contendere vel negare. Nota, dicit in textu: numquid optare salutem senatui nefas vocabo? Duplex est salus: spiritualis quae est animae: temporalis quae est corporis. Salutem spiritualem tenemur omnibus velle, etiam malis, ratione charitatis, per quam etiam mali diligendi sunt, licet non in eo quod mali. Salutem vero temporalem tenemur velle omnibus bonis et praecipue amicis: amicorum vero peccantium tenemur salutem velle quamdiu sanabiles sunt ut recuperent virtutem amissam: sed si propter magnitudinem malitiae sint insanabiles, dissolvitur amicitia nec est optanda salus. Et quia malitia senatus Romanorum erat sanabilis, quia forte senatus compulsus metu regio fuit consentire in damnationem Boetii, ideo optare sibi salutem non erat nefas, licet Boetio turbato hoc videretur. Nota: veritas non est occultanda, secundum Socratem. Nam qui tacet veritatem aliis nescientibus, mentitur; et qui mendaciis consentit similiter facit. Nota, mendacium non est concedendum: quia secundum Aristotelem in Ethicis: mendacium per se pravum est et fugiendum; et primo elenchorum: duo sunt opera sapientis: non mentiri de his de quibus novit; et mentientem posse manifestare. Nam de compositis falso literis et cetera. Hic Boetius excusat se de secundo crimine sibi imposito. Imponebatur enim sibi quod scripsisset literas ad imperatorem Constantinopolitanum pro libertate Romanorum de manu regis Theodorici: unde dicit litera: nam de compositis literis falso, quia false hoc mihi imponitur, quibus literis arguor sperasse Romanam libertatem, quid attinet dicere, cum non detur mihi locus defensionis? Quarum literarum fraus, idest fraudulentia patuisset aperta, idest manifesta, si nobis licuisset uti confessione, idest allocutione ipsorum delatorum, idest accusatorum: quod, scilicet uti examinatione accusatorum, maximas vires habet in omnibus negotiis, idest causis judiciariis. Nam quae reliqua libertas sperari potest Romanis? Quasi dicat: nulla. Tantum enim rex Theodoricus invaluerat quod nullus potuit vel audebat contra ipsum. Utinam posset ulla libertas sperari. Utique, ita prudenter egissem de negotio, quod regi non innotuisset: et respondissem verbo Canii, qui cum accusaretur a Cajo Caesare filio Germanici, quod esset reus conjurationis factae contra se, respondit Canius: si ego scissem tu nescisses: quasi dicat: si essem reus, ita prudenter celassem negotium quod ad tuam notitiam nunquam pervenisset. Nota, quod in causis judiciariis testium sive accusatorum examinatio maximas habet vires, quia per eam devenitur ad rei veritatem; sicut patet de Daniele qui examinando duos presbyteros false accusantes Susannam, ipsos de falsitate accusationis coram omni populo convicit. Similiter Boetius, si datus fuisset sibi locus examinandi suos accusatores, utique ipsos mendaces reddidisset. Nota: Canius fuit quidam Romanus prudens et sapiens: accidit ut quidam ex Romanis conspirarent et facerent conjurationem contra Cajum Caesarem: et cum Caesar proponeret Canio quod esset reus illius conjurationis factae, respondit: si ego scissem, tu nescisses. Sic Boetius respondisset regi Theodorico si sibi improperasset de literis compositis super restituenda libertate ipsis Romanis. Qua in re ita et cetera. Hic Boetius ex dictis infert quamdam admirationem. Secundo invehitur contra senatores qui consenserunt in suam damnationem, ibi, sed si fas fuerit. Dicit primo: ex quo a malis injuste accusatus sum qua in re, propter quod non ita, idest non intantum moeror, idest tristitia hebetavit, idest oppressit sensus nostros, ut ego querar, idest conquerar impios, idest malos, molitos, idest machinantes scelerata, idest nequitiosa contra virtutem, idest virtuosos homines: sed ego admiror vehementer, idest fortiter, effecisse idest ad effectum perduxisse super illa quae mali speraverunt, idest conceperunt. Nam velle deteriora, idest mala, fortasse fuerit nostri defectus, idest ex nostro defectu, sed posse (supple perficere) malum contra innocentiam, idest homines innocentes quae quisque sceleratus conceperit, idest cogitaverit, Deo hoc inspectante, supple hoc est simile monstro, idest admirabile. Unde idest pro tanto, quidam tuorum familiarium, idest philosophorum, quaesivit haud injuria, idest non injuste, siquidem (pro certo) Deus est unde mala, supple proveniunt, vero (pro sed) unde idest a quo bona si Deus non est? Quasi dicat: ex quo injuste a malis accusatus sum, propter hoc non intantum sum oppressus dolore quod conquerar malos machinari mala bonis: sed admiror quod illi qui mala concipiunt contra bonos possunt perducere ad effectum. Nam velle malum est forte ex nostro defectu; sed quod malus possit perficere malum contra bonos Deo hoc inspiciente, est simile monstro. Unde quidam philosophus non injuste quaesivit: si Deus est, unde proveniunt mala? Et si Deus non est, unde proveniunt bona? Nota ex quarto hujus, duo requiruntur ad aliquem effectum producendum: scilicet voluntas et potestas. Requiritur voluntas; quia nullus aggreditur quod non vult. Requiritur potestas; quia sine potestate voluntas frustratur. Quod autem mali habent voluntatem offendendi bonos, non est mirandum; sed quod habent potestatem perducendi ad effectum suam voluntatem Deo respiciente, est simile monstro. Nota, simile monstro est quod contingit praeter intentionem naturae. Sicut ergo monstra fiunt praeter intentionem naturae, sic videbatur Boetio quod mala praeter ordinem divinae prudentiae contingerent: quod non videtur rationale, cum Deus sit summe bonus, quod aliquo modo sit causa mali. Fieri ergo mala in mundo Deo inspiciente videtur simile monstro. Nota quod Deus non est causa effectiva mali, cum sit summe bonus, licet sit causa mali permissiva, quia permittit fieri malum; et sic exponitur auctoritas prophetiae, ego dominus faciens omnia haec: faciens bonum et creans malum, supple, permissive. Aliter dicitur duplex est malum, scilicet poenae et malum culpae. Deus est causa mali poenae quod punit; sed non est causa mali culpae, quia hic est qui peccatum non fecit. Sed si fas fuerit et cetera. Hic Boetius invehitur contra senatum qui consensit in suam condemnationem, tangendo suam benivolentiam quam habuit ad eos: et dicit: si fas fuerit, idest ponamus fas esse nefarios, homines idest malos homines consulatus qui omnium bonorum et totius senatus, idest Romanae civitatis petunt idest desiderant, sanguinem idest mortem, nos etiam voluisse ire perditum, idest ad perdendum, quos viderant propugnare bonis hominibus, que pro et, senatui. Sed num idest numquid, nos idem scilicet perdere merebamur de patribus idest de senatoribus? Quasi dicat, non. Sed o philosophia meministi ut opinor quoniam me dicturum, idest volentem dicere, quid idest aliquid, ve pro vel facturum ipsa semper praesens, supple existens, dirigebas idest regebas. Ergo nec verbis nec factis offendi senatum, meministi inquam philosophia Veronae, idest apud Veronam civitatem, cum rex Theodoricus avidus existens communis exitus idest tormenti senatorum, cum ipse crimen laesae majestatis delatum in Albinum ipse rex moliretur, idest laboraret, transferre illud crimen ad totum senatum, quanta securitate, idest tutela, mei periculi, defenderim, idest liberaverim innocentiam universi senatus, idest totius consulatus. O philosophia, tu scis me proferre, idest loqui vera, et numquam me jactasse in ulla mei laude: enim pro quia, minuit quodammodo secretum conscientiae, probantis idest laudantis se, quotiens quis ostentando, idest manifestando factum, recipit pretium famae, idest mercedem laudis ab hominibus. Sed tu philosophia vides quis eventus exceperit, idest liberavit, nostram innocentiam. Nos subimus, idest sustinemus, poenas falsi sceleris, idest false nobis impositi pro praemiis verae virtutis. Nota, secundum Senecam, dolor duplicatur cum ab eo a quo bonum merueras malum venit. Cum igitur Boetius omnem benevolentiam exhibuerit senatoribus, gravius doluit de sua offensione. Nota: in civitate Verona cum Albinus esset accusatus de gravi crimine, ita ut diceretur reus laesae majestatis, illud crimen rex Theodoricus voluit transferre ad totum senatum, et ipsum damnare. Sed Boetius exponens se periculis, senatum liberavit. Item nota quod secretum conscientiae est virtus; quae minuitur cum aliquis virtuose operatur jactando se ut consequatur famam et laudem populi. Unde Seneca: conscientiam potius quam famam attende. Et dicit Macrobius: sapiens gloriam suam in conscientia ponit, stultus autem in laude humana. Unde dicit Isidorus: qui aliquod donum a Deo largitum in laudem suam convertit, proculdubio virtutem in vitium transire facit. Et cujus unquam facinoris et cetera. Hic Boetius ostendit se perturbatum ex judicum severitate et inflexibilitate, dicens: cujus unquam facinoris, idest peccati manifesta confessio idest cujus unquam hominis peccatum manifestum habuit judices ita concordes in severitate, ut non aliquis eorum vel ipse error humani ingenii, submitteret, idest flecteret ad misericordiam, vel conditio fortunae, idest eventus fortuitus, existens incerta cunctis mortalibus supple hominibus, submitteret aliquos eorum. Si diceremur voluisse inflammare, idest incendere, sacras aedes, idest Ecclesias, et si nos diceremur struxisse idest procurasse necem, idest mortem bonis omnibus, et si diceremur jugulare idest punire sacerdotes impio gladio, tamen (pro sed) sententia idest judicium, damnasset me praesentem convictum et confessum crimine: sed nos procul moti, idest absentes quingentis millibus passuum et indefensi, ob propensius studium, idest propter studium intensius nos damnamur, idest adjudicamur in senatum morti, que (pro et) proscriptioni. Et tunc exclamat dicens, o meritos idest dignos vel beatos judicio neminem posse convinci de simili crimine, sicut nec ego juste convictus sum. Cujus reatus, idest criminis, dignitatem, idest innocentiam, ipsi etiam viderint, idest cognoverint, qui detulere, idest accusaverunt me. Nota quod judices quandoque moventur ad misericordiam duplici de causa. Primo modo propter errorem humani ingenii, quia humanum ingenium saepe fallitur in judicio, quia ignoras utrum aliquando juste de re sentiat vel non; et timens Deum, ne injuste judicet, movetur ad misericordiam parcendo reo. Secundo judices moventur ad misericordiam propter eventum fortunae, qui incertus est hominibus. Quod enim judex in alio damnat sibi facile per fortunam evenit, et illud debet recordari. Sed nulla illarum causarum movit judices ad miserandum Boetium, sed concorditer ipsum damnabant. Nota quod nullus debet damnari etiam pro crimine quantumcumque enormi, nisi sit praesens convictus, vel crimen in judicio confessus. Boetius autem cum damnaretur non erat convictus nec crimen confessus; et erat absens, quia in studio Athenis: sic ergo injuste erat damnatus. Nota quod Boetius cum damnaretur distabat a loco judicii quingentis millibus passuum; et cum mille passus faciunt unum milliare, ideo bene distabat ad quingenta milliaria. Nota: Boetius damnatus fuit proscriptioni. Huguitio dicit: proscriptio est judicialis sententia lata contra aliquem, cujus nomen pro scelere de Scriptura tabulae aeneae delebatur. Consuetudo enim Romana fuit quod nomina senatorum quorum consilio urbs Romana regebatur, aureis literis in tabula aenea scriberentur; unde et patres conscripti dicebantur. Et dicitur proscriptum, quasi procul a Scriptura positus. Et sic Boetius erat proscriptus, quia nomen suum deletum fuit de tabula aenea. Quam uti alicujus et cetera. Hic Boetius expurgat se de quibusdam objectis. Secundo ostendit unde sumpta fuit ratio objectionis. Secunda ibi, sed o nefas. Nota: Boetio objiciebatur quod ipse usus arte nigromantica sacrificaret Daemonibus pro dignitatibus acquirendis. De hoc Boetius excusat se dicens: quam, supple meam dignitatem, uti pro ut, fuscarent idest denigrarent, admixtione alicujus sceleris, mentiti sunt meam polluisse conscientiam sacrilegio, idest Daemonum obsequio ob ambitum, idest propter cupiditatem dignitatis acquirendae: atqui pro certe, tu insita, idest inserta, nobis pellebas de sede, idest de loco omnem cupidinem, idest omnem cupiditatem rerum mortalium, et sub tuis oculis non erat fas esse locum sacrilegio, idest cultui Daemonum, que pro et, tu instillabas auribus que pro et, cogitationibus meis illud Pythagoricum, Deo non diis serviendum: nec conveniebat me captare, idest optare, presidia idest auxilia vilissimorum spirituum idest Daemonum, quem tu componebas, idest locabas in hanc excellentiam ut consimilem Deo faceres. Praeterea innocens penetrale, idest uxor domus meae, coetus idest multitudo honestissimorum amicorum, et socer Symmachus sanctus et aeque reverendus ipso actu defendunt nos ab omni suspicione hujusmodi criminis. Nota quod consuetudo invidorum est, cum non possunt alicui suam probitatem auferre, nituntur ipsam saltem aliquo vitio denigrare. Et sic fama Boetii denigrata fuit vitio sacrilegii. Nota quod sacrilegium est sacrae rei furtum: et ponitur sacrilegus pro homine scelerato, et sacrilegium est cultura Daemonum sive idolorum. Inde sacrilegus, idest idolator, et sic capitur in proposito. Nota quod ambitus media producta, est cupiditas honoris. Sed ambitus media correpta, est circuitus, et primo capitur hic. Nota quod philosophia repellit omnem cupiditatem bonorum exteriorum; quod scribitur in primo libro de plantis, quod philosophia tria inducit: scilicet mentis illustrationem, felicitatis appetitum, et mollis affluentiae contemptum. Nota, philosophia facit hominem similem Deo, non similitudine omnimoda, sed participativa; ita quod homo participatur aliquid conditionis divinae scilicet intelligentiae. Unde Seneca: hoc mihi philosophia promittit quod me parem Deo reddit. Et alibi dicitur: vir speculativus est quasi Deus in humano corpore hospitatus. Nota, sacrilegium non habet locum sub oculis philosophiae, quia philosophia per se omnia agenda et facienda ordinatissime disponit, et non permittit hominem ad vana declinare; quia dicit Tullius in libro de finibus bonorum et malorum: philosophia a superstitione liberat, metu mortis non conturbat. Et est superstitio vana religio, scilicet idolorum cultura. Nota; penetrale est secreta camera, vel locus secretus interior in domo vel in templo, ubi reponuntur clinodia vel aliqua talia: et ponitur hic pro uxore Boetii per metaphoram ponendo continens per contento, quia ipsa consuevit morari in penetrali. Nota quod Symmachus fuit quidam nobilis Romanus et socer Boetii cujus filiam Boetius duxerat nomine Elphae: qui Symmachus non fuit tantum sanctus interius in affectu, sed etiam reverendus in exteriori actu, sicut dicit Boetius. Sed o nefas. Illi vero de te et cetera. Hic Boetius ostendit unde fuerit ratio sumpta objecti criminis, quia ex ipsa philosophia cui deditus erat. Unde dicit exclamando: o nefas. Illi supple mali capiunt fidem tanti criminis de te o philosophia; atque hoc, idest propter hoc, videbimur fuisse affines maleficio sacrilegii, quia nos sumus imbuti, idest instructi, tuis disciplinis, idest doctrinis, et sumus instituti, idest informati, tuis moribus. Ita non est satis tuam reverentiam nihil mihi profuisse, nisi ultro, idest sponte tu potius lacereris ab illis mea offensione. Hoc dicit Boetius pro tanto, quia injuriati sunt sibi propter philosophiam, ideo magis injuriati sunt philosophiae quam sibi. Nota, quando Boetius vacabat studio, fugiebat consortia stultorum et quaerebat secreta loca propter studium, ideo putabant ipsum loqui cum Daemonibus et eis sacrificare. Item quia Boetius fere omnia quae volebat facere sua sapientia faciebat, ideo putabant eum Daemonem habere familiarem sibi obsequentem; sicut Apulejus opinatus est de Socrate quod haberet familiarem Deum, de quo fecit librum quem intitulavit de Deo Socratis. At vero hic etiam et cetera. Hic Boetius ostendit se esse perturbatum ex famae suae laesione, dicens, hic cumulus, idest augmentatio, accedit nostris malis, quod existimatio, idest judicium plurimorum, idest vulgarium, non spectat, idest non respicit merita rerum sicut homo meretur, sed spectat eventum fortunae, idest judicat hominem secundum quod fortuna se habet circa ipsum; et ea tantum judicat vulgus esse provisa a Deo quae commendaverit felicitas, idest prospera fortuna: quo fit, idest ex quo sequitur ut existimatio bona deserat infelices. Unde me piget, idest taedet reminisci qui nunc sint rumores populi de me et quam multiplices, que pro et, dissonae, idest discordantes sententiae sint de me: nam quidam dicebant me reum esse, quidam non. Hoc tamen dixerim, idest volui dixisse, ultimam esse sarcinam, idest gravissimum pondus, adversae fortunae, quod dum aliquod crimen affingitur, idest imponitur, miseris idest infelicibus, ipsi creduntur meruisse, supple illa quae ipsi miseri perferunt, idest patiuntur. Et ego bonis omnibus pulsus, quia in exilium relegatus, et exutus dignitatibus quia damnatione proscriptus, et foedatus idest maculatus existimatione, ego qui prius virtute honestus reputabar, nunc scelere deformis reputor, et tuli idest recepi supplicium, idest poenam ob beneficium, idest propter beneficium. Nota quod vulgares non judicant secundum merita rerum, utrum homo mereatur aliquid vel non; sed judicant secundum eventum fortunae. Unde hominem bene fortunatum judicant felicem, male fortunatum judicant miserum: sed tale judicium falsum est. Unde dicit Seneca quadragesima quinta epistola: non felicem hunc aestimes quem vulgus appellat felicem ad quem pecunia confluxit; sed illum cui omne bonum in animo est erectum et extensum. Item bona aestimatio deserit infelices, quia primum malum quod infelices incurrunt est quod vulgus male de ipsis opinatur. Credit enim vulgus ea quae miseri patiuntur quod ex merito talia patiantur. Videre autem videor et cetera. Hic Boetius ostendit se esse perturbatum ex his quae vidit in mundo generaliter, scilicet bonos deprimi et malos extolli; dicens: ego videor videre idest cognoscere nefarias officinas, idest malas societates sceleratorum hominum fluitantes gaudio, que pro et, laetitia, et quemque perditissimum, idest pessimum, imminentem, idest insistentem novis fraudibus delationum, idest accusationum; et video bonos jacere prostratos, idest depressos, terrore nostri discriminis; et etiam video quemque flagitiosum, idest pravum hominem, incitari ad audendum, idest ad praesumendum facinus, idest peccatum impunitate, idest sine poena, vero pro sed, incitari praemiis ad efficiendum, idest ad perpetrandum, facinus idest peccatum. Autem pro sed, ego video insontes idest innocentes, non modo idest non tantum, securitate, verum etiam defensione. Itaque, pro ergo, libet idest placet mihi exclamare ad Deum caeli, quare talia permittat in mundo ut mali exaltentur et boni deprimantur. Nota quod Boetio qui erat turbatae mentis et in statu miseriae, videbatur quod mali in hoc mundo essent potentes et viverent impuniti, boni autem impotentes et viverent irremunerati: sed philosophia, in quarto hujus, ipsum consolando, probat malos semper esse impotentes et bonos esse potentes, et malis nunquam deesse sua supplicia et bonis nunquam sua proemia. Nota quod officinae dicuntur domus officialium ubi reponuntur ea quae ad ipsos spectant, et ad eorum officia, sicut sunt cellaria et granalia et alia hujusmodi. Hic autem accipiuntur officinae pro congregatione malorum; et dicuntur ab officio officis, quod est noceo-ces.

Caput 9

[88885] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 9 O stelliferi conditor orbis et cetera. Hic incipit quintum metrum hujus primi libri, quod dicitur Pindaricum ab inventore, anapesticum a pede praedominante. Est autem anapestus pes contrarius dactylo, constans ex primis duabus brevibus et tertia longa syllaba: et est metrum acathalecticum, idest sine defectu. In hoc autem metro Boetius exclamat contra providentiam divinam, admirans quod omnia regantur a Deo praeter actus humanos. Licet hoc falsum sit, tamen Boetio sic videbatur secundum statum turbatum. Et dividitur. Primo commendat divinam providentiam ex gubernatione caelestium et terrestrium. Secundo tangit actus humanos non regi a Deo. Tertio rogat Deum ut regat actus hominum. Secunda ibi, omnia certo. Tertia ibi, quisquis rerum. Prima dividitur. Primo commendat regimen divinae providentiae circa caelestia. Secundo magis circa terrestria, ibi, tua vis varium temperat. Primo dicit: o conditor, idest creator, orbis stelliferi, idest ferentis stellas, qui nexus, idest adjunctus, perpetuo solio, idest aeternae sedi versas idest frequenter vertis caelum, rapido turbine idest veloci motu, et cogis sidera pati legem, idest debitum ordinem, ut ipsa luna, nunc idest aliquando lucida pleno cornu sicut in plenilunio, obvia, idest opposita totis flammis, idest luminibus fratris, idest solis ipsa luna condat idest abscondat, minores stellas, quae in plenilunio non videntur propter majus lumen, et tu cogis nunc, idest aliquando ut ipsa luna existens pallida obscuro cornu ipsa existens propior Phoebo, idest soli, perdat, idest amittat, lumina idest lucem: quasi dicat: tu facis ut luna quanto magis recedit a sole, tanto magis illuminatur et lumine suo obscurat minores stellas: et quanto magis appropinquat soli, tanto plus obscuratur: et tu cogis ut Hesperus, idest stella vespertina, qui agit algentes, idest frigidos ortus tempore noctis, idest in crepusculo quod est prima pars noctis, sequendo solem, iste Hesperus de mane Lucifer dictus pallens in ortu Phoebi iterum mutat solitas habenas, idest solitos cursus: nam cum de vespere sequitur solem, de mane praecedit ipsum: et tu stringis, idest coartas, lucem, idest diem breviore mora tempore brumae, idest hyemis, frondifluae, idest facientis frondes fluere: cum fervida aestas venerit, tunc tu dividis idest distinguis, agiles horas, idest breves horas noctis: quasi dicat: tu facis quod tempore hyemali noctes sunt prolixiores diebus, in tempore aestivali e converso. Notandum quod Deus dicitur conditor stelliferi orbis, quia ab ipso dependet caelum et tota natura; ex duodecimo metaphysicorum: et dicitur residere in perpetuo solio, quia in caelo quod est perpetuum: nam caelum est locus deorum et spirituum, et omnes barbari et Graeci et quicumque putant deos esse, eum locum qui sursum est, Deo attribuunt tamquam immortale immortalitati coaptantes, primo caeli et mundi. Et dicitur vertere caelum rapido turbine: motus enim firmamenti dicitur rapidus, quia suo motu rapit secum alias sphaeras. Unde nota quod verso est verbum frequentativum et significat frequenter vertere: et in hoc innuitur quod caelum semper movetur et non cessabit, quia dicit Commentator, non est timendum quod caelum stet. Et ratio quia movens movet sine fatigatione et sine poena, duodecimo metaphysicorum. Item Deus est nexus perpetuo solio, idest conjunctus perpetuo caelo. Unde Deus tripliciter est in universo: scilicet essentialiter seu praesentialiter: sacramentaliter seu mysterialiter, et misericordialiter. Essentialiter seu praesentialiter est in sua vera claritate in qua ipsum homo nunquam vidit, sicut dicit prophetia, Deum nemo vidit unquam, sicut ipse est in perpetuo solio. Sacramentaliter seu mysterialiter, Deus est in sacramento Eucharistiae, quod rata fide credimus. Sed misericordialiter Deus est ubique: propter quod dicit Scriptura: misericordia domini plena est terra; et inde provenit dictum commune secundum quod dicit Scriptura: Deus est ubique. Nota secundum Huguitionem, solium est sedes regalis ex solidis lignis facta, dicta a soliditate, idest a firmitate. Nota quod Deus cogit sidera pati legem non violenta nec coacta motione, quia nullum violentum perpetuum; sed cogit ea voluntaria ordinatione observare legem, idest determinatum motum ut tempore eis statuto oriantur et occidant. Nota quod luna de se est corpus opacum recipiens lumen a sole; et in ea parte qua est versus solem illuminatur: cum autem directe opposita sit soli sicut in plenilunio, tunc lumine suo obscurat minores stellas eo quod majus lumen obfuscat minus: sed cum luna est in ista parte caeli in qua est sol, sicut contingit in conjunctione, tunc superior pars quae est versus solem est illuminata, et inferior pars quae est versus nos est obscurata, et tunc nihil videmus de luna: sed cum incipit elongari a sole, tunc pars elongata incipit modicum apparere nobis, et tunc dicimus esse novilunium; et quanto plus elongatur, tanto plus apparet nobis illuminata. Nota: Boetius dicit solem esset fratrem lunae, quia secundum fabulas Jupiter concumbens cum Latona genuit ex ea duos gemellos, scilicet Phoebum qui dicitur sol, et Dianam quae dicitur luna; et sic secundum fabulas sol est frater lunae. Nota: stella quae de vespere sequitur solem et de mane praecedit, habet diversa nomina: patet per versum: Lucifer aurora Venus vesperus Hesperus idem. Quomodo autem sit possibile quod eadem stella de vespere sequatur solem et de mane praecedat: dicent aliqui quod hoc non contingit in una et eadem parte anni, sed in diversis: dicunt enim quod in aestate sequitur solem et in hyeme praecedit: sed hoc est contra omnes auctores dicentes, hoc esse in eodem tempore anni. Alii dicunt quod Mercurius et Venus sint stellae similis coloris et quantitatis quarum una quandoque sequitur solem, alia praecedit; et sic videtur esse una stella quae sequitur et praecedit: sed hoc non est. Huguitio dicit quod Venus est altior sole; et loquitur secundum antiquos astrologos, qui locaverunt Venerem supra suis solem. Cum igitur contingit quod Venus et sol simul veniunt ad occasum, quia Venus est altior, diutius videtur in sero quam sol; eadem ratione citius videtur in mane, quamvis aeque cito discurrant; nam citius videntur ascendentia remota quam propinqua, et diutius videntur descendentia remota quam propinqua, licet aequali motu incedant. Sed moderni astrologi locant Venerem sub sole. Alii dicunt quod una est stella quae uno tempore sequitur solem, alio tempore praecedit. Et dicunt secundum Ptolomaeum, quod illa stella habet epicyclum, in cujus circumferentia defertur corpus ejus. Est autem epicyclum circulus parvus cujus centrum est in circumferentia orbis deferentis. Nunc autem est ita quod epicyclus Veneris semper est cum sole; ita quod si protrahatur linea a centro terrae per centrum epicycli Veneris ad firmamentum, eadem linea transibit per centrum solis, vel non multum distabit ab eo: cum autem Venus feratur in circuitu epicycli, aliquando erit in eadem linea cum sole, aliquando praecedit, aliquando sequitur. Item mora solis super horizontem facit diem, cum dies sit latio solis super terram; mora autem solis sub horizonte facit noctem. Et quia sol longiorem facit moram tempore aestivali super horizontem, et breviorem sub horizonte: ideo dies aestivales longiores sunt noctibus: in hyeme autem fit e converso: propter quod dies hyemales breviores sunt noctibus. Tua vis varium et cetera. Hic Boetius commendat regimen divinae providentiae, magis circa terrestria, scilicet circa partes anni: dicens: o Deus, tua vis, idest virtus, temperat, idest ordinat varium annum, idest diversas partes anni, ut mitis Zephyrus, idest ventus vernalis, revehat, idest reducat frondes quas aufert, idest destruit spiritus Boreae, idest flatus Boreae; et tua vis temperat, ut quaeque, idest quaecumque semina vidit Arcturus illa stella, illas altas segetes, idest longas segetes, urat Sirius, idest stella canicula tempore aestivali. Et subdit: nihil solutum, idest segregatum, antiqua lege idest aeterna lege divinae providentiae, linquit, idest derelinquit opus proprie stationis, idest ad quod operandum est statutum. Nota, quod quatuor sunt partes anni: ver, hyems, autumnus, et aestas. In vere flat ventus qui dicitur Zephirus, qui est collateralis Favonii: et quia flatus ejus est lenis, ideo dicitur mitis et producit viridia. In hyeme, et maxime in principio, viget flatus Boreae, qui est ventus collateralis Aquilonis, cujus flatus est fortis et frigidus, et destruit viridia denudando arbores. Nota, quod Arcturus est stella circa majorem ursam; quae dicitur videre semina, quia tempore sui ortus, quo oritur cum sole, tunc seminatur, sicut in autumno. Nota: Sirius est stella qua alio nomine dicitur canicula: et dicitur Sirius a sirem quod est tractus, propter longum tractum caloris: et apparet cum sol est in cancro; et dicitur urere segetes, idest maturare. Nota: de Arcturo dicit Isidorus in libro Ethimologiarum: Arcturus est sidus prope caudam majoris ursae positum, et oritur tempore autumnali. Sed Vegetius dicit Arcturum oriri post Idus Septembris, decimo septimo Kalendas Octobris. Item dicit Isidorus: canicula est stella; et dicitur Sirius; qui aestivis mensibus in medio centro caeli est, et juncta cum sole duplicatur calor ejus, et dissolvuntur corpora: a qua stella dicuntur dies caniculares in quibus molestae sunt purgationes. Omnia certo fine et cetera. In ista parte Boetius tangit actus hominum non regi a providentia divina, sed derelictos regimini fortunae, dicens: o Deus, tu gubernas omnia certo fine, idest certo ordine ad finem, et respuis, idest spernis regere solos actus hominum; ergo, o, rector Deus, tu merito cohibere, idest coercere. Cur lubrica fortuna, idest instabilis fortuna versat, idest vertitur tantas vices, idest alternationes, quia ipsa premit insontes, idest innocentes, noxia poena debita sceleri, idest homini scelerato; et perversi mores, idest homines perversi in moribus, resident in celso solio, idest alto loco, ipsi nocentes, idest mali, calcant sancta colla, idest colla sanctorum hominum injusta vice, idest injusta alternatione, qui sancti potius deberent calcare colla nocentum quam e converso; et clara virtus, idest bona clarae virtutis, latet condita, idest abscondita, obscuris tenebris, idest ab hominibus vitio obscuratis; et justus homo tulit, idest sustulit, crimen iniqui hominis, et perjuria nihil nocent ipsis iniquis; nec fraus compta, idest ornata, mendacii colore, idest falsa apparentia, nocet ipsis: sed cum pravis libuit uti viribus, idest exercere vires, quos pravos metuunt innumeri populi, idest vulgares, tunc ipsi gaudent subdere, idest supplantare summos reges, idest bonos et sapientes quorum est regere et alios gubernare. Item Deus omnia gubernat certo fine; quia dicit Commentator, decimo metaphysicorum: Deus est mensura omnium et regula et infallibiliter verum metrum. Et Commentator dicit primo caeli et mundi: entia divina nos gubernant et regunt, et nobis sunt quasi finis. Item illud quod est sapientissimum, regit certo fine, cum sapientis est regere. Sed Deus est sapientissimus eo quod sapientia a Deo processit. Unde Scriptura: omnis sapientia a Deo est. Nota: Boetius vidit in mundo bonos deprimi et malos exaltari, cum tamen potius fieret e converso. Ideo sibi videbatur quod actus et operationes hominum non regerentur a Deo, sed magis a fortuna, quae hunc humiliat et hunc exaltat. Ideo Boetius Deo conqueritur. O jam miseras et cetera. Hic Boetius rogat ut Deus regat actus hominum, et homines, sicut regit caelum: dicens: o quisquis Deus es tu qui nectis, idest conjungis, foedera, idest concordias rerum, respice miseras terras, idest homines in terris habitantes. Nos enim homines non sumus vilis pars, sed valde nobilis, tanti tui operis, idest mundi: nos quatimur, idest concutimur salo, idest mari, et amaritudine fortunae: ideo tu Deus comprime, idest restringe, rapidos fluctus, idest magnos impetus fortunae, et eo federe, idest regimine, quo regis immensum caelum, tu firma, idest robora, stabiles terras, idest homines stabiles in terra. Nota: Boetius dicit hominem non esse vilem partem mundi, quia scribitur in prologo libri de pomo Aristotelis: homo est dignissima creaturarum, et similitudo omnium, ad imaginem Dei factus. Et secundo de anima: quodammodo anima convenit cum omnibus creaturis: cum Angelis in intelligendo, cum brutis in sentiendo, cum plantis in vegetando, cum lapidibus in essendo. Nota: Boetius comparat fortunam salo, idest mari. Sicut enim navis undis marinis jactatur in altum nunc, et nunc in profundum; sic homo per fortunam nunc in prosperitate levatur, nunc in adversitate dejicitur.

Caput 10

[88886] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 10 Haec ubi continuato et cetera. Hic incipit quinta prosa hujus primi libri; in qua Boetius ostendit quomodo philosophia se habuit ad suam querimoniam et quid ex ea cognoverit. Secundo philosophia quaedam dicta Boetii irrationabilia parvipendit. Tertio sub brevitate recolligit ea quae ipsum Boetium perturbant. Quarto philosophia dat modum remedendi ipsum Boetium. Secunda ibi, itaque non tam me loci hujus. Tertia ibi, et tu quidem de tuis. Quarta ibi, sed quoniam pluribus. Dicit primo: postquam ego Boetius delatravi, idest contra rationem locutus sum: haec supra praedicta continuato dolore, idest assidua turbatione, illa, supple philosophia, placido vultu nihil mota, idest irata meis questibus de meis querimoniis, inquit, idest dixit: cum, idest quando ego vidissem te Boetium moestum, idest tristem, que pro et, lachrymantem, idest flentem, illico, idest statim, cognovi te miserum, que pro et, exulem, idest patientem exilium: sed quam longinquum, idest remotum esset illud exilium ego nesciebam, idest ignorabam, nisi tua oratio, idest sermo mihi prodidisset, idest revelasset: sed tu, supple Boetius, quidem pro certe, non es pulsus quam procul, idest valde remote a patria, idest a judicio rationis, sed aberrasti, idest devicisti: at pro sed, si te mavis, idest magis vis existimari pulsum a patria, potius, supple, tu ipse pepulisti te Boetium. Nam pro quia, quidem pro certe, id supple repellere te a patria, nunquam fuisset fas, idest licitum cuiquam, supple homini. Si enim reminiscaris, idest recorderis cujus patriae, idest de qua patria sis oriundus, idest natus, non, uti pro sicut, supple civitas Atheniensium quondam regitur imperio, idest ex praecepto multitudinis, idest multorum rectorum. Sequitur Graecum quod tantum valet in Latino, sed unus est dominus et unus rex, unus est princeps qui laetatur, idest gaudet de frequentia, idest frequenti inhabitatione civium, idest incolarum et non depulsione; cujus regis agi, idest duci frenis, idest praeceptis, atque pro et, obtemperare, idest obedire justitiae summa est libertas. An pro numquid, ignoras illam antiquissimam legem, idest statutum, tuae civitatis, idest rectae rationis, qua sancitum, idest confirmatum: est jus non esse, idest ad eam non pertinere exulare, idest exilium pati quisquis, idest quicumque maluerit: idest optaverit, fundare, idest locare in ea civitate sedem, idest habitationem suam: nam pro quia, qui continetur, idest comprehenditur vallo ac munimine ejus, supple civitatis, nullus metus, idest timor est illi ut mereatur esse exul: at pro sed quisquis desierit, idest cessaverit, velle inhabitare eam civitatem, pariter desinit etiam mereri, idest meritum consequi. Nota, quod delatrare propriae est canum: in proposito autem delatrare est urgente dolore contra rationem loqui. Et sic Boetius, quia dixit actus hominum non regi a Deo contra rationem loquebatur, ergo dixit se delatrasse. Nota: non est hominis sapientis moveri ex his quae dicuntur ab insipiente contra rationem; sed magis debet insipientem instruere et ipsum consolari; ergo philosophia non fuit mota ex questibus Boetii, sed magis ipsum consolabatur. Nota, philosophia cognovit Boetium esse miserum et exulem. Miser est ille cujus animus sequitur mutationem rerum temporalium, ita quod extollitur in prosperis et deprimitur in adversis. Exul in proposito est ille non qui mutat regionem sed qui agit contra rationem. Nota, quod per lacrymas potest cognosci quod ratio hominis est turbata; sed quantum turbata sit non cognoscitur nisi sermone dolentis. Ergo dicit philosophia: lacrymis, cognovi te esse exulem; sed quantum esset exilium nesciebam, nisi tua oratio mihi prodidisset. Nota: ille pulsus est a patria qui omnino rationem amittit; sed ille aberrat qui infra patriam in aliquo rationem retinet et in aliquo amittit. Boetius autem non erat pulsus procul a patria, quia non totam rationem amiserat: credebat enim omnia regi a Deo: sed in hoc aberrabat: quod actus hominum a Deo regi non putabat. Nota: de patria hominis quae est recta ratio, loquitur Seneca in libro de remediis fortuitorum, dicens: patria est ubicumque homo bene est: illud autem quod bene in homine est, non in loco est; in hominis inquam potestate est. Si sapiens est, non peregrinatur; si stultus, exulat. Nota: a patria rationis nullus Boetium expulit nisi ipse seipsum; quia Boetius non alieno impetu sed proprio defectu terminos et limites rationis exivit. Nota: civitas Atheniensium regebatur imperio multitudinis: primo enim eam regebant reges, postea succedente tempore principes, tandem pro regimine ejus singulis annis eligebantur trigintaocto sapientes. Sed patria rationis tantum uno principe regitur, scilicet Deo, qui est regula rectae rationis. Nota: homo dicitur oriundus a patria rationis, inquantum anima ejus intellectiva quae utitur recta ratione, a Deo oritur. Nota: intantum homo manet in patria rationis, inquantum Deo subjicitur et legi divinae. Et quia Deus in subjectione suorum delectatur, ideo laetatur in multitudine civium et non in expulsione eorum. Repellitur autem aliquis a patria rationis a Deo rebellando et a recta ratione recedendo. Nota: qui obtemperat se Deo est summe liber; quia inquantum aliquis agit secundum rectam rationem, intantum est liber, sed per obtemperare se Deo homo maxime agit secundum rationem: ergo talis maxime liber est. Unde Seneca quinquagesima epistola dicit: quaeris quae sit libertas? Libertas vera est nulli rei praeterquam Deo servire, aequanimiter prospera et adversa ferre, et fortunam in aequum ducere. Nota, quod a civitate rationis nullus exulat nisi per affectionem temporalium: talis autem affectio est voluntaria: et ideo sola voluntate aliquis exulat a tali civitate. Et quia talis affectio non potest hominem occupare, quamdiu est infra terminos rectae rationis: ideo dicit philosophia: nam quae vallo ejus et cetera. Itaque non tam me loci hujus et cetera. Hic philosophia quaedam dicta irrationabilia Boetii parvipendit dicens: ex quo aberrasti a patria rationis, itaque pro ergo, non tam, idest non tantum, facies, idest dispositio, hujus loci, idest exilii, quam, idest quantum, tua facies, idest interior dispositio, mentis tuae movet, idest perturbat, me philosophiam: quae dejecta est adversitate fortunae. Et quia superius conquestus fuit de carentia bibliothecae librorum, istam carentiam parvipendens philosophia dicit. Nec ego philosophia requiro, idest investigo parietes bibliothecae comptos, idest ornatos ebore, idest ossibus elephantum, ac pro etiam, vitro, idest gemmis pretiosis: quam, idest inquantum, supple, ego requiro sedem, idest tranquillitatem tuae mentis, in qua mente non collocavi, idest non posui libros, sed id, idest illud quod facit pretium, idest pretiositatem, libris; scilicet sententias meorum librorum. Nota, quod Boetius supra conquerendo de statu suo solum deplanxit incommoda corporalia, non curans dejectionem animi sui. Unde philosophia contra hoc solum deplangit sui animi dejectionem et incommoda corporalia parvipendit. Et quia superius quarta prosa dixit Boetius: numquid non movet te facies hujus loci? Ideo philosophia hic sibi respondens dicit: multo plus moveor propter animi tui dejectionem quam propter locum exilii in quo existi: homo enim fortis animo, omni loco utitur pro patria. Unde Ovidius in libro de fastis: omne solum forti patria est, ut piscibus aequor. Et quia etiam conquestus fuit de bibliotheca, respondet philosophia quod ipsa potius deplangat sententias librorum quas per oblivionem perdidit, quam carentiam bibliothecae et librorum. Et tu quidem de tuis et cetera. Hic philosophia sub brevitate recolligit quae Boetium perturbaverunt, dicens: et tu Boeti, dixisti vera de tuis meritis, idest factis, in commune bonum et propter omnium hominum utilitatem, sed supple, dixisti pauca, supple, beneficia, tibi evenisse pro multitudine gestorum, idest factorum tuorum, et tu memorasti, idest recitasti, nota, idest manifesta cunctis hominibus de honestate, idest de salvatione senatus vel falsitate, idest compilatione falsarum literarum, objectorum, idest imputatorum tibi, quidem pro certe, tu strictim putasti, idest existimasti attingendum supple, esse, recte, idest rationabiliter, de sceleribus, idest de vitiis, que pro et fraudibus, idest deceptionibus, delatorum, idest accusantium, quod ea, idest omnia ista celebrentur, idest memorentur melius, que pro et, uberius, idest copiosius ore, idest sermone, vulgi recognoscentis, idest memorantis omnia. Etiam tu Boeti, increpuisti vehementer, idest fortiter factum, idest opus injusti senatus, supple, totius, et tu etiam doluisti de nostra criminatione, idest vituperatione, et etiam tu flevisti, idest deflevisti, damna, idest crimina, laesae opinionis, idest immaculatae famae tuae. Postremo, idest ultimo, dolor incanduit adversus fortunam, idest contra fortunam, que pro et, supple, tu Boeti conquestus es non compensari, idest tribui aequa, idest digna praemia meritis, idest pro meritis. In extremo, idest in fine, saevientis Musae, idest furientis metri, tu posuisti, idest dedisti vota, idest preces, quod ea pax, supple, divinae providentiae, regeret terras, idest homines terrenos, uti pro sicut, regit caelum. Nota quod ista omnia fuerunt causa perturbationis mentis Boetii; et pertractantur ea in quarta prosa et in fine metri, o stelliferi et cetera. Sed quoniam plurimus et cetera. Hic philosophia dat modum medendi ipsum Boetium, dicens: sed quoniam plurimus tumultus, idest valde magna multitudo affectuum, idest passionum incubuit, idest institit tibi, et dolor ira et moeror, idest tristitia, distrahunt te diversum, idest ad diversa, supple, ideo, uti pro sicut, nunc mentis es, nondum contingunt, idest respiciunt te, validiora remedia, idest fortiora medicamenta. Itaque nos utemur paulisper, idest modicum, lenioribus, supple, remediis, ut ea quae induruerunt, idest induraverunt in tumorem, idest inflaturam, perturbationibus, idest tristitiis animi influentibus, idest evenientibus, et ut illa mollescant, idest mollia fiant blandiore tactu, idest leviori medicina, ad recipiendam vim acrioris, idest fortioris, medicaminis. Nota quod Boetius fuit distractus multitudine affectionum, scilicet ira moerore et dolore. Nam ira trahit hominem ad vindictam, dolor ad desperationem, moeror ad totius mentis aggravationem: ideo dicit philosophia quod sua perturbatio jam non possit sustinere fortiora remedia, sed velit sibi adhibere lenia ut per talia praeparatus et dispositus constanter posset percipere remedia acriora.

Caput 11

[88887] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 11 Cum Phoebi radiis grave et cetera. Hic incipit sextum metrum hujus primi libri; quod dicitur metrum glyconicum ab inventore, choriambicum a pede praedominante. Est autem choriambus pes constans ex prima et ultima longa et duabus mediis brevibus. Unde primus pes hujus metri est spondaeus, secundus choriambus, tertius pyrrichius qui est pes constans ex duabus brevibus; et loco ejus aliquando ponitur jambus qui constat ex prima brevi et ultima longa. In hoc ergo metro philosophia probat dictum suum per exempla. Dicit enim quod Boetio pro nunc non convenirent remedia fortia, sed alio tempore: probat ergo quod omnia requirant tempus determinatum, et si fiant extra suum tempus non prosperantur: et hoc probat tribus exemplis. Secundo tangit tempora non permisceri quae Deus distinxit, ibi, signat tempora. Primum exemplum est de semine quod, si seminatur non debito tempore, non profert fructum; ut si quis seminaret in Julio vel in Augusto. Unde dicit sic in littera. Cum pro quando, grave sidus cancri (illius signi) inaestuat, idest inardescit, radiis Phoebi, idest solis, tum, idest in illo tempore qui credidit, idest commisit, larga semina, idest copiosa semina sulcis, idest cavernis, terrae, negantibus, supple, spem messis, talis elusus, idest frustratus fide, idest beneficio Cereris, idest deae frugum: pergat, idest accedat, ad arbores quernas, idest quercuum, et vescatur fructibus earum. Tunc ponit secundum exemplum de floribus quos homo frustra quaerit tempore hyemali, cum tempus eorum sit in vere. Unde dicitur in littera: tu lecturus, idest collecturus, violas, tales flores, nunquam petas, idest accedas purpureum nemus, idest floridam silvam cum, idest quando campus stridens, idest sonans campus inhorruit, idest horribiliter apparuit, saevis Aquilonibus, idest crudelibus ventis hyemalibus. Tunc ponit tertium exemplum: et est de uvis: quae maturae sunt in autumno, et ideo frustra quaerantur tempore vernali. Unde dicitur in littera: si libeat frui uvis, non quaeras avida, idest cupida manu stringere vernos palmites, idest vernales vites; quia Bacchus Deus vini, potius contulit sua munera, idest uvas autumno, idest tempore autumnali. Nota quod sidus cancri dicitur grave, quia sole exeunte in cancro homines gravantur nimio calore: quo tempore non est seminandum, quia ad hoc quod semen convalescat requiritur humor qui calore solis fervido tempore resolvitur et evaporat. Nota, secundum fabulas, cum Pluto rapuerat Proserpinam, mater muneri ejus Ceres quaerens ipsam in terris et non inveniens denegavit hominibus beneficium frugum; et tunc homines pergebant ad arbores quercuum et comedebant glandes, et sic loquitur philosophia in littera. Nota de hoc quod dicitur stridens campus, dicit Huguitio quod strideo-des vel stridio-dis, est fortiter sonare vel dentes concutere. Signat tempora propriis et cetera. Hic ostendit philosophia tempora non permiscere quae Deus distinxit, dicens: Deus signat, idest ornat, tempora, aptans ea propriis officiis: nec ipse Deus patitur misceri vices, idest alternationes temporum, ita quod tempus uni officio deputatum conveniat alteri: quas vices temporum ipse coercuit, idest distinxit. Et addit: sicut quaerens aliqua tempore non debito frustratur in quaerendo, sic illud quod deserit certum ordinem praecipiti, idest festina via, illud non habet laetos exitus, idest prosperum eventum. Sic a simili, si philosophia relicto debito tempore ministrasset Boetio fortem medicinam, non fuisset prosperata in medicando ipsum. Nota, quod per debitum ordinem res conservantur in suo esse et in sui natura; et quod deficit ab ordine, etiam deficit ab esse. Unde Boetius quarto hujus secunda prosa: est enim quod retinet ordinem servatque naturam: quod vero ab hoc deficit, esse quod in sua natura situm est derelinquit. Propter quod debitus ordo in omnibus est observandus. Unde poeta: est ordo summa limes sapientis in arte. Ergo dicit philosophia quod praecipiti via. Nota: omne agens in agendo Deum praestituere sibi bonum finem: quia ratione boni finis agens meretur, et ratione mali finis demeretur. Unde poeta: non datur extimplo bona post primordia merces congrua; sed rectus praemia finis habet. Cum igitur inordinatio impediat bonitatem finis, ideo vitanda est.

Caput 12

[88888] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 12 Primum igitur pateris et cetera. Hic est sexta et ultima prosa hujus primi libri; in qua philosophia inquirit causam radicalem infirmitatis Boetii ex quibusdam interrogationibus. Et primo philosophia captat benivolentiam Boetii. Secundo ponit suas interrogationes, ibi, tum illa. Dicit primo: o Boeti antequam adhibeam tibi remedia, ne pro numquid pateris, idest admittis me philosophiam primum pauculis rogationibus, idest interrogationibus, attingere, supple, per cognitionem atque tentare, idest rimari statum, idest dispositionem tuae mentis, ut intelligam, idest cognoscam, qui sit modus tuae curationis, idest sanationis. Vero pro sed, ego Boetius, inquam, idest dixi: tu philosophia rogato, idest interrogato, tuo arbitratu, idest secundum tuam voluntatem, quae voles, ut pro sicut, responsurum, idest volentem respondere. Nota, quod philosophia more boni medici non solum scrutatur causas doloris per signa extrinseca sicut medici per urinam et pulsum: quia haec signa quandoque fallunt: sed etiam scrutatur causas doloris Boetii per responsionem ad quaestiones. Et primo captat ejus benevolentiam reddendo ipsum attentum per hoc quod dicit, pauculis rogationibus. Nota, quod infirmi habent naturalem impotentiam aliquid patiendi: ergo ex facili conturbantur, non solum per multas interrogationes, sed ex una sola. Volens ergo philosophia movere paucas quaestiones Boetio infirmo, primo captat ejus benivolentiam. Cum illa et cetera. Hic philosophia facit interrogationes. Secundo causas totius infirmitatis ex responsionibus Boetii recolligit. Tertio ostendit ipsum curabilem esse, dando modum procedendi circa curationem ejus. Secunda ibi, quare plenissime. Tertia ibi, sed sospitatis auctori. Primo philosophia quaerit de mundi gubernatione. Secundo de circumstantiis gubernationis, ibi, sed dic mihi. Adhuc dividitur: quia philosophia quaerit. Secundo Boetius respondet. Tertio philosophia ejus responsionem approbat. Dicens ergo: o Boeti, putas hunc mundum agi, idest regi temerariis, que pro et, fortuitis casibus, idest eventibus; an, idest numquid, tu credis nullum regimen rationis, idest providentiae divinae inesse ei (mundo)? Ego Boetius, inquam, idest dixi: atqui, idest certe non existimaverim, idest putaverim ullo modo, ut tam certa, supple, entia moveantur, idest regantur fortuita temeritate, idest improvisa stultitia: sed scio Deum conditorem, idest creatorem, praesidere suo operi, idest suae creationi: nec dies fuerit unquam, idest in aliquo tempore, quae dies depellat idest removeat me Boetium ab hac veritate scientiae jam dictae. Tunc philosophia approbans ejus responsionem dicit: philosophia inquit, idest dixit: ita est, nam tu cecinisti, idest dixisti, etiam illud paulo ante, idest in quinto metro hujus primi libri; que pro et, tu deplorasti, idest planxisti tantum, idest solummodo, ipsos homines esse exortes, idest carentes vel non participes divinae curae, idest divinae providentiae: namque pro quia, tu nihil movebare, idest dubitasti, de ceteris, supple, creaturis, quin regerentur ratione, supple, providentiae Dei: autem pro sed, pape est interjectio admirantis, ego admiror vehementer quod tu locatus, idest positus, in tam salubri scientia, aegrotes, idest langues. Verum pro sed, nos perscrutemur altius, idest profundius ego nescio quid, idest aliquid, supple, sit illud, quod ego conjecto, idest opinor, abesse tibi Boetio. Nota, quod infirmitas Boetii partim fuit ex ordinata affectione: inquantum enim Boetius doluit de temporalium rerum amissione: et partim fuit ex falsa existimatione quantum ad duo. Existimabat enim malos homines esse felices et potentes. Secundo existimabat homines non regi a divina providentia. Ergo philosophia inquirit causam radicalem propter quam Boetius incidit in istas incommoditates. Et quia radix totius morbi fuit ignorantia divinae gubernationis quantum ad homines: ideo primo quaerit de mundi gubernatione. Nota quod Boetius innuit duas rationes quod mundus regatur a Deo: primam ibi, tam certa: quae talis est. Ea quae sunt certa et determinata non reguntur a casu et a fortuna, cum regimen talium sit incertum. Sed entia hujus mundi sunt certa, quia a certis causis producta. Secundam rationem innuit, ibi, verum operi suo: quae talis est. Causatum regitur a sua causa: sed Deus est causa mundi, cum ab ipso dependeat caelum et tota natura: ergo et cetera. Nota: philosophia rationabiliter miratur quod Boetius, credens mundum regi a Deo, putabat homines non regi ab ipso: quia posset philosophia sic arguere: Deus regit mundum secundum te Boetium: sed homines sunt principalis pars mundi, sicut prius dixisti in metro, operis tanti pars non vilis; ergo homines reguntur a Deo. Sed dic mihi quoniam et cetera. Hic philosophia quaerit de circumstantiis gubernationis mundi. Secundo, quia res gubernatae diriguntur in suum finem: ideo secundo quaerit de fine rerum. Et quia gubernatio Dei secundum rei veritatem etiam est circa homines: ideo tertio quaerit de cognitione hominis. Secunda ibi, sed dic mihi. Tertia ibi, sed hoc quoque. Primo dicit: sed o Boeti dic mihi philosophiae: quoniam non ambigis, idest dubitas mundum regi, idest gubernari a Deo, etiam numquid advertis, idest cognoscis quibus gubernaculis mundus regatur? Ego Boetius inquam, idest dixi: vix nosco sententiam, idest intellectum, tuae rogationis, idest tuae interrogationis, nedum, idest adhuc non queam, idest possim respondere ad inquisita, idest ad interrogata. Supple, philosophia inquit, idest dixit: num fefellit, idest decipit me, supple, philosophiam, abesse, idest deficere tibi aliquid per quod velut hiante, idest patente, robore, idest firmitate valli, idest munitionis, morbus perturbationum irrepserit, idest subintraverit in tuum animum? Quasi dicat: numquid enim verum fuerit quod praedixi tibi aliquid abesse, per quod abesse sive per quem defectum dolor intravit te sicut apertum ostium? Nota, quod Deus non regit mundum aliquibus gubernaculis extrinsecus: quia sic non esset per se sufficientissimus: sed regit ipsum sua potentia quae attribuitur patri, sua sapientia quae attribuitur filio, sua pietate et clementia quae attribuitur spiritui sancto: et de hoc patebit in secundo hujus. Nota: illud quod aliquis homo vix intelligit, aliquo modo intelligit, licet cum difficultate. Ex hoc ergo quod Boetius dicit se vix intelligere interrogationem philosophiae, innuit se aliquo modo intelligere, tamen cum difficultate, propter dolorem opprimentem rationem: et ideo respondere non potuit. Nota, quando robur valli alicujus munitionis hiat propter aliquam rupturam in eo factam, tunc hostes ingrediuntur munitionem. Sic a simili, quando munimen rationis quo animus munitur tanquam vallo hiat propter defectum alicujus cognitionis, tunc necessario perturbationes affectuum subintrant animum. Sed dic mihi: meministi et cetera. Hic philosophia quaerit de cognitione finis rerum, dicens: dic mihi: ne, idest an meministi, idest recordaris qui sit finis rerum, supple, omnium ve pro vel, quo, idest ad quem finem, intentio totius naturae tendat, idest laboret? Ego Boetius inquam, idest dixi: audieram, supple, olim: sed moeror, idest perturbatio hebetavit, idest obscuravit memoriam, idest intellectum. Atqui, pro certo, scis unde cuncta, idest omnia entia processerint, idest principium suum habuerunt. Ego Boetius inquam, idest dixi, novi, que pro et, respondi Deum esse, supple, principium omnium rerum. Et dicit philosophia: et qui, idest quomodo potest fieri hoc, ut cognito, idest noto principio, scilicet omnium rerum, ignores, idest nescias, quis sit finis rerum, supple, omnium? Verum pro sed, hi mores perturbationum sunt, et ea valentia, idest vigor vel potestas perturbationum est, ut quidem, idest certe possint movere hominem loco, idest a stabilitate perfectae cognitionis, autem pro sed, non possint evellere, supple, radicitus, que pro et, extirpare, idest eradicare sibi totum. Nota: philosophia rationabiliter quaerit Boetium an cognoscat finem omnium rerum, quia finis est causa causarum, et est optimum cujus gratia alia fiunt: propter quod, ignorato fine, nihil perfecte cognoscitur eorum quae sunt ad finem: nam secundum exigentiam finis cetera moderantur. Nota: quandoque principium et finis coincidunt in unum; sicut in circulo idem est principium et finis: tunc videtur mirabile quod tunc principium cognoscitur et finis ignoretur. Cum ergo Deus sit principium et finis omnium rerum, cognito ipso sub ratione principii, videtur etiam cognosci sub ratione finis. Quod autem Deus sit principium omnium, patet: quia ab ipso derivatum est singulis esse et vivere, primo caeli et mundi. Quod autem sit finis omnium patet; quia gratia ejus omnia fiunt et ad ipsum ordinantur: nam in rebus constantibus ex arte et natura semper vilius est propter melius. Deus autem est optimum eorum quae in natura sunt, ex prooemio metaphysicae. Nota: licet perturbati aliqualem cognitionem rerum habeant, tamen impediuntur ne perfecte cognoscant. Licet ergo Boetius aliqualiter cognoverit Deum esse principium rerum, tamen quia turbatus fuit, perfecte naturam hujus principii non cognovit; et ideo ignoravit ipsum esse finem rerum. Nota, quod passio est motus particulae appetitivae sub phantasia boni et mali, secundum Eustratium secundo Ethicorum: et hi sunt mores passionum: quod possunt hominem movere a stabilitate perfectae cognitionis; sed totaliter ipsum non possunt evellere ab omni cognitione. Sed hoc quoque respondeas velim et cetera. Hic philosophia facit aliam interrogationem de cognitione humanae naturae, dicens: sed ego etiam velim tu respondeas, idest responsum des hoc, idest ad hoc, ne pro numquid, tu meministi, idest scis te esse hominem. Ego Boetius, inquam, idest dixi: quid, idest propter quid ni, idest nisi, meminerim, idest sciverim? Et quaerit ulterius philosophia: igitur ne, idest nunquid poteris proferre, idest dicere quid sit homo, idest definitionem hominis? Respondet Boetius: numquid philosophia tu interrogas me hoccine, idest hoc, an, idest utrum scio me esse rationale, atque pro et, mortale animal? Ego Boetius scio et confiteor, idest fateor, me esse id, supple, animal rationale et mortale. Et illa, supple, philosophia dixit, ne pro numquid, nihil novisti te esse aliud quam animal rationale mortale. Dicit Boetius nihil. Supple, philosophia inquit, idest dixit: jam ego scio aliam causam, supple, quam ignorantiam divinae providentiae, vel maximam causam tui morbi: tu desisti, idest cessasti nosse, idest noscere quid sis. Nota, licet homo sit mortalis secundum corpus non tamen secundum animam intellectivam quae est dignior pars hominis. Et quia Boetius dixit se esse nihil aliud quam rationale et mortale: ideo non quaesivit nisi bona mortalia, de quorum bonorum amissione doluit, non curans partem immortalem, scilicet animam, ratione cujus debuit appetere bona immortalia: ideo philosophia dicit quod Boetius se non noverit. Nota quod causa maxima morbi hominis est seipsum ignorare: quia dicit Boetius, secundo hujus libri prosa quinta, quod conditio humanae naturae est ut se cognoscat, quod caeteras res excellat; cum autem nosse se desierit, eadem natura infra bestias redigatur. Nam caeteris animantibus sese ignorare naturaliter est; hominibus vero vitio venit. Et dicit Themistius super de anima: quid turpius est animae, cum sit aliorum cognoscitiva, quod suiipsius est ignara? Anima seipsam ignorans quomodo de aliis fida putabitur cognoscitiva? Quasi dicat: nullo modo. Quare plenissime et cetera. Hic philosophia ex dictis Boetii recolligit omnes causas totius infirmitatis ejus, dicens: quare pro igitur, ego philosophia inveni plenissime, idest perfectissime, rationem idest causam tuae aegritudinis, idest infirmitatis, vel inveni aditum, idest accessum, reconciliandae sospitatis, idest recuperandae sanitatis tuae: quod declarat. Nam pro quia, quoniam tu confunderis, idest confusus es, oblivione, idest ignorantia tuiipsius, tu doluisti te esse exulem, que pro et expoliatum, idest privatum, propriis bonis, idest divitiis, quoniam pro quia, tu ignoras, idest nescis, quis sit finis rerum omnium, tu arbitraris, idest putas nequam, idest malos, atque pro et, nefarios, idest iniquos homines esse potentes, que pro et, felices. Quoniam pro quia, tu oblitus es quibus gubernaculis, idest regiminibus, ipse mundus regatur, tu aestimas, idest opinaris, has vices, idest istas alternationes fortunarum, idest rerum fortuitarum, fluitare, idest divagare sine rectore. Istae sunt magnae causae non modo, idest non solum ad morbum, verum pro sed, sunt ad interitum, idest ad mortem vel ad perditionem animae. Nota: homo seipsum ignorans extra limites rectae rationis positus est, et talis dicitur exul, ut prius visum est. Nota, homo seipsum ignorans, tantum se aestimando mortalem dolet de amissione bonorum mortalium. Ergo dicit philosophia: quia tui oblivione confunderis, exulem te et expoliatum propriis bonis doluisti. Nota: ex assecutione vel perditione ultimi finis homo dicitur potens vel impotens, ex quarto hujus. Quia ergo Boetius ignoravit ultimum finem rerum, ideo putabat malos esse potentes. Nota: Boetius ignoravit quibus gubernaculis mundus regeretur: ideo ignoravit quod Deus sua bonitate omnia disponeret: ergo putabat vices fortunarum esse sine rectore. Sed sospitatis auctori grates et cetera. Hic philosophia ostendit Boetium esse curabilem: dando modum procedendi circa curationem ejus, dicens: tu des grates auctori sospitatis, idest sanitatis, quod nondum, idest non adhuc natura, idest vigor naturalis destituit, idest deseruit, te totum, idest totaliter: nos philosophia habemus maximum fomitem, idest radicem tuae salutis, idest sanitatis: scilicet veram sententiam, idest intellectum, de mundi gubernatione; quod tu credis eam, supple, gubernationem, non esse subditam, idest subjectam, temeritati casuum, supple, fortuitorum, sed divinae rationi. Igitur nihil pertimescas: jam tibi Boetio ex hac minima scintillula, idest parva veritate, illuxerit vitalis calor, idest ardor merae veritatis animam vivificans. Tunc dat modum procedendi circa curationem ejus, dicens: sed quoniam pro quia, nondum, idest non adhuc, est tempus firmioribus remediis uti, et constat, idest manifestum est eam esse naturam mentium ut quotiens abjecerint veras opiniones, induantur, idest involvantur falsis opinionibus, ex quibus falsis opinionibus, caligo, idest obscuritas perturbationum, idest passionum orta, idest creata, confundit illum verum intuitum, idest cognitionem mentis: ego supple, philosophia, tentabo attenuare, idest removere paulisper, idest modicum, hanc caliginem lenibus, idest facilibus que pro et mediocribus fomentis, idest medicinis, ut dimotis, idest remotis, tenebris fallacium affectionum, idest falsarum opinionum vel passionum, possis agnoscere, idest intelligere splendorem, idest claritatem verae lucis, idest lucidae veritatis. Nota: sicut in morbo corporali vigente principali membro puta corde, potest per medicinas introduci sanitas aliis membris, sed naturali calore destituente ipsum cor frustratur spes sanitatis, sic in morbo spirituali manente in Boetio cognitione illius principii, quod Deus gubernet mundum, potest procurari salus quantum ad errorem in aliis. Ergo dicit philosophia quasi congratulando Boetio: debes reddere grates auctori sospitatis. Nota: quando intellectus abjicit veram opinionem, statim afficitur falsa opinione; quia intellectus non abjicit veram opinionem nisi propter aliquam persuasionem per contrarium; nihil autem contrariatur vero nisi falsum; ideo intellectus non potest abjicere verum nisi accipiendo falsum. Nota: tenebrae affectionum impediunt rectum judicium: quia tristitia stupefacit et corrumpit naturam (ex Ethicis): sed amor et odium pervertunt judicium, secundum Ptolomaeum in Centilogio, et irae et concupiscentiae venereorum maxime transmutant corpus, et quibusdam insanias faciunt, septimo Ethicorum, et impedit ira animum ne possit discernere verum, secundum Catonem.

Caput 13

[88889] Guillelmus Wheatley, In De consolatione Philosophiae, lib. 1 cap. 13 Nubibus atris condita nullum et cetera. Hic incipit septimum et ultimum metrum hujus primi libri: quod vocatur metrum Adonicum ab inventore, dimetrum a numero pedum, dactylicum a pede praedominante. In quo metro philosophia probat per exempla quod dixit. Dixit enim philosophia quod caligo perturbationum impedit intuitum veritatis. Hoc primo probat philosophia tribus exemplis. Secundo hortatur nos ad fugam perturbationum, ibi, tu quoque si vis. Prima in tres, secundum tria exempla quae patebunt. Dicit primo: sidera condita, idest abscondita atris nubibus, idest obscuris nubibus, nullum lumen possunt infundere ad illuminandum terram. Tunc ponit secundum exemplum. Si turbidus Auster, idest obscurus ventus volvens, idest movens mare misceat, idest commisceat cum coeno quod est fundo, aestum maris, idest fervorem, tunc unda dudum, idest prius vitrea, idest transparens ad modum vitri, par, idest similis serenis, idest claris diebus, mox, idest statim, supple, illa aqua facta sordida per flatum venti, resoluto coeno, idest elevato luto, obstat, idest, resistit visibus, idest oculis non potentibus penetrare undam maris. Tunc ponit tertium exemplum. Amnis, idest fluvius qui de altis montibus vagatur, idest discurrit, ille saepe resistit, idest reflectitur objice, idest objectione soluti saxi, idest rupti lapidis, rupe, idest de monte. Nota: similitudo quam philosophia praetendit est ista. Sicut sidera consueta nobis lucere et terram illuminare, cessant hoc facere propter interpositionem nubium obscurarum, sic intellectus et ratio quae lucent et illuminant hominem in cognitione veritatis, impediuntur caligine perturbationum. Nota quod similitudo secundi exempli in hoc consistit. Sicut aqua maris manente clara ad modum vitri, visus potest eam penetrare et videre quae sunt sub aqua, sed si turbatur illa per ventum tunc obstat visui, sic animus hominis quietus non impedit judicium rationis; sed si moveatur et turbatur affectione temporalium, statim obsistit rationi impediens ejus judicium. Nota quod similitudo tertii exempli talis est. Sicut aqua currens de altis montibus libere recto tramite procedit, et per obstaculum lapidis qui resolvitur de monte impeditur ne recte procedat, sic ratio libera non impedita recte judicat; si autem ratio afficitur motibus affectuum, impeditur in judicio et veritatis cognitione. Nota quod rupes est moles lapidea sive mons lapideus; sed saxum est pars resoluta a rupe, idest a monte. Tu quoque si vis et cetera. Hic philosophia hortatur ad fugam perturbationum sive affectionum animi, dicens: si tu vis cernere, idest videre vel judicare, verum, idest veritatem, claro lumine, idest veram cognitionem, et si vis etiam carpere, idest attingere, callem, idest viam veritatis, recto tramite, idest processu rationis, tunc tu pelle, idest repelle gaudia scilicet quae sunt de bonis praesentibus, et pelle, idest remove a te timorem, supple, de futuro malo, que pro et, tu fugato spem, supple, quae est de bona fortuna, nec etiam adsit dolor, supple, qui est de praesenti amissione bonorum, supple, quae mens est nubila, idest obscura vel aperta, que pro et, est vincta, idest ligata frenis, idest ligaminibus ubi, idest in qua mente, haec, supple, praedicta regnant, idest dominantur: scilicet gaudium de praesentibus bonis, timor de futuro malo, spes de futuro bono, dolor de praesenti malo. Nota: sicut prius tactum est, affectio est motus particulae sensitivae sub phantasia boni vel mali, animum afficiens et rectum rationis judicium impediens. Et sunt quatuor affectiones tales principales ad quas omnes aliae reducuntur; scilicet gaudium, spes, timor, et dolor. Quarum sufficientia sic accipitur. Omnis passio vel est respectu boni vel mali. Si respectu boni, hoc dupliciter. Vel respectu boni praesentis; sic est gaudium, quod est de praesenti bono. Si est respectu boni absentis, sic est spes, quae est de futuro bono. Si autem passio est respectu mali, hoc dupliciter. Vel respectu mali praesentis; sic est dolor, qui est de praesenti malo. Si est respectu mali absentis, sic est timor, qui est de futuro malo. Nota quod istae passiones non sunt pellendae ut non sint in animo hominis, quia vix invenitur homo sine ipsis; sed sic sunt pellendae ut non dominentur in homine. Unde sedare hujusmodi passiones ut non dominentur, est hominis virtuosi, quia virtus consistit in moderatione passionum. Si autem regnant et dominantur in homine, tunc impediunt judicium rationis. Propter quod dixit Eustratius super libro Ethicorum: oportet reluctari contra passiones sensitivas, quae si prevaluerint, impediunt vires animae. Nota: istae passiones et affectiones si ordinantur ad terrena, tunc sunt nocivae; attamen possunt esse meritoriae et virtuosae si fuerint ad debitos fines ordinatae. Unde Richardus in libro duodecimo patriarcharum dicit: ordinatum et verum gaudium tunc habemus quando de veris et aeternis bonis gaudemus. Etiam timor est virtuosus si fuerit ad Deum ordinatus: quia scriptum est: initium sapientiae timor domini. Et idem Richardus dicit: prima virtutum proles sine qua ceteras habere non potest, est timor Dei. Item spes, ut dicit idem Richardus, efficitur ordinata, si de indulgentia veniae generatur. Unde dicit: vere et absque dubio quanto quis frequentius quantoque vehementius de suo reatu interno dolore afficitur, tanto certior tantoque securior per spem de indulgentia veniae efficitur. Similiter dolor est virtuosus quando fit ad deplangendum culpam. Unde Richardus: quanto quis vehementius metuit poenam quam meruit, tanto acerbius plangit culpam quam fecit.